Gynhyrchu gwartheg bîff a defaid organig yn yr ucheldiroedd

Transcription

1 Canllaw Technegol Ffermio Organig Arweinlyfr ffermwr i: Gynhyrchu gwartheg bîff a defaid organig yn yr ucheldiroedd David Frost a Mair Morgan, ADAS Pwllpeiran Simon Moakes, IBERS Mawrth 2009

2 Cydnabyddiaeth Mae r golygyddion am gydnabod yn ddiolchgar y canlynol: Cyfranwyr: David Frost, ADAS Mair Morgan, ADAS Simon Moakes, IBERS (Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig) Pauline van Diepen, ADAS Lluniau: Clawr: David Frost a Llywodraeth Cynulliad Cymru Ariannu: Cyswllt Ffermio Cyhoeddwyd gan Ganolfan Organig Cymru, Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, Prifysgol Aberystwyth, Ceredigion. SY23 3AL. Ffôn:

3 Canllaw Technegol Ffermio Organig 1 Cynnwys 1 Profiad ADAS ym Mhwllpeiran Cefndir Rheoli glaswelltir Rheoli a pherfformiad y fuches sugno Rheoli a pherffomiad y ddiadell ddefaid Trefn bwydo gwartheg a defaid Crynodeb a chasgliadau Cydnabyddiaethau Cyfeiriadau a darllen pellach Perfformiad ariannol ffermydd organig yr ucheldir Cefndir Incymau ffermydd cyfan Elw gros da byw Costau cynhyrchu Casgliadau Talfyriadau Astudiaethau achos Blaen y Nant Fferm Cannon Fferm Cappele

4 2 Canllaw Technegol Ffermio Organig Rhagair Mae gan Gymru enw rhagorol am ansawdd ei da byw. Cig oen ac eidion Cymreig oedd y cynhyrchion bwyd cyntaf, a hyd yn hyn, yr unig rai o Gymru i dderbyn statws Dynodiad Daearyddol Gwarchodedig (PGI). Mae cofrestru PGI yn cydnabod bod ardal tarddiad y cynnyrch yn rhoi nodweddion arbennig iddo. Wrth i ardaloedd cynyddol o dir amaethyddol Cymru gael eu rheoli n organig, mae mwy o gynhyrchwyr cig eidion a defaid mynydd a bryniau n mabwysiadu ffermio organig. Mae Arolwg Cynhyrchwyr 2008 gan Ganolfan Organig Cymru n cadarnhau bod arwynebedd y tir o dan reolaeth organig bellach yn fwy na 110,000 ha, sy n cyfateb i 8% o dir amaethyddol Cymru. Dangosodd yr arolwg fod tua 480 o fentrau cig eidion organig a 500 o fentrau defaid organig yng Nghymru, sy n uwch nag amcangyfrifon blaenorol ac sy n adlewyrchu nifer sylweddol y ffermydd mynydd sy n dechrau troi. I ffermwyr da byw mynydd a bryniau, mae troi n organig yn cynnig nifer o heriau. O u cymharu â ffermydd cymysg ar lawr gwlad, cyfyngedig yw r ardaloedd o laswelltir wedi i wella sydd ganddynt ar gyfer pori a chadw porthiant, ac yn anaml y bydd yn bosibl iddynt dyfu grawn a chnydau porthiant. Hefyd, yn wahanol i r rhai oedd wedi troi ynghynt, mae gofyn i r rhai sy n troi n organig ar hyn o bryd fwydo deiet 100% organig i w da byw organig. Mae llwyddiant ar ffermydd mynydd yn gofyn am gynllunio rheoli organig gofalus nid yn unig i sicrhau perfformiad ac iechyd da r stoc, ond hefyd i sicrhau sail ariannol gadarn. Sefydlwyd yr uned organig yn ADAS Pwllpeiran ym 1993 i weld a allai ffermydd da byw ar y bryniau fabwysiadu dulliau ffermio organig. Pwllpeiran oedd yn un o r ffermydd bryniau cig eidion a defaid organig cyntaf yng Nghymru. Mae gan yr uned ardaloedd cyfyngedig o laswelltir wedi i wella ac mae hefyd yn rhan o gytundeb fferm gyfan AAS. Mae r arweiniad technegol hwn yn cyflwyno gwybodaeth o r profiad a gafwyd yn y treial hirdymor hwn o agweddau ymarferol ar gynhyrchu cig eidion a defaid organig ar ucheldir Cymru. Mae Canolfan Organig Cymru a i phartneriaid wedi ymgymryd â nifer o astudiaethau ar effeithiau ffermio organig yng Nghymru, gyda chyllid gan Lywodraeth Cynulliad Cymru a Chyngor Cefn Gwlad Cymru. Ar hyn o bryd, mae IBERS ac ADAS yn ymgymryd â phrosiect a ariennir gan DEFRA, i astudio n fwy penodol fanteision ffermio organig yn y bryniau ac ar yr ucheldir. Mae r astudiaethau wedi adnabod amrywiaeth o fanteision amgylcheddol, economaidd-gymdeithasol ac i fioamrywiaeth sy n gysylltiedig â mabwysiadu ffermio organig, ond mae hefyd yn glir bod cynlluniau amaeth-amgylcheddol megis AASau, Tir Gofal a Thir Cynnal yn ategu systemau ffermio organig ac yn ffynhonnell incwm ychwanegol bwysig, yn enwedig ar yr ucheldir. Mae r arweiniad hwn hefyd yn darparu gwybodaeth am berfformiad ariannol ffermydd mynydd organig, gan dynnu ar ganlyniadau diweddaraf un o astudiaethau hirdymor DEFRA. I gwblhau r arweiniad ceir astudiaethau achos o dair fferm dda byw organig arall yng Nghymru. Mentrau sydd wedi u hen sefydlu yw dwy o r rhain; mae r drydedd yn fferm sydd wedi troi n ddiweddarach i gynhyrchu cig eidion a defaid mynydd organig yng Nghymru.

5 Canllaw Technegol Ffermio Organig 3 1 Profiad ADAS ym Mhwllpeiran 1.1 Cefndir Mae Pwllpeiran yn fferm ymchwil ADAS 1300 ha wedi i lleoli mewn Ardal Amgylcheddol Sensitif ym Mynyddoedd y Cambrian yng nghanolbarth Cymru. Sefydlwyd uned organig ucheldir ADAS ym Mhwllpeiran yn 1993 er mwyn archwilio dichonoldeb cynhyrchu cig eidion a defaid ar fryniau gydag ond ychydig o laswelltir wedi i wella. Mae r uned organig ar hyn o bryd yn cynnwys 245 ha o gyfanswm arwynebedd y fferm. Cyrhaeddodd yr uned organig, a oedd yn 111 ha ar y dechrau, statws organig llawn yn 1995 ac ychwanegwyd 134 ha yn Mae r uned organig yn cynnwys cyfres o gaedleoedd ar wahân wedi u ymledu ar draws y fferm, yn cynnwys caeau (pori a chadwraeth fel ei gilydd), ardaloedd myyddig wedi u ailhadu a phorfeydd garw lled-naturiol. Cafodd y caedleoedd eu dewis yn wreiddiol fel y byddai r math o dir yn yr uned organig yn cynrychioli r mathau o dir ar y ddeiliadaeth yn ei gyfanrwydd, ac y byddai hyn yn caniatáu i gymariaethau cael eu gwneud. Y prif fentrau ar yr uned organig yw cynhyrchu cig eidion a defaid. Mae buches sugno o wartheg Duon Cymreig a diadell fagu o famogiaid Wynebfrith Gwydn a chroesiadau Texel. Cafodd y mamogiaid eu paru n wreiddiol gyda hyrddod Wynebfrith Mynyddig Cymreig, ond yn y blynyddoedd diweddaraf mae cyfartaledd o r praidd wedi u paru gyda hyrddod Texel. Mae r epil benywaidd o r croesiadau Texel wedi u cadw ar gyfer bridio o fewn yr uned organig. Mae r amgylchiadau hinsoddol ar y fferm wedi u nodweddu gan gyfartaledd glawiad blynyddol o 1700 mm ar y tir isaf ( m) a 2100 mm ar borfeydd y bryniau (550 m). O 1994 hyd at 2001 fel rhan o brosiect Cronfa Canllawiau a Gwarant Amaethyddol Ewropeaidd (EAGGF) Amcan 5b Datblygu Ffermio Organig yn yr Ucheldiroedd, cafodd yr uned organig ei gwerthuso mewn adroddiadau blynyddol yn nhermau rheoli glaswellltiroedd, iechyd anifeiliaid a pherfformiad. Roedd yr adroddiadau hyn hefyd yn cymharu perfformiad ariannol yr uned organig gyda r fenter ffermio gonfensiynol ar sail elw gros yr hectar. Ym mhob un o r blynyddoedd hyn mae r uned organig wedi perfformio n well na r ddeiliadaeth gonfensiynol (Frost, 2001; Frost ac eraill, 2002). Yn dilyn hynny mae r uned organig wedi canolbwyntio ar reoli glaswelltir, bridio a bwydo a rheoli parasitiau mewnol - yn gyntaf fel rhan o Rwydwaith Ffermydd Arddangos Organig ar gyfer Cymru ac yna fel fferm Ddatblygu Organig Cyswllt Ffermio. ADAS ym Mhwllpeiran - mathau o dir a chaedleoedd organig Tir wedi i reoli n organig Porfeydd garw lled-naturiol Mosaig o borfa wedi i wella a phorfeydd garw lled-naturiol Middle Hill Tir wedi i wella yn bennaf G

6 4 Canllaw Technegol Ffermio Organig 1.2 Rheoli glaswelltir Gan fod Pwllpeiran yn meddu ar gytundeb Ardal Amgylcheddol Sensitif Mynyddoedd y Cambrian (CMESA), mae ardaloedd o lystyfiant lled-naturiol yn yr uned organig yn cael eu rheoli yn ôl cyfarwyddiadau CMESA. Mae r fferm yn derbyn taliad am gyfarwyddiadau pori ar ardaloedd o borfeydd garw lled-naturiol yn cynnwys grug, ac fe dderbynnir taliadau hefyd ar gyfer rheoli r mosaigau mynyddig o borfeydd garw lled-naturiol a thir wedi i ailhadu. Mae caeau a ddefnyddiwyd ar gyfer cadwraeth porthiant hefyd wedi dod yn gymwys ar gyfer taliadau rheoli dychweliad i ddôl wair. Mae Tabl 1 yn dangos y categorïau tir yn yr uned pan ddechreuodd y trawsnewid organig yn 1993 yn ogystal â r tir ychwanegol a gofnodwyd yn Tabl 1 Uned Organig ADAS ym Mhwllpeiran: categorïau tir Cyfnod Matho o dir ha 1 (1993) Caeau (glaswelltir wedi i wella yn flaenorol) 24.5 (addas ar gyfer cadwraeth porthiant) (9.1) Ardaloedd mynyddig wedi u ailhadu (mosaigau o borfeydd garw lled-naturiol a glaswelltir) 39.9 Porfeydd garw lled-naturiol (Calluna yn goruchafu) (2004) Porfeydd garw lled-naturiol (Molinia yn goruchafu) 134 Cyfanswm 245 Mae r caeau sydd wedi u gwella ar y tiroedd isaf yn gorwedd rhwng 300 m a 400 m ac maent ar briddoedd mwynol. Cafodd dau o r pedwar cae eu ail-hadu ar gyfnodau o oddeutu chwe mlynedd cyn trawsnewid a r rhain yn awr yw r prif gaeau cadwraeth porthiant. Awgrymodd cynllun trawsnwid 1994 y gallai ailhadu r porfeydd hyn fod yn angenrheidiol bob 6-8 mlynedd. Er mwyn derbyn uchafswm o daliadau grant o dan gytundeb ESA, cafodd dau gae (Cae Felin a Far Brignant) eu cynnwys yng nghytundebau trawsnewid dolydd gwair nad yw n cynnwys ychwanegu maetholion nag adnewyddu porfeydd. Hefyd o dan gyfarwyddiadau ESA, mae torri gwair wedi i oedi tan o leiaf 15 Gorffennaf. Cafodd un cae, Cae Felin prif ffynhonnell cadwraeth porthiant ar gyfer yr uned organig ei ailhadu yn 2001 oherwydd plâu cynyddol o chwyn a lleihad yng nghynnyrch porthiant. Gall cyfarwyddiadau ESA fod wedi cyfrannu at y broblem chwyn gan fod yr oedi mewn torri yn caniatáu planhigion i hadu. Fe dynnwyd Cae Felin allan o gyfarwyddiadau trawsnewid dolydd gwair ESA a i ailhadu. Yn ogystal, ychwanegwyd calch at y cae ac ychwanegwyd gwrtaith buarth fferm (FYM) ar 1.5 t/ha (7.0 t/erw). Darparodd ailhadu y cyfle ar gyfer prawf ailhadu i werthuso cymysgeddau gwair-meillion am eu gallu i all-gystadlu gyda chwyn glaswelltir ac i gynhyrchu gwyndwn cynhyrchiol ar gyfer pori a chadwraeth porthiant. Roedd gan bob cymysgedd effaith ar reoli chwyn, ond cymysgedd yn cynnwys rhygwelltoedd croesryw a meillion coch a gwyn oedd yn rhoi r cyfuniad gorau o sefydlu gwyndwn, rheoli chwyn a chynhyrchu porthiant. Roedd y profion hefyd yn arddangos y gwerth tymor hir o feillion coch yn yr ucheldiroedd ac roedd ei hirhoedledd yn arbennig o amlwg. Mewn mannau uwch gyda thymhereddau r awyr a r pridd yn is, mae hi n bosibl fod hirhoedledd y meillionen goch yn gysylltiedig â llai achosion o bydredd meillion a llyngyren y bonyn (Frost ac eraill, 2003). Mae rheoli r porfeydd garw lled-naturiol a r mosaigau mynyddig yn unol â chyfarwyddiadau ESA yn cyfyngu stocio i gyfradd uchafswm o 1.24 dafad/ha/diwrnod o 15 Ebrill i 15 Hydref. Yn ymarferol, mae mamogiaid sy n dod ag un oen yn cael eu pori ar y mosaigau mynyddig o fis Mai tan ddiddyfnu. Ar hyn o bryd, mae gwartheg a lloi n pori bryn Nanty 134 ha wedi i oruchafu gan Molinia (a gwblhaodd drawsnewid organig yn 2004) o fis Mehefin hyd fis Medi, ond maent wedi defnyddio ardaloedd porfeydd garw lled-naturiol a mosaigau r bryniau bob yn ail. Mae lefelau ffrwythlondeb y pridd, yn arbennig ar y tir sydd wedi i wella, wedi gostwng ers y trawsnewid organig. Mae hyn yn rhannol oherwydd y maetholion cyfyngedig sydd yn cael eu hychwanegu ac yn rhannol

7 Canllaw Technegol Ffermio Organig 5 oherwydd y glawiad trwm. Heb fewnforio maetholion, bydd glastiroedd yn symud o gyflwr wedi gwella i gyflwr rhannol-wella, gyda gostyngiadau mewn cynhyrchiant glaswellt ac yna r gallu i gynnal stoc. Yn gyffredinol, mae r swm cyfyngedig o wrtaith buarth fferm yn annigonol i gyflenwi r maetholion sydd eu hangen ar gyfer y caeau silwair yn unig. Dyma r meysydd allweddol ar gyfer yr uned oherwydd os gwneir stociau annigonol o borthiant cadwraeth, yna byddai angen prynu porthiant drud i mewn. Mae u pori adlodd hefyd yn darparu hwb i stoc sy n cael eu gorffen. Ar hyn o bryd (haf 2008), mae r caeau sydd wedi u gwella yn heigiog gyda dail tafol (yn bennaf, dail tafol llydanddail, Rumex obtusifolius) a bydd y lefel o heigiad yn cael ei drin drwy ailhadu. Mae cynnydd hefyd mewn esgyll (Cirsium arvense) a brwyn (Juncus spp) ar lastiroedd mynyddig sydd wedi u gwella n rhannol. Mae brwyn ac esgyll yn cael eu rheoli trwy dopio ym mis Gorffennaf. Canlyniad y methiant i gynnal y topio blynyddol yw lledaeniad pellach y chwyn ymosodol hyn 1. Mae dadansoddi r pridd yn y caeau sydd wedi u wella ar gyfer trawsnewid porthiant yn dangos bod y ph wedi aros yn agos at y ph optimwm o 6 ers y trawsnewid organig. Yng Nghae Felin (y prif caedle cadwraeth) roedd y ph yn amrywio o 5.7 i 6.2. Ychwanegwyd 0.6 t/ha (1.4 t/erw) o galchfaen fagnesiwm yn 2002 pan gafodd y cae ei ailhadu. Ychwanegwyd calch i Frignant yn union cyn y trawsnewid ac mae ei ph wedi gostwng yn araf o 6.8 yn 1996 i r lefel presennol o 5.5. Yn y mosaigau mynyddig, mae Parc y Llyn wedi cynnal ph gweddol uchel, yn amrywio o ph 5.7 i 6.5 ac mae gan Llechwedd Brith ph ychydig yn is ond serch hynny mae n ddigonol, yn amrywio o 5.3 i 6.0. Fel arfer, disgwylir i borfeydd mosaigau mynyddig gael ph o oddeutu 5.4. Ers y trawsnewid organig, mae lefelau ffosffad (P) wedi gostwng yn raddol ac maent ar hyn o bryd tua 10 mg/l yn is nag ar ddechrau r trawsnewid, yn amrywio o 5 i 7 mg/l. Mae lefelau magnesium (Mg) wedi gostwng yn gyffredinol ers y trawsnewid, er fod ychwanegu calchfaen fagnesiwm yn cael ei ddefnyddio i helpu cynnal y lefelau. Mae lefelau potash (K) wedi amrywio yn y caeau porthiant ers y trawsnewid. Mae hyn yn rhannol oherwydd diddymu r silwair a r ychwanegiad afreolaidd o Wrtaith Buarth Fferm o flwyddyn i flwyddyn. Tabl 2 Statws maetholion yng nghaeau organig Pwllpeiran Lleoliad y Sampl P mg/l Mynegai K mg/l Mynegai Mg mg/l Mynegai ph Cae Felin Llechwedd Brith Organig Parcllyn Organig Gogledd Brignant De Brignant Cae Bach Brignant Mae r rhan fwyaf o r gwrtaith o r corlannau gwartheg a r siediau ŵyna organig yn cael ei wasgaru ar y caeau ar gyfer cadwraeth porthiant, gan mai dyma lle mae r maetholion yn cael eu diddymu fwyaf. O r glaswelltir sydd wedi i wella, cedwir 23.8 ha ar gyfer silwair, a gwneir silwair byrnau crwn ar oddeutu 30% deunydd sych (DM) ym mis Gorffennaf. Ar y gyfradd stocio wreiddiol, cyfrifwyd y byddai r uned organig yn hunan-gynhaliol mewn silwair ar 3 t DM/ha. Mae r cynnyrch silwair ar gyfartaledd bob blwyddyn wedi amrywio o gwmpas y lefel hwn, yn amrywio rhwng 2.8 a 4.0 t DM/ha. Mae r amrywiaeth mewn cynnyrch silwair yn adlewyrchu r newidiadau cylchol mewn cynnwys meillion yn y glastiroedd. Yn dilyn cynnyrch silwair uchel yn 1996 (3.8 t DM/ha) cynyddwyd y nifer o ddefaid. Fodd bynnag, erbyn 2000, nid oedd digon o borthiant ar 2.9 t DM/ha, a bu rhaid lleihau r nifer o ddefaid. Yn ystod gaeaf 2000/01 cafodd gwair anorganig a silwair trawsnewid eu prynu i mewn gan fod stoc y fferm yn annigonol. Yn dilyn ailhadu Cae Felin yn pan tynnwyd y caedle o gytundeb dychweliad i ddôl wair ESA - bu gwelliant yn y cynnyrch silwair i 3.9 t DM/ha. 1 Am wybodaeth ar chwyn a u rheolaeth mewn systemau organig, gweler

8 6 Canllaw Technegol Ffermio Organig Tabl 3 Uned Organig Pwllpeiran - dadansoddiad silwair glaswellt nodweddiadol Cyfansoddiad silwair organig Deunydd Sych g/kg 431 Egni Gwerth D 59% Egni Metaboladwy (ME) mj/kg DM 9.5 Ffibr Ffibr Glanedydd Naturiol (NDF) g/kg DM 606 Ffibr Glanedydd Acid (ADF) g/kg DM 417 Lludw g/kg DM 81 Protein Protein amrwd (CP) g/kg DM 136 Yn dilyn problem gynyddol gyda diffyg cobalt mewn ŵyn a lefel isel o elfennau hybrin mewn dadansoddiad priddoedd, ychwanegwyd cyfuniad o elfennau hybrin ( Grasstrac wedi i gynhyrchu gan Phosyn) i gaeadleoedd mynyddig yn 2001 ac i Frignant yn Ychwanegwyd Grasstrac ar raddfa 50 kg/ha yn dilyn cymeradwyaeth gan y corff ardystio organig, SACert. Nod y driniaeth hon oedd bwrw ati i wella r cynnwys meillion isel a diffygion copr, cobalt a seleniwm. Cynhaliwyd dadansoddiad pridd a phorthiant a phrofion gwaed i gadarnhau r diffygion hyn. Mae Grasstrac yn cynnwys 2.3% copr, 0.1% cobalt, 0.03% seleniwm, 1.1% sinc, 0.1% ïodin a 33% sodiwm. Heb fewnbwn N anorganig, mae angen i feillion ffurfio 20-25% o lastir i sicrhau bod sefydlogiad nitrogen yn ddigonol i gyfrannu 150 kg N/ha mewn glastiroedd ucheldirol. Yn gyffredinol, dangosodd cynnwys meillion gynnydd cychwynnol o fewn y glaswelltir sydd wedi i wella yn yr uned organig yn dilyn trawsnewid. Roedd yna ostyngiad sylweddol, sydyn mewn cynnwys meillion yn 1999, ond yn 2000 dechreuodd cynnwys meillion adfer ac erbyn 2001 roedd yn 16-20% yn y caeau silwair. Mae hi wedi profi n anodd i gynnal lefelau meillion ar y porfeydd mynyddig gyda lefelau ph, P a K is ac mae r cynnwys wedi brwydro i aros ar 5%. Yn dilyn trawsnewid, cofnodwyd cynnydd mewn rhywogaethau planhigion yn y glaswelltiroedd sydd wedi u gwella a r ardaloedd mynyddig sydd wedi cael eu ailhadu. Dangosodd arolygon o gaeau organig Brignant bod 14 o rywogaethau planhigion wedi u cofnodi yn y caeau wedi u ailhadu a 19 rhywogaeth yn y borfa barhaol yn 1993; erbyn 1995 roedd y niferoedd o rywogaethau planhigion a gofnodwyd wedi codi i 23 a 35 yn eu tro. 1.3 Rheoli a pherfformiad y fuches sugno Mae r fuches wartheg organig yn cynnwys deg buwch sugno a dwy heffer gyfnewid. Mae r gwartheg wedi u bridio n bur ac yn lloia yn ystod mis Mawrth i fis Mai. Mae r gwrywod yn cael eu disbaddu a u gwerthu fel gwartheg stôr, tra mae r heffrod naill ai n cael eu gwerthu ar gyfer bridio neu u cael eu cadw ar yr uned ar fel anifeiliaid cyfnewid. Mae heffrod yn derbyn tarw pan maent yn ddwy oed, ac yn cael llo pan maent yn dair oed. Mae r holl wartheg o dan do o fis Tachwedd. Mae r buchesi organig a chonfensiynol fel ei gilydd yn rhan o Gynllun Iechyd Buches y Gymdeithas Wartheg Duon Cymreig (WCBS). Maent yn cael eu profi ar gyfer Johne s, Dolur Rhydd Feirysol y Gwartheg (BVD), Rhinotracheitis Heintus y Gwartheg (IBR) a Leptospirosis. Mae r fuches yn rhydd o Johne s, BVD ac IBR. Mae rhaglen frechu yn bodoli ar gyfer Leptospirosis a defnyddir brechlyn Leptavoid. Roedd y fuches gonfensiynol yn Pwllpeiran wedi bod yn dioddef problemau atgenhedlol mawr, gyda r cyfartaledd o fuchod hesbion yn 21% a marwolaeth lloi yn 12% ar gyfartaledd. Cafwyd adolygiad o ddulliau rheoli o dan y cynllun iechyd buches a chyflwynwyd cynllun rheoli. Bu gwelliant yng nghyfraddau beichiogi a r nifer o loi sy n cael eu geni n fyw. Mae r cynllun yn cael ei adolygu n rheolaidd gyda milfeddyg.

9 Canllaw Technegol Ffermio Organig 7 Mae angen pwysleisio, fodd bynnag, na chafwyd problemau tebyg yn y fuches organig lai ym Mhwllpeiran. Mae gan y gwartheg organig gyfradd feichiogi uchel, 92.5% ar gyfartaledd. Nid oes yn aml fwy na dwy fuwch hesb ac mae efeilliaid yn cael eu geni n aml. Mae r gyfradd feichiogi wedi cyrraedd 110%. Mae r gyfradd farwolaethau lloi yn isel, ac yn digwydd yn bennaf wrth loia neu cyn lloia. Nod cychwynnol y cynllun iechyd buches oedd i ddileu clefyd Johne a fewn y fuches Wartheg Duon Gymreig genedlaethol. Roedd clefyd Johne wedi bod yn broblem ym muches Pwllpeiran yn y 1970au hwyr a r 1980au cynnar, cyn y trawsnewid organig. Adnabyddwyd leptospirosis yn y fuches gonfensiynol fel rhan o brofi parhaus y cynllun iechyd. Penderfynwyd brechu oherwydd natur y clefyd: am gyfnod byr yn unig ar ôl eu heintio mae gwartheg yn profi n bositif ac mae llawer o organebau Leptospira eraill yn gallu achosi canlyniad positif. Er bod Leptospirosis wedi i adnabod yn y fuches gonfensiynol, yn dilyn trafodaeth gyda milfeddyg y cynllun iechyd buches, penderfynwyd brechu r fuches organig hefyd. Tystiwyd fod y fuches yn rhydd o BVD yn ystod Tachwedd Ar hyn o bryd mae cynllun ar waith i ddileu IBR o r buchesi. Nid yw IBR yn effeithio ar berfformiad y buchesi n economaidd i r un graddau â r clefydau eraill, ac felly nid yw wedi derbyn blaenoriaeth gyfartal. Pwysau r lloi organig ar enedigaeth yw 42 kg ar gyfartaledd. Dros y blynyddoedd, mae r pwysau ar enedigaeth wedi amrywio o 33 kg i 50 kg. Mae r pwysau 200-diwrnod wedi amrywio o kg i kg gyda chyfartaledd o kg. Nid yw r pwysau 200-diwrnod yn dilyn patrwm tebyg i r pwysau ar enedigaeth, ond mae n adlewyrchu r glaswellt sydd ar gael. Y pwysau 300-diwrnod ar gyfartaledd dros y blynyddoedd yw kg ac mae hyn wedi amrywio 60 kg. Mae r pwysau 300-diwrnod yn dueddol o ddilyn patrwm tebyg i r pwysau 200-diwrnod. Y cynnydd pwysau byw dyddiol ar gyfartaledd o enedigaeth hyd at 200 diwrnod yw 1.0 kg. Mae r fuches ym Mhwllpeiran yn lloia yn y gwanwyn ac mae hyn yn golygu nifer o fanteision ar gyfer cynhyrchu cig eidion organig: mae n lleihau anghenion porthiant cadwraeth ac yn arbed y problemau iechyd posibl sydd yn gallu codi o aneddu lloi ifanc yn y gaeaf. Yn gyffredinol, mae r lloi yn cael eu geni ym mis Ebrill. Mae r lloi n cael eu diddyfnu yn hwyr ym mis Ionawr ac fe u gwerthir yn bennaf fel lloi stôr. Ffigwr 1 Uned Organig Pwllpeiran: pwysau lloi ar enedigaeth, aneddu a diddyfnu, Pwysau (kg) Pwysau ar enedigaeth Blwyddyn 200-diwrnod (Aneddu) 300-diwrnod (Pwysau Diddyfnu)

10 8 Canllaw Technegol Ffermio Organig Mae r buchod a r lloi organig yn cael eu haneddu yn yr hydref, yr union ddiwrnod yn dibynnu ar amgylchiadau r tywydd. Ar aneddu mae r buchod a r lloi organig fel ei gilydd yn derbyn arllwysiad ar gyfer rheoli ectoparasitiau. Gan fod gwartheg mewn lleiafrif ar yr uned organig, nid yw parasitiau mewnol wedi bod yn broblem ac nid oes angen drensiau. Os darganfyddir wyau llyngyr yr afu, maent yn cael eu trin gyda phlaladdwr. Mae diffygion mwynau wedi u darganfod ar yr uned, ac mae cynyddwr maetholion glaswellt wedi i ddefnyddio i leihau diffygion mwynau fel a ddisgrifwyd uchod. Mae profion pridd wedi datgelu diffygion copr a all effeithio ar ffrwythlondeb buchod, er nad oes problemau ynghylch ffrwythlondeb buchod wedi bod yn yr uned organig. Pan mae profion gwaed wedi dangos diffyg copr, mae r fuches wedi i thrin gyda bolsen copr a chwistrelltiadau gyda chymeradwyaeth y corff ardystio. Mae ffermio da byw organig yn canolbwyntio ar gynhyrchu anifeiliaid o system sydd yn bennaf yn seiliedig ar borthiant, gyda phwyslais ar gynnal iechyd anifeiliaid drwy well lles a gostyngiad yn y defnydd o driniaethau milfeddygol confensiynol arferol. Gellid ystyried nifer o fridiau a ddefnyddir mewn ffermio confensiynol fel anifeiliaid gwaith cynnal uchel sydd angen triniaethau milfeddygol proffylactig, rheolaidd a bwydydd crynodedig egni uchel i gwrdd â u potensial. Gallai bridiau o r fath fod yn analluog i gyflawni eu perfformiad potensial o dan y system organig. Fe all, felly, fod yn well wrth gynhyrchu n organig ddefnyddio bridiau lleol sydd wedi cael eu haddasu n enetig i w hamgylchedd (van Diepen ac eraill, 2007). Mae Gwartheg Duon Cymreig yn addas iawn i systemau organig yr ucheldir. Mae r brid yn wydn ac yn lloia n hawdd; mae wedi i addasu n enetig i system wedi seilio ar laswelltir a gall gynnal ei hun ar lystyfiant bras llai blasus sydd yn nodweddiadol i w weld ar borfeydd mynyddig. Mae r gwartheg organig wedi cynnal eu cyflwr a u pwysau ers y trawsnewid organig. Yn 2001 ymunodd buches organig Pwllpeiran gyda chynllun Bridwyr Cig Eidion Signet fel rhan o gynllun gwella buchesi Cymdeithas y Gwartheg Duon Cymreig. Dengys EBV ar gyfer gwartheg sugno sy n bridio arwydd fod gwerth cig eidion yn gwella. 1.4 Rheoli a pherfformiad y ddiadell ddefaid Yn 1993 penderfynwyd dewis mamogiaid Wynebfrith Gwydn ar gyfer yr uned organig. Mae r brîd hwn wedi i addasu n dda i amgylchiadau gwlyb yr ucheldir a gyda r potensial i gynhyrchu oen mwy ar gyfer y farchnad na r defaid Mynydd Cymreig. Yn gyffredinol, mae r nifer o famogiaid ar yr uned organig wedi bod tua 160. Cynyddwyd graddfa stocio r defaid gan 22% yn 1998 oherwydd arwyddion cynharach y gall yr uned gynnal mwy. Gwnaethpwyd symiau mawr o

11 Canllaw Technegol Ffermio Organig 9 silwair mewn blynyddoedd blaenorol, ond yna fel roedd cyfraddau stocio yn cynyddu, nid oedd digon yn cael ei gynhyrchu ac roedd angen prynu silwair i mewn. Roedd pori yn yr hydref hefyd yn brin ar gyfer mamogiaid cyflyru a r ŵyn oedd yn gorffen, a oedd yn gwahardd gwartheg rhag cael eu cadw ar laswellt yn hwyrach er mwyn arbed stociau silwair. Felly mae cyfraddau stocio wedi u dychwelyd i 160 o famogiaid. Mae mamogiaid yn cael eu sganio ar gyfer beichiogrwydd yn hwyr ym mis Ionawr ac yn cael eu haneddu o ganol mis Chwefror tan ar ôl ŵyna. Mae ŵyna n dechrau yn yr ail wythnos ym mis Ebrill, tair wythnos yn hwyrach na r ddiadell gonfensiynol. Mae ŵyna hwyr yn golygu bod mwy o laswellt ar gael i r famog, yn galluogi ŵyn i sugno mwy a phori llai, ar yr amser pan mae Nematodirus yn deor. Mae peth datguddiad i heigiad yn parhau ond credir bod hyn yn ysgogi datblygiad imiwnedd naturiol yr oen. Er mwyn lleihau ymhellach y problemau sy n gysylltiedig â pharasitiau mewnol, defnyddir nifer o strategaethau rheoli ym Mhwllpeiran. Mae r rhain yn cynnwys polisïau ŵyna, rheoli pori a mabwysiadu cyfrif wyau ymgarthol. Mae strategaeth bori ddiogel wedi i chyflwyno, sy n cynnwys pori cymysg gyda chylchdroi defaid a gwartheg er mwyn lleihau her y llyngyren (nematod). Ymgymerir â chyfrif wyau ymgarthol yn rheolaidd. Mae r strategaeth hon yn golygu y defnyddir anthelmintigau pan mae u hangen yn unig, ac yn gostwng y pwysau dewisol ar gyfer mwydod sy n wrthsafol i anthelmintigau. Cynhaliwyd hefyd treialon yn uned organig Pwllpeiran er mwyn asesu gwerth pridd diatomaidd mewn rheoli parasitiau y perfedd (McLean ac eraill 2005). Mae canran sganio yn 114% ar gyfartaledd ar hyn o bryd. Mae hwn wedi amrywio o 97% i 136% (Ffigwr 2). Gwelwyd gostyngiad yng nghanran ŵyna y ddiadell organig ym Mhwllpeiran ar ôl y trawsnewid organig ac mae n is na r ddiadell gonfensiynol, ond mae wedi cynyddu yn y ddwy flynedd olaf. Gall fod y canran ŵyna yn is oherwydd effaith llai o fewnbwn milfeddygol a chynnydd mewn clefydau isglinigol neu oherwydd diffygion. Yn gyffredinol mae colledion ymysg ŵyn yn isel. Mae r nifer o ŵyn a gollir rhwng genedigaeth a diddyfniad yn amrywio n fawr o flwyddyn i flwyddyn ac mae n ddibynol iawn ar y tywydd. Mae rhai colledion oherwydd ysglyfaethwyr, fel llwynogod a moch daear, yn digwydd yn anochel. Mae colledion eraill o achosion prin o glwy r cymalau a chocsidiosis. Ar gyfartaledd cyfradd diddyfniad yr uned organig yw 110%, ond mae n amrywio o 87% i 121%. Yn gyffredinol, dim ond 9% o r mamogiaid sy n hesb, mae 24% yn cario efeilliaid a 65% yn cario senglau. Anaml y bydd tripledi n cael eu geni yn y ddiadell organig. Ffigwr 2 Uned Organig Pwllpeiran - canran ŵyna, 1993/4-2007/8 Sganio Ŵyna Adeg cneifio Adeg diddyfnu Blwyddyn

12 10 Canllaw Technegol Ffermio Organig Mae mamogiaid sy n magu un oen yn pori ar borfeydd mynyddig, ac mae r mamogiaid sy n magu efeilliaid yn pori ar dir wedi i wella. Mae ŵyn yn cael eu diddyfnu yn yr wythnos gyntaf ym mis Medi. Mae canran o ŵyn mamog yn cael eu cadw ar gyfer stoc fridio gyfnewid, fel arfer tua 50 o hesbinod, sy n cael eu gaeafu i ffwrdd o ddiwedd mis Hydref ac yn dychwelyd ym mis Ebrill. Mae hyn yn drefn ymarfer arferol ar ffermydd y bryniau er mwyn sicrhau anifeiliaid cyfnewid sydd wedi tyfu n dda. Mae profiad Pwllpeiran yn tanlinellu r pwysigrwydd o ddewis ffermydd iseldir organig addas ar gyfer gaeafu i ffwrdd er mwyn cyrraedd enillion pwysau byw dyddiol boddhaol. Mae brechu yn erbyn clefyd clostridiol a Pasteurella wedi parhau oherwydd problem hysbys ar y fferm. Mae mamogiaid yn cael eu brechu gyda Heptavac P+ ym mis Chwefror, tra mae ŵyn mamog yn cael eu brechu gyda Heptavac P+ ym misoedd Medi a Thachwedd. Mae r uned organig wedi cael nifer gymharol uchel o famogiaid hesb ac mae r nifer o efeilliaid yn gyffredinol wedi lleihau yn y ddiadell. Mae n debygol bod y gostyngiad hwn mewn nifer ŵyn wedi cyfrannu at y pwysau diddyfnu ŵyn sydd wedi cynyddu yn y blynyddoedd diwethaf. Mae pwysau geni a phwysau diddyfnu wedi amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Mae pwysau geni wedi amrywio o 2.7 kg i 4.7 kg, a phwysau diddyfnu wedi amrywio o 20.6 kg i 32.7 kg. Ar gyfartaledd, mae senglau gwryw yn 0.24 kg yn drymach na senglau benywaidd ar enedigaeth. Mae senglau ar gyfartaledd 0.90 kg yn drymach na efeilliaid sy n cael eu geni. Mae r gwahaniaeth rhwng senglau ac efeilliaid a rhwng ŵyn gwrywaidd a benywaidd yn llai amlwg ar ddiddyfnu, ac mae gwahaniaethau o flwyddyn i flwyddyn sy n adlewyrchu r glaswellt sydd ar gael. Yn gyffredinol roedd ŵyn gwryw yn 1.97 kg yn drymach na ŵyn benywaidd ar ddiddyfnu ac fe roedd senglau yn gyffredinol 3.52 kg yn drymach nag efeilliaid ar ddiddyfnu. Gall pwysau geni a diddyfnu cael eu heffeithio n andwyol gan ganrannau ŵyna uwch. Gall canrannau is ar ddiddyfnu arwain at ganrannau ŵyna uwch yn dilyn hynny. Gall pwysau mamogiaid a sgôr cyflwr is ar faharenna arwain at bwysau geni is, ac am y rheswm hwn mae n hanfodol bod mamogiaid yn cael adennill cyflwr eu cyrff cyn ailbarru. Mae hyn yn arbennig o bwysig pan mai pori yn ystod yr haf wedi bod yn gyfyngedig a lle mae storfa fwyd corff y famog wedi i ddefnyddio i gynnal tyfiant yr oen. Mae pwysau byw mamogiaid wedi gostwng yn gyffredinol ers y trawsnewid organig, ac mae r sgorau cyflwr wedi gostwng ychydig ar rhai adegau o r flwyddyn. Mae r pwysau byw trymach a r sgorau cyflwr uwch yn cyfateb yn bennaf gyda chynnyrch glaswellt, cynnyrch silwair a chynnwys meillion da.

13 Canllaw Technegol Ffermio Organig 11 Mae cynnydd pwysau byw dyddiol ŵyn yn dilyn patrwm mwy cyson, yn amrywio n gyffredinol rhwng 0.16 kg a 0.22 kg y dydd. Mae cynnydd pwysau byw dyddiol ar gyfer senglau ar gyfartaledd 0.03 kg yn fwy nag ar gyfer efeilliaid. Mae gan y gwrywod yn gyffredinol gynnydd pwysau byw dyddiol mwy na r benywod. Mae r cynnydd pwysau byw dyddiol yn adlewyrchu r nifer o ŵyn a r amgylchiadau hinsoddol bob blwyddyn. Mae cydberthynas hefyd rhwng pwysau byw a sgorau cyflwr mamogiaid ar ddiddyfnu gydag chynnydd pwysau byw dyddiol ŵyn, ond mae hyn yn cael ei ddylanwadu gan y niferoedd o ŵyn a r glaswellt sydd ar gael. Ar adegau cofnodwyd sgorau cyflwr mamogiaid isel ar ddiddyfnu gyda chynnydd pwysau byw dyddiol isel ŵyn, ond nid yw hyn wastad yn wir. Mewn blynyddoedd eraill, mae mamogiaid wedi ennill sgorau cyflwr da ar ddiddyfnu ond mae ŵyn yn dal i fod wedi cofnodi cynnydd pwysau siomedig. Mae hyn yn awgrymu y gall y glaswellt sydd ar gael yn gynnar yn y tymor fod yn ddylanwad mawr ar berfformiad yr ŵyn. Gall tyfiant glaswellt da ar ôl hyn yn yr haf fod yn gymorth i gyflwr y mamogiaid, tra bod ŵyn yn llai galluog i wneud iawn. Yn y blynyddoedd diwethaf mae cynnydd pwysau byw dyddiol wedi bod yn codi ac felly hefyd y nifer o senglau sy n cael eu geni i gymharu â r efeilliaid. Mae r ddiadell organig, yn ystod y cyflwr hwn, wedi dechrau cadw nifer o ŵyn mamog croes Texel fel anifeiliaid cyfnewid ar gyfer y ddiadell, ac mae r tueddidau hyn yn debygol o fod yn ganlyniad i hyn. O r cyfanswm cnwd ŵyn, mae 26-35% yn cael eu cadw fel anifeiliaid cyfnewid i gynnal y ddiadell fridio. Mae marchnata ŵyn wedi cael ei ysgogi gan rymoedd y farchnad bob blwyddyn. Mewn rhai blynyddoedd mae cyfartaledd fawr o r ŵyn organig yn cael eu gwerthu wedi u gorffen yn syth i r lladd-dy rhwng mis Medi a mis Tachwedd. Roedd mwyafrif yr ŵyn gorffenedig yn radd 03L, er mewn rhai blynyddoedd roedd mwy o R3L, yn arbennig ar gyfer ŵyn croes Texel. Mae r graddau a r prisiau wedi gwella yn y blynyddoedd diwethaf, yn arbennig felly ar gyfer cnwd ŵyn Roedd hyn yn bennaf oherwydd prisiau ŵyn uchel yn gynnar yn 2008 pan mae r mwyafrif o ŵyn organig gorffenedig yn cael eu gwerthu: gwerthwyd 51 ym mis Hydref 2007, 49 ym mis Chwefror 2008 a 31 yn gynnar ym mis Mawrth Pwysau marw ŵyn organig Pwllpeiran ar gyfartaledd dros y blynyddoedd yw kg. Roedd cnwd 2007 ar gyfartaledd yn kg, yn gwerthu am 49. Ym mlynyddoedd cynharach yr uned organig ym Mhwllpeiran, roedd ŵyn gorffenedig ar gyfartaledd yn 30, ac fe roedd premiymau ar gyfer ŵyn organig yn anodd i w cael. Yn y blynyddoedd diwethaf mae premiymau ar ŵyn organig gorffenedig wedi gwella, ac maent wedi gwerthu am hyd at 75c y kg yn fwy nag ŵyn confensiynol yn Er mwyn lleihau pori yn hwyr yn yr hydref a r gaeaf ar yr uned organig, i arbed y gost o fwydo atodol i orffen ŵyn a phan mai premiwm arwyddocaol ar gyfer ŵyn organig gorffenedig wedi bod yn absennol, penderfynwyd weithiau gwerthu rhai o r cnwd ŵyn fel anifeiliaid stôr. Ym mlynyddoedd cynharach yr uned organig, profodd hyn i fod yn fwy proffidiol. Mae rhai ŵyn sy n weddill hefyd yn cael eu gwerthu n dybiannol i r uned gonfensiynol ar gyfer eu gorffen, oherwydd cost uchel dwysfwydydd organig.

14 12 Canllaw Technegol Ffermio Organig 1.5 Trefn bwydo gwartheg a defaid Mae r gwartheg organig ym Mhwllpeiran yn cael eu bwydo gyda silwair o r byrnau mawr yn ogystal â chrynodiadau drwy gyfnod y gaeaf. Mae r defaid yn cael silwair glaswellt hefyd ond mae crynodiadau organig wedi cael eu hychwanegu cyn ac ar ôl y cyfnod wyna. Un her i r dyfodol i r uned organig yw lleihau crynodiadau a gwella cnydau sydd wedi cael eu tyfu gartref. Ers yr angen am fwyd organig 100% a chynnydd mewn prisiau bwydydd, mae ychwanegiadau wedi dod yn ystyriaeth gynyddol. Sefydlwyd treial i r ŵyn gorffen ar gnydau porthiant amgen er mwyn ymchwilio i systemau gorffen cost isel. Mae potensial chwech o gnydau wedi cael eu hymchwilio: mwstard gwyn, Nemat (amrywiaeth o roced), meillion coch, meillion melys a r amrywiadau mwstard (Cruciferae), Caliente 119 a Caliente 99. Yn draddodiadol, defnyddiwyd cnydau mwstard mewn rhannau o r DU fel cnydau porthiant defaid. Heuwyd pob cnwd mewn stripiau solid ac roedd gan bob bloc dalar o laswellt. Roedd y cynnydd mwyaf yn yr ŵyn lle rhoddwyd y triniaeth meillion (cyfartaledd o 110g/diwrnod). Awgryma r astudiaeth fod cnydau sy n adeiladu ffrwythlondeb fel meillion a mwstard yn gallu cael eu defnyddio fel cnydau pori helfwyd. Fodd bynnag, efallai y byddai n fwy priodol i hau r cnydau fel cnwd cymysg ar gyfer pori yn hytrach na ffermio un cnwd. Bydd hyn hefyd yn cynyddu unrhyw fuddiannau amgylcheddol fel cynnydd mewn bioamrywiaeth. Dangoswyd fod nifer o gyfansoddion eilradd planhigion yn cynnwys rhai nodweddion anthelmintig pan gânt eu cynnwys mewn lluniaeth anifeiliaid. Yn y prawf hwn lleihawyd y nifer o gyfrifon wyau ysgarthol ond gan bod cyfrifon wyau ysgarthol wedi u seilio ar samplau haid, nid oedd hi n bosibl i benderfynu a oedd y math o borthiant yn cael effaith ar feichiau parasitiau (McLean 2007). 1.6 Crynodeb a chasgliadau Mae profiad yr uned organig ym Mhwllpeiran yn dangos ei bod hi n ddichonadwy i gynhyrchu cig eidion a chig oen yn y bryniau a r ucheldiroedd, er gwaethaf absenoldeb tir addas ar gyfer cnydau grawnfwyd wedi u cynhyrchu gartref. Dengys yn ogystal fodd bynnag fod yna nifer o faterion pwysig i w trafod wrth drawsnewid fferm dda byw ar yr ucheldir. Mae graddfeydd stocio, cydbwysedd stocio (cymhareb o wartheg i ddefaid), addasrwydd adeiladau fferm a chwestiynau eraill ar isadeiledd i gyd angen eu hystyried yn fanwl. Mae rheoli glaswelltir yn ffactor allweddol. Er y gall yr incwm ychwanegol o gynllun amaeth-amgylcheddol arall ychwanegu at lif arian y fferm, mae hi n bwysig nad yw cyfarwyddiadau r cynllun yn peryglu gallu r fferm i gynhyrchu digon o dir pori a phorthiant i lefel y stoc sydd ei angen. Mae r dewis o dda byw yn bwysig. Efallai y bydd bridiau traddodiadol yn gweddu n well i fwyd wedi i seilio ar borthiant yn y sefyllfa bryniau organig, ond rhaid cydbwyso hyn gydag ystyriaethau r farchnad. Gall cyngor y cynhyrchwr organig a grwpiau marchnata fod yn ddefnyddiol yn hyn o beth. Ar gyfer perfformiad da byw, mae cadw cofnodion da a chael cynllun iechyd da byw er mwyn darparu r monitro sydd ei angen i sicrhau fod materion sy n codi o ddiffygion mwynau a maetholion yn y pridd neu oddi wrth feichiau parasitiau yn cael eu trin gydag ymyrraeth amserol. Gyda nifer cynyddol o ffermwyr y bryniau a r ucheldiroedd yn trawsnewid i gynhyrchu n organig, mae mwy o brofiad a gwybodaeth yn cael ei gasglu. Mae Canolfan Organig Cymru yn trefnu digwyddiadau rheolaidd drwy Cyswllt Ffermio sy n darparu cyfleoedd i gael y wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau newydd. Edrychwch hefyd am gynhadledd flynyddol cynhyrchwyr Canolfan Organic Cymru a r cyhoeddiadau a r e-fwletinau sef Bwletin Cymru Organig a Marchnad Organig Cymru. Mae ymweliadau ymgynghori gyda chymorthdal hefyd ar gael drwy Cyswllt Ffermio. 1.7 Cydnabyddiaethau Mae diolch yn ddyledus i Marc Jones a Pauline van Diepen cyd-awduron y rhifyn cyntaf o r Canllaw Technegol hwn. Diolch hefyd i staff ADAS ym Mhwllpeiran: Owen Davies, Aldwyn Clarke a Bernard Griffiths (treialon a chasglu gwybodaeth) ac i Gareth Rowlands, Hefin Hughes, John Penri Jones, Nigel Roberts a Steve Richards (gweithrediadau r maes a hwsmonaeth da byw).

15 Canllaw Technegol Ffermio Organig Cyfeiriadau a darllen pellach Fowler, S., Frost, D. a de Carle, C. (2004). Environmental and biodiversity impacts of organic farming in the hills and uplands of Wales. Adroddiad, Canolfan Organig Cymru. Frost, D. (2000). Organic farming in the uplands appraisal of a development programme. Papur a gyflwynwyd yn Chweched Cynhadledd Ymchwil y Gymdeithas Laswelltir Brydeinig, Coleg Amaethyddol Craibstone, Bucksburn, Aberdeen, Medi Frost, D. (2001). Organic Farming at ADAS Pwllpeiran ADAS Pwllpeiran. Frost, D., McLean, B. M. L. ac Evans, D. E. (2002). Eight years of organic farming at Pwllpeiran livestock production and the financial performance of organic upland farms. Yn Powell, J. (Gol.), UK Organic Research 2002: Proceedings of the COR conference, Mawrth 2002, Aberystwyth, tt Frost, D., McLean, B. M. L. a Clarke, A. (2003). Evaluating seed mixtures for weed control in an organic upland grass-clover ley ressed. Trafodion y 7 fed Gynhadledd Ymchwil y Gymdeithas Laswelltir Brydeinig, 1-3 Medi 2003, Prifysgol Cymru Aberystwyth. McLean, B. (2007). Alternative Forage Crops For Finishing Lambs. Adroddiad Cyswllt Ffermio ar gyfer Canolfan Organig Cymru. ADAS Pwllpeiran. McLean, B., Frost D. a Evans D. E. (2002). The use of feed blocks as supplementation for the upland hill flock. Yn Powell, J. (Gol)., UK Organic Research 2002: Proceedings of the COR conference, Mawrth 2002, Aberystwyth, tt a McLean, B., Frost, D., Evans D. E., Clarke A. a Griffiths B. (2005). The Inclusion of Diatomaceous Earth in the Diet of Grazing Ruminants and its Effects on Gastrointestinal Parasite Burdens yn Kopke, U. Niggli, U., Neuhoff, D., Cornish, P., Lockeretz, W., Willer, H. (Golygyddion), Researching Sustainable Systems. Proceedings of the First Scientific Conference of the International Society of Organic Agriculture Research, Medi, Canolfan Gynadledda Adelaide, Adelaide, De Awstralia, tt Van Diepen, P., McLean, B. a Frost, D. (2007). Livestock Breeds and Organic Farming Systems. Adroddiad Cyswllt Ffermio ar gyfer Canolfan Organig Cymru.

16 14 Canllaw Technegol Ffermio Organig 2 Perfformiad ariannol ffermydd organig yr ucheldir 2.1 Cefndir Yn draddodiadol, mae ffermio da byw yn yr ucheldir wedi dibynnu n drwm ar gymorthdaliadau sydd wedi u cysylltu â nifer y da byw sy n bridio ar y daliad. Mae cyflwyno r Cynllun Taliadau Sengl (SPS), fodd bynnag, wedi datgysylltu taliadau cefnogi oddi wrth niferoedd da byw, ac mae n caniatáu ffermwyr gwartheg a defaid yr ucheldir i ostwng eu stoc i lefelau mwy cynaliadwy. Mae hyn wedi annog ffermwyr yr ucheldir i ystyried trawsnewid i system organig, gan nad yw eu hincwm cymorthdal bellach yn cael ei effeithio gan yr angen i leihau niferoedd stoc, fel sy n nodweddiadol o dan reolaeth organig. Ymhellach, mae r Cynllun Ffermio Organig wedi helpu i ddigolledu am y gostyngiad mewn stoc, ac yn darparu cefnogaeth yn ystod y broses drawsnewid. Mae cynlluniau amaeth-amgylcheddol fel Tir Gofal a Thir Cynnal wedi cyfannu systemau ffermio organig ac maent yn ffynhonnell ychwanegol o incwm ar gyfer y fferm, yn arbennig felly ar yr ucheldiroedd, pan mae dewisiadau eraill yn gyfyngedig oherwydd topograffeg a hinsawdd. Roedd rhagolygon y farchnad ar gyfer da byw organig yn gryf, gyda thwf yn parhau yn y sector organig yn Fodd bynnag, mae r argyfwng credyd wedi effeithio ar farchnadoedd organig yn 2008/09, gyda manwerthiannau organic is. Mae gwerthiant cig eidion a chig oen organig yn y DU wedi parhau i dyfu yn 2006, i fyny 40% i 45 miliwn, ac amcangyfrifir bod 31,000 o anifeiliaid cig eidion a 291,000 o ŵyn organig wedi u lladd yn Arhosodd y ganran o gig eidion o r DU sy n cael ei werthu trwy fanwerthwyr cadwyn yn sefydlog ar 83%, tra cynyddodd y canran o gig oen organig â i ffynhonnell o fewn y DU i 98%. Mae data pris y farchnad diweddaraf yn dangos bod cig oen a chig eidion organig yn masnachu tua 300 c/kg pwysau marw yn hydref 2008 (data marchnad y Soil Association). Mae r argyfwng credyd yn cael effaith ar y galw am gig organig gyda gwahaniaethau is rhwng prisiau organig a chonfensiynol (i ddim byd bron yn achos cig eidion), felly mae n debygol na fydd y darlun cymharol ffafriol a gafwyd dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn edrych mor llewyrchus yn 2008/9. Mae perfformiad ariannol ffermydd da byw organig yr ucheldir wedi cael ei astudio dros nifer o flynyddoedd fel rhan o brosiect wedi i gyllido gan Defra, ac mae r canlyniadau diweddaraf ar gyfer 2006/07 yn cael eu trafod ar y tudalennau canlynol. Lle bo n bosibl mae r data hyn wedi u cymharu gyda blynyddoedd blaenorol neu/a data confensiynol cymharol. Mae data incwm fferm cyfan, elw gros a chost cynhyrchu hefyd wedi u deillio er mwyn rhoi gorolwg o economeg ffermio organig yn ardaloedd ucheldir Cymru yn ystod 2005/06 a 2006/ Incymau ffermydd cyfan Cafodd 16 o ffermydd gwartheg a defaid LFA eu monitro yn ystod y cyfnodau 2005/06 a 2006/07 3, gan ddefnyddio methodoleg Arolwg Busnes Ffermydd. Roedd 11 o r ffermydd hyn wedi u lleoli yng Nghymru, un yng nghanolbarth/dwyrain Lloegr a r pedwar sy n weddill yng ngogledd Lloegr. Cafodd pob fferm organig ei chydweddu gyda nifer o ffermydd confensiynol gydag adnoddau tebyg (maint y fferm, uned maint economaidd, rhanbarth, statws LFA a math o fferm), er mwyn cynhyrchu dau sampl cymharol, un yn organig a r llall yn gonfensiynol. 2 Soil Association (2007), Organic Market Report. Soil Association, Bristol. 3 Jackson, A.J., Moakes, S.R. a Lampkin, N.H. (2008), Organic Farm Incomes in England and Wales 2006/07. Adroddiad i Defra, cyfeirnod y cytundeb OF0373. IBERS, Prifysgol Aberystwyth.

17 Canllaw Technegol Ffermio Organig 15 Tabl 1 Incymau fferm net ar gyfartaledd ( /ha) ar gyfer ffermydd gwartheg a defaid ucheldirol organig a chonfensiynol ( /ha), 2005/06 a 2006/ / /06 Gwerthoedd ( /ha) Organig Confensiynol Organig Confensiynol Nifer yn yr arolwg Gwartheg (unedau da byw) Defaid (unedau da byw) Cnyda grawn (ha) Porthiant (ha eff.) Cyfradd stocio (LU/ha eff.) Maint (ha eff.) Allbwn gwartheg Allbwn defaid Allbynnau eraill Taliadau organig Taliadau amaeth-amgylcheddol eraill Taliad fferm sengl Cyfanswm allbynnau Bwydydd Costau da byw eraill Costau cnydau Elw fferm cyfan Llafur a chytundeb Peiriannau Costau sefydlog eraill Cyfanswn mewnbynnau Incwm net y fferm Ffynhonell: Jackson, Moakes & Lampkin, 2008 Wrth gymharu r ddau sampl, roedd maint y ffermydd organig ar gyfartaledd 2% yn llai na r ffermydd confensiynol, tra bod maint y busnes 13% yn fwy ar y ffermydd confensiynol. Mae gwahaniaethau allweddol yn y system yn cynnwys lefelau stocio is ar gyfer y ffermydd organig ar 1.0 LU/ha o i gymharu â 1.2 LU/ha ar gyfer y ffermydd confensiynol. Mae r gyfradd stocio is ar gyfer y ffermydd organig yn trosi i niferoedd stoc is wedi u cario fesul fferm, er gwaethaf maint fwy y fferm, er bod niferoedd stoc wedi syrthio n gyflymach ar y ffermydd confensiynol. Roedd y sampl organig yn cario 14% yn llai o stoc na r ffermydd confensiynol, o i gymharu â 18% yn llai yn 2005/06. Y gymhareb o wartheg i ddefaid ar ffermydd organig oedd 53:47, o i gymharu â 47:53 ar ffermydd confensiynol. Roedd defnydd llafur blynyddol (ALU) yn debyg ar 1.8 ALU/fferm ar gyfer ffermydd organig a 1.9 ALU/fferm ar gyfer ffermydd confensiynol.

18 16 Canllaw Technegol Ffermio Organig O i gymharu â 2005/06, bu gostyngiad o lai na 1% yng nghyfanswm allbwn i 844/ha ar gyfer y sampl ffermydd organig yn 2006/07, a chynyddodd 2% i 786/ha ar gyfer y ffermydd confensiynol. Cynyddodd allbynnau da byw ar gyfer ffermydd organig ond parhaoddd yn debyg ar gyfer unedau confensiynol. Cododd prisiau ar gyfer bob categori stoc anifeiliaid cnoi cil yn 2006/07: gwartheg tewion 15% ac ŵyn tewion 10%. Roedd prisiau da byw confensiynol yn fwy amrywiol, gyda phris gwartheg tewion wedi cynyddu, ond gostyngiad bychan ym mhris ŵyn tewion. O ben i ben, roedd stoc organig yn gwerthu am brisiau uwch na da byw confensiynol ar gyfer y ddwy flynedd; fodd bynnag, roedd prisiau gwartheg stôr a mamogiaid yn uwch ar gyfer y stoc confensiynol. Derbyniodd y ffermydd organig daliadau amaeth-amgylcheddol uwch (yn cynnwys Tir Mynydd, Tir Gofal a Thir Cynnal) na r ffermydd confensiynol, ac roedd y ddau n debyg iawn i r flwyddyn flaenorol. Roeddent yn cynrychioli 16% o r cyfanswm allbwn ( 133/ha) ar gyfer y ffermydd organig yn 2006/07, a 9% ( 70/ha) ar gyfer ffermydd confensiynol. O ben i ben, cynyddodd mewnbynnau organig 1.5% i 669/ha yn 2006/07 o i gymharu â r flwyddyn flaenorol, a chynyddodd mewnbynnau confensiynol 7.3% i 693. Roedd mewnbynnau cnydau ar y ffermydd confensiynol yn arwyddocaol uwch nag ar y ffermydd organig, yn adlewyrchu n rhannol y defnydd llai o wrteithiau a chwistrelliadau gan y busnesau organig. Y prif newidiadau yn y sampl organig rhwng blynyddoedd oedd cynnydd mewn rhent, a thoriad arwyddocaol mewn costau llafur. O ben i ben, syrthiodd incwm net fferm dros y ddwy flynedd 27% i 93/ha ar gyfer y ffermydd confensiynol a 9% i 174/ha ar gyfer y ffermydd organig. Yn nhermau enillion ar gyfalaf y tenant, roedd y ffermydd organig yn dangos enillion positif o 6.1%, yn syrthio ychydig o 7% yn 2005/06 tra bod y ffermydd confensiynol yn dangos enillion o -3.7%, yn syrthio o -0.8% ar gyfer 2005/06. Roedd enillion i unedau llafur cyfan a ddefnyddiwyd yn 14,278/ALU ar gyfer ffermydd organig a 6,143/ALU ar gyfer y ffermydd confensiynol.compared with 2005/06, in 2006/07 total output decreased by less than 1% to 844/ha for the organic farm sample and increased by 2% to 786/ha for the conventional farms. Livestock outputs increased for organic farms but remained similar for conventional units. Prices rose for all organic ruminant stock categories in 2006/07: finished cattle by 15% and finished lambs by 10%. Conventional livestock prices were more variable, with an increased finished cattle price, but a slight decrease in finished lamb price. Overall, organic stock made higher prices than the conventional livestock for both years; however, store cattle and ewe prices were higher for the conventional stock. 2.3 Elw gros da byw Mae elw gros yn Nhabl 2 isod yn dangos cynnyrch defaid organig wedi i rannu i ddau gategori o ran cynnydd, ac yn tanlinellu r amrywiaeth mewn lefel cynhyrchu o fewn ardal LFA. Mae r cynnydd is yn nodweddiadol yn cynrychioli cynhyrchu defaid ar y bryniau; mae cynnydd uwch yn cynrychioli cynhyrchu defaid yn yr ucheldiroedd. Dangosir y data confensiynol i bwrpasau cymharu ac mae n cynnwys data diadellau y bryniau a r ucheldiroedd.

19 Canllaw Technegol Ffermio Organig 17 Roedd cyfanswm allbwn yn sylweddol uwch ar gyfer y sampl cynhyrchiant uwch organig, a dangosodd 2006/07 gynnydd pellach o 21% i 67 y famog, y sampl cynhyrchiant is i fyny 12%. Mae r costau yn dangos gwahaniaethau tebyg, ac yn ddwywaith uwch ar gyfer y sampl cynhyrchiant uchel. Mae costau newidiol ar lefel debyg i r confensiynol, er bod costau porthiant yn sylweddol uwch ar gyfer confensiynol, yn adlewyrchu r defnydd cynyddol o wrtaith a mewnbynnau eraill ar laswelltir. O ben i ben, mae r elw gros y famog yn uwch ar gyfer systemau organig, ac mae wedi dangos cynnydd arwyddocaol rhwng blynyddoedd yn 2006/07. Yn cymryd cyfraddau stocio o 1.0 a 1.2 uned da byw yr hectar (LU/ha) ar gyfer samplau organig a chonfensiynol yn eu tro, mae r ddau elw organig yr hectar wedi codi, ac maent yn awr yn debyg neu n sylweddol uwch na r confensiynol, er gwaethaf cyfradd stocio is. Tabl 2 Elw gros defaid organig a chonfensiynol yn yr ucheldir 2005/06 a 2006/07 Math o gynnyrch Organig* Confensiynol** Lefel cynhyrchiant Is Uwch Defaid LFA Blwyddyn 2006/ / / / / /06 Nifer o ddiadellau Cyfartaledd arwynebed y fferm (ha eff.) Cyfartaledd maint diadell (mamogiaid / ŵyn mamog) Ŵyn wedi u gorffen a werthwyd y famog Gwerthoedd ( /mamog) Gwerthiannau defaid Wedi u gorffen Stôr Gwerthiannau eraill, net o bwrcasau Cyfanswm allbynnau Bwydydd Mewnbynnau eraill Cyfanswm costau newidiol Elw gros Costiau porthiant Elw gros yn cynnwys costau porthiant Elw gros yn cynnwys porthiant ( /ha) * Ffynhonnell: Jackson, Moakes a Lampkin, 2008 ** Ffynhonnell data confensiynol: Arolwg Busnes Fferm, Cymru

20 18 Canllaw Technegol Ffermio Organig Mae Tabl 3 yn dangos data elw gros ar gyfer dwy o systemau cynhyrchu gwartheg organig. Mae data buchod sugno confensiynol yr ucheldir wedi u cynnwys i ganiatáu cymhariaeth gyda ffigyrau gwartheg stôr organig. Mae busnes gwartheg organig ar gyfartaledd yn fwy na r gymhariaeth gonfensiynol, ond gyda maint buches debyg. Mae cyfanswm allbwm o r sampl organig yn arwyddocaol uwch na r sampl confensiynol, ac mae n adlewyrchu prisiau gwerthu uwch y pen. Mae costau newidiol ychydig yn uwch ar gyfer y systemau organig, er bod costau porthiant yn sylweddol is, sydd yn adlewyrchu r mewnbynnau glaswelltir is yn y systemau organig. Tabl 3 Elw gros gwartheg cig eidion organig a chonfensiynol yr ucheldiroedd, 2005/06 a 2006/07 Math o gynhyrchiant Organig* Confensiynol** Lefel cynhyrchiant Wedi u gorffen Stôr Buchod sugno LFA Blwyddyn 2006/ / / / / /06 Nifer o fuchesi Cyfartaledd arwynebedd y fferm (ha eff.) Cyfartaledd maint y fuches (buchod bridio) Gwerthoedd ( /buwch) Gwerthiant gwartheg Wedi u gorffen Stôr Gwerthiant arall net o bwrcasau Cyfanswm allbwn Bwydydd Mewnbynnau eraill Cyfanswm costau newidiol Elw gros Costau porthiant Elw gros yn cynnwys costau porthiant Elw gros yn cynnwys porthiant ( /ha) * Ffynhonnell: Jackson, Moakes a Lampkin, 2008 ** Ffynhonnell data confensiynol: Arolwg Busnes Fferm, Cymru. O ben i ben, dengys y systemau organig elw gros sy n llawer gwell na r system gonfensiynol ac mae 2006/07 yn dangos fod y gwahaniaeth hwn wedi cynyddu ymhellach. Yn ychwanegol, mae r elw gros organig yr hectar yn llawer uwch hefyd na rhai confensiynol, er gwaethaf y raddfa stocio is sydd wedi i gymryd yn ganiataol o 1.0 LU/ha ar gyfer organig a 1.2 ar gyfer confensiynol, sy n adlewyrchu allbwn uwch a chostau porthiant is.

21 Canllaw Technegol Ffermio Organig Costau cynhyrchu Mae cost cynhyrchu cilogram o gig eidion a chig oen yn ystyriaeth bwysig ar gyfer perfformiad ariannol ffermydd organig yr ucheldir. Drwy brosiect Incymau Fferm Organig wedi u cyllido gan Defra, mae hi n bosibl dangos data cost cynhyrchu ar gyfer cig oen organig, gwartheg sugno stôr a chig eidion sydd wedi i orffen a gynhyrchwyd mewn ardaloedd yr ucheldir, yn cynnwys costau newidiol, costau porthiant a chostau sefydlog, yn ogystal â chostau cynhyrchu wedi u mewnbynnu yn cynnwys llafur na thalwyd amdano (ffermwr/gwraig/ arall), rhent wedi i fewnbynnu (cyfateb i rhent) a llog ar gyfalaf y tenant (y llog ar eitemau cyfalaf fel da byw, peiriannau ac adeiladau). Dengys data meincnodi a gasglwyd ar gyfer 38 o sefydliadau Cymreig gan yr Arolwg o Fusnesau Fferm Cymru a leolir yn y Sefydliad Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, Prifysgol Aberystwyth (Tabl 3) i ffermydd organig Cymru at ei gilydd gynhyrchu enillion gwell na ffermydd confensiynol yn 2007/08 cyn i r argyfwng credyd ddechrau cael effaith ar y farchnad organig. Roedd yr allbwn yn uwch neu n debyg ym mhob achos, gyda chostau newidiol a oedd yn is neu r un fath. Lle r oedd cynnyrch organig yn is yr hectar, roedd yr argostau n uwch y kg, yn yr un modd â gwerth adnoddau a ddefnyddid o r fferm ei hun, a r cymorthdaliadau. Serch hynny, roedd enillion cyffredinol net y kg neu r litr yn uwch er nad yw hyn o anghenraid yn troi n well perfformiad yr hectar. Dangosodd cynhyrchu cig eidion gorffenedig ffin 4c/kg ar y bachyn o i gymharu â 38c/kg ar gyfer cig eidion confensiynol. Bu r costau newidiol bron â bod yr un fath, gydag argostau organig uwch y kg (yn bennaf oherwydd cynnyrch is yr ha) yn cael eu gwrthbwyso a mwy gan werth uwch yr allbwn. Mewn gwrthgyferbyniad, roedd y ffin net ar gyfer eidion magu organig - 18c/kg pwysau byw yn is nag eidion confensiynol ar -69c/kg, yn bennaf oherwydd allbwn is yr hectar. Roedd y costau newidiol organig yn is na r rhai confensiynol, yr un modd â r allbwn, ond roedd costau sefydlog organig yn uwch y kilogram. Ar ôl cynnwys cymorthdaliadau yn y ffin net fodd bynnag, nid oedd fawr o wahaniaeth rhwng y ddwy system gydag organig ar 47c/kg a chonfensiynol ar 57c/kg.

22 20 Canllaw Technegol Ffermio Organig Tabl 4 Costau cynhyrchu cig oen, gwartheg sugno stôr a chig eidion masnachu ar gyfartaledd ar gyfer 2007/08 a 2006/07 Gwartheg bridio (yn fyw) Gwartheg masnachu (ar y bachyn) Oen (ar y bachyn) Blwyddyn 2006/7 2007/8 2006/7 2007/8 2006/7 2007/8 System cynhyrchu Org Con Org Con Org Con Org Con Org Con Org Con Nifer o ffermydd (n) Cynnyrch/ha Pris/litr/kg Allbwn cyfanswm Bwydydd Milfeddygol a moddion Porthiant Costau newidiol eraill Cost cyfnewid diaddell/ buches Cyfanswm costau newidiol Elw gros Llafur Ynni a pheiriannau Tir ac adeiladau Costau cyffredinol y fferm Rhent a chyllid Costau sefydlog eraill Costau cyfanswm Elw net Elw net ha Gwerth adnoddau teulu r fferm Elw net y fenter (yn cynnwys adnoddau eu hunain) Tir Mynydd, agriamgylcheddol Taliadau organig Taliad Fferm Sengl Elw net gan gynnwys taliadau cefnogi Ffynhonnell: Jackson, Moakes & Lampkin (2008), ac Arolwg Busnes Fferm, Prifysgol Aberystwyth

23 Canllaw Technegol Ffermio Organig 21 Roedd ffiniau net organig a chonfensiynol ar -44c/kg ar y bachyn a -71c/kg ar y bachyn yn y drefn honno. Roedd yr allbwn organig yn uwch o ganlyniad i brisiau uwch, tra oedd costau newidiol yn is ac argostau n uwch. Y ffin net organig, gan gynnwys cymorthdaliadau oedd 77c/kg neu 200 yr hectar, tra oedd y ffin gonfensiynol yn aros yn negyddol yn -43c/kg neu - 110/ha. Gellir gweld o bob un o r tair system fod y sector cig coch yn dibynnu n helaeth ar gymorthdaliadau, a bod costau r cynhyrchu n uwch o lawer na r enillion ariannol a geir o r farchnad. Yn ychwanegol, mae r argyfwng credyd yn effeithio ar y galw am laeth a chig organig gyda gwahaniaethau is rhwng y prisiau organig a chonfensiynol (bron â bod yn ddim byd yn achos cig eidion), felly mae n debygol na fydd y darlun cymharol ffafriol ar gyfer y blynyddoedd diwethaf yn edrych mor llewyrchus yn 2008/ Casgliadau Mae r amrywiol ddadansoddiadau ariannol yn yr adroddiad hwn i gyd yn dangos bod cynhyrchu gwartheg bîff a defaid organig yn yr ucheldiroedd yn arwain at berfformiad ariannol gwell na busnesau confensiynol tebyg. Mae r ffigyrau diweddaraf o astudiaeth Incymau Ffermydd Organig, wedi i gyllido gan Defra, yn dangos bod Incwm Fferm Net ar gyfer busnesau gwartheg bîff a defaid organig yr ucheldir, sef 174/ha, yn sylweddol uwch nag ar gyfer busnesau confensiynol tebyg, sef 93/ha. Mae allbwn yn dueddol o fod yn uwch mewn busnesau organig, sydd â chostau porthiant is, ond gall costau newidiol hefyd fod yn uwch. Fodd bynnag, rhaid i r darlun optimistaidd o ffermio mynydd organig gael ei dymheru gan effaith yr argyfwng credyd ar y galw am gig organig gyda gwahaniaethau is rhwng prisiau organig a chonfensiynol. Felly, mae n debygol na fydd y darlun cymharol ffafriol dros y ddwy flynedd ddiwethaf mor llewyrchus yn 2008/09. Ymddengys bod daliadau organig yn fwy proffidiol, ond rhaid nodi bod cyfartaledd uwch o u hincwm yn dod nid yn unig o r Cynllun Ffermio Organig, ond hefyd o daliadau amaeth-amgylcheddol fel Tir Cynnal a Thir Gofal. Mae systemau ffermio organig yn cyfuno n hawdd gydag anghenion y cynlluniau amaeth-amgylcheddol hyn, ac er mwyn sicrhau uchafswm elw o dan ffermio organig, dylid eu mabwysiadu. Mae dadansoddiad o gostau cynhyrchu, neu faincnodi, yn ei gwneud hi n glir bod y pris gwerthu a geir am wartheg bîff a defaid yn parhau n sylweddol is na r gost o i gynhyrchu. Mae maincnodi n parhau i fod yn adnodd ardderchog mewn asesu gwir gostau cynhyrchu ac mae n tanlinellu r angen ar gyfer datblygu r farchnad ymhellach er mwyn sicrhau uchafswm elw o r farchnad. 2.6 Talfyriadau Defra: dw: FBS: LU/ha: NFI: Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ar y bachyn Arolwg Busnes Fferm Unedau da byw yr hectar Incwm net fferm Mae r adroddiadau Incwm Ffermydd Organig llawn ar gael ar wefan Defra: Mae data Arolwg Busnes Ffermydd ar gael ar:

24 22 Canllaw Technegol Ffermio Organig 3 Astudiaethau Achos 3.1 Blaen y Nant Proffil y fferm Lleoliad: Bethesda, Gwynedd. Maint y fferm: 302 hectar ym mynyddoedd Parc Cenedlaethol Eryri. Yn ychwanegol at hyn, rhentir 64 ha o iseldir âr. Da byw: 300 o ddefaid mynydd Cymreig a u dilynwyr, a buches o o wartheg Duon Cymreig o dras ynghyd â u dilynwyr. Lleolir Blaen y Nant ym mhen uchaf dyffryn rhewlifol yn Eryri, ac y mae n ymestyn o r caeau bach sydd ar waelod y dyffryn (300m) i r pwynt uchaf (920 m). Mae r glawiad cyfartalog yn yr ardal yn 100 modfedd. Bu Gwyn Thomas yn dal y fferm, sy n eiddo i r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, er 1996, a chwblhawyd y trawsnewid i statws organig ym Cofrestrwyd y fferm gyda r Soil Association a bu n rhan o r cynllun Tir Gofal ers 5 mlynedd. Dynodwyd y fferm yn Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig. Adferwyd y waliau sych a r gwrychoedd o dan y cynllun Tir Gofal, ac y mae r fferm hefyd wedi ymuno â r cynllun Tir Mynydd Y strategaeth gnydio a bwydo Llystyfiant lled-naturiol sydd ar 99 y cant o arwynebedd Blaen y Nant ac y mae gweddill y tir (5 ha) yn cael ei drin. Mae r arwynebedd a drinnir yn darparu erfin/maip a glaswellt/meillion ar gyfer silwair. Dilynir cylchdro fel a ganlyn: 1 flwyddyn maip (neu erfin); 2-3 blynedd rhygwellt/meillion coch; a 7 mlynedd rhygwellt/meillion gwyn/rhonwellt/peiswellt/llysiau gwyllt. Torrir silwair unwaith y flwyddyn a phorir yr adladd gan yr ŵyn a r defaid.

25 Canllaw Technegol Ffermio Organig 23 Mae r 64 ha o iseldir âr ychwanegol a rentir yn darparu silwair ychwanegol a hefyd yn lletya r rhan fwyaf o r anifeiliaid sy n gaeafu i ffwrdd o r fferm. (Mae 15 o r gwartheg yn aros ar y fferm.) Gweithredir yr un cylchdro cnydau ar y tir a rentir. Yn ystod yr haf porir y defaid a r gwartheg yn helaeth ar y llystyfiant lled-naturiol, a bwydir silwair iddynt yn ystod y gaeaf. Meillion â thail defaid a gwartheg sy n darparu maetholion i r pridd. Taenir calch yn achlysurol pan fo angen. Mae brwyn yn achosi rhai problemau ar y fferm, a rheolir y rheini trwy bori gyda merlod Shetland Perfformiad da byw Defaid Mynydd Cymreig yw r ddiadell. Cyflwynir y mamogiaid Mynydd Cymreig i hyrddod Blue Face Leicester a brynir i mewn ar gyfer cynhyrchu ŵyn Croesryw; dewisir y Blue Face Leicester ar sail eu cyfansoddiad a u canran braster. Cynyddodd y ganran ŵyna ym Mlaen y Nant wrth i ragor o efeilliaid gael eu geni pan fabwysiadwyd trefn o aeafu i ffwrdd ar fferm iseldirol. Diddyfnir yr ŵyn ar ôl 4.5 mis, a gwerthir y cyfan yn ŵyn gorffenedig. Mae r ŵyn yn mis oed pan werthir hwy, ac yn pwyso 17 kg PM ar gyfartaledd. Gwartheg Duon Cymreig yw r fuches. Mae r buchod i gyd yn bridio o darw Du Cymreig a brynwyd i mewn er mwyn sicrhau lloi o dras pur. Yn ystod yr 8 mlynedd diwethaf, prynwyd i mewn 2 darw Du Cymreig. Diddyfnir y lloi yn 9 mis oed, ac y mae marwolaethau ymhlith y lloi yn isel (<5%). Newidiwyd y cyfnod lloia o r gwanwyn i rm hydref. Gorffennir y gwartheg cig eidion ar laswellt, a gwerthir hwy ar ôl mis; mae r bustych yn pwyso kg pan leddir hwy, a r heffrod ychydig yn llai Iechyd a ffrwythlondeb y da byw Ychydig o broblemau iechyd a ffrwythlondeb sy n effeithio ar y gwartheg. Nid yw r fuches wedi ei thrin rhag parasitiaid allanol na mewnol yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Ni sylwyd ar unrhyw broblemau oherwydd diffyg mwynau. Bwrir y lloi yn ystod cyfnod o 6 wythnos o Fedi i ganol Hydref. Mae r ddiadell yn ŵyna ym Mawrth, dros gyfnod o 1 mis. Mae r ganran ŵyna yn %. Llwyddwyd i gynyddu r ganran trwy leihau maint y ddiadell, darparu silwair yn ystod y cyfnod gaeafu i ffwrdd o r fferm a phori yn ôl cylchdro yn ystod y gaeaf. Oherwydd hwsmonaeth dda, prin fu r problemau gydag afiechydon yn y ddiadell ddefaid, ac ni roddwyd unrhyw frechiadau ers 10 mlynedd Cyllidebau maetholion Er na chynhaliwyd brofion pridd, mae Gwyn Thomas yn mynnu nad oes unrhyw broblemau sy n gysylltiedig a statws isel o ran N, P a K. Cynhelir ffrwythlondeb y caeau isaf trwy wasgaru tail a thrwy ddibynnu ar feillion i sefydlogi nitrogen yn y glaswelltir Marchnata Mae r rhan fwyaf o r gwerthiannau n digwydd yn Awst a Rhagfyr pan orffennir yr holl anifeiliaid ar laswellt. Mae r rhan fwyaf o r cig eidion yn cael ei farchnata n uniongyrchol i grŵp bychan o gwsmeriaid (pump neu chwech anifail y flwyddyn). Gwerthir y cig eidion sydd dros ben trwy gynhyrchwr ar Ynys Môn sy n gwerthu r cig mewn marchnadoedd ffermwyr. Gwerthir yr ŵyn i adwerthwr cadwyn (Tesco) Yr heriau allweddol Derbynnir cymhorthdal trwy r cynllun Tir Mynydd, sy n cyfrannu at incwm y fferm. Mae arallgyfeirio i dwristiaeth a gweithgareddau sy n ychwanegu gwerth, megis marchnata uniongyrchol, yn angenrheidiol er mwyn cynnal dichonoldeb ariannol y fferm. Rhybudd Gwyn Thomas i gynhyrchwyr sy n ystyried newid i gynhyrchu cig eidion a defaid organig yw: peidiwch â gwneud hynny am y rhesymau anghywir, oherwydd nid yw n hawdd ennill bywoliaeth.

26 24 Canllaw Technegol Ffermio Organig 3.2 fferm Cannon Proffil y fferm Lleoliad: Cannon, Llanerfyl, Y Trallwng, Powys. Mae sawl math o dir i w gael ar Fferm Cannon gan gynnwys gorgors a gwaun uchel. Mae wedi i lleoli mewn ardal glaw trwm, lle y ceir 75 modfedd/1905mm y flwyddyn ar gyfartaledd. Dechreuodd y fferm droi ym 1991 ac mae wedi i hardystio gan y Soil Association. Mae hefyd yng nghynllun Tir Gofal a thrwy hwn mae r ffermwr, Nigel Elgar, wedi ffensio 700 metr o dir er mwyn creu coridor ar lan y nant i gynnig gorffwysfa ddiogel i ddyfrgwn sy n mynd heibio. Maint y fferm: 215 ha o fryndir heb ei wella, 114 ha o dir pori wedi i wella ac 11.6 ha o weirglodd wedi i lledwella; yn ychwanegol, 31 ha o dir rhent a 30 ha o gysgodleiniau, ffyrdd ac adeiladau. Llafur: Dim llafur llawn amser, ychydig lafur contract a thros dro n unig. Da byw: 20 o fuchod yr Ucheldir a rhai ifainc, 23 o fuchod Duon Cymreig a rhai ifainc, 500 o Ddefaid Magu Mynydd Penfrych Cymreig Gwydn a 120 o ŵyn beinw at fagu Rheoli tir glas Glaswelltir heb ei wella yw chwe deg chwech y cant o arwynebedd y tir. Mae brwyn a rhedyn yn broblem ar y tir glas a r mae r borfa yn cael ei brigdorri ddwywaith y flwyddyn i reoli brwyn. Sut bynnag, mae cyfarwyddiadau cynllun Tir Gofal, sy n cyfyngu dwysedd pori i 0.05 o unedau da byw/ha ar orgors, yn golygu ei bod yn anodd rheoli r rhedyn trwy reoli pori. Mae cynnwys meillion y borfa mewn caeau silwair wedi cynyddu o ganlyniad i gau r caeau n hwyr. Mae hyn wedi lleihau r gystadleuaeth â meillion gan fathau eraill o laswellt ddechrau r gwanwyn trwy u pori n dynn, gan arwain at silwair sydd o well ansawdd. Lle gynt y bu tir âr yn cael ei osod, rhoddwyd y gorau i hyn ac mae ceirch plaen yn cael eu prynu fel porthiant stoc Perfformiad y buchesau Mae dwy fuches ar y fferm: buches sydd â 23 o fuchod Duon Cymreig a ffald gyda 20 o wartheg yr Ucheldir yn cael eu rhoi i r tarw. Cedwir teirw Duon Cymreig a r Ucheldir ar y fferm, ond bu rhai newidiadau o ran defnyddio teirw dros y blynyddoedd. Yn wreiddiol defnyddid tarw Du Cymreig ar y fuches Ddu Gymreig, ond wedyn penderfynwyd newid i darw Limousin oedd â gwell cydffurfiad ond natur anoddach. Erbyn hyn, fodd bynnag, defnyddir tarw Du Cymreig unwaith eto oherwydd eu bod wedi u haddasu n well i r system, ac oherwydd mabwysiadu mesurau cynllun iechyd y fuches i atal clefyd Johne yn y fuches Ddu Gymreig. Mae r fuches wedi bod yn lloia n bennaf yn y gwanwyn a phenderfynwyd parhau â bwrw lloi yn y gwanwyn yn unig oherwydd yr anghenion llai o ran llafur a rhoi r anifeiliaid dan do. Gwerthir gwartheg Duon Cymreig yn 18 mis oed bellach. Mae gwartheg yr Ucheldir wedi u cyflwyno i reoli pori r rhostir ac ar gyfer ardal sydd wedi i rheoli n benodol i annog poblogaethau o rugieir duon mewn partneriaeth ag RSPB Cymru.

27 Canllaw Technegol Ffermio Organig Perfformiad y ddiadell Mae pob un o r 500 o ddefaid Penfrych wedi u nodi â dull adnabod electronig naill ai ar ffurf bolws neu dag. Mae r holl ŵyn yn cael eu tagio adeg eu geni, ac mae r ddiadell mewn cynllun cyfeirio i hyrddod. Ers ymuno â r cynllun, dim ond hyrddod â mynegrif uchel a ddefnyddir ac mae pwysau ŵyn wedi cynyddu ar gyfartaledd. Defnyddir hyrddod Meatlinc â mynegrif uchel ar gyfer croesfridio Iechyd a ffrwythlondeb y fuches Mae bwrw lloi n digwydd dros gyfnod o chwe wythnos i grynhoi r gofyn am lafur. Mae gwartheg Duon Cymreig wedi cael problemau â chlefyd Johne ac o ganlyniad, ar fferm Cannon maent bellach yn cael eu profi a u difa os bydd angen. Ni ddefnyddir brechlynnau ar y gwartheg. Mae r gwartheg Duon Cymreig (ond nid rhai r Ucheldir) wedi dioddef rhag diffyg seleniwm a chopr ac yn derbyn bolws organig a ganiateir. Mae angen triniaeth ar wartheg yr Ucheldir a r rhai Duon Cymreig i reoli r euod ac maent yn cael eu trin ar gyfer llau n achlysurol Iechyd a ffrwythlondeb y ddiadell Ar adeg hwrdda, rhoddir 300 o r defaid i r hyrddod Penfrych Gwydn a 200 i hyrddod Meatlinc. Tynnir yr hyrddod Penfrych ar ôl 3 wythnos o hwrdda a bydd hyrddod Meatlinc yn dilyn. Mae r rhan fwyaf o wyna yn digwydd dros gyfnod o dair wythnos rhwng diwedd mis Mawrth a chanol mis Ebrill. Mae r ganran ŵyna wrth sganio oddeutu 130%. Gwerthir pob dafad hesb ar ôl sganio. Yr unig frechlyn a ddefnyddir ar y ddiadell yw Toxovax i atal tocsoplasmosis. Ceir peth diffyg seleniwm ac mae r defaid yn cael eu drensio cyn hwrdda ac ŵyna. Hefyd mae r defaid yn gallu cael problemau â chlwy r traed pan fyddant dan do ac maent yn cael eu trin wrth eu rhoi dan do â baddon traed a thocio os bydd rhaid. Maent hefyd yn cael eu drensio rhag llyngyr yr iau. Yn ôl Nigel Elgar, mae r clafr yn broblem ddifrifol yn yr ardal ac yn y gorffennol defnyddid trochiadau pyrethroid synthetig (SP) ar gyfer y clafr a llau. Erbyn hyn, Mae r pwyslais ar fioddiogelwch ac atal y clafr rhag dod ar y fferm. Pe baen ni n cael achos o r clafr yna byddai n rhaid i ni geisio rhanddirymiad i ddefnyddio pigiad Ivermectin ar y stoc bridio a siŵr o fod drochdrwytho r ŵyn mewn organoffosffad a u gwerthu n gonfensiynol, meddai Nigel.