Anatomi cydnerthedd: cynorthwyon a rhwystrau wrth i ni heneiddio Adolygiad llenyddiaeth

Transcription

1 Anatomi cydnerthedd: cynorthwyon a rhwystrau wrth i ni heneiddio Adolygiad llenyddiaeth Gan Imogen Blood, Ian Copeman & Jenny Pannell Hydfref

2 Cydnabyddiath Hoffai r awduron gofnodi eu diolch i r holl pobl a rhoddodd eu amser i rannu eu amgylchiadau personol a meddyliau ar gyfer y dyfodol. Llongyfarchiadau hefyd i r grŵp llywio am eu arweinyddiaeth a chefnogaeth: Cathryn Thomas (AGGC), Chris Davies (AGGC), Julie Boothroyd (Gwasanaethau Oedolion Sir Fynwy), a Parry Davies (Gwasanaethau Oedolion Ceredigion). Hefyd roedd Rob Hutchinson yn ddigon caredig â rhannu r negeseuon o i bapur ar gyfer y Grŵp Llywio Gwelliant Strategol am Ddatblygu Dulliau Ymyrryd ac Atal Cynnar i Bobl Hŷn. Hefyd hoffem ni gydnabod cyfraniad a chefnogaeth aelodau eraill ein consortiwm Jeremy Porteus o r Housing Learning & Improvement Network (LIN) a weithredodd yn gyfaill beirniadol, a n cymdeithion yn Miller Research a fydd yn gweithio gyda ni i gyflawni cyfnod gwaith maes yr astudiaeth hon. 2

3 Cynnwys Rhagair 4 1. Rhagymadrodd Strwythur yr adroddiad hwn 5 2. Datblygu model i ddeall cydnerthedd Trosolwg o'r ymchwil ansoddol gyda phobl hŷn Cysylltiadau â fframweithiau canlyniadau a mesur Model anatomi cydnerthedd 8 3. Canfyddiadau'r adolygiad fesul thema Cydberthnasau Cymuned Cyllid Iechyd Cartref Adnoddau seicolegol Gwybodaeth Gwaith a dysgu Deall sbardunau argyfwng Methu gan ofalwyr Trosedd a chamdriniaeth Cwympiadau Unigedd ac arwahanrwydd Atal Atal: yng nghyd-destun yr ymchwil hon Crynodeb o fodelau atal a dulliau ar waith yng Nghymru a'r DU Goblygiadau ar gyfer Cam 2 yr ymchwil hon Trafodaeth a chasgliadau Meddu ar ddewisiadau a rheolaeth (gan gynnwys yr hawl i gymryd risgiau) Meddu ar ymdeimlad cryf o hunaniaeth, dilyniant a pherthyn Ymdopi â phryder ac ansicrwydd Cynllunio am newid a phontio Teimlo'n gysylltiedig yn gymdeithasol Goblygiadau ar gyfer darparwyr gwasanaethau a gwneuthurwyr polisi Goblygiadau ar gyfer cam nesaf ein hymchwil 54 3

4 Rhagair Un o nodau pennaf Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant Cymru yw galluogi pobl, wrth iddynt heneiddio, i oresgyn y rhwystrau sy n eu hatal rhag cyflawni a chynnal lles a gwneud hynny cyn belled â phosibl heb orfod troi at ymyriadau gofal cymdeithasol ffurfiol. Ond beth yw r rhwystrau hynny a beth ym marn pobl hŷn fyddai n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn eu bywydau? Ydym ni n rhagdybio bod gennym ni r atebion i r cwestiynau hanfodol hynny? Gan gydweithredu n agos ag ADSS Cymru a Phenaethiaid Gwasanaethau Cymdeithasol Oedolion yng Nghymru, bydd AGGC yn cyhoeddi dau ddarn o waith newydd a fydd yn bwrw goleuni newydd ar y maes hwn. Dyma r darn cyntaf. Mae n grynodeb cain o r dystiolaeth ymchwil berthnasol sydd wedi ei chyhoeddi o Gymru, y Deyrnas Unedig, ac ymhellach i ffwrdd. Mae n gyfraniad arwyddocaol at y llenyddiaeth a i nod yw cyfeirio pobl yn rhwydd ac yn gyflym at y dystiolaeth orau sy n bodoli. Mae ystyriaethau pwysig yn dod i r amlwg. Cysylltiad cymdeithasol a phwysigrwydd dod o hyd i r cryfderau mewn unigolion, teuluoedd a chymunedau ac adeiladu arnynt. Sut mae cynllunio ar gyfer digwyddiadau bywyd allweddol a chyfnodau pontio a sut mae ymdopi (neu beidio) â hwy. Beth sy n ein cynorthwyo i geisio (neu n ein hatal rhag ceisio) cyngor amserol? A beth sy n gallu sbarduno (neu rwystro) dirywiad sydyn? Bydd pob darllenydd yn dod o hyd i w ddirnadaeth ei hun a i gymhellion i feddwl a gweithredu. Rydym yn ddiolchgar i Imogen Blood a i Chymdeithion am gynhyrchu r adolygiad hwn o r llenyddiaeth ar ran AGGC, ac yn benodol i Parry Davies a Julie Boothroyd am helpu i lywio r gwaith hwn. Erbyn hyn mae Imogen a i Chymdeithion yn gweithio ar yr ail gyfnod. Yn hwn byddant yn siarad â mwy na 100 o bobl 75 oed ac yn hŷn, yn unigol ac mewn grwpiau, ledled Cymru; pobl oedrannus, nad ydynt yn defnyddio gofal neu gefnogaeth eto (ac felly wedi eu cyfyngu llai gan brofiad o sut mae pethau nawr), ond sy n dechrau meddwl am yr heriau a r cyfleoedd a ddaw gyda heneiddio. Byddant yn siarad â gofalwyr yn arbennig yn ogystal. Byddwn yn cyhoeddi ail adroddiad erbyn Chwefror Bydd hwn yn cynnig llwyfan i r sawl rydym ni wedi cyfweld â nhw siarad yn rymus am beth allai wneud y gwahaniaeth mwyaf i w hymdeimlad o les ac annibyniaeth wrth iddynt heneiddio, er da neu er drwg. Bydd yn cynnwys yn union beth mae r bobl hynny yn ei ddweud wrthym ni, heb ei hidlo gan unrhyw gorff, proffesiwn neu grŵp buddiant. Byddwn hefyd yn gofyn i rai o arweinwyr pennaf y maes ymateb i r hyn sydd wedi cael ei ddweud. Wrth i Gynghorau a u partneriaid feddwl yn galed am asesiadau o anghenion eu poblogaeth a sut mae ail-ddylunio eu hymateb, rydym yn hyderus y bydd y ddau adroddiad hyn yn gyfraniad defnyddiol at y meddwl hwnnw. Ac felly, yn ei dro, at weithredu Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant Cymru, i gyflawni canlyniadau llesiant Llywodraeth Cymru a chyfoethogi bywydau pob un ohonom ni yng Nghymru wrth i ni heneiddio. 4

5 1. Rhagymadrodd Nod y prosiect ymchwil hwn oedd ateb y cwestiynau canlynol: Beth yw r canlyniadau sydd o r pwys mwyaf i bobl hŷn o ran eu lles personol? Beth yw r rhwystrau gwirioneddol a beunyddiol sy n atal pobl hŷn fwyaf rhag cyrraedd y canlyniadau hyn? Pa rolau ydy ac allai gwasanaethau sector statudol a gwirfoddol, rhwydweithiau cymunedol a gofalwyr anffurfiol eu chwarae i leihau r rhwystrau hyn? Beth yw profiadau a llwybrau pobl sydd ond dechrau wynebu heriau i w hannibyniaeth a u lles (a u cynorthwywyr)? Beth yw r gwersi am ymagwedd system gyfan at atal yn gynnar? Mae r adroddiad hwn yn trafod Cam 1 y prosiect: adolygiad o r dystiolaeth, sy n enwi, yn adolygu ac yn arfarnu n feirniadol llenyddiaeth o Gymru a r DU ehangach mewn perthynas â r cwestiynau uchod, gan ganolbwyntio ar ofalwyr a dinasyddion hŷn, gyda ffocws arbennig ar bobl nad ydynt yn defnyddio gwasanaethau n barod. Y bwriad yw i Gam 1 lywio Cam 2 y prosiect, sydd i fod i ddigwydd rhwng Gorffennaf a Medi 2015, pan fyddwn yn mynd allan i rannau gwahanol o Gymru i glywed barn tua 100 o bobl 75 oed a thua 30 o aelodau teulu sy n eu cefnogi, drwy grwpiau ffocws a chyfweliadau. Er i ni gychwyn drwy feddwl am y rhwystrau arwyddocaol y gallai pobl hŷn eu hwynebu, cytunom ni n fuan fod cwestiynau mwy perthnasol i ddarparwyr gwasanaethau (ac yn wir i bob un ohonom ni fel unigolion) yn dod i r amlwg o ymagwedd a edrychai n fwy ar gryfderau: Beth yw cyfrinachau llwyddiant y sawl sy n arwain bywydau llawn ac annibynnol yn hwyrach yn eu bywyd? Pa adnoddau a chryfderau personol sy n fwyaf perthnasol i ni ar adeg hon ein bywyd? Sut allwn ni ddeall anatomi cydnerthedd? 1.2. Strwythur yr adroddiad hwn Dechreuom ni drwy ystyried canfyddiadau ymchwil ansoddol ddiweddar ymhlith phobl hŷn: beth yw r negeseuon allweddol yn nhermau r hyn sydd bwysicaf i bobl hŷn eu hunain? Yn Adran 2, rydym yn enwi ac yn cymharu r themâu hyn ac, o r themâu, yn datblygu model gweithiol o anatomi cydnerthedd, sy n cynnwys wyth agwedd wahanol ar fywydau pobl, a gynrychiolir fel segmentau cylch. Yna rydym yn nodi ac yn adolygu r llenyddiaeth ar bob un o r segmentau hyn yn gryno. Yn Adran 3, cyflwynwn ein canfyddiadau o r adolygiad o r dystiolaeth mewn perthynas â phob un o r segmentau, gan roi penawdau, diffiniadau, themâu ac ystadegau allweddol o r dystiolaeth, gan roi sylw arbennig i sut mae pob segment yn ymwneud â i gilydd, ac ystyr hyn oll i gam nesaf ein hymchwil. 5

6 Yn Adran 4, cynigiwn fodel gweithiol arall, er mwyn deall y mathau o argyfyngau sydd ar y cyd â i gilydd yn aml yn nodweddiadol yn dod â phobl i ddrws gwasanaethau cymdeithasol neu i ofal hirdymor heb ei gynllunio. Cyflwynwn benawdau o r dystiolaeth mewn perthynas â rhai o r ffactorau hyn. Yn Adran 5, cyflwynwn negeseuon o r adolygiad o r dystiolaeth am ddulliau a modelau dros atal. Yn Adran 6, trafodwn y themâu trawsbynciol sy n dod i r amlwg o r adolygiad o r dystiolaeth ac ystyriwn eu goblygiadau ar gyfer darparwyr gwasanaethau a gwneuthurwyr polisi ac ar gyfer ein gwaith maes gyda phobl hŷn a u cynorthwywyr. 6

7 2. Datblygu model i ddeall cydnerthedd 2.1. Trosolwg o r ymchwil ansoddol gyda phobl hŷn Bu nifer o astudiaethau ansoddol yn y DU yn y blynyddoedd diwethaf a holodd bobl hŷn beth sy n bwysig iddynt, a beth sy n helpu neu n rhwystro hyn. Er enghraifft: Cynhaliodd Age Concern England ymchwil gyda phobl hŷn, gan edrych ar eu dealltwriaeth o annibyniaeth a lles i r Comisiwn Archwilio (2004) a r Adran Gwaith a Phensiynau Siaradodd Bowers, et al. (2009), wedi eu comisiynu gan Sefydliad Joseph Rowntree (JRF), â phobl hŷn a oedd yn byw mewn cartrefi gofal, tai cymorth ychwanegol neu lety gwarchod am eu profiadau, gan gynhyrchu fframwaith o r enw Keys to a Good Life Yn 2009, cynhaliodd tîm o Brifysgol Glyndŵr (Parry et al, 2009) ymchwil ansoddol ymhlith 39 o bobl 50 oed ac yn hŷn a dynnwyd o 9 sir ledled Cymru 1. Edrychant ar themâu iechyd a lles gyda r cyfranogwyr i lywio Monitor Lles Pobl Hŷn Cymru (Llywodraeth Cynulliad Cymru 2009) Gofynnodd Cymdeithas Alzheimer s (Williamson, 2010) i bobl sydd â diagnosis o ddementia flaenoriaethu dangosyddion ansawdd bywyd. Cymerodd 44 o bobl (yn Lloegr) ran yn yr astudiaeth, drwy ddigwyddiadau gwrando, grwpiau ffocws ac arolwg post Cynhaliodd Katz et al (ar ran JRF 2011) gyfweliadau manwl gyda 26 o bobl hŷn ag anghenion cymorth uchel ledled y DU (gan gynnwys pedwar yng Nghymru) i gael gwybod beth oedd o bwys iddynt. Datblygant olwyn a drefnodd yr hyn rwyf ei eisiau ac yn rhoi pwys arno yn agweddau Cymdeithasol, Seicolegol a Chorfforol gan nodi nifer o rwystrau a sbardunau i gyflawni r rhain: gwybodaeth, cyllid, technoleg, offer, cludiant, amser pobl eraill, a chefnogaeth Yn ein hymchwil ansoddol ddilynol i JRF gyda 100 o bobl hŷn ag anghenion cymorth uchel sy n byw mewn llety â chynlluniau gofal ledled y DU (Pannell et al 2012, Blood et al 2012), defnyddiom y themâu a nodwyd gan Katz (2011) i ddadansoddi n data ni am brofiadau pobl hŷn o lety gyda gofal a u llwybrau i mewn iddo Arweiniodd Prifysgol Brighton (mewn partneriaeth ag Age UK Brighton & Hove) astudiaeth ymchwil gyfranogol, gan weithio gydag ymchwilwyr lleol hŷn i edrych ar beth mae lles yn ei olygu i bobl hŷn a sut mae n cael ei greu. Mae r prosiect wedi cynhyrchu cyfres o ffilmiau byr, llawlyfr ac adroddiad ymchwil (Ward et al 2012) Mewn astudiaeth ddiweddar i Age UK Sir Gaerloyw (Blood & Litherland 2015), cyfwelom ni ag 88 o bobl hŷn sy n byw mewn 12 cartref gofal a nyrsio ledled y sir (yr oedd llawer ohonynt yn dioddef dementia) i gael gwybod am eu profiadau o fyw mewn gofal a u barn am beth sy n creu bywyd da mewn gofal 1 Roedd y rhain ar wasgar ledled Cymru, er bod mwy o sylw i r gogledd na r de yn ôl pob golwg: Ynys Môn, Caerdydd, Conwy, Sir Ddinbych, Sir y Fflint, Gwynedd, Powys, Abertawe, Wrecsam. 7

8 Mae Andrews et al (2015) wedi bod yn gweithio gyda staff rheng flaen a phobl hŷn mewn prosiect gweithredol i roi rhai o ganfyddiadau prosiect A Better Life Sefydliad Joseph Rowntree (Blood 2013) ar waith yng Nghymru a r Alban Cysylltiadau â fframweithiau canlyniadau a mesurau Mae Llywodraeth Cymru (2015) wedi sefydlu fframwaith canlyniadau cenedlaethol ar gyfer pobl sydd angen gofal a chymorth a gofalwyr sydd angen cymorth. Mae r themâu allweddol yn cynnwys: Sicrhau hawliau Iechyd corfforol a meddyliol a lles emosiynol Amddiffyniad rhag camdriniaeth ac esgeulustod Addysg, hyfforddiant a hamdden Cyfraniad at gymdeithas Cydberthnasau domestig, teuluol a phersonol Lles cymdeithasol ac economaidd Addasrwydd llety byw Mae r Swyddfa Ystadegau Gwladol (2014) wedi nodi r agweddau canlynol o fewn ei mesurau lles cenedlaethol: Cyllid personol Yr Economi Addysg a sgiliau Llywodraethu Yr Amgylchedd Naturiol Lles Personol Ein cydberthnasau Iechyd Yr hyn a wnawn ni Ble rydym ni n byw 2.3. Model anatomi cydnerthedd Yn y tabl drosodd, rydym yn cyflwyno ac yn cymharu r themâu allweddol a ddaeth i r amlwg o bedair o r astudiaethau ansoddol a enwir ar dud.9 (Y Comisiwn Archwilio 2004, Bowers 2009, Willliamson 2010, Katz 2011). O r ymarfer hwn, nodom ni saith thema graidd i drefnu r adolygiad o r dystiolaeth o u hamgylch. Nid yw n syndod bod y rhain yn cyd-fynd yn eithaf cryf â r Fframwaith Canlyniadau Cenedlaethol ac â r Mesurau Lles Cenedlaethol a restrwyd ar y dudalen flaenorol hefyd. Cyflwynir ein penawdau thematig ni yn yr olwyn isod. Credwn fod y model hwn yn cynnig man cychwyn i ddisgrifio a deall anatomi cydnerthedd neu r pethau sy n helpu pobl hŷn i gadw eu lles a u hannibyniaeth ac yn lleihau risg ac effaith argyfyngau. 8

9 Tabl sy n cymharu r themâu allweddol o ymchwil gyfredol â phobl hŷn am ansawdd bywyd Bowers (2010) Williamson (2010) Katz (2011) Y Comisiwn Archwilio (2004) Hunaniaeth bersonol a hunan-barch Cydberthnasau ystyrlon Rheolaeth bersonol ac ymreolaeth Amgylchiadau cartref a phersonol Bywyd dyddiol a chymunedol ystyrlon Cymorth a gofal personol Cydberthnasau neu rywun i siarad â nhw Amgylchedd Iechyd corfforol Cydberthnasau personol Cydberthnasau da gyda gofalwyr Rhyngweithio cymdeithasol Llety a Chartref Cymdogaeth Gweithgareddau/rhwyd weithiau cymdeithasol Synnwyr hiwmor Gwneud cyfraniad Mynd allan ac o gwmpas y lle Annibyniaeth Gweithgareddau diwylliannol a chymdeithasol Incwm Gallu i gyfathrebu Hunan-benderfyniad Gwybodaeth Ymdeimlad o hunaniaeth bersonol Gallu neu gyfle i gymryd rhan mewn gweithgareddau Gallu i ymarfer ffydd neu grefydd Profiad o stigma Parhad ac ymaddasu i newid Hiwmor a phleser Ymdeimlad o hunan Iechyd meddwl Diogelwch Amgylchedd da Iechyd corfforol Gweithgareddau corfforol Mynd allan ac o gwmpas y lle Iechyd/ byw yn iach Rydym ni wedi defnyddio lliwiau i grwpio themâu cysylltiedig ar draws yr astudiaethau, ac i ddatblygu r fframwaith gweithiol ar gyfer ein hadolygiad o r dystiolaeth. 9

10 Anatomi cydnerthedd Gwybodaeth Cydberthnasau Cymuned Adnoddau seicolegol Cartref Cyllid Iechyd corfforol Ar ôl cael cip cychwynnol ar gwmpas y llenyddiaeth, ychwanegom ni thema arall sef Gwaith a Dysgu. Nid yw n syndod efallai na ddaeth y thema hon i r amlwg o r astudiaethau a gafodd eu cynnal gyda phobl hŷn sy n byw mewn cartrefi gofal (Bowers 2009), y sawl sydd â diagnosis o ddementia (Williamson 2010) nac anghenion cefnogaeth uchel (Katz 2011). Fodd bynnag, ar gyfer ein carfan arfaethedig o bobl 75 oed ac yn hŷn, sy n annibynnol ond yn dechrau dod o hyd i rwystrau, mae n bosib bod cwestiynau am ymddeoliad, gwaith, a chymryd rhan mewn dysgu ffurfiol ac anffurfiol yn dal yn berthnasol. Yn ddiweddar cyhoeddodd yr International Longevity Centre (2015) fod mwy nag 16,000 o bobl 80 oed ac yn hŷn yn Lloegr yn dal i fod mewn cyflogaeth am dâl. Serch hynny, disgwyliwn na fydd y mwyafrif llethol o r bobl rydym yn siarad â hwy yn gweithio, ond i r grŵp hwn credwn y bydd yn bwysig deall eu llwybrau yn ystod y 15 mlynedd flaenorol. 10

11 3. Canfyddiadau r adolygiad fesul thema 3.1. Cydberthnasau Penawdau Mae pobl hŷn yn dweud yn gyson bod eu cydberthnasau yn un o r cyfranwyr pwysicaf at eu lles (gweler er enghraifft Blood 2013, Bowers 2009, Williamson 2010, Katz 2011). Mae cydberthnasau n gallu bod yn amrywiol ac yn gymhleth, gan gwmpasu cydberthnasau â: Phriod neu bartner (er bydd llawer o bobl hŷn yn sengl, wedi gwahanu neu ysgaru ac, wrth i oedran gynyddu, yn weddw) Aelodau r teulu (h.y. perthnasau drwy waed a thrwy briodas/partneriaeth) er efallai na fydd gan rai (yn arbennig pobl hen iawn, a phobl sengl) unrhyw berthnasau, efallai nad yw eraill mewn cysylltiad â u teuluoedd genedigol (gwyddom, er enghraifft, fod hyn yn debycach o fod yn wir am bobl lesbiaid, hoyw neu ddeurywiol (LGB) y genhedlaeth hon (Stonewall 2011)) Gall ffrindiau agos fod yn bwysicach a chymryd mwy o ran na pherthnasau (unwaith eto, mae llawer o bobl LGB - ac eraill - yn adeiladu teuluoedd drwy ddewis ) Cydweithwyr (os ydynt yn dal i weithio, neu n gwirfoddoli); myfyrwyr eraill (os ydynt yn cymryd rhan mewn dysgu gydol oes) Pobl maent yn eu hadnabod ac aelodau r gymuned leol (e.e. cymdogion, siopau lleol, llyfrgellydd, tafarn, grwpiau ffydd, ac ati) Staff sy n cael eu talu a gwirfoddolwyr o asiantaethau statudol (e.e. GP, gweithiwr cymdeithasol); y sector gwirfoddol (e.e. caffis cof, fforymau gofalwyr); neu wasanaethau gofal ffurfiol (e.e. gofal cartref, gwasanaethau dydd) Mewn rhai achosion, anifeiliaid anwes yw prif ffynhonnell cwmnïaeth, er y gall hyn gymhlethu dewisiadau pobl (e.e. rhwystrau i symud tŷ os oes rheol sy n gwahardd anifeiliaid anwes mewn fflatiau, tai â chymorth neu dai ymddeol). Mae cydberthnasau yn allweddol i iechyd a lles. Mae tystiolaeth dda i ddangos bod: Unigedd ac arwahanrwydd yn effeithio n sylweddol ar iechyd corfforol ac emosiynol fel ei gilydd Straen a methu ymhlith gofalwyr yn debygol o arwain at argyfwng (i r person sy n derbyn gofal) ac afiechyd (i r gofalwr). Bu rhai gwerthusiadau o fentrau i ymdrin â r ddau fater yma. Cyflwynwn drosolwg o r llenyddiaeth ar unigedd ac arwahanrwydd ac ar fethu gan ofalwyr yn adran

12 Gofalwyr 2 : beth ydym ni n ei wybod? Mae mwy na 370,000 o ofalwyr yng Nghymru (gwefan Carers Trust Wales/ Cymru). Mae gofalwyr yn gallu cynnwys: o o o Priod/ partner (fel arfer yn cyd-fyw) Gofalwyr teuluol eraill (e.e. brawd/chwaer, mab/merch, teulu-yngnghyfraith) sydd efallai n byw gyda r person hŷn sy n derbyn gofal ond efallai na Ffrindiau neu gymdogion, e.e. mae Carr & Ross (2013) yn disgrifio darparu gofal gan gylch o ffrindiau i ddyn hoyw hŷn sydd wedi cael strôc ac mae Bowers et al (2011) yn disgrifio cefnogaeth gilyddol rhwng benyw hŷn a mam ifanc sengl sy n byw drws nesaf. Mae trefniadau gofalwyr yn amrywio n aruthrol a gallant fod yn gymhleth, e.e.: o o o o Gofal sy n cael ei rannu gan aelodau gwahanol y teulu neu ffrindiau Gofal cyfatebol o fewn cydberthynas pâr priod/ partneriaid Mae llawer o ofalwyr yn cydbwyso gwaith a/neu ofal teuluol arall (e.e. dros blant anabl neu wyrion) (Carers UK 2014, Newbronner et al 2013) Gall gofalwyr teuluol fod yn lleol iawn neu gannoedd o filltiroedd i ffwrdd; mae gofalu o bell yn creu ystyriaethau gwahanol. Bu cynnydd sylweddol yn nifer y gofalwyr hŷn yn Lloegr ac mae hyn yn debygol o fod yn wir yng Nghymru hefyd. Mae dadansoddiad o ddata r Cyfrifiad a data arall (Lloegr yn unig, Carers UK/ Age UK (2015)) yn dangos codiad o 35% am ofalwyr 65+ oed, a 128% am ofalwyr 85+ oed rhwng 2001 a 2011 Mae r gofalwyr hen iawn hyn hefyd yn debycach o fod yn wryw (59% yn ddynion), sy n gofalu am briod/ partner, ac yn darparu mwy na 50 awr o ofal yr wythnos (Carers UK/ Age UK 2015) Yn ôl cyfrifiad y DU mae gofalwyr (o unrhyw oedran) sy n darparu gofal am fwy na 50 awr yr wythnos yn fwy na dwywaith yn debycach na phobl nad ydynt yn ofalwyr o fod mewn iechyd gwael (Carers UK 2014) Mae demograffeg ac amgylchiadau teuluol newidiol yn lleihau argaeledd gofalwyr teuluol (CPA 2014) Gall gofalwyr gwryw ei chael yn anos addasu i rôl ofalu a gallant fod yn fwy anfodlon manteisio ar wasanaethau (Newbronner et al 2013) Mae bron hanner (45%) y gofalwyr 75+ oed yn gofalu am rywun â dementia (Newbronner et al 2013). 2 DS: Rydym yn defnyddio gofalwyr yma i gyfeirio at aelodau r teulu neu ffrindiau (fel arfer yn ddi-dâl), mewn cyferbyniad â staff gofal (e.e. cynorthwywyr gofal cartref). 12

13 Cryfhau rhwydweithiau a gofyn am gymorth Thema gyffredin mewn sgyrsiau â phobl hŷn yw eu bod yn ofni bod yn faich ar aelodau r teulu, partneriaid, ffrindiau a chymdogion. Mae dod o hyd i ffyrdd o wneud gofyn am gymorth a chefnogaeth a u derbyn yn fwy derbyniol yn seicolegol yn debyg o fod yn dasg allweddol ar gyfer gwasanaethau atal. Mae rhaglen Risk, Trust and Relationships Sefydliad Joseph Rowntree yn ceisio deall cydberthnasau anffurfiol yn well mewn cymdeithas sy n heneiddio. Yn eu hastudiaeth o garedigrwydd [ kindliness ] yn Hebden Bridge (Gorllewin Swydd Caerefrog), darganfu Allen et al (2015) fod y mwyafrif o bobl yn teimlo n anghysurus yn gofyn am neu n derbyn cymorth neu n dweud eu bod hwy eu hunain yn unig. Yn aml roedd pobl yn gallu derbyn cymorth yn well pan na chafodd ei ddisgrifio n benodol fel cymorth neu gefnogaeth ac yn enwedig lle roedd yn cynnwys rhoi i bobl eraill neu n gwneud rhyw fath o gyfraniad drwy gydberthynas gilyddol. Cawsant y gall profiadau negyddol o helpu neu negeseuon cyfredol am hunan-ddibyniaeth fod yn rhwystrau. Gwyddom y gall cymorth cymheiriaid fod yn hynod o werthfawr i bobl â dementia (Weaks 2012; Chakkalakal 2014; Healthbridge 2013; Ward 2011), pobl weddw (Bennett 2015), gofalwyr (Charlesworth et al 2011) ac eraill. Fodd bynnag, mae Allen et al (2015) yn ein hatgoffa am ddynameg, ystyriaethau a chyfleoedd gwahanol i ddynion a benywod wrth gysylltu â rhwydweithiau cefnogaeth. Mae tystiolaeth ymchwil yn awgrymu nad yw dynion yn teimlo n gysurus gyda chlybiau a grwpiau cymorth pobl hŷn prif ffrwd (sydd yn nodweddiadol yn cael eu dominyddu gan fenywod) (Milligan et al 2013). Mae tystiolaeth o werthusiadau n awgrymu bod ymyriadau unigedd yn fwy llwyddiannus wrth gyrraedd benywod na dynion 3. Gall mentrau fel Men s Sheds (Milligan et al 2013), grwpiau cerdded (NDTi 2014) a grwpiau eraill sy n canolbwyntio ar weithgareddau gynnig ffordd fwy cysurus i mewn i gydberthnasau cefnogol cilyddol na grwpiau cymorth fel y cyfryw. Cydberthnasau â gweithwyr proffesiynol a gofalwyr a delir Mae pobl hŷn ag anghenion mawr am gefnogaeth yn dweud wrthym yn gyson eu bod yn rhoi gwerth ar gyfeillgarwch oddi wrth ofalwyr a delir, cyfleoedd i dreulio amser yn meithrin cydberthnasau â hwy, cael eu trin gyda pharch a chael hwyl (Blood 2013, Andrews et al 2015). Fodd bynnag, yn oes hon yr ymweliadau gofal 15 i 30 munud, â thasgau penodol mewn golwg (gofalwyr sy n cael eu tynnu fel arfer o gronfa fawr), peth prin yw r cysylltiad hwn i lawer o bobl. Ein ffocws yma yw pobl nad ydynt (eto) yn defnyddio gwasanaethau gofal cymdeithasol. Canfu Phillips et al (2011 dud.61) yn eu hymchwil gyda phobl hŷn yn Rhondda, Cynon Taf a Phowys mai ychydig ohonynt oedd â strategaeth yn ei lle i ymateb i afiechyd neu anabledd sydyn - roedd gan y mwyafrif anhawster yn dychmygu pa fathau o wasanaethau byddai arnynt eu hangen. Gwyddom o ymchwil Burholt & Windle (2007b) yng Ngogledd Cymru nad oes neb eisiau gorfod byw mewn cartref preswyl, ond gwyddom ni lai am sut mae pobl hŷn nad ydynt (eto) yn derbyn gwasanaethau yn meddwl am ofal cartref a r mathau o wasanaethau y gallai Gwasanaethau Cymdeithasol eu cynnig iddynt. 3 Dr David McDaid (LSE) yn siarad yn Ebrill 2015 mewn digwyddiad NIHR SSCR/ Campaign to End Loneliness 13

14 Ydy r canfyddiadau hyn (wedi eu llywio efallai gan adroddiadau yn y cyfryngau) yn eu hatal rhag mynd at Wasanaethau Cymdeithasol ac, os felly, beth yw effaith hyn? Ydynt yn dod o hyd i w hatebion cynaliadwy eu hun neu ydynt yn y pen draw yn cyrraedd argyfwng a allai fod wedi ei osgoi fel arall? Sut mae cydberthnasau yn rhyngweithio ac yn cysylltu â segmentau eraill ein model? Adnoddau seicolegol: Mae r llenyddiaeth yn pwysleisio pwysigrwydd cydberthnasau wrth hybu cydnerthedd - mae Blane (2011) yn dadlau mai cydberthnasau n wir yw r ffactor pwysicaf yn hyn. Cyllid: Mae diffyg cyllid yn gallu achosi pobl hŷn a gofalwyr i gwtogi rhyngweithio cymdeithasol. Er enghraifft, mewn ymchwil a gynhaliwyd gan IPPR (2009), roedd llawer o bobl dros eu 50 oed a oedd yn ei chael yn anodd yn ariannol yn dweud eu bod yn cwtogi cymdeithasu a mynd allan. Iechyd: Mae tystiolaeth glir o r cysylltiad rhwng unigedd ac afiechyd corfforol a meddyliol (e.e. Age UK Oxfordshire 2012, Holt-Lunstad 2010). Cartref: Mae symud yn hwyrach mewn bywyd yn gallu golygu colli rhwydweithiau cyfeillgarwch neu weithiau cychwyn rhai newydd, yn enwedig pan fydd rhywun yn symud i mewn i gartref ymddeol neu lety â gofal ychwanegol (Kneale 2013; Callaghan et al 2009). Cymuned: Mae cyfleusterau, cludiant a hygyrchedd mannau cyhoeddus lleol yn gallu gwella neu leihau cyfleoedd am ymgysylltiad cymdeithasol. Gwybodaeth: Mae peidio â gwybod am weithgareddau lleol yn un rhwystr amlwg i gymryd rhan. Gwaith a dysgu: Mae gwaith am dâl (fel arfer) yn darparu rhyngweithio cymdeithasol ac ymdeimlad o werth i bobl hŷn a gofalwyr (ynghyd â manteision eraill fel arian i dalu am weithgareddau cymdeithasol, cludiant, ac ati). Gall ymddeol leihau cysylltiad cymdeithasol, oni bai bod gweithgareddau eraill yn cymryd lle gwaith (e.e. gwirfoddoli/ dysgu gydol oes). Bylchau yn y dystiolaeth a goblygiadau Yn draddodiadol rydym wedi gweld y gofalwr a r sawl sy n derbyn gofal fel unigolion ar wahân, ond mae r ymchwil yn ein hatgoffa bod y cydberthnasau hyn yn gymhleth ac yn ddynamig yn aml ac yn nodweddiadol yn cynnwys gofal cilyddol a rhyng-ddibyniaeth Mae cefnogaeth emosiynol i bob parti yn cael ei esgeuluso n aml. Efallai bod theori ymlyniad yn cynnig ffordd i ni ddeall patrymau ac ymddygiadau hanesyddol a chyfredol mewn cydberthnasau teuluol: mewn rhai achosion, cam cyntaf angenrheidiol fydd hwn i gefnogi pobl i ofalu am a/neu dderbyn gofal a gall fod yn rhan graidd o ddull sy n seiliedig ar gryfderau Yn nodweddiadol mae cymorth ymarferol i ofalwyr yn cael ei weld fel help gyda gofal personol, tasgau ymarferol a/neu seibiant, ond mae pwysigrwydd cymorth ymarferol wrth wneud penderfyniadau ac wrth ddeall a rheoli ymddygiad (yn arbennig i bobl â dementia) yn cael eu hamlygu yn yr ymchwil ymhlith gofalwyr 14

15 Mae angen i ni weld yr unigolyn fel rhan o u rhwydweithiau a, lle nad oes unrhyw rwydweithiau, neu maent yn wan neu n camweithredu, mae angen i ni ymyrryd (cyn argyfwng yn ddelfrydol) i helpu r unigolyn i ddatblygu neu gryfhau hyn. Gall modelau fel Circles of Support (NDTi 2014b) gynnig ffordd dan arweiniad unigolion o gyflawni hyn Gall ffrindiau fod llawn mor bwysig â pherthnasau. Canfu Bennett (2015) (yn groes i r hyn mae gweithwyr proffesiynol yn tueddu i ragdybio) bod pobl hŷn sy n gofalu am eu priod yn gwerthfawrogi cefnogaeth cyfeillarwch cryf, yn fwy felly na chydberthnasau teuluol Mae pwysigrwydd amser a dilyniant i staff sy n cael eu talu feithrin cydberthnasau â phobl hŷn yn dod i r amlwg dro ar ôl tro yn y llenyddiaeth (Blood 2013), ond anaml y bydd ein system bresennol o ymweliadau cartref cyflym, sydd â ffocws ar dasgau penodol gan gronfa o ofalwyr sy n newid yn aml yn darparu hyn (O Sullivan et al 2011) (Sykes 2011) ac yn aml nid yw r llafur emosiynol (Sawbridge 2011) mae ei angen ar weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol i wneud i hyn ddigwydd yn cael ei gydnabod, ei werthfawrogi na i gefnogi Er mwyn i ni atal methiant gan ofalwyr ac argyfwng, mae angen i ni greu dealltwriaeth well o r mathau o newidiadau sy n gallu effeithio ar ecosystem gofal a chymorth. Mae angen newid yn niwylliant gwaith o brif ffocws ar ddim ond cynnal annibyniaeth pobl i ffocws sy n cynnal eu cysylltiadau (Chakkalackal 2014) Cyfeirio at Loegr yn unig y mae llawer o r llenyddiaeth ymchwil, neu mae n trafod y DU ond heb ddarparu dadansoddiad o r canfyddiadau na r ystadegau mewn perthynas â Chymru. Ydy r canfyddiadau am unigedd ac arwahanrwydd ac am ofalwyr yr un mor gymwys i Gymru? Oes ystyriaethau penodol sy n effeithio ar gydberthnasau mewn rhai ardaloedd (e.e. newydd-ddyfodiaid yn erbyn pobl leol? Y Gymraeg neu ddiwylliant Cymru?) a faint o dystiolaeth sydd am hyn? Rydym yn dod yn ôl at rai o r cwestiynau hyn yn yr adran ar Gymuned. Canfu Newbronner et al (2013) ddiffyg ymchwil empirig sy n gwerthuso ymyriadau a gafodd eu datblygu i gefnogi gofalwyr pobl â dementia. Ni ddaethant o hyd i unrhyw dystiolaeth am ymyriadau i helpu gofalwyr gydag ymddygiad newidiol ac weithiau anodd pobl â dementia, er i hyn gael ei nodi gan lawer o bobl fel bod rhan anoddaf gofalu. Y goblygiadau ar gyfer Cam 2 Efallai y dymunwn: Archwilio adegau pontio ar gyfer pobl hŷn, a u gofalwyr Sicrhau ein bod yn cynnwys digon o bobl â dementia a u gofalwyr Edrych ar brofiadau gofalwyr hŷn (yn arbennig yr hen iawn, y bydd llawer ohonynt yn ddynion, gan y gwyddom y gall y grŵp hwn fod yn debycaf o fethu, gan arwain at argyfwng) Mynd ar drywydd anghenion gofalwyr, e.e. am gymorth emosiynol ac ymarferol (e.e. wrth wneud penderfyniadau: Livingston et al (2010); mewn gwasanaethau ailalluogi: RVS Cymru (2012,) yn ogystal â gwasanaethau ffurfiol a chysylltiad â gweithwyr cymdeithasol Deall dynameg cydberthnasau pan fydd rhywun yn dod yn ofalwr neu n derbyn gofal. 15

16 3.2. Cymuned Penawdau Yn ôl yr amcangyfrif mae pobl 70 oed ac yn hŷn yn treulio 80% o u hamser naill ai yn eu cartref neu n agos iawn ato (Phillipson 2015). Mae teimlo eich bod yn perthyn i ch cymdogaeth a chytuno bod cyfeillgarwch a chysylltiadau yn fy nghymdogaeth yn golygu llawer iawn i mi yn cynyddu n gryf gydag oedran, ac ychydig yn uwch i fenywod o bob oedran (ONS 2013). Yn Arolwg Cenedlaethol Cymru (Ystadegau Gwladol 2015), dwedodd 88% o bobl 75 oed neu n hŷn fod pobl yn eu hardal leol yn trin ei gilydd gyda pharch ac ystyriaeth, o u cymharu â 68% o bobl 16 i 24 oed. Credai 83% o bobl 75 oed neu n hŷn fod eu hardal leol yn fan lle roedd pobl o gefndiroedd gwahanol yn tynnu ymlaen â i gilydd yn dda o u cymharu â 74% o bobl 25 i 44 oed. Fodd bynnag, mae dadansoddiad pellach o setiau data ELSA (Lloegr yn unig) yn awgrymu bod rhai grwpiau o bobl hŷn yn debycach o gadw draw rhag cyfranogiad cymdeithasol nag eraill. Mae r rhain yn cynnwys: y sawl sy n dlotach, llai addysgedig, heb gymar, yn byw gydag anhwylderau hirdymor, gyda mynediad gwael i drafnidiaeth, a dynion (Hennessy 2015). Yr amgylchedd ffisegol Mae llawer wedi cael ei ysgrifennu am sut mae agweddau ffisegol cymdogaethau yn chwarae rôl hanfodol mewn cefnogi lles pobl hŷn yng Nghymru a r tu hwnt, a hynny o ran mynediad ymarferol a hefyd galluogi ac annog rhyngweithio cymdeithasol: Trafododd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru (2013) yn helaeth â phobl hŷn ledled Cymru (er nid drwy ymchwil systemataidd) i archwilio r 1000 rhwystr bach sydd yn ein ffordd. Roedd llawer o r pethau a godwyd yn canolbwyntio ar hygyrchedd ffisegol cymdogaethau lleol: toiledau cyhoeddus, palmentydd, seddi cyhoeddus, cysgodfannau bws a gwybodaeth am yr amserlen, a mannau parcio i bobl anabl Mae ymchwil Hebden Bridge (Allen et al 2015) yn awgrymu bod pobl hŷn (ac eraill) yn defnyddio amrywiaeth eang o hybiau i gysylltu â u cymunedau lleol. Gwyddom y gall pobl hŷn fod yn arbennig o agored i niwed drwy golli adnoddau lleol. Er enghraifft, mae Llais Defnyddwyr Cymru (2010) yn amlygu r effaith ar bobl hŷn pan fydd swyddfeydd post lleol yn cau; ac ILC-UK/Age UK (2014) am dafarnau a siopau lleol. Mae Eynon (2014) yn dangos sut mae llyfrgelloedd yn chwarae rhan hanfodol mewn meithrin cydlyniant cymuned, cynhwysiant cymdeithasol ac yn cyfrannu at iechyd a lles unigol pobl hŷn yng Nghymru Mae pob un o 22 Awdurdod Lleol Cymru wedi ymrwymo i Ddatganiad Dulyn ar Ddinasoedd a Chymunedau sy n Ystyriol i Hen Bobl, er nad yw n ymddangos bod unrhyw wybodaeth wedi cael ei chyhoeddi eto am y camau ymarferol sydd wedi eu cymryd neu unrhyw werthusiad ffurfiol o hyn yng Nghymru Bu dwy astudiaeth dda ar fynediad i gludiant ar gyfer pobl hŷn yng Nghymru: 16

17 1. Yn ôl ymchwil WRVS (2013) 4 roedd diffyg cludiant addas yn cael effaith anferth ar les. Dwedodd 6 y cant o r ymatebwyr eu bod yn teimlo n unig am eu bod yn methu mynd allan o gwmpas y lle (a gwyddom fod pobl hŷn yn tueddu i dan-adrodd unigedd (Allen et al 2015)). Ymhlith y rhwystrau i ddefnyddio cludiant roedd hygyrchedd, diogelwch a fforddadwyedd. Mae cludiant cymunedol yn darparu gwasanaethau lle bydd cludiant cyhoeddus yn methu neu n peidio â gwneud (e.e. cynlluniau bws a cheir cymunedol, bysiau mini a chynlluniau ffinio i deithio). Yng Nghymru, mae r sector cludiant cymunedol yn darparu mwy nag 1.2 miliwn o deithiau i bobl bob blwyddyn (CTA, 2010). Mae rhai awdurdodau lleol yn cynnwys cludiant cymunedol o fewn pasiau teithio consesiynol ond cafodd prosiect peilot ( ) i estyn yr arfer hwn ledled Cymru ei ddirwyn i ben. Yn ôl ymchwil am les pobl hŷn (a gomisiynwyd gan WRVS a u partneriaid) gallai cludiant cyhoeddus a chymunedol dibynadwy helpu i oresgyn rhwystrau i gynhwysiant pobl hŷn a oedd wedi eu hallgáu (Hoban et al 2011). Canfu r Comisiynydd Pobl Hŷn (2010) y byddai llawer o bobl hŷn, heb eu pas bysiau consesiynol, yn gaeth i r tŷ ac yn methu manteisio ar gyfleusterau hanfodol ac aros yn integredig mewn cymdeithas. 2. Roedd ymchwil Age Cymru (2013) ar ddefnydd bysiau gan bobl hŷn yng Nghymru yn cynnwys adolygiad o r dystiolaeth, arolwg ac astudiaethau achos 5. Roedd ymchwil flaenorol (Burnett 2005) wedi nodi mai defnydd pwysicaf bysiau gan bobl hŷn oedd i siopa am fwyd, defnyddio swyddfa r post, banc a meddygfa eu meddyg teulu. Yn amlwg wrth i siopau, swyddfeydd post a banciau lleol gau, mae n bosib y bydd yn rhaid i bobl hŷn deithio ymhellach. Canfu arolwg Age Cymru (2013) a grwpiau ffocws lefel uchel o ddibyniaeth ar fysiau, ond prinder gwasanaethau bysiau mewn llawer o gymunedau ac ar adegau penodol (yn arbennig nosweithiau ac ar ddydd Sul), wedi ei waethygu mae n debyg gan y toriad 25% mewn cymorthdaliadau cefnogol o 2013 ymlaen. Gwelant amrywiaethau sylweddol yn yr heriau roedd gwahanol gymunedau (yn drefol ac yn wledig) yn eu hwynebu, ond roeddent yn cynnwys: Problemau wrth fynd i ysbyty ac oddi yno, hyd yn oed mewn ardaloedd trefol, a gorfod defnyddio tacsis drud yn aml am ddiffyg cysylltiadau neu rai gwael i gyrraedd mewn pryd am apwyntiadau (rhoddir un enghraifft o gyrraedd yr ysbyty newydd yn Aberpennar o Ferthyr Tudful) Diffyg gwybodaeth neu wybodaeth wael am wasanaethau bysiau ar-lein, mewn amserlenni printiedig (print sy n rhy fach) ac wrth arosfannau (yn arbennig pan fwyd mwy nag un gweithredwr bysiau) Dim cysgodfeydd neu rai gwael, ac arosfannau heb eu dangos yn glir hyd yn oed mewn rhai ardaloedd gwledig Bysiau n methu mynd lle mae pobl angen mynd, neu dim ond i w ymyl (e.e. i ganolfan siopa, ond nid yn agos at y fynedfa, sy n gallu bod yn broblem arbennig i bobl ag anableddau). 4 Cwmpasu r DU gyfan, gan gynnwys arolwg cyfweliadau â 300 o bobl 75+ oed yng Nghymru 5 Yn cynnwys mwy na 300 o bobl hŷn: holiadur post /ar-lein i Gymru gyfan (48% o r ymatebwyr yn 75+ oed), wyth grŵp ffocws a thair astudiaeth achos: Aberystwyth, Merthyr Tudful, Y Trallwng). 17

18 Cyfalaf cymdeithasol Thema a gododd dro ar ôl tro yn rhaglen A Better Life Sefydliad Joseph Rowntree oedd i ba raddau mae pobl hŷn sydd ag anghenion mawr am gefnogaeth yn gwerthfawrogi cyfleoedd i gyfrannu at eu cymunedau lleol (Blood 2013). Mae dadansoddiad o SHARE (set ddata Ewropeaidd am bobl hŷn) yn awgrymu bod 10% o bobl hŷn Ewrop yn gwneud gwaith gwirfoddol, 17% yn rhoi help anffurfiol, 5% yn gofalu am rywun sâl neu anabl (Roberts 2012). Mae llawer o bobl hŷn hefyd yn gweithredu fel glud cymdeithasol yn eu cymunedau, hyd yn oed pan fyddant hwy eu hunain yn byw gydag anhwylderau hirdymor (WRVS 2011). Mae dadansoddiad o ddata Lloegr (ELSA) am wirfoddoli gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol (2013) yn dangos bod gan bobl hŷn sy n gwirfoddoli lefelau uwch o les (yn nhermau ansawdd bywyd, lefelau iselder/ arwahanrwydd sy n cael eu hadrodd) na r sawl nad ydynt er nad yw r ystadegau n esbonio r cysylltiadau achosol yma. Mae astudiaeth ScotCen Research (2014) o gymorth a chefnogaeth bob dydd yn Glasgow yn ein hatgoffa y gall profiad un person o gymuned fel bod yn gefnogol ac yn glos fod yn wahanol iawn i brofiad rhywun arall. Mae n amlygu hefyd sut mae proffiliau newidiol cymdogaeth (gyda llawer o newydd-ddyfodiaid i ardal) yn gallu peri teimladau o ansicrwydd a datgysylltiad â r ardal. Os na fydd gan bobl y cyfle i ddod i adnabod ei gilydd, gallant ddatblygu syniadau am ei gilydd sy n seiliedig ar ystrydebau, camganfyddiadau a rhagdybiaethau. Gallwn ddychmygu bod hyn yn ystyriaeth i lawer o bobl hŷn sy n enedigol o Gymru ac i bobl hŷn sydd wedi symud i gymunedau newydd (neu i mewn i Gymru) i ymddeol ( newydd-ddyfodiaid ), ac i bobl hŷn BME. Mae astudiaeth Hebden Bridge (Allen et al 2015) hefyd yn awgrymu y gall ymlyniad i le fod cymaint am imaginative identification â r syniad o r gymuned a chariad at y tirlun ag y mae am wreiddiau daearyddol. Weithiau gall y balchder a r ymlyniad hwn i le arwain at gyd-gefnogaeth a chyfeillgarwch mewn cymunedau. Mae n bosib bod gan wasanaethau rôl mewn darparu dulliau o adeiladu, galluogi a chefnogi cysylltiadau pobl hŷn â rhwydweithiau cymdeithasol. Gallai hyn olygu hwyluso grwpiau, hybu defnydd technoleg i gyfathrebu, darparu gwybodaeth a chyngor am wirfoddoli, neu leihau rhai o r rhwystrau ymarferol. Bylchau yn y dystiolaeth a goblygiadau beth yw r ots Mae r dystiolaeth yn awgrymu r angen am ymagwedd gymdogaethau gysylltiedig at ymdrin â rhwystrau a hybu cynhwysiant cymdeithasol pobl hŷn. Efallai y bydd angen i atebion ymarferol gynnwys darparwyr cludiant, busnesau lleol, priffyrdd, parciau, ac yn y blaen. Efallai y bydd angen rhywun ar y llawr ar gyfer hyn sydd mewn cysylltiad â llawer o r bobl hŷn mewn cymdogaeth ac yn gallu cysylltu pobl â gwasanaethau, adrodd a mynd ar drywydd problemau. Un ymagwedd at hyn yw model Asiantau Pentref Caerloyw (lle telir asiant lleol yn rhan amser i gysylltu â phobl hŷn leol a u cysylltu hwy â grwpiau a gwasanaethau lleol gweler Gloucestershire Rural Community Council 2010); mae Cyddrefnu Ardal Leol (sydd ar waith yn Sir Fynwy) yn cynnig dull arall. 18

19 Er bod gan gymorth cilyddol rôl allweddol i w chwarae wrth hyrwyddo lles a diwallu anghenion lefel isel, gwyddom y gall hynny gynnig rhan yn unig o r ateb i w mwyafrif o bobl. Canfu Dalley et al (2012) fod trefniadau cymorth cilyddol yn aml yn torri i lawr pan fydd un parti yn teimlo na all dalu n ôl rhagor; bydd ychydig yn datblygu i gynnwys, dyweder, gofal personol. Fodd bynnag, gall cymorth gan gymdogion gynnig cymorth lefel isel ar ffurf llygaid a chlustiau gan gymdogion y byddai warden llety gwarchod yn ei ddarparu n draddodiadol a gall hyn fod yn rhan allweddol o becyn sy n ei gwneud yn bosib i rywun barhau i fyw gartref, hyd yn oed yn achos rhywun sy n byw gyda lefelau angen uchel. Mae amrywiol fentrau a modelau sy n ceisio adeiladu cymuned gymorth, sy n amrywio o Gylchoedd Cefnogaeth (NDTi 2014b) sy n bwriadu adeiladu rhwydweithiau unigolyn, drwodd i Circle ( model aelodaeth sy n cefnogi ei gilydd i bobl dros 50 oed, sy n gweithredu ar lefel tref neu awdurdod lleol. Mae her yma i Wasanaethau Cymdeithasol sef a ddylent a sut allant dargedu r math hwn o fenter at rai unigolion penodol mewn risg er mwyn adeiladu eu rhwydweithiau a u cydnerthedd yn gynharach ar y llwybr. Ni allwn greu r mathau hyn o rwydweithiau n sydyn lle nad ydynt yn bodoli n barod yng nghanol sefyllfa argyfwng. Efallai r unig ffordd o fynd ati yw symud tuag at safbwynt llawer mwy cyfunol (yn hytrach na ffocws ar y cleient unigol). Ond os bydd y prosiectau hyn ar waith mewn ardal benodol, efallai y bydd risg y bydd y sawl sydd eu hangen mwyaf (o leiaf ymhellach ymlaen, o bosib) h.y. pobl sy n dewis bod ar eu pen eu hun yn wahanol i r ymunwyr yn dewis optio allan neu n peidio â dod i gysylltiad â nhw. Mae n ymddangos bod llai o dystiolaeth am: Ydy byw mewn cymuned cymorth cilyddol a/neu gymuned sy n ystyriol i hen bobl yn newid mynediad pobl hŷn i wasanaethau cyhoeddus a u hanghenion ohonynt, ac os felly sut, a sut mae cymorth ffurfiol ac anffurfiol yn cydweithio Ymchwil mewn mannau lleol yng Nghymru: er ei bod yn annhebygol bod bod yng Nghymru yn newidyn sylweddol wahanol i fod yn Lloegr o ran deall cyfalaf cymdeithasol, mae cymunedau trefol a gwledig penodol ac amrywiol iawn yng Nghymru ac yn ôl pob golwg nid oes gennym lawer o dystiolaeth am y cwestiynau hyn mewn perthynas â hwy. Y goblygiadau ar gyfer Cam 2 Mae Sefydliad Young wedi datblygu a chynnal peilot o offer WARM i fesur lles a chydnerthedd mewn cymunedau lleol (Roberts 2012) efallai y bydd rhai rhannau o r fframwaith hwn yn ddefnyddiol i ni wrth feddwl am gam 2, e.e. oes modd i ni ymgorffori rhai o r cwestiynau allweddol: Faint o bobl allwch chi ddibynnu arnynt i helpu mewn adegau angen? Yn gyffredinol, sut fyddech chi n disgrifio ansawdd eich bywyd? Yn yr ardal rydych chi n byw ynddi, fyddech chi n ymyrryd i helpu plentyn a oedd yn cael ei anafu yn y stryd? Pa mor hyderus ydych chi n teimlo? Communities.pdf 19

20 Mae rhywedd yn ystyriaeth allweddol yma: sut mae gwneud yn siŵr ein bod yn cyrraedd digon o ddynion (yn arbennig y sawl sy n byw ar eu pen eu hun a r sawl sy n dod o gefndir dosbarth gweithiol) trwy ein gwaith maes? Cawn ar ddeall fod Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, er enghraifft, wedi bod yn defnyddio clybiau cymdeithasol cyn gymunedau pyllau glo i ymgysylltu â dynion hŷn Cyllid Penawdau Mae nifer yr oedolion hŷn sy n byw mewn tlodi wedi cwympo dros y ddau ddegawd diwethaf, ond mae n uchel o hyd: ar hyn o bryd mae 1.6 miliwn o bobl hŷn yn byw ar ffin tlodi neu odani (Age UK, 2015). Yr ystyriaeth sylfaenol i lawer o unigolion yw bod eu cynilion a u hincwm pensiwn yn llawer is na r hyn roeddent yn ei ennill o r blaen yn eu swydd. Efallai nad oedd gan rai lawer o incwm pan oeddent yn iau. Mae r fframwaith polisi cyffredinol i bobl hŷn, p un a ydynt yn gweithio neu wedi ymddeol, wedi esblygu n gwbl ddarniog ac mae llawer ohono n teimlo n hen ffasiwn. Mae lefelau uchel tlodi yn y 1980au a llawer o r 1990au yn dal yn gefndir i r ffordd mae pobl hŷn yn cael eu trin gan y system treth a budd-daliadau. Uchafu incwm pobl hŷn yw un o amcanion strategol Llywodraeth Cymru. Mae Heneiddio n Dda yng Nghymru, (Llywodraeth Cymru 2014), yn mynegi r amcan hwn fel hyn: Mae pobl hŷn yng Nghymru yn manteisio at y cyfleoedd gorau i gynyddu eu hincwm (drwy): Cynyddu nifer y bobl 50+ yng Nghymru sy n weithgar yn economaidd Datblygu a gwella cynlluniau cynhwysiant ariannol pobl hŷn. Mae r amcan hwn yn ddealladwy yng nghyd-destun tystiolaeth ymchwil (Smeaton et al, 2009) mewn perthynas â phobl hŷn, yn arbennig benywod, sy n cael anawsterau n ariannol i fodloni eu hanghenion: Mae 20 y cant o fenywod a chwech y cant o ddynion yn honni bod eu hincwm yn gwbl annigonol i fodloni eu hanghenion Mae gan 24 y cant o ddynion a 37 y cant o fenywod incymau sy n llai na digonol. Dangosodd ymchwil a gafodd ei chynnal i Lais Defnyddwyr Cymru (2010b) fod cyfran fach ond sylweddol o bobl hŷn yng Nghymru wedi gohirio ymddeol oherwydd effaith y dirywiad economaidd. Roedd 42 y cant o bobl dros 50 oed, yn enwedig y sawl ar incwm isel neu bensiwn y wladwriaeth, yn ei chael yn anos rheoli n ariannol nawr o u cymharu â 12 mis yn flaenorol. Mae chwarter y bobl yn y grŵp oedran hwn yn credu y bydd sefyllfa ariannol eu haelwyd yn gwaethygu yn ystod y 12 mis canlynol. Dwi yn credu ei bod yn bwysig i bobl deimlo bod ganddyn nhw fodd digonol heb orfod poeni... faswn i ddim eisiau llawer o arian, ond mae angen i chi deimlo bod gennych chi ddigon. Ward et al (2012) 20

21 Y sylfaen dystiolaeth Mae nifer o astudiaethau yn rhybuddio yn erbyn defnyddio mesurau gwrthrychol o dlodi gan y bydd pobl hŷn yn aml yn disgrifio eu hincymau fel digonol pan fydd lefelau gwirioneddol eu hincwm ymhell islaw ffin tlodi a u hamgylchiadau yn hynod o lwm (Berthoud et al, 2006; Burholt a Windle, 2007; Llais Defnyddwyr Cymru, 2010). Mae Llais Defnyddwyr Cymru (2010) yn awgrymu bod gor-ddyledusrwydd a thlodi ymhlith pobl hŷn yn debyg o ddod yn broblem ehangach yn y dyfodol. Y rheswm am hyn yw y bydd mwy o bobl hŷn, sy n byw ar lai o arian na roeddent yn disgwyl, yn cymryd mwy o ddyled i mewn i ymddeoliad a heb y sgiliau ariannol i reoli eu harian yn effeithiol. Mae r Ganolfan Genedlaethol Ymchwil Gymdeithasol (Barnes 2012) wedi enwi tair ffurf wahanol ar dlodi ymhlith pobl hŷn -tlodi incwm, tlodi cyfoeth, allgáu ariannol, amddifadedd materol, dyled a thlodi tanwydd - gan ystyried sut mae r rhain yn tueddu i glystyru a rhyngweithio ar gyfer grwpiau gwahanol. Mae tystiolaeth o anghydraddoldeb sosio-economaidd cynyddol ymhlith pobl hŷn. Mae r Sefydliad Astudiaethau Cyllidol (Hood 2014) yn rhagweld y bydd y bwlch mewn incwm wythnosol rhwng y cwinteli tlotaf a chyfoethocaf yn dyblu erbyn Bydd gan y cwintel cyfoethocaf yn fwy na 1200 yr wythnos yn fwy na r tlotaf o ganlyniad i effaith gyfunol enillion, pensiynau preifat ac incwm o asedau ac eiddo. Nid yw effaith debygol hyn o gyd ar les mor eglur. Wrth i bobl hŷn yn y grŵp incwm canolig syrthio tu ôl i w cymheiriaid mwy cefnog, maent yn debyg o ddioddef canlyniadau difrifol o ran safonau byw yn eu hymddeoliad (Analysis of Family Resources Survey 2009/10, Cory 2012). Efallai na fydd y mwyafrif o bobl hŷn yn y grŵp hwn yn gymwys am fudd-daliadau pensiwn y mae prawf modd ar eu cyfer ond maent yn methu adeiladu cynilion digonol i gynnal safon gysurus o fyw wrth ymddeol. Yn ôl ymchwil ddiweddar gan y Strategic Society Centre (Parry & Lloyd 2015) hyd yn oed wrth gyfrif am gyfoeth, roedd lefel incwm warantedig yn gysylltiedig yn arwyddocaol â chanlyniadau lluosog ac amrywiol ym mywydau pobl, fel: Arferion gwario Ymdeimlad o ymreolaeth a rheolaeth Boddhad ar fywyd Cymryd rhan yn eu cymuned a chymdeithas sifig. Cadarnhaodd ymchwil gyfranogol gan Ward et al (2012) bwysigrwydd adnoddau ariannol i bobl hŷn. Cafodd cael digon heb orfod poeni ei godi yn nisgrifiadau llawer o bobl. Doeddwn i erioed eisiau bod yn gyfoethog...ond rwy n credu ei bod yn braf cael digon ac mae n braf peidio â gorfod poeni...mae n bwysig cael digon. Mae Ward al (2012) yn nodi bod cael digon ym marn rhai pobl yn gysylltiedig â theimlo n annibynnol, gallu bod mewn rheolaeth a gwneud dewisiadau. Nid yw lles yn gysylltiedig yn uniongyrchol â chyfoeth na amgylchiadau materol bywydau pobl, ond gall pryder am gael digon o arian ymyrryd â lles yn ogystal â lleihau r opsiynau sydd ar gael i bobl. 21

22 Mae poeni am arian yn gallu cael effaith sylweddol ar les: yn ein hastudiaeth dros y DU gyfan o bobl sy n talu amdanynt eu hun wrth fyw mewn tai â chynlluniau gofal (Pannell et al 2012), cawsom ein taro gan ba mor bell i fyny r raddfa incwm mae poeni am arian yn mynd. Canfu arolwg a gynhaliwyd dros y Resolution Foundation fod mwy nag un o bob tair aelwyd incwm isel i ganolig yn poeni am ymdopi n ariannol ar ôl ymddeol (heb ei gyhoeddi: arolwg dros y Resolution Foundation 2012). Efallai bod dyled broblemus yn effeithio ar nifer gymharol fach o bobl hŷn yn unig, ond gall yr heriau maent yn eu hwynebu fod yn anghymesur (International Longevity Centre ac Age UK, 2014b). Tlodi tanwydd Yn 2012, amcangyfrifwyd bod 30% o aelwydydd yng Nghymru (386,000 o aelwydydd) mewn tlodi tanwydd; roedd hyn yn godiad arwyddocaol ers 2008 (Llywodraeth Cymru 2013). Mae tlodi tanwydd yn cyfrannu at farwolaethau gaeaf ychwanegol: yng ngaeaf 2012/13 roedd rhyw 1,900 o farwolaethau gaeaf ychwanegol yng Nghymru (ONS 2013b); yn ôl yr amcangyfrif roedd 1,700 o farwolaethau o bobl 65+ oed (Age Cymru 2014). Diffinnir tlodi tanwydd yng Nghymru fel gwario 10% neu fwy o incwm ar gostau ynni, gan gynnwys Budd-dal Tai, Cymorth Incwm neu Log Morgais neu fudd-daliadau r dreth gyngor (Llywodraeth Cymru 2013). Mae aelwydydd un person mewn risg uwch o fod mewn tlodi tanwydd am fod costau tanwydd yn tueddu i fod yn faich uwch, mewn perthynas ag incymau (Llywodraeth Cymru 2015b). Yn eu harolwg o fwy na mil o oedolion (yr oedd tua hanner ohonynt dros 50 oed), canfu Llais Defnyddwyr Cymru (2010b) fod talu biliau tanwydd yn bryder penodol i bobl hŷn, ac roedd llawer wedi cwtogi o ganlyniad i broblemau arian. Gall prosiectau i annog manteisio ar fudd-daliadau a chynnig cyngor am arian ar gyfer gwelliannau cartref (e.e. inswleiddio, systemau gwresogi mwy effeithlon) help pobl hŷn sy n dioddef tlodi tanwydd. Sut mae cyllid yn rhyngweithio ac yn cysylltu â segmentau eraill ein model? Adnoddau seicolegol: Mae rhywfaint o dystiolaeth y gall agweddau'r mwyafrif o bobl hŷn at arian helpu eu cydnerthedd cyffredinol. Nododd ymchwil a gynhaliwyd gan Llais Defnyddwyr Cymru (2010b) fod nifer o agweddau cyffredinol ac ymddygiadau sy n cael eu dangos gan bobl dros 50 oed (roedd yr ymchwil hon yn cynnwys pobl dros 75 mlwydd oed). Roeddent: Yn fwy tebygol o gyllidebu Yn fwy tebygol o gynilo at achlysur yn y dyfodol Yn ffafrio cynilo i brynu rhywbeth Yn gwario dim ond faint sydd ganddynt ar y pryd ac Yn ffafrio peidio â benthyg arian. Dylanwad ar gyflwr cyllid pobl hŷn yw i ba raddau maent wedi gallu neu heb allu cynllunio am eu henaint. Mae cynllunio am y dyfodol yn awgrymu pwysigrwydd mynediad i wybodaeth a chyngor priodol, gan gynnwys cyngor ariannol. Mae ymchwil gan Llais Defnyddwyr Cymru (2010b) yn awgrymu angen clir am gynllunio a chyngor ariannol am sut i baratoi am ymddeoliad, ymhlith pobl sy n cyrraedd oedran ymddeol. 22

23 Yn ogystal, mae canfyddiadau o u hymchwil hefyd yn dangos bod llawer o bobl (o dan 75 oed) yn wynebu ymddeoliad yn y dyfodol gyda llai o arian na r boblogaeth bresennol sydd wedi ymddeol oherwydd yr adenillion is ar gynilion, buddsoddiadau a phensiynau personol, a llai o arian sydd wedi ei neilltuo ar ffurf cynilion am y dyfodol. Iechyd: Mae n hysbys bod problemau dyled yn ffactor risg cryf ar gyfer problemau iechyd meddwl ar bob oedran (International Longevity Centre ac Age UK, 2014). O ran y gydran iechyd corfforol, mae rhai pobl hŷn yn mynegi pryderon mewn perthynas â chost ariannu gwasanaethau gofal os bydd eu hangen oherwydd anghenion corfforol. Cynhaliodd Ward et al (2012) ymchwil gyfranogol ymhlith pobl hŷn a nodi bod llawer o r cyfranogwyr yn poeni am gost gwasanaethau gofal. Disgrifiodd pobl eu hansicrwydd a u gofid am fodloni meini prawf cymhwyster, ac er bod llawer yn cynllunio n ariannol nid oedd hyn bob tro yn rhoi ymdeimlad o sicrwydd oherwydd ofnau y gallai costau fod y tu hwnt i w rheolaeth. Mae r fframwaith am godi tâl am ofal cymdeithasol oedolion yn sylweddol wahanol yng Nghymru nag yn Lloegr ac mae n ymddangos bod bwlch yn y dystiolaeth mewn perthynas â sut mae hyn yn effeithio ar lefelau pryder pobl, eu gwariant a u hymddygiad o ran ceisio help. Cydberthnasau/ cymuned: Gall cymdeithasu a chael mynd allan fod yn rhan gynyddol bwysig o heneiddio, yn arbennig ar ôl ymddeol. Gall helpu i atal teimladau o unigedd ac arwahanrwydd, yn arbennig i bobl sy n byw ar eu pen eu hun. Mae ymchwil a gynhaliwyd gan Llais Defnyddwyr Cymru (2010b) yn awgrymu bod pobl dros 50 oed yn cymdeithasu llai o ganlyniad i r dirywiad economaidd, gyda bron un o bob tri pherson (32 y cant) dros 50 oed a chwarter o r rhai dros 65 oed eisoes wedi cwtogi ar fynd allan. Gall mynediad i gyflogaeth a gallu cynllunio a chynilo cyn ymddeol effeithio ar gydnerthedd ariannol. Yn bwysig, i lawer o bobl hŷn, mae r rhan fwyaf o u cynilo ar gyfer eu hymddeoliad yn cael ei wneud ar ôl iddyn nhw droi 50 sy n gwneud blynyddoedd gweithio diweddarach yn hanfodol er mwyn i ddigon o gynilion gael eu cronni i osgoi tlodi ar ôl ymddeol (Swyddfa r Cabinet, 2000). Mae hyn yn arbennig o bwysig gan fod incwm o bensiwn y wladwriaeth yn isel o i gymharu â gwledydd cymaradwy eraill (OECD 2012) ac nid yw dau o bob tri yn cyfrannu at bensiwn preifat 6 (Dadansoddiad o r Arolwg Adnoddau Teuluol 2009/10 Cory, 2012). Mewn gwirionedd, dim ond un o bob pedwar person sydd mewn gwaith rhwng 50 oed ac oedran pensiwn y wladwriaeth (SPA) sy n debygol o allu cyrraedd eu hincwm targed ar gyfer eu hymddeoliad os byddant yn rhoi r gorau i weithio ar SPA (Pensions Policy Institute 2012). O ran y gydran cartref, awgrymodd ymchwil gan Llais Defnyddwyr Cymru (2010b) fod cost fyw gyffredinol, nwy, trydan a biliau bwyd ymhlith y pryderon mwyaf i bobl dros 50 oed, ac roedd llawer wedi cwtogi eu gwariant o ganlyniad. Mae hyn yn codi pryderon am les pobl hŷn sydd ar incwm isel, yn enwedig wrth ei gyfuno â r tebygolrwydd o hunanddatgysylltu rhag cyflenwadau nwy a thrydan ac o leihau gwariant ar fwyd. 6 Private pension refers to personal or occupational pension 23