САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БИЗНЕСИЙН УДИРДЛАГЫН МАСТЕРЫН ХӨТӨЛБӨР

Transcription

1 САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БИЗНЕСИЙН УДИРДЛАГЫН МАСТЕРЫН ХӨТӨЛБӨР ДАНХЛАГ Баатарын ЭНХТУНГАЛАГ АМЬДРАЛЫН ДААТГАЛЫН ХӨГЖИЛД ТУЛГАМДСАН ЗАРИМ АСУУДАЛ, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ Мэргэжлийн индекс E Бизнесийн удирдлагын Мастерын зэрэг горилсон судалгааны ажил Удирдсан О.БҮРЭНЖАРГАЛ (MBA&Mc-FIN) Улаанбаатар. 2016

2 САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ БИЗНЕСИЙН УДИРДЛАГЫН МАСТЕРЫН ХӨТӨЛБӨР ДАНХЛАГ Баатарын ЭНХТУНГАЛАГ АМЬДРАЛЫН ДААТГАЛЫН ХӨГЖИЛД ТУЛГАМДСАН ЗАРИМ АСУУДАЛ, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ Мэргэжлийн индекс E Бизнесийн менежмент Мастерын зэрэг горилсон судалгааны ажил Удирдагч:... О.Бүрэнжаргал (MBA&Mc-FIN) Зөвлөх:... Шүүмж:... Улаанбаатар. 2016

3 ГАРЧИГ Мэдэгдэл... i Талархал... ii Товч хураангуй... iii Хүснэгтэн мэдээллийн жагсаалт... v Зурган мэдээллийн жагсаалт... vii Хавсралтын жагсаалт... viii Товчилсон үгийн жагсаалт... ix Оршил... 1 Бүлэг 1. Амьдралын даатгалын онол, арга зүй, үүсэл, хөгжил 1.1.Амьдралын даатгалын онолын асуудал Амьдралын даатгалын үүсэл, хөгжил Амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд Нэгдүгээр бүлгийн дүгнэлт Бүлэг 2. Амьдралын даатгалын зах зээлийн болон түүний хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн өнөөгийн байдал 2.1. Олон улсын амьдралын даатгалын зах зээлийн өнөөгийн байдал МУ-ын амьдралын даатгалын зах зээлийн өнөөгийн байдал МУ-ын амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн өнөөгийн байдал Хоёрдугаар бүлгийн дүгнэлт Бүлэг 3. МУ-ын амьдралын даатгалын хөгжилд тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх арга зам 3.1. Амьдралын даатгалын хөгжилд тулгамдаж буй зарим асуудал Тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх санал, зөвлөмж САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ БУСАД САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ Гуравдугаар бүлгийн дүгнэлт НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ Ашигласан материал Хавсралт 1... i Хавсралт 2... ii Хавсралт 3... iii Хавсралт 4... iv

4 МЭДЭГДЭЛ Энэхүү судалгааны ажил нь миний өөрийн бүтээл болохыг баталж байна. Энэхүү бүтээл нь СЭЗИС- ийн оюуны өмч болох бөгөөд тус сургуулийн номын сан судалгааны ажлыг нийтийн хүртээл болохыг зөвшөөрч байна. Магистрантын нэр: Б. Энхтунгалаг Гарын үсэг: Огноо: 2016 оны 12 дугаар сарын 6

5 ТАЛАРХАЛ Энэхүү судалгааны ажлыг хийхэд арга зүйн зөвлөгөө өгч, удирдан чиглүүлсэн Удирдагч багш О.Бүрэнжаргал (MBA8Mc-FIN)-д юуны өмнө талархаж байгаагаа илэрхийлье. Thesis Workshop ыг санаачлан зохион байгуулсан MBA хөтөлбөрийн эрхлэгч Б.Бүжинлхам (Ph.D) болон багш Б.Амарсанаа (Ph.D) нарт талархсанаа илэрхийлье. Уг сургалт нь судалгааны ажлын чанарыг сайжруулах, хамгаалалтанд орох бэлтгэлийг хангахад чухал ач холбогдолтой байсныг энд онцлон дурдмаар байна. Мөн зохих мэдээлэл, зохион байгуулалтаар хангаж байсан MBA хөтөлбөрийн ажилтнууд болон холбогдох мэдээллээр хангаж, хамтран ажилласан Нэйшнл лайф даатгал ХХК-ийн актуарч Н.Балжинноров болон тус компанийн хамт олонд баярласнаа илэрхийлье.

6 ТОВЧ ХУРААНГУЙ Даатгалын нийгэмд гүйцэтгэдэг үүрэг нь хохирол алдагдал нөхөх уламжлалт ойлголтоос хальж, даатгуулсан иргэдээс гадна тухайн нийгмийн өмнө тулгарч байгаа олон асуудлыг шийдвэрлэх арга хэрэгсэл болон хөгжиж байна. Амьдралын даатгалын зайлшгүй байх болон хөгжих хэрэгцээ нь даатгалын харилцаанд оролцогч талууд болох даатгагч, даатгуулагчдад төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдол үзүүлдэгт оршдог. Ийм ч учраас даатгалын зах зээл хөгжсөн улс орнуудад амьдралын даатгалын компанийн тоо нь ердийнхөөсөө олон байдаг байна. Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн өнөөгийн бүтэц нь банкны салбарын богино хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрээс ихээхэн хамааралтай хөгжиж байгаа нь эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг эрчимжүүлэхэд шаардагдах урт хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрийг бий болгох чиглэлээр олон тулгуурт санхүүгийн тогтолцоог хөгжүүлэх шаардлагыг бий болгож байна. Манай улсад амьдралын даатгалын үйл ажиллагаа эрхлэх компани байгуулагдаад 10 жил болох гэж байгаа бөгөөд энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ганц компани байна. Тус компани байгуулагдаад эхний 6 жилдээ алдагдалтай ажиллаж, 2014 оны санхүүгийн жилээс эхлэн ашигтай ажиллаж эхэлсэн боловч даатгуулагчийн тоо, даатгалын хураамжийн орлогын хэмжээ хангалттай хэмжээнд хүрч чадаагүй л байна. Тэгвэл олон улсын даатгалын зах зээлийн дийлэнх хувийг эзэлж, улс орныхоо дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд зонхилох байр суурийг эзэлдэг амьдралын даатгалын хөгжил Монгол Улсад ийм удаашралтай байгаа нь зүй ёсоор анхаарал татаж байна. Иймд манай улсад амьдралын даатгал хөгжихөд тулгарч байгаа ямар бэрхшээлтэй асуудлууд байна, тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэх арга зам байж болох талаар судлахаар энэхүү сэдвийг сонголоо. МУ-ын амьдралын даатгалын өнөөгийн нөхцөл байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгч, тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлон, түүнийг шийдвэрлэх боломжит хувилбарыг тодорхойлоход энэхүү судалгааны зорилго оршино. Судалгааны ажлыг амьдралын даатгалын онол, арга зүйг судалсны үндсэн дээр амьдралын даатгалын зах зээл хөгжихөд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох, тодорхойлсон хүчин зүйлийн хүрээнд ОУ-ын ба МУ-ын амьдралын даатгалын салбарын болон орчны өнөөгийн нөхцөл байдлыг үнэлэх, үнэлгээндээ үндэслэн МУ-д амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд тулгарч буй бэрхшээлтэй асуудлуудыг илрүүлэн гаргаж, тэдгээрийг шийдвэрлэх санал боловсруулах хүрээнд хийлээ. Хөгжиж буй орнуудад амьдралын даатгал олон талын ач холбогдолтой боловч тухайн улс орны хувьд амьдралын даатгалын зах зээлийг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэхийн тулд зарим суурь нөхцөл бүрдсэн байхын зэрэгцээ нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлүүд нөлөөлдөг байна. Үүнд эдийн засгийн орчин, үр ашигтай зохицуулалт, хяналтын тогтолцоо, даатгалын хэрэгцээ, даатгалын компанийн ур чадвар, татварын таатай орчин хамаарч байна. Манай улсын хувьд амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлийн өнөөгийн байдлыг судалж, түүнийг 1-5 оноогоор үнэлж, 1, 2 оноо болон 3 оноотой гэж үнэлэгдсэн зарим хүчин зүйлийг тулгамдсан асуудал гэж тодорхойлон тэдгээрийг шийдвэрлэх талар санал зөвлөмж боловсрууллаа. Үүнд: даатгалын цар хүрээг

7 нэмэгдүүлэх зорилтын хүрээнд ТАХаагчдыг нэмэлт тэтгэврийн даатгалд хамруулах, хүүхдүүдийг боловсролын даатгалд хамруулах саналууд дэвшүүлсэн бөгөөд эдгээр нь ЗГ-ын оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдаж, эрх зүйн орчин бүрдсэн тул хэрэгжих боломжтой гэж үзлээ. Мөн олон улсын жишгийн дагуу хувь хүний даатгалын хураамжид төлсөн мөнгөн дүнг татвар ногдох орлогоос хасдаг байх, хувийн тэтгэврийн даатгал болон нийгмийн тэтгэврийн даатгалыг хослуулах, иргэдэд тэтгэврийн даатгалд даатгуулах байгууллагаа сонгох боломж олгох, хувийн тэтгэврийн даатгалд төлсөн хураамжийг татвараас чөлөөлөх, СЗХ-ны зүгээс даатгалын компаниудын эрхлэх даатгалын төрөл, хэлбэрийн ялгаа заагийг нарийвчлан тогтоох, ЗГ-ын бондод хөрөнгө оруулсан тохиолдолд банкны хадгаламжийн 30 хувийн хязгаарлалтыг нийт дүнгээр тооцох, даатгагч гадаадад хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагыг тодорхой болгох талаар санал зөвлөмж гаргалаа. Түүнчлэн ДК-ийн ажилчдыг амьдралын даатгалын чиглэлээр мэргэшүүлэх, гадаад орны туршлагыг ашиглан бичил даатгал (micro life insurance) хэрэгжүүлэх боломжийг судлах, даатгалын сурталчилгааг тодорхой цаг хугацааны давтамжтайгаар өргөн хүрээнд хийх амьдралын даатгалын кампанит ажил-аян зохион байгуулах, онлайн даатгалын аплейкэшн ашиглах замаар хүмүүст хүргэх зэрэг саналуудыг дэвшүүллээ. Судлаачийн дэвшүүлсэн саналыг хэрэгжүүлснээр иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх, эрсдлийн улмаас үүсэх санхүүгийн хамгаалалт үүсэхээс гадна богино хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрээс ихээхэн хамааралтай хөгжиж байгаа манай орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг эрчимжүүлэхэд шаардагдах урт хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрийг бий болох үндэс суурь тавигдах ач холбогдолтой юм.

8 ХҮСНЭГТЭН МЭДЭЭЛЛИЙН ЖАГСААЛТ ХҮСНЭГТ 1. Дотоодад судлагдсан байдал...5 ХҮСНЭГТ 2. Гадаадад судлагдсан байдал...6 ХҮСНЭГТ 3. Амьдралын даатгалын зорилго...10 ХҮСНЭГТ 4. Амьдралын даатгалын ач холбогдол, хөгжиж буй орны нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөө...12 ХҮСНЭГТ 5.Амьдралын даатгалыг хөгжүүлэх таатай нөхцөлүүд,unctad ХҮСНЭГТ 6. Амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйл, OECD ХҮСНЭГТ 7. Онолын ерөнхий харьцуулалт ХҮСНЭГТ 8. Суурь нөхцөл, хүчин зүйлийн харьцуулалт ХҮСНЭГТ 9. Нөлөөлөх хүчин зүйлийн давхцал ХҮСНЭГТ 10. Нэмэлтээр сонгосон хүчин зүйлийн үндэслэл ХҮСНЭГТ 11. Дэлхийн даатгалын зах зээлийн нийт хураамжийн орлого, он ХҮСНЭГТ 12. Дэлхийн 10 том улсын даатгалын хураамжийн орлого, 2015 он ХҮСНЭГТ 13. Амьдралын даатгалын хөрөнгө оруулалт ХҮСНЭГТ 14. Улс сонгосон үндэслэл ХҮСНЭГТ 15. ДЗЗ-ийн үзүүлэлт ХҮСНЭГТ 16. Амьдралын даатгалын хураамж ба ӨӨЧИндекс ХҮСНЭГТ17. АД-ын хөгжилд нөлөөлөх зарим хүчин зүйл ӨӨЧИ-ээр ХҮСНЭГТ18. Даатгалын индикатор үзүүлэлт, Хятад, Энэтхэг, 2015 он ХҮСНЭГТ 19. Нийт даатгалын хураамжийн ДНБ-д эзлэх хувь он...35 ХҮСНЭГТ 20. Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт ХҮСНЭГТ 21. Даатгалын нийт хөрөнгө, түүний өсөлт, р улирал ХҮСНЭГТ 22. Даатгалын гүнзгийрэлт ХҮСНЭГТ 23. Амьдралын даатгалын компанийн нийт хөрөнгийн өсөлт, он ХҮСНЭГТ 24. Хураамжийн орлого, нөхөн төлбөр ХҮСНЭГТ 25. Амьдралын даатгалын нөөц сангийн хэмжээ, өсөлт ХҮСНЭГТ 26. Амьдралын даатгалын компанийн цэвэр ашиг он ХҮСНЭГТ 27. Амьдралын даатгалын компанийн хөрөнгө оруулалт ХҮСНЭГТ 28. Амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөгч хүчин зүйл ХҮСНЭГТ 29. Амьдралын даатгалын эрх зүйн орчин ХҮСНЭГТ 30. Амьдралын даатгалын хэлбэрүүд...43 ХҮСНЭГТ 31. МУ-ын хүн амын тоо ХҮСНЭГТ 32. Нийгмийн даатгалын тэтгэврийн ба эрүүл мэндийн даатгалын сангийн орлого, зарлага, он ХҮСНЭГТ 33. Нийгмийн даатгалд сайн дураар даатгуулагчдын тоо, он ХҮСНЭГТ 34. Сонгосон орны макро эдийн засгийн орчин ХҮСНЭГТ 35. Хүн амын амьжиргаа ХҮСНЭГТ 36. Өрхийн сарын орлого, зарлага ХҮСНЭГТ 37. Амьдралын даатгалын мэдлэг ХҮСНЭГТ 38. Даатгуулах хүсэл сонирхол ХҮСНЭГТ39. Даатгалын салбарт итгэх итгэл

9 ХҮСНЭГТ 40. Бодлогын баримт бичигт тусгагдсан байдал ХҮСНЭГТ 41. Хүчин зүйлийн тоон үнэлгээний үнэлэмж, утга ХҮСНЭГТ 42. Нөлөөлөх хүчин зүйлсийн үнэлгээ ХҮСНЭГТ 43. Хангалтгүй хүчин зүйлсийг шийдвэрлэх санал ХҮСНЭГТ 44. ТАХаагчийн нас, насны ангилалд эзлэх хувь, тоо, хуримтлуулах жил..59 ХҮСНЭГТ 45. ТАХаагчийн даатгалаас үүсэх нөөц сан, хөрөнгө оруулалт, өгөөж ХҮСНЭГТ 46. Боловсролын даатгалаас үүсэх хуримтлал ХҮСНЭГТ 47. Үүсэх нөөц сан, хөрөнгө оруулалтын өгөөж... 61

10 ЗУРГАН МЭДЭЭЛЛИЙН ЖАГСААЛТ ЗУРАГ 1. Дэлхийн амьдралын даатгалын хөрөнгө оруулалтын бүтэц, 2015 он ЗУРАГ 2. Засгийн газрын бонд эзэмшигч санхүүгийн байгууллагын бүтэц...27 ЗУРАГ 3. Амьдралын даатгалын борлуулалтын бүтэц, 2014 он ЗУРАГ 4. АДК-ийн хураамж, нөхөн төлбөрийн харьцаа ЗУРАГ 5. АДК-ийн хураамжийн бүтэц ЗУРАГ 6. АДК-ийн нөхөн төлбөрийн бүтэц ЗУРАГ 7. АДК-ийн нөөц сангийн өсөлт ЗУРАГ 8. АДК-ийн хөрөнгө оруулалтын бүтэц...41 ЗУРАГ 9. Амьдралын даатгалын эдийн засагт үзүүлэх нөлөө... 66

11 ХАВСРАЛТЫН ЖАГСААЛТ ХАВСРАЛТ 1. Засгийн газрын тогтоолд өрчлөлт оруулах тухай төсөл, Боловсролын хууль, Эрүүл мэндийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл... i ХАВСРАЛТ 2. Хүүхдийн боловсролын даатгалын олон улсын туршлага... ii ХАВСРАЛТ 3. Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төсөл... iii ХАВСРАЛТ 4. Санал асуулгын хуудас... iv

12 ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ Монгол хэл дээр: АД-амьдралын даатгал БНХАУ-Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс БНЭУ- Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс ДЗЗ-Даатгалын зах зээл ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ДХЗОУХ-Даатгалын Хяналт, Зохицуулалтын Олон Улсын Холбоо ИБУИНВУ Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн вант Улс ЗГ- Засгийн газар МУ- Монгол Улс НҮБ-ын ХХБХ- НҮБ-ын Худалдаа, хөгжлийн бага хурал ОУ Олон улс ОУЭЗХАХГ Оолон Улсын Эдийн засаг, Хамтын ажиллагааны Хөгжлийн газар ӨӨЧИ-Өсөлтийн өсрсөлдөх чадварын индекс СЗХ Санхүүгийн зохицуулах хороо ТАХ-Төрийн албан хаагч УИХ- Улсын Их Хурал ХХК-Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани Англи хэл дээр: IAIS International Association of Insurance Supervisory OECD Organisation for economic cooperation and Development USAID United States Agency for International Development UNCTAD United Nations Conference Trade and Development

13 Амьдралын даатгалын хөгжилд тулгамдаж буй зарим асуудал, шийдвэрлэх арга зам ОРШИЛ Даатгалын нийгэмд гүйцэтгэдэг үүрэг нь хохирол алдагдал нөхөх уламжлалт ойлголтоос хальж, даатгуулсан иргэдээс гадна тухайн нийгмийн өмнө тулгарч байгаа олон асуудлыг шийдвэрлэх арга хэрэгсэл болон хөгжиж байна. Даатгалыг олон улсын нэршлээр амьдралын даатгал /life insurance/ ба амьдралын бус даатгал /non-life insurance/ гэж ангилдаг. Амьдралын даатгал нь зөвхөн хүний амь нас, насжилттай холбоотой даатгалын үйлчилгээ үзүүлдгээрээ бусад даатгалаас ялгаатай бөгөөд амьдралын даатгалын эрсдэл нь хүний амьдралд хэзээ нэгэн цагт тохиолдох магадлал нь 100 хувь байдаг бол амьдралын бус / ердийн даатгал - general insurance гэж мөн нэрлэдэг/ даатгалын эрсдэл нь хэзээ ч тохиолдохгүй байх боломжтой байдаг. Өөрөөр хэлбэл, амьдралын даатгалын эрсдэл /өвдөх, өтлөх, үхэх/ хүн бүрийг дайран өнгөрдөг. Хүний эрүүл мэнд, хөдөлмөрлөх чадвар нь түүний орлого олох гол хэрэгсэл болж, ая тухтай амьдрах боломжийг олгодог учраас амь настай холбоотой үүсэх эрсдлээс хамгаалах зорилгоор хийдэг амьдралын даатгал нь даатгуулсан иргэдэд ашигтайгаас гадна урт хугацааны мөнгөн хуримтлалын сан бүрдүүлж, нийгэмд олон хэлбэрээр үр өгөөжөө өгч байдаг. Өөрөөр хэлбэл амьдралын даатгал нь нийгэмд нэгэнт бий болгосон орлогыг хэрэглээнд биш, харин хуримтлал болгон нийгмийн өмнө тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ашиглах боломжийг олгодог санхүүгийн хэрэгсэл болон хөгжиж байна. Хөгжингүй орнууд амьдралын даатгалыг иргэдийнхээ санхүүгийн төлөвлөлтийн нэг хэрэгсэл болгон дэмжин хөгжүүлж байгаа нь тухайн даатгал хувь хүнд төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд асар их хувь нэмэр оруулдагтай холбоотой юм. Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн өнөөгийн бүтэц нь банкны салбарын богино хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрээс ихээхэн хамааралтай хөгжиж байгаа нь эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг эрчимжүүлэхэд шаардагдах урт хугацаат хөрөнгийн эх үүсвэрийг бий болгох чиглэлээр олон тулгуурт санхүүгийн тогтолцоог хөгжүүлэх шаардлагыг бий болгож байна. МУ-ын Санхүүгийн зах зээлийн 2025 он хүртэлх шинэчлэл, хөгжлийн хөтөлбөр -ийн баримт бичигт Урт хугацааны даатгалын хураамжийн орлого салбарын хэмжээнд 1.2 хувийг эзэлж, мөн бусад санхүүгийн үзүүлэлтүүд салбарт маш бага хувийг эзэлж байна. Улс орны эдийн засгийн өсөлтийг дагаж урт хугацааны даатгал нь ердийн даатгалаас илүү хурдтай өсөх, санхүүгийн үзүүлэлтүүд нь зах зээлийн дийлэнх хувийг эзэлдэг жишиг олон улсын даатгалын салбарт ажиглагддаг. Манай улсын даатгалын салбарын цаашдын хөгжилд урт хугацааны даатгалын өсөлтийг гол нөлөөлөгч хүчин зүйл болгох зайлшгүй шаардлагатай байна. гэж тэмдэглэжээ. Урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бий болгох замаар эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, хуримтлал, хуваарилалтын оновчтой тогтолцоог бүрдүүлэх олон тулгуурт санхүүгийн тогтолцоог бий болгоход даатгалын сангууд, ялангуяа амьдралын даатгалын сангууд чухал үүрэгтэй оролцдог. Ийм ч учраас даатгалын зах зээл хөгжсөн улс орнуудад амьдралын даатгалын компанийн тоо нь ердийнхөөсөө олон байдаг байна.

14 Дэлхийн түвшинд даатгалын зах зээлийн хөгжлийг тухайн орны дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх даатгалын хураамжийн хэмжээ болон нэг хүнд ногдох даатгалын хураамжийн хэмжээгээр хэмждэг бөгөөд энэ үзүүлэлт манай улсад 2015 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт даатгалын хувьд харгалзан 0.58% ба 37,238.0 төгрөг, амьдралын даатгалынх харгалзан % ба төгрөг байгаа нь маш бага үзүүлэлт юм. Дэлхийн банкнаас 2012 онд хийсэн Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийн үнэлгээ - ний дүгнэлтэд: Хүчтэй хөрөнгийн зах зээлийг бий болгох хамгийн чухал хэрэгсэл болох олон төрлийн мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдын суурийг тавих, даатгалын болон тэтгэврийн секторыг дэмжих; Эдийн засгийнхаа потенциалыг бүрэн дүүрэн ашиглахын тулд олон тулгуурт, үр ашигтай, тогтвортой санхүүгийн системийг бий болгох /банкны салбар санхүүгийн салбарын 96 хувийг эзэлж байна./ ; Дотоодын хөрөнгийн зах зээлийг дэмжихийн тулд олон төрлийн мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид болох хамтын хөрөнгө оруулалтын сан, хөрөнгө оруулалтын сан, бусад төрлийн хуримтлал үүсгэдэг институцууд болох тэтгэврийн сан, даатгалын компаниудыг хөгжүүлэх, татан оролцуулах шаардлагатай гэжээ. Манай улсын даатгалын салбарт амьдралын даатгалын үйлчилгээ орж ирээд 10 жил болох гэж байгаа боловч амьдралын даатгалын ганц компани байгаа бөгөөд тус компани 2008 онд байгуулагдсанаас хойш дахин энэ төрлийн үйл ажиллагаа эрхлэх компани гарч ирээгүй байна. Тус компани байгуулагдаад эхний 6 жилдээ алдагдалтай ажиллаж, 2014 оны санхүүгийн жилээс эхлэн ашигтай ажиллаж эхэлсэн боловч даатгуулагчийн тоо, даатгалын хураамжийн орлогын хэмжээ хангалттай хэмжээнд хүрч чадаагүй л байна. Тэгвэл олон улс /цаашид ОУ гэх/-ын даатгалын зах зээлийн дийлэнх хувийг эзэлж, улс орныхоо дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд зонхилох байр суурийг эзэлдэг амьдралын даатгалын хөгжил Монгол Улс /цаашид МУ гэх/-д удаашралтай байгаа нь зүй ёсоор анхаарал татаж байна. Иймд амьдралын даатгалыг хурдацтай хөгжүүлэхэд гол түлхэц болох ямар хүчин зүйлүүд байдаг, тэдгээрийн МУ дахь нөхцөл байдал, манай улсад амьдралын даатгал хөгжихөд тулгарч байгаа ямар бэрхшээлтэй асуудлууд байна, тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэх арга зам байж болох талаар судлахаар энэхүү сэдвийг сонголоо. СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ Судалгааны зорилго МУ-ын амьдралын даатгалын өнөөгийн нөхцөл байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгч, тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлон, түүнийг шийдвэрлэх боломжит хувилбарыг тодорхойлох Судалгааны зорилт Зорилт 1.Амьдралын даатгалын онол, арга зүйг судалж, амьдралын даатгалын зах зээл хөгжихөд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох; Зорилт 2. Амьдралын даатгалын зах зээлийн болон түүний хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн ОУ-ын ба МУ-ын өнөөгийн нөхцөл байдлыг судалж, үнэлэх;

15 Зорилт 3. МУ-д амьдралын даатгал хөгжихөд тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлж, шийдвэрлэх арга замыг санал болгох. Судалгааны ажлын шинэлэг тал Амьдралын даатгалтай холбоотой сэдвээр хийгдсэн судалгааны ажлууд нь гол төлөв тухайлсан нэг сэдвийн хүрээнд, жишээлбэл: амьдралын даатгалын хураамжийн тооцоолол, шинэ бүтээгдэхүүн нэвтрүүлэх зэрэг агуулгатай бичигдсэн бол энэхүү судалгааны ажлын шинэлэг тал нь амьдралын даатгалын салбар хөгжихөд нөлөөлөх суурь нөхцөлүүдийг судлан олж, түүнийг МУ-ын өнөөгийн нөхцөл байдалтай харьцуулан үнэлж, шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлуудыг тодорхойлон тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар санал, зөвлөмж боловсруулахад оршино. Судалгааны объект ОУ-ын болон МУ-ын амьдралын даатгалын зах зээл, МУ-д үйл ажиллагаа явуулж буй даатгалын компаниуд энэхүү судалгааны объект болно. Судалгааны арга зүй Судалгаанд ерөнхийгөөс тусгай руу чиглэсэн аргыг ашиглах бөгөөд энэхүү судалгааны ажил нь онолын болон судалгааны хэсэгтэй. Үр дүг тодорхой харуулах үүднээс дүгнэлт болон санал зөвлөмжийн хэсэгтэй байна. Эдгээр хэсгүүдийн хүрээнд тандах, асуудлыг тодорхойлох, шалтгаан, үр дагаврын уялдаа хамаарлыг тодорхойлох зэрэг зорилго бүхий судалгааг хийх бөгөөд дараах арга зүйн хүрээнд судална: 1/ Баримт цуглуулах, харьцуулах аргууд: онолын чиг хандлагуудыг тодорхойлох, ОУын амьдралын даатгалыг МУ-ын тухайн салбартай харьцуулах зэрэгт ашиглана. 2/ Ажиглалт, ярилцлагын аргууд: салбарын үйл ажиллагаатай холбоотой тоон болон чанарын мэдээллийн хүрээнд судалгаа хийх, салбарын мэргэжилтнүүдээс асуудлыг тодруулахад ашиглана. 3/ Дүрслэл, тоон шинжилгээ: тоон мэдээллийн боловсруулалт, үр дүн, харилцан хамаарлыг илрүүлэхэд ашиглана. 4/ Асуулга: тодорхой бүлгийн иргэдээс асуулга авахад ашиглана. 5/ Нэгтгэн дүгнэж, задлан шинжлэх: судалгааг явуулах үр дүнг нэгтгэн дүгнэх, санал зөвлөмж боловсруулахад ашиглана. Судалгааны бүтэц Энэхүү судалгааны ажил нь оршил, онолын хэсэг, судалгааны хэсэг, дүгнэлт, санал зөвлөмж, ном зүй, хавсралт хэсгүүдээс бүрдэнэ. Оршил хэсэг нь сэдэв сонгосон шалтгаан, зорилго, зорилт, бүтэц, судлагдсан байдал, судалгааны хүлээгдэж буй үр дүн гэсэн хэсэгтэй байна. Судалгааны 1 дүгээр хэсэгт амьдралын даатгалын талаарх онолын ойлголт, түүний үүсэл, хөгжил, хөгжихөд нөлөөлөх хүчин зүйл зэргийг оруулна. 2 дугаар хэсэгт Амьдралын даатгалын олон улсын болон өөрийн орны нөхцөл байдал болон түүний хөгжилд нөлөөлж буй хүчин зүйлийн өнөөгийн байдлыг судална. 3 дугаар хэсэгт МУ-д амьдралын даатгал хөгжихөд тулгамдаж буй асуудлыг илрүүлж, тэдгээрийг шийдвэрлэх санал, зөвлөмж боловсруулна. Дүгнэлт хэсэгт судалгааны ажлын нэгдсэн үр дүн, зорилгодоо хүрсэн эсэхийг тусгана. Судалгааны цар хүрээ. Дээрх зорилго, зорилтыг хангах зорилгоор амьдралын даатгал, түүний хөгжлийн талаарх онолын болон олон улсын хүрээний судалгаа, МУ-ын

16 амьдралын даатгалын орчин, салбарын болон компанийн хамрах хүрээнд судалгааг хийхээр төлөвлөсөн. Судалгааны ажлын хүлээгдэж буй үр дүн Судалгааг хийж, зорилго, зорилтуудын хүрээнд асуудлыг шийдвэрлэснээр дараах үр дүнд хүрэх боломжтой гэж үзэж байна: Амьдралын даатгалыг хөгжүүлэх суурь нөхцөлүүд болон түүний хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлс тодорхойлогдож, ОУ-ын туршлагын харьцуулсан судалгаа хийж, нэгдсэн дүгнэлтэнд хүрсэн байх; МУ-ын амьдралын даатгалын салбарын өнөөгийн байдал, түүний хөгжлийн талаар бодит үнэлэлт, дүгнэлт өгсөн байх; Амьдралын даатгалын хөгжилд тулгамдаж буй асуудлуудыг ирүүлж, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замын талаар тодорхой санал гарсан байна. Түүнчлэн үр дүн нь МУ-ын амьдралын даатгалын зах зээлийн хөгжилд тодорхой хувь нэмэр оруулж, хөгжилд нь ахиц дэвшил гарахад зарим түлхэц үзүүлнэ гэж үзлээ. Судлагдсан байдал: Монгол Улсын хувьд даатгалын тогтолцоо нь олон жилийн уламжлалтай ч амьдралын даатгалын үзэл санаа, шинэ тогтолцоо бүрэлдээд удаагүй байна. Гэхдээ үндсэн үзэл санаа нь ердийн даатгалын зарим хэлбэр, нийгмийн даатгалын үндсэн агуулгатай мөн чанарын хувьд ижил төстэй гэж үзвэл тухайн чиглэлүүдээр маш олон судалгаанууд хийгджээ. Мөн арилжааны даатгалын зах зээл, даатгалын компанийн үйл ажиллагаатай холбоотой судалгааны ажил нэлээд элбэг байгаа бөгөөд сүүлийн жилүүдэд цөөн боловч амьдралын даатгалын чиглэлээр тухайлсан судалгааны ажлууд хийгдсэн байна.

17 Хүснэгт 1. Дотоодод судлагдсан байдал Судлаачийн нэр Хэвлэсэн он Сэдвийн нэр н.нандин- МУИС, Амьдралын даатгалыг Эрдэнэ Бакалавр монголд хэрэгжүүлэх 2007 боломж Г.Энхзаяа ХҮДС, Урт хугацааны Бакалавр амьдралын даатгалыг 2008 Монголд хэрэгжүүлэх асуудалд Г.Алимаа А.Урантөгс Б.Алтанзул Т.Баасанжав Б.Ууганбаяр Ж.Золзаяа С.Нямдаваа С.Даяар СЭЗДС, Мастер, 2011 СЭЗДС, Мастер, 2015 СЭЗДС, Мастер, 2016 СЭЗДС, Мастер, 2016 СЭЗДС, Мастер, 2014 СЭЗДС, Мастер, 2013 СЭЗДС, Мастер, 2013, СЭЗДС, Мастер, 2013 Амьдралын даатгалын шинэ төрлүүдийг нэвтрүүлэх нь Амьдралын даатгалын компанийн хураамжийг оновчтой тодорхойлох нь Даатгалын салбарын нөөц сангийн үр ашигтай удирдлагыг хэрэгжүүлэх нь Даатгалын компанийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх боломж, арга зүй Даатгалын нөхөн төлбөр олголтыг боловсронгуй болгож хөгжүүлэх нь Даатгалын компаниудын хөрөнгийн зах зээлд оролцох оновчтой хувилбарыг тодорхойлох нь Даатгалын компаниудын хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг оновчтой болгох нь Даатгалын компанийн үйл ажиллагаанд зар сурталчилгааны үзүүлэх нөлөө Товч агуулга Амьдралын даатгалыг хэрэгжүүлэхээр хийж байгаа бэлтгэл ажилд шинжилгээ хийж, эрх зүйн орчин бүрдсэн талаар дурджээ. Маркетингийн гадаад, дотоод орчны шинжилгээ хийж учирч болох хүндрэл бэрхшээлээс гарах арга замыгхайх, боломжоо ашиглаж сул талааа рилгах арга замыг эрэлхийлэх зорилт тавьж судалсан байна. Амьдралын даатгалын бүтээгдэхүүний төрлүүдийг тайлбарлан, эрүүл мэндийн даатгал болон нэмэлт тэтгэврийн даатгалыг зах зээлд нэвтрүүлэх санал дэвшүүлсэн. Амьдралын даатгалын хураамжийг хүн амын насжилт болон бусад хүчин зүйлийг харгалзан тооцсон, хувийн тэтгэврийн даатгалын тогтолцоог нэвтрүүлэх шаардлагатайг дурджээ. Даатгалын нөөц сангийн бүрдүүлэлт, менежментийг судалж, түүнийг сайжруулах зорилго тавьсан. Бүтээгдэхүүний үнийн тооцоолол, хураамжийн хуваарилалт, хөрөнгө оруулалт гэсэн хүчин зүйлийг авч үзсэн байна. Даатгалын компанийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Амар даатгал ХХК-д санхүүгийн шинжилгээ хийсэн. Албан журмын даатгалыг нэмэгдүүлэх, даатгалын боловсролыг сайжруулах, мөн тус компанийн бизнесийн хүрээнд хэрэгжүүлэх боломжтой санал тавьсан. Жолоочийн хариуцлагын даатгалын нөхөн төлбөр олголтын үйл ажиллагааг судалсан. Нөхөн төлбөр авч байгаа иргэдээс судалгаа авч бусад эх үүсвэрийн мэдээлэлтэй харьцуулан дүгнэлт гаргасан. Даатгалын компаниуд хөрөнгийн зах зээлд оролцох боломжийг тодорхойлох зорилго тавьж, дотоодын 4 даатгалын компаниас хөрөнгийн зах зээлд оролцох сонирхол, хэрэгцээ, шаардлагыг судалсан байна. Тэнгэр даатгал ХХК-ийн хөрөнгө оруулалтын бодлого, зорилгыг тодорхойлж, хуулиар зөвшөөрсөн хэмжээнд хөрөнгө оруулалтад хөрөнгөө байршуулсны үр дүнд олох өгөөж, эрсдлийг тодорхойлсон. Даатгалын ашиг тусыг таниулах маркетинг хийснээр даатгуулагчдын тоог нэмэгдүүлэх боломжийн талаар судалсан.

18 Хүснэгт 2. Гадаадад судлагдсан байдал Судлаачийн нэр Хэвлэсэн он Сэдвийн нэр OECD Developing life insurance in the Economies in transition OECD Twenty Insurance Guidelines for Economies in transition Marijana Curak, Sandra Loncar, United Nations Conference on Trade and Development J.Francois Outreville Cargill TF and T.I.Trokhel Teressa N, Bernardchick Mark R. Greene and J.S. Tricshmann International Research Journal and Economics- Issue (2009), Insurance Sector Development and Economic Growth in Transition Countries, 1982 The promotion of Life insurance in Developing Countries 1994 Life insurance in Developing Countries 1979 Даатгалын Эрсдлийн Сэтгүүл, 46 дугаар, 6р сар, хуудас ) 2013, Даатгалын Тойм 4, Wiadomości Ubezpieczeniow e) 1988, 7 дахь хэвлэл, Sud westwernt Амьдралын даатгалын хадгаламжийг загварчлах нь: Зарим арга зүйн асуудлууд, Insurance overview Risk and Insurance Товч агуулга Амьдралын даатгал нь эдийн засгийн бусад секторын хөгжлийг дэмждэг болохыг онцлоод түүний хөгжилд гадаад болон дотоод хүчин зүйл /инфляци, амьжиргааны түвшин, мэдээлэл дутмаг, техник, арга хэрэгсэл г.м/ нөлөөлдөг болохыг тодрхойлсон. Шилжилтийн эдийн засагтай орны баримталбал зохих даатгалын дүрмийг гаргасан. Үүндээ амьдралын ба амьдралын бус даатгал нь тусдаа байх, хяналтын байгууллага нь бие даасан, хараат бус мэргэжлийн, эрх мэдэлтэй байх гэх мэт 20 дүрмийг багтаасан. Европын холбооны гишүүн 10 орны оны өгөгдөл ашиглаж, даатгалын сангийн хуримтлал, хуваарилалт, эдийн засгийн өсөлтийн байдлыг судалж, даатгалын хөгжил нь эдийн засгийн өсөлтийг идэвхижүүлдэг гэдэг үр дүнг гаргасан. Амьдралын даатгалын хөгжилд тухайн орны дэд бүтэц, хэрэгцээ, таатай орчин, даатгалын үйлчилгээ хангалттай байх гэсэн ерөнхий нөхцөлийн дор 16 шалгуур нөхцөл тавьсан байна. Хөгжиж буй 90 оронд эмпирик судалгаа хийж, хүн амын бодит орлого, инфляци, даатгалын компанийн туршлага, ур чадвар, бүтээгдэхүүн, үнэ, сурталчилгаа, гадаадын туршлага, ЗГ-ын оролцоог гол нөлөө үзүүлнэ гэж дүгнэжээ. Инфляци тухайн салбарын бүтээгдэхүүний хэрэглээний хэв маягийг (паттерн )өөрчилснөөр амьдралын даатгалын салбарт нөлөөлдөг гэдэг санааг гаргаж ирсэн. Даатгалын хуримтлалын сангаас алдагдалтай байгаа эдийн засгийн нэгжүүдийг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулснаар даатгалын хөгжил эдийн засгийг өсөж дэвжих урт хугацааны хүчин зүйл болдог Даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлд эдийн засгийн систем нь хувийн өмчийн тогтолцоотой байх, нийгэм нь аж үйлдвэржсэн, хууль эрх зүйн шударга тогтолцоотой, даатгалын ёс зүйн орчин, инфляци зэрэг хүчин зүйлийг багтаасан. Гадаад судалгаануудаас харахад даатгалын салбар болон амьдралын даатгалыг хөгжүүлснээр нийгэм, эдийн засагт үзүүлдэг эерэг үр нөлөөний талаарх судалгаа түлхүү байгаа бөгөөд амьдралын даатгалын талаарх өндөр хөгжилтэй орнуудын тоон өгөгдлүүд элбэг байна.

19 Манай орны хувьд цаашид амьдралын даатгалын хураамжийн орлого нэмэгдэж, хувь хүн болон эдийн засаг, нийгэмд үзүүлэх ач холбогдол өсөхийн хэрээр амьдралын даатгалыг хөгжүүлэх хэрэгцээ, шаардлага, сонирхол улам нэмэгдэх тул энэ чиглэлээр хийх судалгаа ч өргөжиж, тооны болон чанарын хувьд ахиц дэвшил гарна гэж үзэж байна.

20 БҮЛЭГ 1. АМЬДРАЛЫН ДААТГАЛЫН ОНОЛ, АРГА ЗҮЙ, ҮҮСЭЛ ХӨГЖИЛ Энэ бүлгээр амьдралын даатгалын тухай ойлголт, түүний мөн чанар, онцлог, ач холбогдол, түүхэн хөгжлийн талаар товч тусгана. Мөн эрдэмтэд, судлаачдын хийсэн онол, судалгаанд үндэслэн амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлно. 1.1.Амьдралын даатгалын онолын асуудал Хүн өөрийн амь бие болон бүтээж бий болгосон материаллаг баялгаа аливаа аюул ослоос хамгаалахын тулд олон зууны туршид янз бүрийн арга хэлбэрийг хайж ирсний дотроос аюулаас хамгаалах дундын сан буюу даатгалын сан байгуулах нь хамгийн сонгодог хэлбэр болон ашиглагдаж ирсэн байна. К.Маркс, аюулаас огт хамааралгүй нөхөн үйлдвэрлэл оршин байх бололцоогүй болохыг задлан шинжилсний үндсэн дээр нийгмийн нийт бүтээгдхүүнийг хуваарилах тухай онол боловсруулж Готын программыг шүүмжлэх нь бүтээлдээ: Нийгмийн нийт бүтээгдхүүнийг хуваарилахдаа юуны өмнө өнгөрсөн хөдөлмөрийн өртгийг нөхөх, үйлдвэрлэлийг өргөтгөхөд аюулаас хамгаалах нөөцийн санд хөрөнгө хуваарилсны дараа үлдэх хэсгийг нийгмийн хэрэглээнд зарцуулна гэжээ. К.Марксын нийгмийн амьдралд аюул осол бодитойгоор оршин байж нийгмийн баялагт ихээхэн хохирол учруулдгийг тооцсоны дүнд боловсруулсан хуваарилалтын онол одоо ч хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа бөгөөд ийнхүү аюулаас хамгаалах нөөцийн сан буюу даатгалын санг бүрдүүлэх нь хүн төрөлхтөний аюул осол багатайгаар оршин тогтнох чухал нөхцөл болсон юм. Даатгал нь нийгмийн гишүүдийн тодорхой хэсэг бүлгийн хүрээнд урьдчилан нийлүүлсэн хуримтлалыг даатгалын санд төвлөрүүлж, бүлгийн гишүүнд учирсан хохирлыг уг сангаас нөхөн төлөх замаар түүний хэвийн үйл ажиллагааг хангах хамгаалалт юм. Түүний эдийн засгийн гол агуулга нь аль нэг гишүүнд учирсан хохирлыг нийгмийн нийт гишүүдийн дунд хуваарилах явдал бөгөөд ингэснээр нийгэмд болон хувь хүнд учрах хохирлыг бууруулах боломжийг олгодог. Хувь хүний эрсдэлийн үндсэн хэлбэр нь цалин, хөлс, орлоготой холбоотой эрсдэл буюу өвдөх, тахир дутуу болох, хөгшрөх, амь насаа алдах үед үүсэх эрүүл мэндийн болон бусад зардалтай холбоотой санхүүгийн эрсдэл, тэтгэвэрт гарсан үедээ орлогогүй болох цаг хугацааны эрсдэл байдаг. Амьдралын даатгалын эрсдэл нь хүний амьдралын хугацаа байдаг бөгөөд түүнийг дараах 3 төрөлд хуваадаг: залуугаараа буюу дундаж наслалтаас эрт нас барах магадлал; тодорхой хугацаанд нас барах, эсхүл амьд байх магадлал; дунджаас өндөр насалж урт хугацаанд амьдран тодорхой орлого байнга олох магадлал. Амьдралын даатгал нь актуар тооцоололд үндэслэн явагддаг бөгөөд тухайн даатгалын объектын зайлшгүй шаардагдах зардлыг тооцох үйл явцыг актуар тооцоо гэнэ 1. Энэ тооцооны тусламжтайгаар даатгагчаас даатгуулагчид үзүүлж буй үйлчилгээний өөрийн өртөг ба бусад өртгийг тодорхойлдог байна. 1 Балж, Эрсдэл ба даатгал, 2010, хуудас 159

21 Амьдралын даатгалын зайлшгүй байх болон хөгжих хэрэгцээ нь даатгалын харилцаанд оролцогч талууд болох даатгагч, даатгуулагчдад төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдол үзүүлдэгт оршдог Амьдралын даатгалын хэрэгцээ Хүн бүрийн амьдралын хэв маяг, хэрэгцээ шаардлага харилцан адилгүй янз бүр байдаг бөгөөд хүмүүс өөрсдийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн санхүүгийн төлөвлөлтийг хийдэг боловч нийтлэг шинжээрээ дараах хэрэгцээ хүн бүрт үүсдэг:! 30-аас доош насанд: гэмтэл, бэртлээс хамгаалах, зээлийн баталгаа гаргуулах;! насанд: хөдөлмөрийн чадвар алдалтаас хамгаалах, ажил мэргэжил, гэр бүл, үр хүүхэд, урт хугацааны зээлээ хамгаалах өөртөө болон гэр бүлдээ хуримтлал үүсгэж эхлэх;! 55-65насанд: тэтгэвэрт гарсан үедээ санхүүгийн хараат бус байх, эмчилгээ, асрамж арчилгааны зардалд зориулах мөнгөтэй байх, үр хүүхэддээ өв хөрөнгө үлдээх. Амьдралын даатгал нь даатгуулагчийн олон төрлийн хэрэгцээ шаардлагыг хангадаг тул түүнийг нэг өгүүлбэрээр томъёолсон тодорхойлолт байдаггүй бөгөөд ихэнхдээ даатгалын гэрээнд заасан агуулгаар тодорхойлолтыг авч үздэг байна. Тухайлбал, Амьдралын даатгал нь даатгуулагч нас барсны улмаас үүсэх санхүүгийн алдагдлын эсрэг хамгаалалт юм. 2 гэсэн тодорхойлолт нь амьдралын даатгал анх үүсч байсан үеийн суурь ойлголтын хүрээнд томъёолсон тодорхойлолт байх жишээтэй. Амьдралын даатгал гэж даатгуулагчийн амь нас, эрүүл мэнд, ашиг сонирхолд учирч болох хохирол, тохиролцсон болзлыг даатгалын компаниар нөхүүлж төлүүлэхээр тохирч хийсэн хэлцэл бөгөөд амь насны, гэнэтийн ослын, эрүүл мэндийн, тэтгэврийн, хуримтлалын зэрэг хүний амьдрал, амьжиргаатай холбоотой даатгалын үйлчилгээ үзүүлдгээрээ бусад даатгалаас онцлог ялгаатай Амьдралын даатгалын төрлүүд Амьдралын даатгал нь янз бүрийн төрөлтэй байдаг бөгөөд өргөн сонголт бүхий баталгаануудыг санал болгодгоороо хувь хүнд нийгэм эдийн засгийн цогц асуудлуудыг шийдэх боломж олгодог байна. Амьдралын даатгалын гэрээнүүдийг үндсэн гурван төрөлд ангилна. Үүнд: Амьдралын хугацаат даатгал: Даатгуулагч зөвхөн даатгалтай хугацаанд нас барсан тохиолдолд даатгалын гэрээнд заасан эрх бүхий этгээдэд мөнгөн төлбөр төлөх нөхцөл бүхий даатгал; Насан туршийн амьдралын даатгал: Энэ нь бүх амьдралын туршид хийгдэх даатгал бөгөөд даатгуулагч ямарч хугацаанд нас барсан гэр бүлд нь нөхөн олговор олгох нөхцөлтэй байна; Амьдралын холимог даатгал: Даатгуулагч гэрээний хугацааны эцэст амьд байсан тохиолдолд өөрт нь, гэрээний хугацаа дуусахаас өмнө нас барсан тохиолдолд гэр бүлд нь мөнгөн төлбөр төлнө. /эрсдэлийн ба хөрөнгө оруулалтын хавсарсан даатгал/; 2

22 Эдгээр үндсэн төрлүүд нь хуримтлалын, тэтгэврийн, эрүүл мэндийн, аннуити гэх мэт маш олон хэлбэрийн даатгалын гэрээ болон хуваагддаг. Аливаа хүний даатгалын сонголт нь түүний эрэлт хэрэгцээнээс хамааран янз бүр байдаг боловч амьдралын даатгалын бүтээгдэхүүн нь дээрх суурь 3 ангиллаас аль нэгийг нь, эсхүл хавсарсан байдлаар нөхцөлүүдийг агуулсан байдаг. Дээр дурдсан даатгалын ерөнхий ангиллаас манай улсад шинэ тутам хөгжиж байгаа амьдралын холимог даатгалын төрөлд хамаарах Хуримтлалын даатгалыг бага зэрэг дэлгэрүүлье. Хүн төрөлхтөн хөрөнгө оруулалтаас орлого олж хуримтлал үүсгэх банкнаас өөр найдвартай арга хэрэгслийг санхүүгийн зах зээлээс ямагт эрэлхийлсээр ирсэн. Харин даатгалын компаниуд хөрөнгө оруулалтын шинэ боломжийг санал болгосноор нийгмийн тодорхой хүрээний хүмүүсийн хэрэгцээг хангаж чадахуйц хөрөнгө оруулалттай даатгалын шинэ арга хэрэгсэл бий болсон байна. Ямар ч бизнес эрхэлдэг компани их хэмжээний мөнгөн хөрөнгө дээр үйл ажиллагаагаа явуулах сонирхолтой, харин хүмүүс аливаа эрсдэлээс хамгаалахын зэрэгцээ мөнгөн хуримтлал бий болгох боломжтой арга хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах хүсэлтэй байдаг. Энэ хоёр талын сонирхлоор харилцагч, даатгалын компани хоёрын аль алины сонирхолд нийцсэн оролцогч талуудад ямарч эрсдэлгүй /нас барсан ч нөхөн төлбөр авна, амьд байсан ч нөхөн төлбөр авна/ амьдралын даатгалын хуримтлалын бүтээгдэхүүн бий болсон. Өөрөөр хэлбэл, хуримтлалын даатгал нь эрсдэлээс хамгаалахаас гадна хүссэн хэмжээний хуримтлалыг бий болгодог эрсдэлийн ба хөрөнгө оруулалтын хавсарсан даатгал юм. Хуримтлалын даатгал хүмүүсийг хөрөнгө оруулалтанд татан оруулж байгаагаараа хувь хүний санхүүгийн төлөвлөлтийн нэг чухал хэрэгсэл болдог Амьдралын даатгалын зорилго, ач холбогдол Амьдралын даатгалын гол зорилго нь хүмүүс өөрсдийн болон гэр бүлийнхээ амьдралын баталгаат эх үүсвэрийг хангах хамгаалалтыг хийхэд оршиж байдаг бөгөөд түүнийг нийгмийн болон санхүүгийн гэж ангилж болно. Хүснэгт 3-ыг харна уу. Хүснэгт 3. Амьдралын даатгалын зорилго Нийгмийн зорилго Санхүүгийн зорилго гэр бүл тэжээгчээ, эсвэл нэг гишүүнээ алдан орлогогүй болсон тохиолдолд санхүүгийн хамгааллыг олох хөдөлмөрийн чадвараа алдсан үед нь санхүүгийн дэмжлэг үзүүлснээр материаллаг ахуй байдлаа хүрсэн түвшиндээ хадгалах; нас өндөр болсон үедээ тэтгэврийн баталгаатай эх үүсвэртэй байх; амьдрал, амьжиргаандаа шаардлагатай мөнгөн хуримтлал үүсгэх, хуримтлалаа өвлүүлэх, бэлэглэх; Оршуулгын зардлыг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын орлого олохтой холбоотой мөнгөн хуримтлалын сантай болох; аж ахуйн нэгжийн харилцагч, удирдагч, эсвэл гол боловсон хүчин нь нас барсан тохиолдолд бизнесийн үйл ажиллагааг нь хамгаалах санхүү зээлийн үйл ажиллага явуулах шаардлагатай баталгаа болох; бодит орлогоо нэмэгдүүлэх; иргэдийг хөрөнгө оруулалтанд татан оролцуулах.

23 Хүснэгт 3-аас харахад амьдралын даатгалын нийгмийн зорилго нь төрийн нийгмийн хамгааллын дутууг нөхөхөд чиглэгдэж байдаг бол санхүүгийн зорилго нь даатгуулагчийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх, санхүү, зээлийн үйл ажиллагаа явуулах баталгаа болж байна. Амьдралын даатгал нь хохирол алдагдал нөхөх урьдчилан сэргийлэх үүрэг гүйцэтгэхээс гадна нийгмийн хамгааллын, хөрөнгө оруулалтын үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ шинж чанар нь амьдралын даатгалын гэрээ урт хугацаатай байдагтай холбоотой бөгөөд даатгалын санд төвлөрсөн мөнгөн хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтад байршуулах замаар эргэлтэнд оруулдаг байна. Аливаа улс хөгжиж дэвжих нь гадаад, дотоод нөөцөө хэр оновчтой хослуулан ашиглаж байгаагаас шууд хамаардаг бөгөөд амьдралын даатгал нь үндэсний эдийн засаг, хүн амын аж амьдралын баталгаатай байдалд зориулж, шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийг төвлөрүүлэн буцаан хуваарилж байгаагаараа улс орны хөгжлийн хөдөлгөгч хүч дотоод нөөц болдог бөгөөд хөгжингүй орнуудад амьдралын даатгалыг эдийн засаг, нийгмийн олон талт асуудлуудыг шийдвэрлэгч амин дэм гэж үзэх болжээ. Амьдралын даатгалын ач холбогдол, хөгжиж буй орны нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөг Хүснэгт 4-өөс харна уу.

24 Хүснэгт 4. Амьдралын даатгалын ач холбогдол, хөгжиж буй орны нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөө Хувь хүнд Нийгэмд Эдийн засагт бодит орлого; төрийн нийгмийн эдийн засгийн хөгжилд татвараас хөнгөлөлт хамгаалал дээр нэмэлт ерөнхий, санхүүгийн секторт эдлэх боломж; баталгаа болно; тусгайлсан нөлөө үзүүлдэг; ирээдүйн санхүүгийн иргэдийн амьдралыг урт хугацааны мөнгөн баталгаа; тогтворжуулагчийн үүрэг хуримтлалын сан бий болдог; зээлийн анхдагч гүйцэтгэдэг /санхүүгийн даатгалын нөөц санд үүссэн баталгаа; дэмжлэг үзүүлснээр хуримтлалыг эргэлтэнд тэтгэвэрт гарсан материаллаг ахуй байдлаа оруулж, хөгжлийн сангийн эх үедээ санхүүгийн хүрсэн түвшиндээ үүсвэр болгох; хүндрэлгүй амьдрах хадгалах боломж олгоно/; нөөц сангийн хөрөнгөөр боломж; өндөр настнууд болон үндэсний эдийн засагт хуримтлал үүсгэх тэжээгчээ алдсан иргэдэд хөрөнгө оруулж, хөрөнгө сахилга баттай болох нийгмээс үзүүлдэг оруулалтын зуучлагчийн өрхийн орлого ологч халамжийн зардлыг үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд нас барсны улмаас бууруулж, төрийн ачааг даатгалын сангаас хувийн үүсэх санхүүгийн хөнгөлөх; болон улсын секторт /шинэ эрсдэлээс гэр бүлийг даатгуулахад зарим бизнес, том төслүүд, хамгаалах баталгаа хязгаарлалт тавьж, эрүүл моргейжийн зээлийг болдог; мэндийн асуулгад санхүүжүүлэх гэх мэт/ эдийн засгийн хамруулснаар хувь хүний хөрөнгө оруулж, аюулгүй байдлаа өөртөө анхаарах, зөв санхүүжилтын эх үүсвэр хангаснаар сэтгэл дадал зуршилтай болоход болдгоороо интитушнл зовнил багасгаж, дам нөлөө үзүүлдэг. хөрөнгө оруулагчийн үүрэг сэтгэл зүйн эмчийн үзлэгийн явцад гүйцэтгэдэг; тогтвортой байдлыг өвчнийг эрт оношилж үнэт цаасны зах зээл, хангах; ажил олгогчийн илрүүлэх; багийн буюу хамт олны хөрөнгийн биржийн хөгжилд түлхэц өгнө; хувьд түлхүүр даатгал, тэтгэврийн компанийн гол албан ажилтнаа тогтвортой төлөвлөгөө санал тушаалтаны, нас баралтаас ажиллуулах болгосноор ажил олгогч, үүсэх санхүүгийн эрсдлийг хөшүүрэг. ажилтны харилцааг бууруулдаг; сайжруулна; амьдралын даатгалын даатгалын салбараас гадна банк, нягтлан бодох, хууль болон эмнэлгийн компаниудын татвар болон тусгай зөвшөөрлийн төлбөр нь улсын төсөвт зохих хувь салбарт ажлын байрны нэмэр оруулдаг. тоог нэмэгдүүлдэг. Зах зээлийн эдийн засаг хөгжсөн орнуудын туршлагаас үзвэл, эдийн засгийн болон нийгмийн томоохон асуудлуудыг шийдвэрлэхдээ зах зээлийн механизмуудыг ашиглан хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн бололцоот бүх эх сурвалжийг дайчилдаг ажээ. Асуудлыг ингэж шийдвэрлэх гол арга зам нь санхүүгийн олон эх үүсвэрт, уян хатан тогтолцоо бөгөөд ийм тогтолцооны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг нь аль нэг салбарт зориулагдан хуримтлагдаж байгаа мөнгөн хөрөнгийг түр хугацаагаар өөр салбарын

25 санхүүжилтэд хэрэглэх арга юм. Энэхүү тогтолцоог Монгол улсад бий болгох, улмаар төлөвшүүлэх талаар төр, засгаас анхаарч, бодлогын баримт бичгүүддээ дурдаж байгаа боловч яг ажил хэрэг болгон хэрэгжсэн зүйл одоогоор байхгүй байна. Тухайлбал, Иргэдийг орон сууцаар хангах томоохон зорилт дэвшүүлж, түүндээ ипотекийн зах зээлийг ашиглах шинэ үйл ажиллагааг эхлүүлсэн боловч санхүүжилт бүрэн шийдэгдэж чадахгүй байна. Энэ нь зээлийн тогтвортой эх үүсвэрийг бий болгох зөв арга замаа тодорхойлоогүй, зөвхөн төсвийн хөрөнгөөр бүрдүүлэхээр оролдож байгаатай холбоотой байж болох юм. Тэгвэл зах зээлийн харилцаа өндөр хөгжсөн орнуудад орон сууцны зээлийн эх үүсвэрийг ихэвчлэн амьдралын даатгалын компаниуд болон тэтгэврийн сангуудаас бүрдүүлдэг байна. Улс орны нийгэм, эдийн засгийн хүндрэлтэй үед амьдралын даатгалын компаниудын дэмжлэг хэрэг болж байсан жишээ олон байна. Жишээлбэл, санхүүгийн хямралтай байсан 1980-аад оны сүүлээр АНУ-ын амьдралын даатгагчид 479 тэрбум ам.долларын хөрөнгө босгож байсан. /UNCTAD 1982, The promotion of Life Insurance in developing Countries/, Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлөөр АНУ-ын амьдралын даатгалын компаниуд ЗГ-ын бондод өөрсдийн нийт хөрөнгийн 50-аас дээш хувиар хөрөнгө оруулалт хийж байсан. /Одоо 10 орчим хувь/ Энэ нь шаардлагатай үед амьдралын даатгалын компаниуд ЗГ-т яаж санхүүжилтын эх үүсвэр болж чадаж байсныг харуулж байна. /Life insurance fact book (Washington, D.C: American Council of Life insurance, 1981, pp / Манай улсын хувьд нийт санхүүгийн зах зээлд банкны салбарын эзлэх хувь өндөр байгаа нь нийт эдийн засаг богино хугацаат санхүүжилтийн эх үүсвэрээс ихээхэн хамааралтай болгож, эдийн засгийн урт хугацааны өсөлтөд нөлөө үзүүлэхүйц томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай урт хугацааны санхүүжилтийн эх үүсвэр бүрдүүлэхэд хүндрэл учруулж байна. Тиймээс эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бий болгох олон тулгуурт санхүүгийн тогтолцоог хөгжүүлэх шаардлагыг бий болгож байна. Зах зээл өндөр хөгжсөн улс орнуудад иргэдийн нийгмийн баталгааг хангахад чиглэсэн мөнгөн хөрөнгийн хуримтлал үүсгэхэд төрөөс санхүү, хууль эрх зүйн арга хэрэгслээр дэмжиж, даатгалын урт хугацааны санд хуримтлагдсан мөнгөн хөрөнгийг улс орны эдийн засаг, нийгмийн томоохон зорилтуудыг зах зээлийн эдийн засгийн санхүүгийн уян хатан механизмаар хамтатган шийдвэрлэдэг туршлага байдаг бөгөөд энэхүү сангийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэхэд урт хугацааны даатгалын компаниуд болон тэтгэврийн сангууд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Манай орны хувьд иргэдийн амьдралын даатгалд төлсөн мөнгөн дүнг татвар ногдох орлогоос чөлөөлөх замаар даатгалын салбарыг дэмжиж, нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой байдалд хувь нэмэр оруулах шаардлагатай юм. Татварыг хөнгөлж, чөлөөлснөөр төсөвт татвараас орох орлого тодорхой хэмжээгээр буурах боловч улс орны эдийн засгийн болон нийгмийн хөгжилд даатгалын оруулж байгаа хувь нэмэр нь асар их юм. Тухайлбал, хувь хүнд бодит орлого, эдийн засагт үүсэх их хэмжээний мөнгөн хуримтлал, урт хугацаат санхүүжилтийн эх үүсвэр, засгийн газрын иргэдээ халамжлах зардлыг бууруулах гэх мэтээр татварын орлогоос хэд дахин

26 илүү үр ашиг авчирдаг. Үүнийг үнэлэхэд хэцүү юм. Энэ утгаараа амьдралын даатгал нь нийт эдийн засагт асар өндөр үр ашигтай учраас төр засгаас дэмждэг байна. Амьдралын даатгал нь дээр дурдсан олон талын ач холбогдолтой боловч амьдралын даатгалтай холбоотой зарим сөрөг асуудлууд үүсч болзошгүйг энд дурдах нь зүйтэй. Тухайлбал, хувийн тэтгэврийн даатгалын хураамжийн орлогын огцом өсөлт нь нийгмийн даатгалын тэтгэврийн санд санхүүгийн бэрхшээл учруулж болзошгүй 3. Мөн эдийн засагт татварын орлогыг буруулах бодит эрсдэлтэй бөгөөд татвараас чөлөөлсөн хураамжийн төвлөрөл үүсгэх нь мөнгө угаах хэрэгсэл болж болзошгүй. Даатгалын сангийн хөрөнгө оруулалтыг оновчгүй удирдсанаас даатгуулагчдын хөрөнгийг эрсдэлд оруулж болзошгүй. Жишээ нь онд болсон олон улс орныг хамарсан эдийн засгийн хямралын үед АНУ-ын амьдралын даатгалын AIG групп хямралд орж байсан байна. Амьдралын даатгалын сул тал нь хувь хүн дээр илүү тод илэрдэг бөгөөд өндөр үнэлгээтэй даатгалын нөхөн төлбөр авах зорилгоор гэр бүл болох, эхнэр, нөхөр, гэр бүлийн гишүүнийхээ амь насыг нь бүрэлгэх тохиолдол гардаг байна. Жишээ нь 2000 оны эхээр Хятадад нэгэн эцэг хүүхдээ нас барсны улмаас даатгалын компаниас нөхөн төлбөр авсан бөгөөд энэ үйлдэл нь амьдралын даатгалын хэд хэдэн компанид нэгэн цаг үед болсныг илрүүлж шалгахад уг эцэг хүүхдийнхээ амь насыг олон компанид зэрэг даатгуулж, улмаар зориудаар усанд осолдуулж амь насыг нь бүрэлгэсэн байжээ. /Бээжин дэх Munikh Re компанийн салбараас 2009 онд зохион байгуулсан сургалтан дээр авсан бодит жишээ/ 1.2. Амьдралын даатгалын үүсэл, хөгжил Амьдралын даатгалын үзэгдэл эрт дээр үед ч байсан ба хүмүүс өөрийн оршуулгын зардалдаа зориулж мөнгө хадгалдаг байснаас үүдэлтэй 4. Эртний Ромын түүхэнд тэмдэглэгдсэнээр амьдралын даатгалын анхны хэлбэр болох Оршуулгын клубууд /burial clubs/ нь гишүүдийнхээ оршуулгын зардал болон амьд үлдсэн хүмүүст нь үзүүлэх санхүүгийн тусламжийн зардалд зориулсан хамгаалалттай байжээ. Амьдралын даатгал нь дугаар зууны үед Англид анх үүссэн гэж үздэг бөгөөд далайн даатгалын нэмэлт хэлбэрээр хийгдэж эхэлсэн. Тэр үед хөлөг онгоц болон ачааны даатгалын зэрэгцээ хөлөг онгоцны ахмадын амь насыг даатгадаг байжээ. Улмаар далайчдыг далайн аяллын үед нас барахаас даатгадаг клуб Лондонгийн Флитстритэд байгуулагджээ. Амьдралын даатгалын хөгжил математикийн салбарт гарсан амжилт нээлт бүтээлүүдтэй салшгүй холбоотой. XYII зууны үед эртэмтэн Паскаль, Ферм нар магадлалын онолын зарчмыг томъёолох асуудлыг үндсэнд нь шийдэж чадсан нь амьдралын даатгалыг шинжлэх ухааны үндсэн дээр хөгжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлсэн байна онд английн үйлдвэрлэгч Жеймс Додсон Лондонгийн бүх оршуулгын газрын мэдээллийн үндсэн дээр нас барагсдын дундаж нас болон жилд ногдох тохиолдлын 3 OECD, Developing life insurance in the economic in transition, page 2 4 Can Akdeniz, Life insurance explained, Google book, page 3. d=0ahukewjj_5pdomvpahwbkpqkhcywdqiq6aeiizaa#v=onepage&q=what%20is%20life%20insurance &f=false

27 тоог тогтоосноор уг мэдээллээ даатгалын хураамжийн тооцоололд ашиглажээ. Даатгалын түүхэнд түүнийг амьдралын даатгалд шинжлэх ухаанч үндэслэлийг анх оруулсан хүнээр зүй ёсоор тооцдог. Анхны амьдралын хүснэгт -ийг 1693 онд Эдмунд Халли зохиосон. Амьдралын даатгалын түүхэнд Англид нас баралтын хүснэгт үүссэн гэж үздэг бөгөөд хамгийн алдартай нас баралтын хүснэгт болох Английн Карлейлскийн хүснэгт Мильна нь 1815 онд зохиогдсон байна. Дэлхийн анхны амьдралын даатгалын компанийг Виллиам Талбот, Томас Аллен нар Лондонд 1706 онд байгуулсан. Амьдралын даатгалын анхны хөтөлбөрийн агуулга нь гишүүдийн нас байх ба гишүүн бүр нь наснаас хамаарсан жилийн тогтмол төлбөр төлж, жилийн эцэст нас барсан гишүүдийн эхнэр, хүүхдүүдэд өв залгамжлах хувиас хамааруулан цугласан хөрөнгөөс хуваарилдаг байсан байна дүгээр зууны сүүл, 20 дугаар зууны эхэн үед эдийн засгийн хөгжилтэй орнуудад төрийн зүгээс ажилчдыг даатгалтай болгоход их анхаарал тавьж хувийн даатгалын төрлүүд болох гэнэтийн ослын улмаас нас барах, хөдөлмөрийн чадвараа түр алдах, тэжээгчээ алдах даатгалын зэрэгцээ ажилгүйдлийн даатгал бий болсон. 6 *Шигтгээ 1583 онд: Англид анхны амьдралын даатгалын гэрээгээр Виллиам Гиббонс гэдэг хүн өөрийгөө даатгаж 32 стерлинг төлсөн ба тэр жилдээ нас барж, эхнэр, хүүхдүүдэд нь 400 стерлингийн нөхөн төлбөр олгож байжээ. 7 /Орчин үед амьдралын даатгалын гэрээний хамгаалалт улам нарийсч олон төрөл хэлбэртэй болсон бөгөөд сонирхуулахад жүжигчин Ж.Лопез өгзгөө 27 сая ам.дол, Жулиа Робертс инээмсэглэлээ 30 сая ам.дол, хөл бөмбөгчин Давид Бэкхэм хөлөө 151 сая ам.дол, жүжигчин Дэниэл Крейг /Жэймс Бонд/ биеэ 9,5 сая ам.дол, рок од Дэвид Ли Пот үрийн шингэнээ 1 сая ам.доллараар үнэлж даатгуулжээ./ Амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйл Энэ хэсэгт эрдэмтэн, судлаачдын гаргасан онол, судалгаануудыг харьцуулан судалсны үндсэн дээр амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох бөгөөд түүнийгээ МУ-ын амьдралын даатгалын хөгжлийн өнөөгийн байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгөхөд ашиглана Эрдэмтэн, судлаачдын гаргасан онол, судалгаа Онол 1. Хөгжиж буй орнуудын амьдралын даатгалын хөгжүүлэлт, НҮБ-ын Худалдаа, Хөгжлийн бага хурал (UNCTAD), 1982 оны 9 сар 9. Уг номонд амьдралын даатгал нь хөгжиж буй орнуудын нийгэм, эдийн засагт чухал үүрэгтэйг дурдаад амьдралын даатгалыг хөгжүүлэх таатай нөхцөлүүдийг /conditions favoring the growth of life insurance/ нэрлэжээ. Хүснэгт 5-ыг харна уу Эрсдэл ба даатгал, Г.Балж, 2007 он, хуудас 153, Mongolian finance сэтгүүл, 2011, хуудас

28 Хүснэгт 5. Амьдралын даатгалыг хөгжүүлэх таатай нөхцөлүүд,unctad Ангилал Таатай нөхцөлүүд Дэд бүтэц Харилцаа холбоо, эрүүл мэндийн систем, хууль болон боловсролын систем хөгжсөн байх хөгжсөн байх. Иргэдийн бичиг үсэг тайлагдаагүй байдал, харилцаа холбооны хязгаарлагдмал байдал амьдралын даатгалын хөгжилд асуудал үүсгэдэг. Мөн хууль эрх зүйн зохицуулалт сайтай, түүнийгээ сайн дагаж мөрддөг байх шаардлагатай. Хэрэгцээ хангалттай байх Үйлчилгээ хангалттай байх Таатай орчин бүрдсэн байх Зохицуулалтын орчин Цөөн хүн амтай улс орнууд хэрэгцээг багасгадаг. Гэхдээ хангалттай тооны хүн амтай байсан ч бүх хүн амьдралын даатгалд хамрагдах боломжгүй бөгөөд дараах нөхцөл байдлыг харгалзах ёстой. Үүнд: даатгуулах хүсэл зориг, шимтгэл төлөх санхүүгийн боломж. Амьдралын даатгалын гэрээг амьдралын даатгалын компани зах зээл дээр худалдан борлуулдаг бөгөөд компанийн хувьд маш чухал 2 хүчин зүйл бол: а. Зөвшөөрөгдсөн хэмжээний хөрөнгөтэй байх, б. Мэргэшсэн хүний нөөцтэй байх. Таатай орчин гэдэгт тухайн улсын ард иргэд даатгалын талаар мэдлэгтэй ба ЗГ нь амьдралын даатгалын талаар эерэг, дор хаяж сөрөг хандлагагүй байх хамаарна. Хөгжиж буй олон оронд ард иргэд нь даатгалын давуу талуудыг мэддэггүй. ЗГ-ын хандлага, бодлого нь амьдралын даатгалын үүрэг ролийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн байх нь амьдралын даатгалыг амжилтанд хүргэхэд чухал нөлөөтэй. Олон оронд амьдралын даатгалд бусад эрсдэлтэй бизнесд ногдуулдаг шиг татвар ногдуулдаггүй. Онолоор бол амьдралын даатгал нь нийгэмд тустай үйл ажиллагаа явуулдаг тул татварын хуулиар энэ ялгаатай талыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. ЗГ-ын зохицуулах хянах байгууллагын зөв зохистой хяналт, зохицуулалт чухал. Дараах асуудлыг зохицуулж, хяналтандаа байлгах хэрэгтэй: - даатгалын компани болон түүний ажилчдын ёс зүйтэй байдал, шударга өрсөлдөж байгаа эсэх; - даатгагчийн эрхэлж буй даатгалын үйлчилгээний төрөл, хэлбэрийг хянах /амьдралын ба амьдралын бус гэж ангилах/; - хөрөнгийн шаардлага. Хэт өндөр хөрөнгийн шаардлага шинэ бизнес үүсэхэд саад болдог; - тусгай зөвшөөрөл эзэмшихэд тавих шаарддага. Хэрэв гадаадын даатгагчдад дотоодын зах зээлд ажиллахыг зөвшөөрсөн бол дотоодын даатгагчтай ойролцоо юмуу илүү хатуу шаардлага тавьж болно. - төлбөрийн чадварыг хангаж байгаа эсэх, энэ нь орон бүрт өөр өөр байдаг ихэнх нь хамгийн бага байх санхүүгийн шаардлагыг зааж өгсөн байдаг; НҮБ-ын ХХБХ (UNCTAD)-аас хийсэн энэхүү судалгаа нь дараах шинжээрээ давуу бөгөөд манай орны нөхцөлд илүү тохирсон шалгуур болж болох юм:! хөгжиж буй орнуудад зориулсан;! амьдралын даатгалд чиглэсэн;! суурь нөхцөлүүдийг тодорхойлсон;! шалгуурыг ерөнхий 5 хэсэгт ангилж, олон нарийвчилсан шаардлагуудыг багтаасан. Сул тал нь хугацаа /1982 он/-ны хувьд арай эрт үеийнх байна.

29 Онол 2. Хөгжиж буй орнуудын амьдралын даатгал- улс дамнасан шинжилгээ, J.Francois Outreville, 1994 он 10. Судалгааны онцлог нь хөгжиж буй 90 оронд эмпирик судалгаа хийж, хөгжиж буй орнуудын эдийн засаг, санхүүгийн салбарын хөгжил, боловсрол, эрүүл мэндийн системийн хөгжил болон амьдралын даатгалын харилцан хамаарлыг харьцуулж, тэдгээр нь амьдралын даатгалтай эерэг хамааралтай гэсэн дүгнэлт гаргасан бөгөөд амьдралын даатгалын өсөлтөд дараах хүчин зүйл нөлөөлнө гэж үзжээ: хүн амын бодит орлого; инфляци; даатгалын компанийн туршлага, ажилтны ур чадвар, чанартай бүтээгдэхүүн, уян хатан үнэ, үр ашигтай сурталчилгаа; хөгжингүй орны даатгалын туршлагыг оруулж ирэх боломж /гадны технологи, хүний нөөцийн ноу хау/; ЗГ-ын хяналтын тогтолцоо. Энэхүү судалгаанд UNCTAD-ын хэлэлцүүлгийн баримт бичгүүдийг ашигласнаа зохиогч зохиолын эхний хуудсанд дурдсан бөгөөд онол-1-тэй зарчмын хувьд ижил байна. Онол 3. Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудын амьдралын даатгалын хөгжил, Олон Улсын Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагааны Хөгжлийн газар /OECD/, 2001 он 11. Энэхүү судалгаанд амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхийн давуу тал, түүний нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх эерэг үр нөлөөг онцлоод амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлд дараах хүчин зүйлийг багтаасан байна: Хүснэгт 6. Амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйл, OECD Хүчин зүйл Тайлбар 1 2 Хүн амын Өрхийн дундаж орлого нэмэгдэхэд банкны хадгаламж өсөхийн зэрэгцээ амьжиргааны түвшин амьдралын даатгал гэх мэт тусгайлсан бүтээгдэхүүн худалдаж авах нь нэмэгддэг. ДНБ-ий өсөлт Төв болон зүүн Европын орнуудад хийсэн судалгаагаар ДНБ-ий өсөлтийн нэг хувь тутамд амьдралын даатгалын хураамж хувиар өсдөг гэсэн төсөөлөл гарсан. Зохицуулалтын орчин Нийгмийн хамгааллын шинэчлэл Татварын хөнгөлөлт Даатгалын компанийн төлбөрийн чадварын баталгааг хангуулах, шударга өрсөлдөөнийг дэмжих /өрсөлдөөний эсрэг үйл ажиллагаанд шийтгэх эрх мэдэлтэй байх/, хяналт, зохицуулалт нь үр ашигтай, тогтвортой байх /хангалттай санхүүгийн болон хүний нөөцтэй, мэргэшсэн байх/. Гадаадын даатгагч ба давхар даатгагчдаас тусламж авах боломжтой байх Институцийн шинэчлэл даатгалын өсөлтийн чухал хүчин зүйл болдог. Тэтгэврийн схемийн шинэчлэлийн үр шимийг хүртэх хэрэгтэй. OECD-ийн гишүүн ихэнх оронд татварын хөнгөлөлтийн баталгаа үйлчилдэг бөгөөд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх гол зорилго нь үндэсний хуримтлалыг амьдралын даатгалд татахад дэмжлэг үзүүлэх, урт хугацааны хуримтлалыг

30 Инфляци Даатгалын бүтээгдэхүүний талаарх хэрэглэгчийн мэдлэг дутмаг байдал Дотоодын санхүүгийн зах зээлийн сул хөгжил Даатгалын туршлага дутмаг байдал Актуар мэдээлэл байхгүй, эсхүл хангалтгүй хөхиүлэн дэмжих, мөн иргэд өөрсдийнхөө санхүүгийн хамгаалалтыг хангахад нь туслах зорилготой бөгөөд амьдралын даатгалын холимог гэрээ болон цэвэр хуримтлалын гэрээнд ихэвчлэн үйлчилдэг. Сөрөг жишээ: ОХУ татварын хөнгөлөлтөө хүчингүй болгосноор АД-ын хураамж нь онд 1514 сая ам. доллараас 1335 сая ам. доллар болж буурч байсан байна. Тогтвортой эдийн засагтай оронд даатгалын баталгаа нь ихэвчлэн нэрлэсэн дүнгээр илэрхийлэгддэг. Заримдаа даатгалын гэрээнд инфляцитай уялдуулан тохируулга хийх тухай заалт байж болох боловч ийм тохиолдол маш ховор байдаг. Мөн нийтэд нь буюу хэсэгчлэн индексжүүлсэн нөхцөл хэрэглэгчдэд санал болгох нь тэдний харилцаанд маш төвөгтэй байдлыг үүсгэдэг. Иймээс амьдралын даатгалд өндөр инфляци тодорхой хэмжээгээр саад болдог. Түүнчлэн салбарын хураамжийн орлого энэ хүчин зүйлд маш мэдрэмтгий байдаг. Жишээ нь Болгарт онд инфляцийн түвшин 123%-1100% болж өсөх үед, хэдийгээр ДНБ тэрбум ам. доллар болж өссөн байсан боловч АД-ын хураамж 42 сая ам.дол-аас 13 сая ам. дол болж буурсан үзүүлэлт гарсан байна. Хөгжиж буй эдийн засагтай орны хувьд хэрэглэгчид санхүүгийн зах зээлийн ажиллагааны талаар бага мэдлэгтэй гэдгийг харгалзах ёстой. Олон нийтийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх, хэрэглэгчид өөрсдийн хэрэгцээнд хамгийн тохиромжтой бүтээгдэхүүн сонгохын тулд санхүүгийн мэдлэгтэй байх шаардлагатай болдог. Иймд амьдралын даатгалын бүтээгдэхүүнийг олон нийтэд тайлбарлах, таниулах ажил зохион байгуулах нь чухал юм. ДК-ууд хангалттай сайн хөгжсөн, үр ашигтай зах зээлд хөрөнгөө оруулах боломжтой байх хэрэгтэй. Гэвч хөгжиж буй орнуудад санхүүгийн зах зээлийн нэмэлт бүтээгдэхүүний /дотоод, гадаад компаниудын хувьцаа гэх мэт/ сонголт, аудитын компани, үнэлгээний агент гэх мэт туслах үйлчилгээ хязгаарлагдмал байна. Энэ нь компаниуд гадаадын санхүүгийн зах зээлд үр ашигтай нэвтэрч өргөн цар хүрээтэй ажиллахад саад болж байна. Ихэнх хөгжиж буй оронд амьдралын даатгалын талаарх ойлголт бага байдаг. Тэдэнд амьдралын даатгалын тусгайлсан сургалт байдаггүй тул дотоодын даатгалын компанийн ажилчид эрсдлийг тооцоолох туршлага, чадвар дутагдаж байдаг. Энэ асуудлыг олон улсын даатгагчдад дотоод зах зээлээ нээж шийдвэрлэж болно. Тэднийг урьж авчран эрсдлийг удирдах техникүүд болох актуар аргачлал, эрсдлийг сонгох бодлого, шинэ бүтээгдэхүүний загвар гаргах гэх мэт техникийн болон удирдлагын ноухауг шилжүүлэх нь даатгалын салбарт чухал ач холбогдолтой. Хөгжиж буй орнуудын даатгалын компаниудад актуар тооцоо, тарифыг тооцох суурь өгөгдлүүдийн бааз дутмаг байгаа нь ажиглагддаг. Статистик мэдээллүүд бүрэн дүүрэн мэдээлэл болж чадахгүй байх тохиолдол олон байдаг. Иймд даатгалын компаниуд өөрсдийн мэдээллийн санг байгуулах нь илүү найдвартай байж болох юм. ОУ-ын Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагааны Хөгжлийн газар /OECD/-аас хийсэн энэхүү судалгаа нь:! хөгжиж буй орнуудад зориулсан;! амьдралын даатгалд чиглэсэн;! тус бүрд нь тайлбар хийсэн 11 хүчин зүйлийг авч үзсэн байна.

31 Энэхүү судалгаанд онол 1-д дурдсан UNCTAD-ийн судалгаанаас зарим зүйлийг ишлэл болгон авсан байна. Эндээс харахад өмнөх судалгаан дээр үндэслэн илүү сайжруулсан, сүүлийн үеийн онол байж болох юм. Онол 4. Хөгжиж байгаа орнуудад даатгалын зах зээлийг чадавхижуулах нь эдийн засгийн хөгжилд хэрхэн хувь нэмэр оруулах талаарх үнэлгээ АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг USAID, 2006 он. Энэхүү судалгаагаар дэлхий бүх орныг даатгалын зах зээлийн хөгжлийн түвшингээр ангилсан бөгөөд Болив, Египет, Монгол Улсыг даатгалын өсөлтийн эрт үед хамааруулжээ. Даатгалын зах зээлийн өсөлтийн хурд нь тухайн улс орны хувьд гадаад болон дотоод хүчин зүйлээс хамаардаг бөгөөд эдгээр хүчин зүйл нь даатгалын хөгжлийн үе шат бүрт нөлөө үзүүлдэг гэж үзсэн байна. Даатгалын зах зээлийн хөгжлийн өсөлтийн эрт үед байгаа улс орны хувьд нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлд иргэдийн орлого, эрсдлийн цар хүрээ, эдийн засгийн тогтвортой байдал, зах зээлийн хязгаарлалтуудыг багтаасан бол дотоод хүчин зүйлд зохицуулалт, эрсдлийн талаарх хэрэглэгчдийн мэдлэг, бодит багтаамж, өгөгдөл цуглуулах боломж, салбарын зах зээлийн чиглүүлэлт, хувийн ба улсын түншлэл, ёс зүй ба ил тод байдлыг авч үзсэн байна. Бага орлого. Орлогын ямар түвшинд байгаагаас үл хамааран хувь хүмүүс, бизнесүүд даатгалаас үр ашгийг хүртэж болдог. Ялангуяа ядуу, орлого багатай хүмүүст даатгалаас авч болох ач холбогдол илүү их байж болох ч орлого олох эх үүсвэр цөөн байдаг. Даатгалын компаниуд бага хураамжаар үйл ажиллага явуулахад төвөгтэй байдаг ба зардал нь орлогоосоо давах хандлагатай байдаг тул ялангуяа ядуу зах зээл нь даатгалын компаниудаас маш их зардал гаргахыг шаарддаг. Гэхдээ зарим улс бага орлоготой иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх талаар мэргэшсэн гадны компаниудтай хамтран эрсдлээ хянаж чадсанаар бага орлоготой хэрэглэгчдийг даатгалд амжилттай хамруулсан туршлага байдаг. Даатгагдах эрсдлийн цар хүрээ хангалттай бус. Даатгалын зах зээлийн цар хүрээ нэмэгдэхэд эдийн засгийн үр ашигтай байдалд хүрдэг. Учир нь ижил төрлийн эрсдэлүүд болон тухайн чиглэлийн статистик мэдээллийн бааз нэмэгдсэнээр даатгуулагч болон даатгагчийн аль алиных нь зардал буурдаг. Өсөлтийн эрт үед даатгалын компаниуд цөөн байдаг бөгөөд аль үр ашиг өгөх боломжтой зах зээлээ зорилтот хэрэглэгч болгож ашгаа олдог. Өөрөөр хэлбэл, шинэ зах зээлийг хайх буюу даатгаж болох эрсдлүүдийг илрүүлэн, шинээр төрөл бүрийн даатгалын бүтээгдэхүүн санал болгох тал дээр төдий л чармайлт гаргадаггүй. Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал. Мөнгөний ханш уналт, гипер инфляци нь даатгалын бүтээгдэхүүнийг үнэлэх болон зардлын удирдлагыг хүндрүүлдэг бөгөөд хэрэглэгчдийн даатгалын бүтээгдэхүүн худалдан авах ирээдүйн төлөвлөлтийг зогсоодог. Уг судалгаанд эдийн засгийн өсөлтийн хурд нь даатгалын хөгжилтэй зэрэгцэн өсдөг бөгөөд сонирхолтой нь энэ өсөлт нь удаанаар эхэлж, дараа нь илүү хурдасч, дахин удааширдаг ба ДНБ-тэй зэрэгцэн өсдөг гэж үзсэн байна. USAID-ийн хийсэн энэхүү судалгаа нь өсөлтийн хурдаар нь ангилан даатгалын зах зээлийг бүхэлд нь авч үзсэнээрээ онцлог байна. Онол сонгох үндэслэл. Эрдэмтэн, судлаачдын гаргасан дээрх онол, судалгаануудыг харьцуулж үзвэл:

32 Хүснэгт 7. Онолуудын ерөнхий харьцуулалт Субъект Хамрах хүрээ Чиглэл он UNCTAD Хөгжиж буй орнууд Амьдралын даатгал 1982 Outreville J.F Хөгжиж буй орнууд Амьдралын даатгал 1994 OECD Хөгжиж буй орнууд Амьдралын даатгал 2001 USAID Бүх улс орнуудыг төлөөллөөр ДЗЗ-ийг нийтэд нь 2006 Хүснэгт 7-оос харахад эхний 3 онол, судалгаа нь судлаачийн хайж буй МУ-ын амьдралын даатгалын зах зээлийг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйл -ийг гаргаж ирэхэд чухал ач холбогдолтой бөгөөд эдгээрээс ОУ-ын Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагааны Хөгжлийн газар /OECD/-аас хийсэн судалгааг дараах үндэслэлээр сонгож болох юм.! хөгжиж буй орнуудад зориулсан;! амьдралын даатгалд чиглэсэн;! тус бүрд нь тайлбар хийсэн хүчин зүйлүүдийг авч үзсэн байна.! онол 1-д дурдсан UNCTAD-ийн судалгаанаас зарим зүйлийг ишлэл болгон авснаас харахад өмнөх судалгаанууд дээр үндэслэн илүү сайжруулсан, сүүлийн үеийн онол байж болох юм. Гэвч онол, судалгаа тус бүр нь тухайн цаг үеийн онцлог шинжийг агуулсан, асуудлыг өөр өөр эрдэмтэн, судлаачдын өнцгөөс харж шинжлэн судалсан тул тэдгээрийг харьцуулж, давхцалыг гаргасны үндсэн дээр сонгох нь илүү зөв сонголт болно гэж үзлээ. Дээрх онол, судалгаанд үндэслэн амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлийг нийгэм, эдийн засаг, төр, даатгалын харилцаанд оролцогч талуудын зүгээс Хүснэгт 8-д авч үзье Онолын харьцуулалт, давхцал Хүснэгт 8. Амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх суурь нөхцөл, хүчин зүйлийн харьцуулалт Ангилал Нөлөөлөх хүчин зүйл UNCTAD 1982 Нийгэм Дэд бүтэц + Иргэдийн боловсрол, бичиг үсэгт тайлагдсан байдал J.F. Оutreville, 1994 OECD Нийгмийн хамгааллын шинэчлэл + USAID статистик мэдээллийн тогтолцоо Эдийн засаг ДНБ-ий өсөлт + Эдийн засгийн тогтвортой байдал + Санхүүгийн зах зээлийн хөгжил /хөрөнгийн зах зээл/ + + Инфляци + + Хэрэгцээ Хүн амын тоо +

33 /иргэд/ Иргэдийн санхүүгийн болон даатгалын мэдлэг Зохицуула лт, хяналт Даатгалын компани Санхүүгийн боломж, бодит орлого Даатгалын салбарт итгэх итгэл + Үр ашигтай хяналтын тогтолцоо Гадаадын даатгагчаас тусламж авах Даатгалын компанийн тоо + Даатгалын ёс зүйн орчин + + Зөвшөөрөгдөхүйц хөрөнгө капитал хэмжээний Эрсдлийн цар хүрээ + + ДК-ынмэргэшсэн байдал Төр ЗГ-ын хандлага, татварын хөнгөлөлт Нийт 6 бүлгээр ангилж, 20 хүчин зүйлийг харьцуулан харахад хамгийн олон хүчин зүйлийг авч үзсэн судлаач нь OECD болон UNCTAD байна. Хүснэгт 9-өөр дээрх үзүүлэлтийн давхцлыг гаргаж харъя. +

34 Хүснэгт 9. Нөлөөлөх хүчин зүйлийн давхцал Ангилал Нөлөөлөх хүчин зүйл Нийгэм Эдийн засаг Хэрэгцээ /иргэд/ Зохицуула лт, хяналт Даатгалын компани Төр Дэд бүтэц Боловсролын системийн хөгжил! Нийгмийн хамгааллын шинэчлэл! Статистик мэдээллийн тогтолцоо! ДНБ-ий өсөлт! Эдийн засгийн тогтвортой байдал! Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил! Инфляци! Хүн амын тоо! Санхүүгийн болон даатгалын мэдлэг! Санхүүгийн боломж, орлого! Даатгалын салбарт итгэх итгэл! Үр ашигтай хяналтын тогтолцоо! Гадаадын даатгагчаас тусламж авах боломж! Даатгалын компанийн тоо! Даатгалын ёс зүйн орчин! Зөвшөөрөгдөхүйц хэмжээний хөрөнгө! Эрсдлийн цар хүрээ! ДК-ын мэргэшсэн байдал! ЗГ-ын хандлага, татварын хөнгөлөлт! Хүснэгт 9-өөс давхцлыг харахад нийт 20 хүчин зүйлээс 4 удаа давхцсан -2, 3 удаа давхцсан- 4, 2 удаа давхцсан -6, давхцаагүй 8 хүчин зүйл байна. Судлаачийн сонгосон үзүүлэлт. Хүснэгт 9-д дурдсан үзүүлэлтүүдээс хамгийн олон буюу 3-4 удаа давхцсан дараах үзүүлэлтийг зайлшгүй авч үзэх ёстой хүчин зүйл гэж сонголоо. Үүнд: 1. Иргэдийн бодит орлого, 2. Санхүү, даатгалын талаарх мэдлэг, боловсрол 3. Үр ашигтай хяналтын тогтолцоо 4. ДК-ын баталгаатай, мэргэшсэн байдал 5. Гадаадын даатгагчаас тусламж авах боломж 6. ЗГ-ын хандлага, татварын хөнгөлөлт Мөн дараах үндэслэлээр зарим хүчин зүйлийг судалгааны ажилд ач холбогдолтой гэж үзэж нэмэлтээр сонголоо. Хүснэгт 10-ыг харна уу.!

35 Хүснэгт 10. Нэмэлтээр сонгосон хүчин зүйлийн үндэслэл Сонгосон хүчин зүйл Үндэслэл 1 Боловсролын байдал Иргэдийн боловсрол дээшлэх тусам санхүүгийн төлөвлөлт хийх чадвар нэмэгдэнэ. 2 Статистик мэдээллийн хангалттай байдал АД-ын актуар тооцооллыг үнэн зөв хийснээр даатгалын хураамжийн хэмжээ үнэн бодитой тогтоогдож, даатгуулагч төдийгүй ДК-ийг эрсдлээс хамгаалдаг. 3 Инфляци Инфляци хэт өндөр байх нь АД-ын өсөлтөд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. 4 Эрсдлийн цар хүрээ Даатгах эрсдлийн хэмжээ нь хураамжийн орлоготой эерэг хамааралтай. 5 Нийгмийн даатгалын шинэчлэл Нийгмийн даатгалын зарим чиг үүргийг АД-д шилжүүлснээр түүний хөгжилд огцом өсөлтийг авчрах боломжтой. Энэ хэсэгт харьцуулалт хийж, давхцлыг гаргасны үндсэн дээр тогтоосон дээрх 11 хүчин зүйлийн хүрээнд холбогдох үзүүлэлтийг судалгааныхаа ажилд даатгалын зах зээлийн хөгжилд нөлөөлөх үндсэн хүчин зүйл болгон ашиглаж болох юм гэж дүгнэлээ. Амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх дээрх хүчин зүйлсийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг судалгааныхаа дараагийн бүлэгт авч үзнэ. НЭГДҮГЭЭР БҮЛГИЙН ДҮГНЭЛТ Тус бүлгээр амьдралын даатгалын талаарх онолын ойлголт, амьдралын даатгалын үүсэл, хөгжил, түүнийг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлийг судлан үзлээ. Амьдралын даатгал нь хүмүүс өөрсдийн амьдралын баталгаат эх үүсвэрийг хангахын тулд хийдэг хамгаалалт бөгөөд амь насны, гэнэтийн ослын, эрүүл мэндийн, тэтгэврийн, хуримтлалын зэрэг хүний амьдрал, амьжиргаатай холбоотой даатгалын үйлчилгээ үзүүлдгээрээ бусад даатгалаас ялгаатай юм. Амьдралын даатгал нь өөртөө болон гэр бүлдээ санхүүгийн хамгаалалт үүсгэхийн зэрэгцээ нийгмийн хамгаалал дээр нэмэлт баталгаа болж, төрийн ачааг хөнгөлөх ач холбогдолтой төдийгүй урт хугацааны мөнгөн хуримтлал бий болгож, инстушнл хөрөнгө оруулагчийн үүрэг гүйцэтгэдэгээрээ эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдолтой байдаг байна. Амьдралын даатгал нь хөгжиж буй орнуудын ард иргэдэд болон нийгэм, эдийн засагт олон талын ашигтай боловч амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхийн тулд тухайн орны нийгэм болон эдийн засагт зарим суурь нөхцөлүүд бүрдсэн байхын зэрэгцээ түүний хөгжилд зарим хүчин зүйлүүд нөлөөлдөг талаар эрдэмтэн, судлаачид тэмдэглэжээ. Эрдэмтэн, судлаачдын гаргасан онол, судалгаанаас авч үзвэл, амьдралын даатгалыг хөгжүүлэхэд нөлөөлөх гол хүчин зүйлд иргэдийн бодит орлого, даатгалын талаарх мэдлэг, үр ашигтай зохицуулалт, хяналтын тогтолцоо, даатгалын компанийн ур чадвар, гадаадын даатгагчаас тусламж авах боломж, эрсдлийн цар хүрээ, татварын таатай орчин хамаарч байна.

36 БҮЛЭГ 2. АМЬДРАЛЫН ДААТГАЛЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН БОЛОН ТҮҮНИЙ ХӨГЖИЛД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Энэ бүлгээр ОУ-ын болон МУ-ын амьдралын даатгалын зах зээл, түүний хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн өнөөгийн байдлын талаар зарим орныг сонгон судална. Үүний үр дүнд МУ-ын амьдралын даатгалын хөгжлийн түвшин, түүнийг хөгжүүлэхэд тулгарч буй бэрхшээлтэй асуудлууд илрэн гарч ирэх бөгөөд түүнийг тулгамдсан асуудлыг тодорхойлж, шийдвэрлэх 3 дугаар бүлэгт ашиглана ОУ-ын амьдралын даатгалын зах зээлийн өнөөгийн байдал Энэ хэсгээр дэлхийн амьдралын даатгалын зах зээлийн хөгжлийн өнөөгийн байдлын ерөнхий тоймыг авч үзэхийн зэрэгцээ болон 1 дүгээр бүлэгт тодорхойлсон амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд олон улсын түвшинд ямар байгааг тодорхойлно. Ингэснээр манай улсын хувьд харьцуулах, жишээ, туршлага болгон авах, анхаарах шаардлагатай асуудлууд тодорхой болно Дэлхийн амьдралын даатгалын зах зээлийн ерөнхий тойм. Дэлхийн даатгалын зах зээл нь амьдралын /life insurance/ ба амьдралын бус /non life insurance/ гэсэн чиглэлээр хөгжиж байгаа бөгөөд даатгалын зах зээлийн нийт хураамжид амьдралын даатгалын хураамжийн эзлэх хувийг авч үзье. Хүснэгт 11. Дэлхийн даатгалын зах зээлийн нийт хураамжийн орлого 12, он /сая ам. доллар/ Жил Амьдралын даатгал Амьдралын бус даатгал Нийт 2013 $2,547,486 $2,040,966 $4,588, ,655,593 2,099,118 4,754, ,533,818 2,019,967 4,553,783 Эх сурвалж: Swiss Re, sigma database, sigma 3/2016 Хүснэгт 11-ээс харахад дэлхийн даатгалын зах зээлийн нийт хураамжийн орлогын 55,6 хувийг амьдралын даатгалын хураамжийн орлого эзэлж байна. Энэ нь амьдралын даатгал нь хэдийгээр ердийн даатгалаасаа хожуу үүссэн боловч хөгжил нь илүү хурдацтай явж байгаагийн илрэл юм. Дэлхийн даатгалын зах зээлийн 28.9 хувийг АНУ ганцаараа бүрдүүлдэг бөгөөд нийт зах зээлийн 75 хувийг бүрдүүлж байгаа 10 орны амьдралын даатгалтай холбоотой зарим үзүүлэлтийг авч үзье insurance-fact-book-2016 World overview, International insurance fact Book, International information institute.

37 Хүснэгт 12. Дэлхийд даатгалын хураамжийн орлогоор тэргүүлэгч 10 орон, 2015,/сая ам.дол/ ДНБ Хураамж, /сая $/ Нийт Улс Хүн ам /тэрбум$/ Амьдралын даатгал Амьдралын бус даатгал хураамж АНУ 318,892,103 17,460 $552,506 $763,766 $1,316,721 Япон 127,103,388 4, , , ,707 БНХАУ 1,355,692,576 17, , , ,500 Англи 63,742,977 2, , , ,176 Франц 66,259,012 2, ,143 80, ,545 Герман 80,996,685 3, , , ,263 Итали 61,680,122 2, ,848 40, ,037 Ө.Солонгос 49,039,986 1, ,218 55, ,620 Канад 34,834,841 1, ,331 65, ,968 Тайван 23,359,928 1, ,627 16,352 95,979 Эх сурвалж: Swiss Re, sigma database, sigma 3/2016 Хүснэгт 12-оос харахад хөгжингүй орнуудад амьдралын даатгалын нийт даатгалын дүнд эзлэх хувийн жин өндөр байгаа бөгөөд Тайванд 83%, Японд 76,4%, Англид 67%, Өмнөд Солонгост 63.8%-ийг тус тус эзэлж байна. Япон, Итали улсын амьдралын даатгал нь амьдралын бусаасаа 3 дахин, Тайван бараг 5 дахин их хураамжийн орлого төвлөрүүлсэн байна. Харин АНУ, Герман, Канад зэрэг орнуудад хувьтай байгаа нь амьдралын даатгал сул хөгжсөн гэсэн үг биш, асар өндөр өртөгтэй хөрөнгийн даатгал, бизнесийн даатгалуудын хураамж өндөр байдагтай холбоотой байж болох юм. Амьдралын даатгалын хөрөнгө оруулалт. Амьдралын даатгалын компанийн нийт хөрөнгө 2014 онд 3.6 их наяд ам. доллар байсан бол 2015 онд 3.7 их наяд ам. доллар болж 2 орчим хувиар нэмэгдсэн байна. Хүснэгт 13. Амьдралын даатгалын хөрөнгө оруулалт, он 13, /тэрбум ам.дол/ Дүн Хувь Бонд $2,684.9 $2, % 73.82% Хувьцаа Моргейж /ипотек/ Үл хөдлөх хөрөнгө Бэлэн мөнгө, богино хугацаат хөрөнгө оруулалт Зээлийн гэрээ /буцаан авах нөхцөлтэй өрийн бичиг орно/ Бусад Нийт $3,631.7 $3, % % Эх сурвалж: National Association of Insurance Commissioners (NAIC) Annual Statement Database, via Highline Data, LLC. Хүснэгт 13-аас харахад нийт хөрөнгө оруулалтын дөрөвний 3 орчим хувь нь бондод байршиж байсан бол 11 орчим хувийг үл хөдлөх хөрөнгө барьцаалсан зээл эзэлж байна. 13

38 Зураг 1. Амьдралын даатгалын хөрөнгө оруулалтын бүтэц, 2015 он, /хувиар/ % Бонд Хувьцаа Моргейж Үл хөдлөх хөрөнгө Бэлэн мөнгө, бххо Зээлийн гэрээ Бусад Зураг 1-ээс харахад хөрөнгө оруулалтын хувийг бонд, 10 орчим хувийг үл хөдлөх эд хөрөнгө барьцаалсан зээл эзэлж байгаа бол хувьцаа, бэлэн мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө 2.3%-2.7%-ийг эзэлж, үл хөдлөх эд хөрөнгө дөнгөж 0.6 хувийг эзэлж байна. Derivatives, other invested assets, receivable for securiries, securities lending reinvested collateral assets, write-ins for invested assets гэх мэт бусад хөрөнгө оруулалт 6 орчим хувийг эзэлж байна. Эндээс амьдралын даатгалын компанийн хөрөнгө оруулалтын бодлого бондод төвлөрдөг гэж хэлж болохоор байна. Үүнээс хамгийн эрсдэлгүй баталгаатай хөрөнгө оруулалтад тооцогддог ЗГ-ын бондыг эзэмшиж байгаа санхүүгийн байгууллагын бүтцийг амьдралын даатгал хөгжсөн зарим орны жишээн дээр Зураг 2-оос харна уу. Зураг 2. Засгийн газрын бонд эзэмшигч санхүүгийн байгууллагын бүтэц Эх сурвалж: International Monetary Fund, Global financial stability report April 2016 Зураг 2-оос харахад Засгийн газрын бондод хөрөнгө оруулсан байдлаар АНУ, Канад улсын хувьд тэтгэврийн сангууд дийлэнх хувийг эзэлж байгаа бол Европт банкууд,

39 Япон, Солонгост амьдралын даатгалын сан болон банкууд, ИБУИНВУ-д амьдралын даатгал ба тэтгэврийн сангууд дийлэнх хувийг эзэлсэн байна оныг 2015 онтой харьцуулахад амьдралын даатгалын сангаас ЗГ-ын бондод хөрөнгө оруулсан хувь хэмжээ Япон, Солонгост нэмэгдэж, АНУ, Канад, ИБУИНВУ-д бага зэрэг буурсан бол Евровт ижил түвшинд байна. Эндээс ЗГ-ын бондод хөрөнгө оруулалт хийх нь даатгалын компанийн хувьд эрсдэлгүй баталгаатай хөрөнгө оруулалт болдог бол, ЗГ-ын хувьд амьдралын даатгалын сангийн урт хугацаатай мөнгөн хуримтлалаар шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэрийг босгох боломжийг олгодог тул хөрөнгө оруулалтын үндсэн хэрэгсэл болж байна гэж дүгнэж болохоор байна. Амьдралын даатгалын борлуулалтын бүтэц. Амьдралын даатгалын компанийн эрүүл мэндийн болон амьдралын хугацаат даатгалын бүтээгдэхүүний ажлын байран дээрх буюу даатгуулагч өөрөө худалдан авдаг даатгалын борлуулалтын бүтцийг авч үзвэл амьдралын хугацаат даатгал 27%, хөдөлмөрийн чадвар алдалт 20%, шүдний эмчилгээний даатгал 14%, гэнэтийн ослын даатгал 12%, хавдар болон бусад хүнд өвчний даатгал 11%-ийг эзэлж байна. Зураг 3-аас харна уу. Зураг 3. Амьдралын даатгалын борлуулалтын бүтэц 14, 2014 он Эх сурвалж: Eastbridge Consulting Group, Inc Эндээс хүмүүс гэр бүлдээ санхүүгийн хамгаалалт үлдээх даатгал болон өөрийн хөдөлмөрийн чадвар алдалтаас үүсэх санхүүгийн эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх хамгаалалтыг түлхүү худалдаж авдаг болох нь харагдаж байна Зарим орны даатгалын зах зээлийн болон түүний хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн өнөөгийн байдал Энэ хэсгээр амьдралын даатгалын хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлийн өнөөгийн байдлыг авч үзэхийг зорьсон бөгөөд жишээ болгон 5 улсын хувьд авч үзэхээр сонголоо. Улс сонгосон үндэслэл. Эдгээр 5 улс нь бүгд хөгжиж буй эдийн засагтай орны жагсаалтад 15 багтаж байгаагаараа МУ-тай ижил нийтлэг шинжийг агуулж байгаа бөгөөд дараах шинжээрээ манай улстай ижил буюу бидэнд жишээ туршлага болох боломжтой гэж үзсэн болно. Хүснэгт 14-өөс харна уу