Монголын уур уурхай. ИНЖЕНЕРИНГ ЭНД МАЙНИНГ ЖОРНЭЛ СЭТГҮҮЛД ЗОРИУЛСАН ГЛОБАЛ БИЗНЕС РЕПОРТ -ын ТУСГАЙ СУРВАЛЖЛАГА

Transcription

1 Монголын уур уурхай Уул уурхай Монголд цоо шинэ салбар огтоос биш ч хурдацтай хөгжиж буй Азийн орнуудад ойрхон байрлалтай энэ орныг асар их баялаг нь анхаарлын төвд оруулж байна. ИНЖЕНЕРИНГ ЭНД МАЙНИНГ ЖОРНЭЛ СЭТГҮҮЛД ЗОРИУЛСАН ГЛОБАЛ БИЗНЕС РЕПОРТ -ын ТУСГАЙ СУРВАЛЖЛАГА

2 Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Монгол - бизнес хийхэд нээлттэй орон Гадаадын уул уурхайн компаниуд олон жилийн цаадахыг харж урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийж чадвал тус орны хөгжилд нэн чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Global Business Reports -ын Марк Сторри, Александра Ашикмина. Монголор компани Монголын хойд нутагт алт олборлож байгаа нь. Ерөө голын орчимд 1925 оны үед. (Фотог Келли Клеур-ын зөвшөөрлөөр ашиглав) Монгол улсын хувьд уул уурхай гэдэг цоо шинэ зүйл огтоос биш ч өргөн уудам нутагтай энэ орны байгалийн баялаг саяханаас л дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна. Өнгөрсөн зууны эхээр Британийн хайгуулын экспедицүүд Монголд хэд хэд ирж байжээ. Дараа нь хуучин ЗХУ-ын үед хийсэн геологи хайгуулын ажлын үр дүнд янз бүрийн эрдэс баялагийг илрүүлж заримыг нь ашиглажээ. Энэ үеэс Зөвлөлтийн хөрөнгө, мэргэжилтнүүдийн оролцоотойгоор хамтарсан үйлдвэрүүд байгуулагдаж эхэлсэн бөгөөд хамгийн том нь Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр (УБҮ) юм. Эрдэнэт үйлдвэр энэ уурхайн ажилчдад зориулж байгуулагдсан ижил нэртэй хотод байрладаг. Монголын эдийн засагт чухал үүрэгтэй Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн хамгийн том 10 зэсийн уурхайн нэг. Гэсэн хэдий ч Монголын эрдэс баялагийн нөөц их хэмжээгээр ашиглагдаагүй байсаар байна. Энэ салбарт өнөөг хүртэл цөөн тооны томоохон хөрөнгө оруулалт хийгджээ. Харин одоо Айвенхоу Майнз компанийн Оюу Толгой төсөлд хийсэн хөрөнгө оруулалт энэ бүхнийг өөрчилж магадгүй байна. Оюу Толгойн талаар хойно өгүүлэх болно. Монгол бол Хятад, Орос хоёр их гүрний завсарт хавчуулагдан оршдог далайд гарцгүй орон. Монголчууд өнө эртний түүхтэй улс. Тэд Их эзэнт гүрнийг байгуулсан Чингис Хаанаа бахархан дурсдаг. Түүнээс хожуу хоёр хөршдөө ээлжлэн колоничлогдож иржээ онд Зөвлөлтүүд тус улсыг орхин гарсны дараа БНМАУ барууны маягийн ардчилсан тогтолцоонд шилжих алхамаа эхэлжээ. Түүний улмаас пост-коммунист улсуудын нэгэн адил эдийн засаг шалдаа бууж, инфляц гаарч, хоол хүнс хомсдон Монгол орон хүнд байдалд орсон юм. Тэр үеэс хойш тус улсын эдийн засаг харьцангуй сайжирсан боловч нийт хүн амын 1/3 нь ядуу амьдарч байна. Сүүлийн жилүүдэд баян ядуугийн ялгаа Монголд улам нэмэгдэж байна. Улаанбаатарын энхэл донхол болсон замаар үнэтэй жийп машин хөлөглөсөн хүмүүс сүүлийн үед улам олширч буй гадаадын ресторанууд руу яаран давхихад орон гэргүй хүмүүс болон ядуус нь зам тавьж өгцгөөнө. Өмнөх үеийнхэн нь Орос хэлийг төгс эзэмшдэг байсан бол шинэ үеийн Монголчууд баруунд боловсрол эзэмшиж, өмнөд хөрштэйгээ худалдаа наймаа хийхийг сонирхож байна. Хятадын ер бусын хурдацтай өсөлт, түүхий эдийн асар их хэрэгцээний талаар бид бүгдээрээ мэднэ. Оросын хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ багаас гадна өөрөө их хэмжээний байгалийн баялагтай. Иймд бид Хятадыг хамгийн их боломжтой зах зээл гэж үзэж байгаа гэж эдүгээ Очирбат сангийн тэргүүнээр ажиллаж буй, уул уурхайн салбараас гаралтай судлаач, тус улсын анхны ерөнхийлөгч профессор Пунсалмаагийн Очирбат үзэж байна. Хүннү Көүл компанийн Ерөнхий Захирал, Монголын уул уурхайн шинэ үеийн лидерүүдийн төлөөлөл болсон Т.Лхагвадорж Хятадын зах зээлийн боломж, багтаамжийн талаар: Эрчим хүчний хэрэгцээ хаа сайгүй нэмэгдэж байна, ялангуяа Хятадад. Газарзүйн байршлын хувьд Хятад бол Монголтэй зэргэлдээ оршдог хамгийн том зах зээл. Энэ давуу талыг ашиглах ёстой. Гэхдээ зөв арга замаар хийх ёстой. Монгол улс хойд Хятадын үйлдвэрлэлийн баазын яг хажууд нь байрлаж байгаа нь ашигт малтмалын төслүүдээ хэрэгжүүлэхэд хангалттай шалтгаан мөн гэсэн бодолтой байна. Монголд алт, нүүрс, зэс, молибден, тугалга, вольфрам, уран гээд олон Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл

3 Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Монгол - бизнес хийхэд нээлттэй орон Гадаадын уул уурхайн компаниуд олон жилийн цаадахыг харж урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийж чадвал тус орны хөгжилд нэн чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Global Business Reports -ын Марк Сторри, Александра Ашикмина. Монголор компани Монголын хойд нутагт алт олборлож байгаа нь. Ерөө голын орчимд 1925 оны үед. (Фотог Келли Клеур-ын зөвшөөрлөөр ашиглав) Монгол улсын хувьд уул уурхай гэдэг цоо шинэ зүйл огтоос биш ч өргөн уудам нутагтай энэ орны байгалийн баялаг саяханаас л дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна. Өнгөрсөн зууны эхээр Британийн хайгуулын экспедицүүд Монголд хэд хэд ирж байжээ. Дараа нь хуучин ЗХУ-ын үед хийсэн геологи хайгуулын ажлын үр дүнд янз бүрийн эрдэс баялагийг илрүүлж заримыг нь ашиглажээ. Энэ үеэс Зөвлөлтийн хөрөнгө, мэргэжилтнүүдийн оролцоотойгоор хамтарсан үйлдвэрүүд байгуулагдаж эхэлсэн бөгөөд хамгийн том нь Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр (УБҮ) юм. Эрдэнэт үйлдвэр энэ уурхайн ажилчдад зориулж байгуулагдсан ижил нэртэй хотод байрладаг. Монголын эдийн засагт чухал үүрэгтэй Эрдэнэт үйлдвэр дэлхийн хамгийн том 10 зэсийн уурхайн нэг. Гэсэн хэдий ч Монголын эрдэс баялагийн нөөц их хэмжээгээр ашиглагдаагүй байсаар байна. Энэ салбарт өнөөг хүртэл цөөн тооны томоохон хөрөнгө оруулалт хийгджээ. Харин одоо Айвенхоу Майнз компанийн Оюу Толгой төсөлд хийсэн хөрөнгө оруулалт энэ бүхнийг өөрчилж магадгүй байна. Оюу Толгойн талаар хойно өгүүлэх болно. Монгол бол Хятад, Орос хоёр их гүрний завсарт хавчуулагдан оршдог далайд гарцгүй орон. Монголчууд өнө эртний түүхтэй улс. Тэд Их эзэнт гүрнийг байгуулсан Чингис Хаанаа бахархан дурсдаг. Түүнээс хожуу хоёр хөршдөө ээлжлэн колоничлогдож иржээ онд Зөвлөлтүүд тус улсыг орхин гарсны дараа БНМАУ барууны маягийн ардчилсан тогтолцоонд шилжих алхамаа эхэлжээ. Түүний улмаас пост-коммунист улсуудын нэгэн адил эдийн засаг шалдаа бууж, инфляц гаарч, хоол хүнс хомсдон Монгол орон хүнд байдалд орсон юм. Тэр үеэс хойш тус улсын эдийн засаг харьцангуй сайжирсан боловч нийт хүн амын 1/3 нь ядуу амьдарч байна. Сүүлийн жилүүдэд баян ядуугийн ялгаа Монголд улам нэмэгдэж байна. Улаанбаатарын энхэл донхол болсон замаар үнэтэй жийп машин хөлөглөсөн хүмүүс сүүлийн үед улам олширч буй гадаадын ресторанууд руу яаран давхихад орон гэргүй хүмүүс болон ядуус нь зам тавьж өгцгөөнө. Өмнөх үеийнхэн нь Орос хэлийг төгс эзэмшдэг байсан бол шинэ үеийн Монголчууд баруунд боловсрол эзэмшиж, өмнөд хөрштэйгээ худалдаа наймаа хийхийг сонирхож байна. Хятадын ер бусын хурдацтай өсөлт, түүхий эдийн асар их хэрэгцээний талаар бид бүгдээрээ мэднэ. Оросын хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ багаас гадна өөрөө их хэмжээний байгалийн баялагтай. Иймд бид Хятадыг хамгийн их боломжтой зах зээл гэж үзэж байгаа гэж эдүгээ Очирбат сангийн тэргүүнээр ажиллаж буй, уул уурхайн салбараас гаралтай судлаач, тус улсын анхны ерөнхийлөгч профессор Пунсалмаагийн Очирбат үзэж байна. Хүннү Көүл компанийн Ерөнхий Захирал, Монголын уул уурхайн шинэ үеийн лидерүүдийн төлөөлөл болсон Т.Лхагвадорж Хятадын зах зээлийн боломж, багтаамжийн талаар: Эрчим хүчний хэрэгцээ хаа сайгүй нэмэгдэж байна, ялангуяа Хятадад. Газарзүйн байршлын хувьд Хятад бол Монголтэй зэргэлдээ оршдог хамгийн том зах зээл. Энэ давуу талыг ашиглах ёстой. Гэхдээ зөв арга замаар хийх ёстой. Монгол улс хойд Хятадын үйлдвэрлэлийн баазын яг хажууд нь байрлаж байгаа нь ашигт малтмалын төслүүдээ хэрэгжүүлэхэд хангалттай шалтгаан мөн гэсэн бодолтой байна. Монголд алт, нүүрс, зэс, молибден, тугалга, вольфрам, уран гээд олон Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл

4 Энержи Ресурс компанийн барьж буй нүүрс баяжуулах үйлдвэр. Үйлдвэр зурагт үзүүлсэнтэй төстэй байдлаар зохион байгуулагдах ба цаг агаарын онцлогт тохирсон битүү байгууламж байх юм. Үйлдвэрийн хүчин чадал жилд 15 хүртэл сая тонн байх ажээ. төрлийн эрдэс бий. Одоогийн байдлаар нүүрс, зэс, алтны ордууд хамгийн их хөрөнгө оруулалт татжээ. Монголын Бизнесийн Зөвлөлийг тэргүүлдэг Лоренц Мельшерс, Жим Двайер нар хэдийгээр эрсдэл байгаа ч Монгол бол хөрөнгө оруулахад тохиромжтой газар гэж үзэж байна. Эдгээр эрхмүүд татварын шинэчлэгдсэн орчин, Рио Тинто зэрэг үндэстэн дамжсан томоохон компаниуд орж ирэн үйл ажиллагаа явуулж байгаа, тогтвортой байдал нэмэгдэж эдийн засгийн ерөнхий байдал сайжирч байгаа зэргийг Монголын эерэг тал гэж нэрлэж байна. Уолл Стрит-д банкны мэргэжилтэн байсан Жим Двайер банкны хувьчлалд зөвлөгөө өгөхөөр анх Монголд иржээ онд бусад орнуудын адилаар Монголд бэрхшээл тохиолдсон. Чанаргүй зээлийн эзлэх хувь өндөр байсан нь банкны системд муугаар нөлөөлсөн ба бодит эдийн засаг нь унасан. Харин түүнээс хойшхи хугацаанд Монголын эдийн засагт сэргэлт илт мэдрэгдэж байна. Бизнесийн Зөвлөлийнхөн Монголын эдийн засгийн ирээдүйд итгэлтэй байгаа гэж Жим ярив. Sedgman Engineering Technology компанийн Азийн бүсийг хариуцсан Ерөнхий Менежер Питер Лонг Манай төв оффис Бээжинд байрладаг. Удахгүй Монголд салбараа нээнэ. Монголд бизнес хийхэд Хятадаас илүү хялбар байна гэв. Монголчууд гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт Монгол бол гадны зөвлөхүүд, ноу-хауг тэгж ихээр хүсэмжлээд байдаг улс биш гэж сануулан хэлэх дуртай. Weir Minerals компанийн Монголыг хариуцсан захирал Иван Лопатин Монголд хэдэн арван жилийн турш ажиллаж буй уурхай нилээд хэд бий. Өөрөөр хэлбэл Монголд уул уурхай, эрдсийн боловсруулалтын салбарт өөрийн гэсэн мэргэжилтнүүдтэй гэсэн үг гэж ярьж байна. Геологи хайгуулын ажил гүйцэтгэдэг Говь Эксплорэйшн компанийн Гүйцэтгэх захирал Гандөш Гадаадынхны сонирхлыг асар ихээр татаад байгаа энэ томоохон ордууд бүгд цоо шинээр нээгдсэн юм биш. Тавантолгойн нүүрсний ордыг л гэхэд олон жилийн өмнөөс мэддэг байсан. Ганцхан өмнө нь эдийн засгийн үр ашигтайгаар олборлоход түвэгтэй байсан юм. Харин одоо Хятад дахь Бороогийн алтны уурхай: баяжуулах үйлдвэр, ил уурхай, хаягдлын аж ахуй (Фотог Келли Клеур-ын зөвшөөрлөөр ашиглав).

5 нөхцөл байдал бүхнийг өөрчилж ийм төслийг хэрэгжүүлэх боломж гарч ирж байна гэж ярилаа. Энэ нийтлэлийг бичиж байх үед Монголын төр засаг Тавантолгойн ордыг гадны хөрөнгө оруулалтаар ашиглах эсэх, гадны оролцоо ямар хувь хэмжээтэй байх талаар хэлэлцэж байв. Эдийн засгийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөд байгаатай холбоотойгоор Монголын төр засаг гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай харилцахдаа өмнөхөөс хатуу байр суурь баримтлах болсон байна ээд оны эцэс, шинэ мянганы эхний жилүүдэд Монголын засгийн газар санхүүгийн боломж тааруу, дээр нь ашигт малтмалын үнэ унасан байснаас хөрөнгө оруулагчид маш таатай нөхцлийг Засгийн газартай тохирч чадаж байв. Харин одоо Засгийн газарт уул уурхайн компаниуд гэхээсээ илүү уул уурхайн компаниудад Засгийн газар хэрэгтэй гэж үзэх болсон тул Монголд хөрөнгө оруулахад илүү түвэгтэй, нөхцлүүд нь илүү тогтворгүй болж ирж байна. Салбарын мэргэжилтнүүд ч хөрөнгө оруулалтын нөхцлийг чангаруулж байгааг олонтаа шүүмжилж байгаа аж. Монголын төр засгийн зорилго нь тогтвортой уул уурхайг бий болгож Голланд өвчин, гаднаас ирэх бэлэн мөнгөний урсгалаас үүдэх асуудлуудаас сэргийлэх явдал юм. Хууль эрхзүйн орчин Монгол улс зах зээлд шилжээд хорь гаруйхан жилийг ардаа хийжээ. Тиймээс ч хууль эрхзүйн орчин нь эдийн засаг, улс төрийн шалтгаанаас хамаарч үе үе өөрчлөгдөж байна. УИХ -ын 2009 оны хаврын ээлжит болон ээлжит бус чуулганаар 74 хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг баталсан байна. Хууль эрхзүйн орчин ойр ойрхон өөрчлөгдөж байгааг зүйрлүүлж хэлбэл, доор байгаа мэдээллийн зарим нь аль хэдийн шинээр батлагдсан нэмэлт өөрчлөлтийн улмаас хуучирсан байж болзошгүй. Ерөнхийдөө Монголын төр гадаадын хөрөнгө оруулалтын ач холбогдлыг ойлгож, дэмжиж байгаа нь тодорхой байна. Тухайлбал Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульдаа гадаадын хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид дотоодын компаниудтай нэгэн ижил хууль эрхзүйн хамгаалалт эдэлнэ гэж заажээ. Төр оролцох эрхтэй стратегийн төслүүдээс бусад тохиолдолд гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголд бүртгүүлсэн аж ахуйн нэгжээ дотоодын хамтрагчийн оролцоогүйгээр 100% эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах, эрхтэй ажээ. Монголын Засгийн газар Айвенхоу Майнзтай байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээг тус орны засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж байгалийн баялагаа ашиглах бодлого барьж байгаагийн томоохон жишээ гэж ойлгогдож байна. Гэрээг өнгөрсөн оны 10 сарын 6-нд, зэс алтны гэнэтийн ашгийн татварыг цуцлах тухай хууль гарсны дараа байгуулсан юм оноос хойш Монголын уул уурхайн салбарыг гадны компаниуд орхиж гарч явсаныг уг Гэнэтийн ашгийн татвартай холбож тайлбарлах хүн олон байдаг. Тэр үед нэг тонн зэсийн 2600 ам. доллараас давсан, нэг унц алтны 500 ам. доллараас давсан (2008 онд 850 доллар болж нэмэгдсэн) борлуулалтын үнэд 68%-ийн Гэнэтийн ашгийн буюу Зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татвар ногдуулж байв. Монголд ажиллаж буй өрөмдлөгийн 2 дахь том компани болох Australasian International Diamond Drillers (AIDD) компанийн Гүйцэтгэх захирал Жеймс Полсон 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хууль өөрчлөгдсөн, бас Гэнэтийн ашгийн татвар үйлчилж эхэлсэн. Жижиг компаниуд төслөө үргэлжлүүлэх санхүүжилт олж чадахгүйн улмаас маш олноороо Монголыг орхиж явсан гэж тэр үеийг дурсав. Жеймс Полсон хэмээх сонирхолтой түүхтэй энэ эрхэм гадны компаниуд Монголыг орхин гарч байсан энэ үеийг тэсч гарах -ын тулд Хятад болон Казахстанд бизнесээ үргэлжлүүлж явжээ. Тэрээр AIDD гадны хөрөнгө оруулалттай Монголын компаниудаас анх удаа уул уурхайн мэргэжлийн ажил үйлчилгээг Монголоос гадагшаа экспортолж эхэлсэн тухайгаа ярьж байна. Тэгвэл Алтан Рио компаний хайгуул эрхэлсэн захирал Келли Клуерийн хувьд компани нь цэвэр туршлага хуримтлуулах үүднээс Гэнэтийн ашгийн татвар үйлчилж байсан үеийг даван туулжээ. Бид Монголд нилээд удаан ажиллаж байна. Энэ оронд гарч байгаа өөрчлөлтүүдээс бид ямар нэг хэмжээгээр туршлага хуримтлуулж байгаа,энэ нь бидэнд давуу тал авчирдаг гэж Полсон ярьж байна. Гадаадын компаниудын хувьд чухал нөлөөтэй нэг хууль бол Хөдөлмөрийн хууль байдаг. Хөдөлмөрийн тухай Монгол улсын хуулинд саяхан орсон өөрчлөлтөөр, компанид ажиллаж байгаа гадаадын нэг мэргэжилтэн тутамд 20 Монгол ажилтан авч ажиллуулах тухай заажээ. Энэ квот эдийн засгийн салбараас хамаарч нэмэгдэхээс гадна зарим тодорхой нөхцөлд үйлчилдэггүй. Ашигт малтмалын хайгуулын лицензтэй компани ажилтнуудынхаа 10 хувьд гадаадын иргэд авч ажиллуулах боломжтой байдаг бол газрын тос, байгалийн хий олборлодог

6 компанийн квот 80 хүртэл хувьтай. Хуулийн ийм заалт уул уурхайн салбарт, ялангуяа гэрээт үйлчилгээ үзүүлэгчдэд хүндрэл учруулж байна. Гадны гэрээт үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагууд Монголчуудад урьд өмнө ашиглаж байгаагүй шинэ техник технологи зааж сургахын тулд гадаадын мэргэжилтэн авчрах шаардлагатай байдаг. Монголчуудыг сургаж боловсруулахад гадаадын мэргэжилтнүүд хэрэгтэй байна гэж Ерөнхийлөгч асан П. Очирбат үзэж байна. Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуулийн шаардлага зөөлөрсний үр дүнд 2009 оны 3-р сарын байдлаар 5221 ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын лиценз олгогдоод байгаа нь 48 сая га талбай буюу тус улсын нийт газар нутгийн 32% -ийг хамарч байна. Энэ сурвалжлагыг бэлтгэж байх үед Монгол улсын Ерөнхийлөгч ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгохыг түр хугацаагаар хориглоод байсан хэдий ч уг хориг цуцлагдах шатандаа явж байна. Мөн ашигт малтмалын нөөцийн төлбөр 5%-иас 7,5% болж нэмэгдэж болзошгүй байгаа аж. Одоо үйлчилж буй татварын хууль тогтоомжоор НӨАТ 10%, гаалийн албан татвар ихэнх бараан дээр 5%, ААНОАТ 3 тэрбум төгрөг (2 сая доллар орчим) хүртэлх орлогод 10%, түүнээс дээшхи орлогод 25% байна. Түүнчлэн хувь хүний орлогын татварыг 10%-иар ноогдуулдаг ажээ. Хуульд зааснаар, улсын хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон бол стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын 50 хүртэл хувийг төр эзэмшиж болно. Бусад бүх стратегийн ач холбогдол бүхий ордын хувьд төрийн оролцооны хэмжээ 34 хувиар хязгаарлагдаж байна. Стратегийн ач холбогдол бүхий гэж юуг хэлэх вэ гэдэг нь сонирхолтой асуудал бөгөөд Монголын парламент бүрэн эрхийнхээ дагуу стратегийн ач холбогдол бүхий ордыг дараах байдлаар тодорхойлжээ: стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд гэж үндэсний аюулгүй байдал, улсын болон бүс нутгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 5 хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ. Бусад оронд тохиолддог шиг Монголд ч гэсэн хүмүүс заримдаа бизнес хийхийн оронд улс төржих явдал гардаг. Шинээр ирж байгаа хүмүүс үүнд бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй гэж Lehman Lee and Xu хэмээх Хятадад төвтэй хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Жеймс Лиотта сануулж байна. Зарим уул уурхайн компанид Байгаль орчны тухай хуультай холбоотой бас нэг асуудал тулгардаг аж. Юу гэвэл Засгийн газар ямар нэг лицензийг цуцлахыг хүсвэл энэ хуулийг ашигладаг гэсэн ойлголт байдаг байна. Ер нь уул уурхайн үйл ажиллагаанаас байгальд үзүүлж болох сөрөг нөлөөг хянахын тулд компаниуд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийх шаардлагатай байдаг. Хуулийн фирмийн захирал бөгөөд өмгөөлөгч Алтангэрэлийн ярианаас үзвэл ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн аравны нэг эсвэл түүнээс ч бага хэмжээтэй талбай голын эх, ой зэрэг тусгай хамгаалалттай газарт хамрагдаж байвал тухайн лицензийг бүхлээр нь цуцалж болзошгүй байдаг аж. Энэ тохиолдолд төр хайгуулын зардлыг нөхөн төлөх үүрэгтэй ч төлөх мөнгө байдаггүй бололтой. Ардчилал тогтоод тун удаагүй ч Монголын төр засаг гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд багагүй ажил хийж байгаа гэдэгт Алтангэрэл итгэлтэй байна. Одоо Монголд бизнес хийхэд тун тохиромжтой үе. Хэрэв та энэ үед Монголд [бизнес хийхээр] орж ирвэл эрт ирж байгаа хүмүүсийн нэг болно. Ингэснээр таны бизнес өрсөлдөөнд тэсч үлдэх магадлал илүүтэйн дээр хурдацтай өөрчлөгдөж буй энэ орчинд өсч хөгжих болно. Бухимдал, стрессээс сэргийлэхийн тулд хуулийн зөвлөгөө авч, аль болох эртхэн үйл ажиллагаагаа эхлэх хэрэгтэй гэж тэрбээр зөвлөж байна.

7 Түүхий эд Монголын бараа түүхий эдийн салбарын талаар ярихын өмнө Монголыг сонирхох болсон цаад шалтгаан, мөн энэ улсаас гадаад зах зээлд нийлүүлэх боломжтой түүхий эдийн талаар дурьдах нь зүйтэй болов уу. Сүүлийн 15 жилийн турш АНУ болон Европт аж үйлдвэржилт ухралтын байдалд байсан бол Ази тэр дундаа Хятадад мөн тийм эрчээр, магадгүй илүү хурдацтайгаар аж үйлдвэржилт явагдсан. Шанхай орчмын эрэг хавийн бүс нутаг энэ хөдөлгөөний үр шимийг хамгийн их хүртсэн. Гэвч Хятадын өөрийнх нь бодлого хоцрогдсон хойд бүс нутагтаа, дан ялангуяа төмөрлөгийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд анхаарал хандуулах нь гэдгийг тодорхой болгосон. Монголын Экспортлогчдын Ассоциацийн ерөнхийлөгч Галсандорж Гансу, Өвөр Монгол зэрэг Хятадын хойд мужуудад өрнөсөн аж үйлдвэржилт Монголын түүхий эдийн эрэлтийг нэмэгдүүлсэн гэж үзэж байна. Монгол улсын экспортын барааны ихэнхийг буюу 70%-ийг эрдэс түүхий эд бүрдүүлдэг онд Монголын нийт экспортын үнэлгээ 1,9% тэрбум доллар байсны 1,3 тэрбумыг Хятадад экспортлосон зүйлс эзэлж байна. Энэхүү экспортод алт, зэс, бусад эрдэс түүхий эд байгаа ч хамгийн чухал нь нүүрс юм. Нью Ази Майнинг хэмээх салбараараа дамжуулан эрчим хүч, уул уурхайн салбарт ажиллаж буй Монгол-Хятадын хамтарсан Юанда группийн Ерөнхий захирал Төрбаяр Хятадын нийт эрчим хүчний 70%-ийг нүүрснээс гаргаж авдаг. Хойд Хятадын эрчим хүчний хэрэгцээ улам өссөөр байна. Хятад хэдийгээр өөрөө ихээхэн нөөцтэй ч лууг тэжээх боломж байна гэж үзэж байна. Юанда групп тус орны баруун бүс нутагт анхны хувийн хөрөнгө оруулалттай цахилгаан станцыг барьж байгаагаас гадна, уул уурхайн компаниудад цахилгааны эх үүсвэр байгуулж ашиглалтыг хариуцах, өөрийн хайгуулын лицензит талбай дээрээ геологи хайгуулын ажил явуулах зэргээр үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж буй аж. Хайгуул, геологийн ажил үйлчилгээ, тоног төхөөрөмжийн худалдаа эрхэлдэг Коммод компаний захирал Батзориг одоогийн энэ өсөлт голчлон Хятад улсаас хамааралтай гэж үзэж байна. Рио Тинто үйл ажиллагаа явуулж байгаа болон хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан зэрэг нь Монголын уул уурхайн салбарын хамгийн чухал хүчин зүйл биш. Харин түүхий эдийн үнэ л болов уу. Манайх жоншны уурхайтай. Мөн ашиглалтын лиценз, сайн хамтрагчтай. Харин түүхий эдийн үнэ л хангалттай биш байна. Манайх шиг компаний хувьд энэ л чухал хүчин зүйл гэж Батзориг ярилаа. Доорх зурагт гол нэр төрлийн таваарын үнэ ханшийн хэлбэлзлийг харуулав оноос түүхий эдийн үнэ сэргэж байгаа боловч тэр үед 2004 оныхоо түвшинд буцаж очсон байв. Эрчим хүчний болон коксжих нүүрс Нүүрсний салбар дахь томоохон тоглогчдын нэг бол дийлэнх хувь нь төрийн өмчит Багануурын уурхай. Тус уурхайд 1995 онд хувийн хэвшлээс тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгджээ. Гэвч хөрөнгө оруулалт дутагдсанаас Багануурын уурхайд сөргөөр нөлөөлж байна. Тус уурхайн ерөнхий менежер Дамбапэлжээ Манай уурхай хуучин нийгмийн үед дотоодын хэрэгцээг ханган зорилгоор байгуулагдсан. Нүүрсний үнийг улсаас зохиомлоор, зах зээлийн үнээс доогуур тогтоодог. Нийт хүн амын хувьд түлшний үнийг бууруулах зорилготой энэ бага үнэ бидэнд техник технологоо сайжруулах, үнэ цэнээ нэмэгдүүлэхэд саад болж байна гэж тус уурхайд тохиолдоод байгаа мухардмал байдлын талаар тайлбарлаж байна. Энэ бэрхшээл зөвхөн Багануурт эсвэл ганц Монголд байдаг эд биш боловч Дамбапэлжээ дарга шинэ тоног төхөөрөмж авахад зориулсан санхүүжилт олох тал дээр амжилт олсон байна. Монголын нэмэгдэж байгаа эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээн дээр тоглох сонирхолтой байгаа хөрөнгө A NEW MONGOLIAN FOCUSSED COAL COMPANY Emerging Mongolian coal company with multiple coking and thermal coal projects in four highly prospective regions. Projects located close to existing and planned rail infrastructure, providing favourable logistics. Development timing of projects well suited to meet rapidly increasing Chinese import coking and thermal coal demand from Strong management team who successfully built Mongolia s first operating coking coal mine. $17m in cash and no debt to fund aggressive exploration programme and scoping study in Exploration targets totalling 750Mt of coal. Targeting the development of three coal mines in four years. 30,000 metres of drilling planned for Aggresive acquisition strategy. Australian Securities Exchange listed ASX:HUN. Targeting a Hong Kong listing in 12 to 24 months. REGISTERED OFFICE Level 1, 33 Richardson Street, West Perth, Western Australia 6005 Telephone: Facsimile:

8 оруулагчид эрчим хүчний нүүрсний үнийн зохицуулалтын талаар анхаарах нь зүйтэй. Харин гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг Хятад дахь дэд бүтцийн төслүүдэд шаардлагатай байгаа коксжих нүүрс хамгийн ихээр татаж байна. Энержи Ресурс компани төслөө маш хурдтай хэрэгжүүлж байгаа нь анхаарал татаж байна. Монголын М-Си-Эс группийн салбар тус компанид бусад томоохон компаниуд болон ЕСБХБанк хөрөнгө оруулжээ онд байгуулагдсанаасаа хойш Энержи Ресурс асар хурдтай өргөжин тэлж байна. Тус компанид гэрээгээр уулын ажил гүйцэтгэж буй Лейтон ХХК-ний гүйцэтгэх захирал Марк Бэйли Монголд ирж ажиллах хугацаандаа эднийх шиг ажилтан нэг бүр нь төсөлдөө бүрэн анхаарлаа хандуулж ажиллаж байгаа компанитай тааралдаагүй гэж ярьж байлаа. Энержи Ресурс компани Говийн бүсэд, Хятадын хилээс ойлцоогоор 245 км зайд оршдог Ухаа Худаг хэмээх коксжих нүүрсний орд дээр ажиллаж байна. Өнгөрсөн жил эднийх 1,8 сая тонн коксжих нүүрс олборлосон бөгөөд 2010 онд 4 сая, цаашид жилдээ 10 сая тонн болгож нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөтэй аж. Төслийн хүрээнд Sedgman Engineering Technology компани жилдээ 15 сая тонны хүчин чадалтай нүүрс буталж ангилах, баяжуулах үйлдвэр барьж байна. Sedgman Engineering-ийн Азийн бүсийн ерөнхий менежер Питер Лонг бидэнд ярихдаа Энэ бол ердийн Инженерийн шийдэл, Хангамж, Барилгын ажил гүйцэтгэх зарчмаар гүйцэтгэж буй төсөл биш. Энержи Ресурс компани үйлдвэрийн барилгын болон бусад ажилд гүнзгий оролцож байгаа. Учир нь тэд ийм үйлдвэрийг босгоход суралцахыг хүссэн юм. Тэдний энэ хүсэл тэмүүлэл биднийг гайхшруулж байна гэв. Питер Лонг энэ төслийг Sedgman компаниас Монголд хэрэгжүүлэх олон ажлын эхлэл байх болно гэж бодож байгаагаа нуухгүй байв. Энержи Ресурс компанийн огцом өсөлт, амжилт тухайн зах зээлийн хувьд санаандгүй зүйл байсан. Харин тус компани төслөө хэрэгжүүлэх санхүүжилтээ яаж шийдэх вэ, гадны хөрөнгө оруулалт татах уу, эсвэл бирж дээр хувьцаа гаргах уу гэдэг нь тодорхойгүй байна. Ухаа худаг уурхай стратегийн хувьд чухал байрлалтай. Харин дэд бүтэц хараахан бий болоогүй байна. Бизнесийнхний таашааж буй Хойд Хятадын төмөр замтай холбох, эсвэл Хятадын зах зээлээс хэт хараат байхаас болгоомжилж буй Засгийн газрын хувилбар болох төмөр замын үндсэн шугамтай холбох асуудал шийдэгдээгүй, ярвигтай хэвээр байна. Нүүрс олборлодог өөр нэг томоохон хувийн компани бол МАК буюу Монголын Алт Корпораци. МАК эхэндээ алтны

9 Оюу Толгой төслийн барилгын кемп, захиргааны байр. ( ). компани байсан бол одоо нүүрсний салбарт ажиллаж, ирээдүйд зэсийн хүдэр олборлох төлөвлөгөөтэй. Тус компанийн ашиглалт явуулдаг Нарийн сухайтын нүүрсний орд Улаанбаатараас баруун урагш 900 км, харин Хятадын хилээс ердөө 50 км зайтай. Уг ордыг Монголд хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг ил аргаар ашигладаг ба нөөц нь 220 сая тонн. Тээвэрлэлтийн хязгаарлагдмал байдлаас хамаарч жилдээ хамгийн ихдээ 3 сая тонныг олборлож байна. Бид борлуулдаг таваарынхаа үнэ цэнийг нэмэгдүүлэхийн тулд нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэрт хөрөнгө оруулж байгаа. Энэ бол багагүй хөрөнгө мөнгө шаардсан ажил. Гэхдээ компаний урт хугацааны ашиг сонирхолд нийцэж байгаа гэж МАК-ийн Дэд ерөнхийлөгч Авирмэдийн Ганбилэг тус компанийн цаашдын төлөвлөгөөний талаар танилцуулав. Нарийн сухайт уурхай мөн л төмөр зам, засмал замд холбогдоогүй. Уг уурхай МАК-ийн түнш Хятадын Чинхуа корпорацитай хамтарсан уурхай болон Саусгоби сэндс (СГС) компаний уурхайтай ойрхон байрладаг. Хилийн наад талд буюу Монголын нутагт нүүрс тээвэрлэлт шороон замаар явагдаж, түүнийг нь уурхайн компаниуд засч янзалдаг боловч учир дутагдалтай байдаг бол хилийн цаад талд гарангууд хатуу хучилттай авто зам, төмөр зам тосч авах нь анзаарагдна. МАК-ийн уурхайтай хөрш байрладаг Саусгоби сэндсийн гүйцэтгэх захирал Дэвид Бартел, Монголд ажиллахад уурхайн ашиглалт л хамгийн хэцүү байна байх гэж төсөөлж байснаа дурсав. Гэтэл тээвэрлэлт, дэд бүтцийн асуудал хамгийн ярвигтай болох нь нэгэнт тодорхой болж. СГС болон МАК компаниуд ажиллаж эхэлж байх үед хилийн боомт жилдээ гуравхан удаа түр нээгддэг байжээ. Хэдийгээр энэ байдал дээрдсэн ч асуудал байсаар байна. Эдгээр компаниуд хилийн боомтыг хоногт 24 цагаар, долоо хоногт долоон өдөр ажилладаг болгохоор холбогдох байгууллагуудтай нь ярилцаж байгаа аж. Your partner in mining and tunnelling We deliver sustainable solutions for increased productivity, through innovative products and services. This is a result of our global experience, our interaction with customers and groundbreaking innovations. Atlas Copco Mongolia LLC

10 Монголын Бизнесийн Зөвлөлийн уулзалт. Уул уурхайн ханган нийлүүлэгчдийн хэвлэлийн бага хурлын үеэр оны 10 сар. 5-р сард Саусгоби сэндс компанийн уурхайгаар зочлох үед орон нутгийн тээврийн компаниуд хилийн боомт дээр ажил хаялт зарлаад байв. Үүний улмаас СГС компани өдөрт 300,000 долларын орлогоо алдаж байлаа. Орон нутгийн хууль журмаас шалтгаалж, СГС компани хэдийгээр бүх ажлаа өөрөө хариуцаж хийдэг ч нүүрсний тээвэрлэлтийг орон нутгийн аж ахуйн нэгжээр гүйцэтгүүлэх ёстой байдаг аж. Тээвэрлэлт бол ашиг бий болгож буй гинжин хэлхээний зөвхөн багахан хэсэг. Ядаж үүнийг Монголчууд хийх хэрэгтэй гэж Монголын эрх бүхий байгууллагууд үзэж байна. Тээвэрлэлтэд дотоодын компаниудыг ашиглахыг уурхайнуудаас шаардах замаар Засгийн газар орон нутгийн компаниудыг дэмжиж байна. МАК дангаараа олборлолт явуулахаас гадна Хятадын Чинхуа корпорацитай хамтарч өөр нэг ордыг ашиглаж байна. Энэхүү хамтарсан компани МАК-д капитал бий болгох боломж олгожээ. Харин Монголын зах зээлд Хятадууд нэвтэрч байгаа асуудал маргаантай байсаар байна. Монголчуудад ерөнхийдөө нэр хүнд гайгүй Оростой харьцуулахад Хятадын хөрөнгө оруулалтыг тийм ч таатай хүлээж авдаггүй. Уул уурхайн салбарын зарим хүмүүс Хятадын хөрөнгө оруулалт Монголд үр ашиг муутай, нэмүү өртөг шингээдэггүй гэж шүүмжлэх нь бий. Хятадаас ирсэн нинжа нар хууль бусаар ашигт малтмал олборлож, албан ёсоор хөрөнгө оруулалт хийхгүй, татвар төлөхгүй ашиг олж байна гэж эсэргүүцдэг. Наргианч нэг нь Монголын Засгийн газар Барууныхныг Монголд оруулж, Оросуудыг жижигрүүлж, Хятадуудыг гаргах бодлого барьж байна гэхтэй тааралдаж байв. Монголын уул уурхайн салбарт хийгдсэн томоохон хөрөнгө оруулалтуудын нэг нь Өмнөговьд байрлах Саусгоби сэндс компаний Овоот Толгой уурхай. Тус уурхай нийслэл Улаанбаатараас баруун урагш 950 км, Монгол-Хятадын хилээс ердөө 42 км зайтай оршдог. Саусгоби сэндс анх Айвенхоу Майнз компаний нэг хэсэг байснаа толгой компанийхаа нүүрсний салбар болж тусдаа үйл ажиллагаа явуулах болжээ. Саяхан эднийх үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэх зорилгоор 459 сая долларыг амжилттай босгосон байна. Монголын уул уурхайд хийгдсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэмжээгээр Том ах Оюу Толгой, МонЭнКо болон Сентерра Гоулд зэрэг компаниудтай Саусгоби сэндс өрсөлдөхүйц байна. Айвенхоу тус компанийн 60 орчим хувийг эзэмшсэн хэвээр боловч тэд нэг нэгнээс харилцан хамааралгүй тусдаа үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж. Саусгоби сэндсийн Хүннү Көүл компанийн Ерөнхий менежер Жорж Төмөр Ерөнхийлөгч бөгөөд Гүйцэтгэх захирал Дэвид Бартел Оюу толгой төслийг Монголын цөөхөн тооны мэргэжилтэй ажилчдыг өөртөө татаж буй том өрсөлдөгч гэж үзэж байна. Бид уурхайдаа ажиллах орон нутгийн иргэдийг сургаж дадлагажуулахад багагүй зардал, хөдөлмөр зарж байгаа. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай. Нэгд, бид уурхай байрладаг орон нутгаасаа хүмүүс авч ажиллуулах нь орон нутгийн харилцааны асуудлыг шийдэхэд тустай, хоёрт Улаанбаатараас хүмүүсээ онгоцоор зөөхөөс хямд тусна, гуравт бид энэ нутаг орны оршин суугчдын нэг хэсэг. Бид ажилтнуудаа компанид удаан хугацаанд, үнэнчээр ажиллаасай гэж хүсч байна гэж Дэвид ярив. Дадлага туршлагатай, мэргэжлийн ажиллах хүчин хомс байдаг нь Монголын бэрхшээл юм. СГС-ийн ирээдүйн өрсөлдөгч болох Хүннү Көүл компанийн Ерөнхий захирал Т.Лхагвадоржийн Мэргэжлийн ажиллах хүчний хомсдол бэрхшээл үүсгэж байна. Монгол улс орчин үеийн техник технологтой ажиллаж чадах хүмүүсийг бэлтгэх тал дээр дорвитой хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй байна гэсэн санаан дээр Катерпиллар болон дэлхийн нэртэй брэндүүдийн Монгол дахь борлуулагч Вагнер Ази компанийн Ерөнхий захирал Жон Карлсен дараах зүйлийг нэмэрлэж байна: Монголчууд техник технологийн замыг сонгосон. 10 хүн тоног төхөөрөмж ашиглаад өлхөн хийх ажлыг Хятад зэрэг оронд хэдэн зуун хүний хүчээр зээтүү, хүрзээр шийддэг. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд бүтээмжийн хувьд дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх боломжтой. Ганцхан, манай харилцагч нарт мэргэжлийн ажилтан олоход хүндрэл учирдаг.

11 Frontier Securities-д Саусгоби сэндсийг хариуцаж ажилладаг Ади Десайн ярьснаар, Хятад руу эрчим хүчний болон коксжих нүүрс экспортлодог уурхайгаас гадна Саусгоби 18 хайгуулын лиценз эзэмшдэг бөгөөд энэ жилийн хайгуулын ажилд 20 сая доллар зарцуулах ажээ. Тус компани 2010 онд 4 сая тонн, 2012 он гэхэд 8 сая тонн нүүрс олборлож Хятад руу экспортлох төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Дэвидийн ярианаас үзвэл 2012 он гэхэд шинээр 5 сая тонны хүчин чадалтай Сүмбэрийн уурхайг ашиглалтад оруулахаас гадна нүүрс баяжуулах үйлдвэрт 80 сая ам.доллар зарцуулах ажээ. Саусгоби сэндс одоогоор хөрөнгө оруулалтаа нөхөөгүй байна. Мөн гадуур Айвенхоу Майнз тус компанид эзэмшдэг хувиа зарж магадгүй гэсэн яриа сүүлийн үед гарах болсон аж онд олборлолт эхлэх өөр нэг уурхай бол Prophecy Resource компаний Улаан Овоогийн нүүрсний уурхай. Улаан Овоогийн орд 208 сая тонн нөөцтэй, 5,204 ккал/кг илчлэгтэй, үнслэг болон хүхэр багатай, эрчим хүчний нүүрсний орд бөгөөд уг нөөц м зузаан ганцхан давхрааст агуулагдаж байгаагаараа онцлог аж. Угааж баяжуулсантай тэнцэх чанартай энэ нүүрсний орд Оросын хилээс 10 км, төмөр замын шугамаас 120 км зайтай. Ванкувераас гаралтай Жон Лийн удирдсан Prophecy Resource уг ордыг энэ оны 4 сард ашиглаж эхэлсэн ч 2010 онд 250,000 тонн, ирэх жил 2 сая тонныг олборлох төлөвлөгөөтэй ажээ. Уулын ажлаа гэрээт компаниар гүйцэтгүүлэх гэж байгаа, гүйцэтгэгчээр сонгосон Лэйтон ХХК-тай нэг жилд 2 сая тонн нүүрсийг 12 доллар/тонн гэсэн зардлаар олборлох гэрээ байгуулснаа Жон Ли ярьж байна. Мөн жилд 1,5 сая тонн нүүрсийг Хятад руу, эсвэл Оросын зүүн хязгаарын боомтуудаар дамжуулж олон улсын зах зээлд гаргах төмөр замын тээврийн гэрээг ч байгуулжээ. Саяхан хийсэн авто тээврийн судалгаагаар нүүрсний олборлолт, ОХУ руу тээвэрлэх нийт зардал нь 25 ам.доллар/тонн болох ба үүний доллар/тонн нь авто тээврийн зардалд ногдож байгаа юм байна. Энэ нийтлэлийн бэлтгэж байх үед Улаан Овоогийн ордынхтой ижил чанарын нүүрс Владивостокт нэг тонн нь 80 доллар орчмоор зарагдаж байсан бол Оросын зах зээл дээр дунджаар 50 орчим доллар байна. Тэгэхээр аль ч хувилбараар нь үзсэн Улаан овоо төслийн ашиг боломжийн хэмжээнд байхаар байна гэж Ли үзэж байна. Prophecy Resource-ийн хоёр дахь төсөл бол 1 тэрбум тонны нөөцтэй аварга том Чандганы нүүрсний орд. Энэ ордын нүүрс 4,300 ккал/кг илчлэгтэй. Одоогоор хайгуулын лицензтэй, төслийн төлөвлөлтийн шатандаа байгаа ч Чандганы орд Монголын нүүрсний салбарт эргэлт авчирч мэдэх юм. уурхай дээр цахилгаан станц барих бодол бий. Энэ асуудлаар Хятадын хоёр ч компани бидэнд хандаад байгаа. Тэд 4200 МВт хүчин чадалтай станц барих сонирхолтой байгаа. Ийм хэмжээний станцад жилд 20 сая тонн нүүрс шаардагдна гэж Ли ярьж байна. Чандганы орд Монголын гол төмөр замаас 100 км зайтай. Монгол улс өөрөө эрчим хүчний хомсдолд ороод байгаагаас гадна томоохон үүсгүүрийг шинээр байгуулах бол Хятад руу холбох, дагалдах дэд бүтэц барихад ихээхэн зардал гарах нь ойлгомжтой. Орд Өвөр Монголын цахилгаан дамжуулах сүлжээнээс 700 км зайтай. Мэдээж дамжуулалтын алдагдал гарах ч боломжийн хэмжээнд байхаар байна... Дээр нь энэ төслийн эдийн засгийн урьдчилсан тооцоо атаархал төрүүлмээр байгаа гэж Ли нэмж хэлэв. Mongolian Energy Corporation буюу МоЭнКо (MEC) компаний баруун Монгол дахь Хөшөөтийн нүүрсний уурхай энэ оны 8-р сараас коксжих болон эрчим хүчний нүүрс олборлож эхлэхээр төлөвлөжээ. МоЭнКо-ийн Хуулийн ерөнхий зөвлөх Мохан Дотванийн яриагаар Хонг Конгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудаас Монголд орж ирсэн анхны компани тэднийх аж. Бид Монголын эрдэс баялагийг Хонг Конгийн хөрөнгөтэй хослуулж байгаа анхдагчид гэж Мохан Дотвани ярьж байна.

12 Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Бид Монголд 2007 онд ирсэн. Одоогоор баруун Монголд 330,000 га талбайг хамарсан 19 хайгуулын лицензтэй. Манай хамгийн том төсөл бол Хөшөөтийн орд. Энэ орд JORC стандартаар хийсэн үнэлгээгээр 149,2 сая тонн нүүрсний нөөцтэй гэж МоЭнКо-ийн Гүйцэтгэх захирал Жеймс Шэффер өгүүлэв. Монгол орны өмнөд нутгаар байрладаг нүүрсний ордуудаас ялгаатай нь Хөшөөтийн нүүрс илүү өндөр чанартай, мөн багагүй хувь нь коксжих нүүрс гэдгийг МоЭнКо-ийн удирдлагууд онцолж байв. Шинжаан мужийн эдийн засгийн өсөлт Хятадын бусад мужуудынхаас илүү байх хандлагатай байна. Бид Хятадын Baosteel Groupд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээ байгуулаад байгаа. Энэ бол сайн эхлэл гэж Компаний хөгжлийн асуудал, хөрөнгө оруулагчдын харилцаа эрхэлсэн захирал Гордон Пүүн ярив. МоЭнКо компани Лэйтон группийг уурхайн гүйцэтгэгчээр сонгож гэрээгээ байгуулсан аж. Хөшөөтийн уурхайн ашиглалтын нийт хугацаа болох 19 жилийн турш 2,85 тэрбум долларын МоЭнКо компанийн Гүйцэтгэх захирал Жеймс Шэффер хөрөнгө оруулалт хийгдэх ба үүнд нүүрс баяжуулах үйлдвэр, нисэх онгоцны буудал зэрэг орно хэмээн Мохан Дотвани ярилаа. Уурхайн ашиглалт эхлэх хугацаанд амжиж хилийн боомтын хүчин чадлыг нэмэгдүүлнэ гэдэгт тус компани итгэлтэй байна. Жеймс Шэффер МоЭнКо компанийг бүс нутгийн хэмжээнд томоохон эрчим хүчний компани болгохыг зорьж байгаа бөгөөд Монгол болон Хятадад нүүрснээс гадна бусад ашигт малтмалын төслүүд хэрэгжүүлэхээр ажиллаж буйг дурьдлаа. Дараагийн МоЭнКо болон Саусгоби сэндс болохоор зорьж байгаа нэгэн шинэ залуу компани бол Хүннү Көүл. Ерөнхий Захирал Т.Лхагвадорж уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан, өмнө нь Энержи Ресурс компанийг удирдаж байж. Түүний баримталдаг стратеги нь орон нутгийн компаниудтай хамтран ажиллаж, тэдний төлөөллийг удирдах зөвлөлд оруулж ирэх явдал ажээ. Бид тусгай зөвшөөрөл авах тендерт оролцохыг хүсээгүй. Манай хамтрагч нар бол хөрөнгө оруулалт, дэмжлэг хэрэгтэй орон нутгийн жижиг компаниуд байгаа. Түүний ярианаас үзвэл тусгай зөвшөөрөл авах нь ялангуяа гадаадын компаниудад яггүй ажил бололтой. Ихэвчлэн уул уурхайн талаар мэдлэг багатай, хөрөнгийн эх үүсвэргүй хувь хүмүүс ашигт малтмалын лицензийг олж аваад цааш нь үнэд хүргэхийг оролдох нь элбэг байдаг аж. Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Зэс Монголд зэс чухал үүрэгтэй металл. Зэсийн салбарт тус орны хамгийн том компани буюу улсын мэдлийн Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр давамгайлдаг. Эрдэнэтийн УБҮ 1978 онд Монгол, Оросын хамтарсан үйлдвэр хэлбэрээр байгуулагджээ. Монголын төр үйлдвэрийн 51%-ийг эзэмшдэг. Уулын үйлдвэрийг Улаанбаатараас хойд зүгт 400 км зайд байрлах зэсмолибдений дэлхийд томд орох ордыг түшиглэн байгуулжээ. УБҮ-ийн тэргүүн дэд захирал Александр Фоменко Эрдэнэтийн эзлэх байр суурийг дараах байдлаар тодорхойлж байна: Эрдэнэт бол Монгол дахь хамгийн чухал уурхай. Бид Монголын гадаад валютын эх үүсвэрийн 25 орчим хувийг бий болгож, үйлдвэрлэж буй цахилгаан эрчим хүчний 25%-ийг хэрэглэдэг. Мөн бид тогтвортой ашигтай ажилладаг, бусад уул уурхайн компаниудтай харьцуулахад тэр ашгийг Монголчууд шууд хүртдэг. Харин Канадын Алтан Рио хайгуулын компанийг үндэслэгч бөгөөд хайгуул эрхэлсэн захирал Келли Клуерийн хувьд өөр бодолтой байна. Эрдэнэт үйлдвэр 30 жил ажилласан мөртөө зэсийн өөрийнх нь үнэ цэнийн дөнгөж 75%-ийг л авч байна. Монгол улс зэсийн баяжмалаа Хятад руу металл зэсийнх нь хувьд өчүүхэн бага үнээр зарж, буцаагаад өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр авч байна. Нэмүү өртөг шингээж дагалдах аж үйлдвэрийн салбарууд, ажлын байр бий болгох боломжоо Монгол улс алдсаар л байх юм... гэж Келли Клуер ярив. Эрдэнэт үйлдвэр үндэсний хэмжээнд яах аргагүй аварга нь аж. Төрийн өмчит олон үйлдвэрийн газрууд гадаадын хөрөнгө оруулалт хайж байгаа ч Эрдэнэтийн УБҮ-ийг хувьчлах сонирхол зэсийн үнэ өндөр байгаа үед төдийлөн их биш байна. Эрдэнэт бол олон жилийн түүхтэй, мэргэжлийн чадавхи өндөр хэмжээнд очсон үйлдвэр. Одоохондоо үйлдвэрийг хувьчлахад тохирох үе биш. Мөн дээд шатны удирдлагад нь монголчууд ажилладаг цөөхөн үйлдвэрийн нэг нь Эрдэнэт. Өнөөдөр зэсийн үнэ өндөр байгаа болохоор үйлдвэрийн санхүү сайн байгаа. Иймээс хувийн хөрөнгө оруулалт үр ашиг багатай гэж геофизик, геодезийн мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлдэг Геомастерс компаний захирал Ганбаатар ярьж байна. Оюу Толгой Оюу Толгой нь одоогоор ашиглалтад бэлтгэж буй дэлхийн хамгийн том зэс-алтны орд юм. Бараг 9 жилийн турш үргэлжилсэн яриа хэлэлцээ, хуулийн өөрчлөлт, маргаан шүүмжлэл, жагсаал цуглааны эцэст 2009 оны 10 сарын 6-нд энэ ордыг ашиглах гэрээ байгуулагджээ. Энэ үйл явдлыг Монгол орон тэр чигээрээ, Монголыг сонирхдог гадныхан сонгууль болохын өмнөх үе шиг догдлон хүлээж байсан гэлтэй. Улс орны хувьд энэ төслийн үзүүлэх нөлөө тийм их учраас арга ч үгүй биз. 40 жил ашиглах тооцоотой Оюу толгой орд нь Монголын түүхэн дэх хамгийн том уул уурхайн төсөл, хамгийн том гадаадын хөрөнгө оруулалт болох юм. Одоогоос анхны хүдэр гаргах хүртэл буюу 3 жилийн хугацаанд энэ төсөлд 4,6 тэрбум доллар зарцуулах аж. Бид одоогоор бараг нэг тэрбумыг голчлон өрөмдлөгийн ажилд зарцуулаад байна гэж Оюу Толгой компанийн Гүйцэтгэх захирал Кит Маршал ярив. Шинээр байгуулсан Оюу Толгой ХХК-ийн 66%-ийг Айвенхоу Майнз (Айвенхоу Майнзын багагүй хувийг Рио Тинто эзэмшдэг), 34%-ийг Монголын Засгийн

13 Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Бид Монголд 2007 онд ирсэн. Одоогоор баруун Монголд 330,000 га талбайг хамарсан 19 хайгуулын лицензтэй. Манай хамгийн том төсөл бол Хөшөөтийн орд. Энэ орд JORC стандартаар хийсэн үнэлгээгээр 149,2 сая тонн нүүрсний нөөцтэй гэж МоЭнКо-ийн Гүйцэтгэх захирал Жеймс Шэффер өгүүлэв. Монгол орны өмнөд нутгаар байрладаг нүүрсний ордуудаас ялгаатай нь Хөшөөтийн нүүрс илүү өндөр чанартай, мөн багагүй хувь нь коксжих нүүрс гэдгийг МоЭнКо-ийн удирдлагууд онцолж байв. Шинжаан мужийн эдийн засгийн өсөлт Хятадын бусад мужуудынхаас илүү байх хандлагатай байна. Бид Хятадын Baosteel Groupд бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээ байгуулаад байгаа. Энэ бол сайн эхлэл гэж Компаний хөгжлийн асуудал, хөрөнгө оруулагчдын харилцаа эрхэлсэн захирал Гордон Пүүн ярив. МоЭнКо компани Лэйтон группийг уурхайн гүйцэтгэгчээр сонгож гэрээгээ байгуулсан аж. Хөшөөтийн уурхайн ашиглалтын нийт хугацаа болох 19 жилийн турш 2,85 тэрбум долларын МоЭнКо компанийн Гүйцэтгэх захирал Жеймс Шэффер хөрөнгө оруулалт хийгдэх ба үүнд нүүрс баяжуулах үйлдвэр, нисэх онгоцны буудал зэрэг орно хэмээн Мохан Дотвани ярилаа. Уурхайн ашиглалт эхлэх хугацаанд амжиж хилийн боомтын хүчин чадлыг нэмэгдүүлнэ гэдэгт тус компани итгэлтэй байна. Жеймс Шэффер МоЭнКо компанийг бүс нутгийн хэмжээнд томоохон эрчим хүчний компани болгохыг зорьж байгаа бөгөөд Монгол болон Хятадад нүүрснээс гадна бусад ашигт малтмалын төслүүд хэрэгжүүлэхээр ажиллаж буйг дурьдлаа. Дараагийн МоЭнКо болон Саусгоби сэндс болохоор зорьж байгаа нэгэн шинэ залуу компани бол Хүннү Көүл. Ерөнхий Захирал Т.Лхагвадорж уул уурхайн салбарт олон жил ажилласан, өмнө нь Энержи Ресурс компанийг удирдаж байж. Түүний баримталдаг стратеги нь орон нутгийн компаниудтай хамтран ажиллаж, тэдний төлөөллийг удирдах зөвлөлд оруулж ирэх явдал ажээ. Бид тусгай зөвшөөрөл авах тендерт оролцохыг хүсээгүй. Манай хамтрагч нар бол хөрөнгө оруулалт, дэмжлэг хэрэгтэй орон нутгийн жижиг компаниуд байгаа. Түүний ярианаас үзвэл тусгай зөвшөөрөл авах нь ялангуяа гадаадын компаниудад яггүй ажил бололтой. Ихэвчлэн уул уурхайн талаар мэдлэг багатай, хөрөнгийн эх үүсвэргүй хувь хүмүүс ашигт малтмалын лицензийг олж аваад цааш нь үнэд хүргэхийг оролдох нь элбэг байдаг аж. Global Business Reports болон E&MJ сэтгүүлийн хамтарсан хэвлэл Зэс Монголд зэс чухал үүрэгтэй металл. Зэсийн салбарт тус орны хамгийн том компани буюу улсын мэдлийн Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр давамгайлдаг. Эрдэнэтийн УБҮ 1978 онд Монгол, Оросын хамтарсан үйлдвэр хэлбэрээр байгуулагджээ. Монголын төр үйлдвэрийн 51%-ийг эзэмшдэг. Уулын үйлдвэрийг Улаанбаатараас хойд зүгт 400 км зайд байрлах зэсмолибдений дэлхийд томд орох ордыг түшиглэн байгуулжээ. УБҮ-ийн тэргүүн дэд захирал Александр Фоменко Эрдэнэтийн эзлэх байр суурийг дараах байдлаар тодорхойлж байна: Эрдэнэт бол Монгол дахь хамгийн чухал уурхай. Бид Монголын гадаад валютын эх үүсвэрийн 25 орчим хувийг бий болгож, үйлдвэрлэж буй цахилгаан эрчим хүчний 25%-ийг хэрэглэдэг. Мөн бид тогтвортой ашигтай ажилладаг, бусад уул уурхайн компаниудтай харьцуулахад тэр ашгийг Монголчууд шууд хүртдэг. Харин Канадын Алтан Рио хайгуулын компанийг үндэслэгч бөгөөд хайгуул эрхэлсэн захирал Келли Клуерийн хувьд өөр бодолтой байна. Эрдэнэт үйлдвэр 30 жил ажилласан мөртөө зэсийн өөрийнх нь үнэ цэнийн дөнгөж 75%-ийг л авч байна. Монгол улс зэсийн баяжмалаа Хятад руу металл зэсийнх нь хувьд өчүүхэн бага үнээр зарж, буцаагаад өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр авч байна. Нэмүү өртөг шингээж дагалдах аж үйлдвэрийн салбарууд, ажлын байр бий болгох боломжоо Монгол улс алдсаар л байх юм... гэж Келли Клуер ярив. Эрдэнэт үйлдвэр үндэсний хэмжээнд яах аргагүй аварга нь аж. Төрийн өмчит олон үйлдвэрийн газрууд гадаадын хөрөнгө оруулалт хайж байгаа ч Эрдэнэтийн УБҮ-ийг хувьчлах сонирхол зэсийн үнэ өндөр байгаа үед төдийлөн их биш байна. Эрдэнэт бол олон жилийн түүхтэй, мэргэжлийн чадавхи өндөр хэмжээнд очсон үйлдвэр. Одоохондоо үйлдвэрийг хувьчлахад тохирох үе биш. Мөн дээд шатны удирдлагад нь монголчууд ажилладаг цөөхөн үйлдвэрийн нэг нь Эрдэнэт. Өнөөдөр зэсийн үнэ өндөр байгаа болохоор үйлдвэрийн санхүү сайн байгаа. Иймээс хувийн хөрөнгө оруулалт үр ашиг багатай гэж геофизик, геодезийн мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлдэг Геомастерс компаний захирал Ганбаатар ярьж байна. Оюу Толгой Оюу Толгой нь одоогоор ашиглалтад бэлтгэж буй дэлхийн хамгийн том зэс-алтны орд юм. Бараг 9 жилийн турш үргэлжилсэн яриа хэлэлцээ, хуулийн өөрчлөлт, маргаан шүүмжлэл, жагсаал цуглааны эцэст 2009 оны 10 сарын 6-нд энэ ордыг ашиглах гэрээ байгуулагджээ. Энэ үйл явдлыг Монгол орон тэр чигээрээ, Монголыг сонирхдог гадныхан сонгууль болохын өмнөх үе шиг догдлон хүлээж байсан гэлтэй. Улс орны хувьд энэ төслийн үзүүлэх нөлөө тийм их учраас арга ч үгүй биз. 40 жил ашиглах тооцоотой Оюу толгой орд нь Монголын түүхэн дэх хамгийн том уул уурхайн төсөл, хамгийн том гадаадын хөрөнгө оруулалт болох юм. Одоогоос анхны хүдэр гаргах хүртэл буюу 3 жилийн хугацаанд энэ төсөлд 4,6 тэрбум доллар зарцуулах аж. Бид одоогоор бараг нэг тэрбумыг голчлон өрөмдлөгийн ажилд зарцуулаад байна гэж Оюу Толгой компанийн Гүйцэтгэх захирал Кит Маршал ярив. Шинээр байгуулсан Оюу Толгой ХХК-ийн 66%-ийг Айвенхоу Майнз (Айвенхоу Майнзын багагүй хувийг Рио Тинто эзэмшдэг), 34%-ийг Монголын Засгийн

14 Micromine компанийн геологчид Торомхоны алтны орд дээр хээрийн ажил хийж байна. газар эзэмшдэг. Харин төслийн зардал, мэргэшсэн ажиллах хүчийг Айвенхоу гаргаж байна. Шинэ технологи, шинэ мэргэжил, ур чадвар, орон нутгийн иргэдэд ажлын байр, дадлага туршлага, шинэ дэд бүтэц, мөн далд уурхайн ашиглалтын цоо шинэ арга барил гээд Оюу Толгой төслөөс Монголд авчирч буй эерэг зүйлс олон байгаа нь эргэлзээгүй. Уг шинэ арга технологийг блокчлон олборлох гэж нэрлэдэг. Энэ арга нь шууд зардал маш өндөр, далд уурхайн ашиглалтын дэвшилтэт арга ба хүдрийн биет рүү олон тооны хонгил малтаж хүрээд хүдрээ нурааж олборлодог аж. Ийм том хэмжээний төсөл дээр, ийм байршилд, блокчлон олборлох аргаар ашиглалт явуулж чадах компани дэлхий дээр ховор байдаг. Бид Канадын Редпат компанийн тусламжтайгаар 1,3 км гүн хайгуулын босоо амыг малтаад байна гэж Кит Маршал ярилаа. Дэлхийд алдартай Атлас Копко компаний Монголыг хариуцсан захирал Одд Рекнес Бүгд л Оюу Толгойн ажил эхлэхийг харж байна. Энэ төсөл Монголын эдийн засгийн өсөлтөд гол тулгуур нь байх болно. Айвенхоу, Рио Тинто, Монголын засгийн газар гурав зөв хийж чадвал Оюу Толгой төсөл Монголын уул уурхайн салбар, мөн эдийн засгийн хөгжилд бүхэлд нь маш чухал нөлөөтэй гэж үзэж байна. Атлас Копко болон Рио Тинто Оюу Толгойн ил ашиглалт болон блокчлон олборлох далд уурхайн ажилд ашиглах өрөмдлөгийн технологи бий болгохоор хамтран ажиллаж байна. Дэлхийн олон оронд ажилладаг Micromine хэмээх Австралийн хайгуул, олборлолтын зөвлөх компанийн Монгол дахь менежер Т.Цогтсайхан Зөв ажиллавал Оюу Толгой Монгол улсын хөгжилд асар ихийг өгнө. Оюу Толгойд хамгийн хамгийн шилдэг нийлүүлэгч, үйлчилгээ үзүүлэгч, хамгийн шилдэг технологи шаардагдах тул ихээхэн сонирхолтой зүйл өрнөх байх гэж үзэж байна. Харин нүүрсийг ашиг олох бус зөвхөн эрчим хүч үйлдвэрлэх зорилгоор ашигладаг байсан хуучин цагт байгуулагдаж өсч өндийсөн Монголын зарим аж ахуйн нэгжүүдэд ийм шаардлага амаргүй байх болов уу гэж тэрээр нэмж хэлэв. Мэжор Дриллинг зэрэг зарим компани зөвхөн энэ төсөлд оролцохоор Монголд орж иржээ. Мэжор Дриллинг компаний Монгол дахь менежер Жон Росс Дэвисийн онцолж байгаагаар тус компани 2002 оноос хойш Оюу Толгой төсөл дээр өвөл зунгүй тасралтгүй ажиллаж байна. Хатуу ширүүн өвөл, хэлний бэрхшээл зэрэг хүндрэл байгаа ч дотоодын компаниудтай Мэжор Дриллинг цаашид хамтарч ажиллана гэдэгтээ итгэлтэй байна. Sandvik компаний Монгол дахь менежер Кристиан Бланк Оюу Толгой төсөлд үйлчилгээ нийлүүлнэ хэмээн найдаж байна. Сандвик компаний Монголыг хариуцсан менежер Кристиан Бланк мөн л Оюу Толгойд үйлчилгээ үзүүлэгч болно гэж найдаж байна: Энэ бол одоогоор Монгол дахь гол төсөл бөгөөд хэт нь бидний хувьд томоохон хөдөлгөгч хүч болж өгөх юм. Энд мөн уул уурхайн үйлчилгээний салбарт ч бизнесийн боломж их байгаа. Кристиан Бланк өөрийн компаниа Монголд хөлөө баттай олж, Оюу Толгойгоос гадна бусад төслүүдэд ажиллана гэж найдаж байна. Багануурын уурхай Монголын дотоодын хэрэгцээний 40%, төвийн бүсийн нүүрсний хэрэгцээний 60% гаруй хувийг хангадаг.

15 Atlas Copco компанийн Монголыг хариуцсан менежер Одд Рекнес Хүлээж байсанчлан Оюу Толгой Монголын янз бүрийн нийгмийн бүлгийн зүгээс ихээхэн шүүмжлэл, шахалттай тулгарч байгаа. Зарим нь тус орны түүхэн дэх хамгийн том төслийг Айвенхоу Майнз хэрэгжүүлж чадах эсэхэд эргэлзэж байхад, зарим нь ердөө л бялуунаас зохих хувь хүртэж чадахгүй нь гэж сэтгэл дундуур байна. Харамсалтай нь олон Монгол хүн гадаадынхан мөнгийг, Монголын мөнгийг, хөрсөн доороос ухаж аваад гадаад руугаа аваад явчхаж байна гэж боддог. Ихэнх шүүмжлэгчид Оюу Толгой өөрийн хувьцаа эзэмшигчдийн тусламжтайгаар орон нутгийн хүмүүст ирээдүйн том хэмжээний төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай бүх зүйлд суралцах боломжийг олгох Монгол дахь сайтар зохион байгуулагдсан, олон улсын стандартад нийцсэн үлгэр жишээ уурхай болно гэдэгт найдаж байна. Алт Сентерра Гоулдын бүрэн эзэмшлийн охин компани болох Бороо Гоулд компани Монгол дахь алтны салбарт ноёлж байна. Сентерра Гоулдын хөрөнгө оруулалт нь тус орон дахь хамгийн анхны гадаадын чухал хөрөнгө оруулалтуудын нэг нь мөн түүнчлэн мөнгө хийсэн цөөн тооны хөрөнгө оруулалтын нэг нь бөгөөд бас хамгийн их хэл ам дагуулсан хөрөнгө оруулалтын нэг нь байсан. Үйлдвэрлэл эхэлсэн 2003 он болон 2009 оны хооронд Бороо Гоулд 1.26 сая унцийг олборлосон. Энэ нь бусад ажиллаж байгаа алтны уурхайнуудынхаас хол давж гарсан үзүүлэлт юм. Сентерра Гоулд мөн түүнчлэн Гацууртын хайгуулын талбайг 100 хувь эзэмшдэг. Бороо Гоулдын ерөнхийлөгч Жон Казаков: Бид Монголд урт удаан хугацаагаар байна. Бид Гацууртын ордыг ашиглах талаар тодорхой төлөвлөгөөтэй байгаа. Бид Монголын 5 шилдэг татвар төлөгчийн нэг нь бөгөөд үүнийгээ ажил хэрэг болгохоор зүтгэж байна. Үүнийг тэрлэж байх үед Бороо Гоулдад Гацууртын ордын ашиглалтын тусгай

16 зөвшөөрөл олдох эсэх нь тодорхой бус байсан. Бороо Гоулд хоёр томоохон хэл аманд өртөж байв. Нэгдүгээрт, тэд 2009 онд тус уурхайг хаагдахад хүргэсэн өлсгөлөн, ажил хаялтад өртөж байв. Уурхай ашиглалтын хугацааныхаа төгсгөлд хүрч үйлдвэрлэл нэгэнт багасах үед ажлаас халагдсаны мөнгө нь компанийн олж байгаа ашигтай харьцуулахад хэт бага байна гэж уурхайчид хилэгнэж байлаа. Санхүүгийн хэлтсийн дарга Дуг Хан: Бид Монгол дахьуурхайнуудын жишгээс 4 дахин их цалин хөлс төлж байгаа. Харин алтны уурхайнууд Оюу Толгой шиг 50 жилийн настай байдаггүй. Иймээс ажилчидаа ажлаас халах шаардлага гардаг гэж тайлбарлав. Аль нэгэн талын буруу, зөвөөс хамаарахгүйгээр Бороо Гоулдын үйл ажиллагаа Монголын уул уурхайн салбарынхны дунд нэр хүндгүй болж иржээ. Бороо Гоулдтай холбоотой хоёрдахь маргаантай асуудал нь тэд тус оронд орж ирэх үедээ тогтвортой байдлын гэрээ байгуулсан явдал юм. Бороо Гоулдыг ирэх үед алтны үнэ доод цэгтээ унасан, Монголын засгийн газар гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэж маш их чармайж байсан үе байв. Ингээд Бороо Гоулд өөртөө ашигтай байдлаар гэрээний нөхцөлийг тохиролцож чадсан. Цаашдын алтны үнийн тасралтгүй өсөлтийг дагалдаад Монголын засгийн газрын хандлага өөрчлөгдөж ирсэн онд Бороо Гоулд тус гэрээг дахин хэлэлцэн тохиролцохоор ширээний ард суух шахалт шаардлагад орсон бөгөөд түүнээс хойш тэд төлж байгаа татварынхаа түвшингийн талаар хүчтэй шүүмжлэлд өртөх болсон юм (Тогтвортой байдлын гэрээний дагуу тэд гэнэтийн ашгийн татвар -аас чөлөөлөгдсөн). Бороо Гоулд ашигтай сайн гэрээ хийснээс өөр ямар ч буруугүй боловч үүний сацуу Бороо Гоулдын бэрхшээлүүд нь Монгол дахь гадаадын хөрөнгө оруулагч болон Монголын уул уурхайн салбарын хооронд гүн оршин байгаа асуудлуудыг харуулж байгаа юм. Үйлчилгээний салбар Монголын өсөн нэмэгдэж байгаа үйлчилгээний салбар нь үндэстэн дамнасан компаниуд, олон улсын хөрөнгийн оролцоо бүхий Монголын компаниуд болон дотоодын өмчлөлтэй Монголын компаниудаас бүрдэж байна. Жижиг, технологийн хувьд буурай хөгжилтэй зах зээлийн хувьд хүлээж байсанчлан Монголд аливаа нэгэн тодорхой салбарыг хошуучлагчийн үүргийг өөртөө хүлээх тоглогч, хамгийн энгийн ямар нэгэн тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэгчийн аль нь ч байхгүй. Монгол улс эрдэм шинжилгээ судалгаа болон уул уурхайн үйлчилгээний экспортлогч гэхээсээ илүүтэйгээр худалдаа, импортын хэрэглээний орон юм. Гэвч Монголын компаниуд аажмаар нэмүү өртөгийн гинжээр өгсөж явна. Эдгээрийн нэг нь Чойбат захиралтай өрөмдлөгийн Танан-Импэкс компани бөгөөд тэрээр Монголын компаниудтай ажиллахын давуу талыг ингэж тайлбарлаж байна: Саусгоби сэндс компани 2004 оноос бидэнтэй хамтран ажиллах болсон шалтгаан нь ийм цар хүрээтэй ажлыг гүйцэтгэж чадах өрөмдлөгийн компаниудын нэг нь бид байсанд төдийгүй, харин Монголчууд бид өөрийн орныг мэддэгт байсан юм. Энд өрөмдлөгийн хугацаа зөвхөн гуравдугаар сараас арван нэгдүгээр сарын хооронд үргэлжилдэг бөгөөд өрөмдлөгийн компаниуд түргэн хөдлөх хэрэгтэй байдаг. Тусгай тэсрэх бодисын Бласт компанийн захирлуудын зөвлөлийн дарга Батмөнх өөрийн өсөлтийг дистрибьютерээр ажиллахад бус өөрийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд анхаарлаа төвлөрүүлсэнтэй холбон тайлбарлаж байна: Бид үйлчилгээ үзүүлэгч буюу дистрибьютер байхаас илүүгээр үйлдвэр барихад анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа. Хэрэв та үйлдвэрлэгч байх юм бол хөзөр таны гарт байх бөгөөд хэн нэгний аяыг харахгүйгээр та өөрөө хэзээ хөзрөөрөө тоглохоо шийдэж чадах болно гэж тэрээр нотлож байгаа юм.

17 Уул уурхайн зөвлөгөө өгөх Глогекс компаний захирал Наранбаатар өөрийн компанидаа томхон хөрөнгө оруулалт хийх нь зөв гэж итгэдэг нэгэн. Тэрээр гэрээт уул уурхайн ажил руу орно гэж найдаж байна: Уул уурхайн гэрээт үйлчилгээний зориулалтаар бид Хятадын тоног төхөөрөмж худалдаж авахгүй гэдэг нь надад маш тодорхой байсаар ирсэн. Оронд нь бид Вагнер Азиас CATын тоног төхөөрөмж худалдан авах болно. Бид хамгийн шилдэг тоног төхөөрөмжтэй, дадлага туршлагатай хамтрагчтай болохыг хүсэж байгаа бөгөөд бид үнэндээ тохирсон зүйлд илүү мөнгө төлөхөөс айхгүй. Зарим Монголын компаниуд Хятадын тоног төхөөрөмж барууны тоног төхөөрөмжийн үнийн 1/3-тэй тэнцүүг нь харсан мөртөө барууны тоног төхөөрөмжийн хөдөлмөрийн бүтээмж, засвар үйлчилгээнийх нь зардлын хэмнэлтийг анзааралгүй орхидогт асуудал байгаа юм. Вагнер Ази нь Монголын зах зээл дэх гадаадын хөрөнгө оруулалтын ашгийг хүртэж байгаа анхны компаниудын нэг бөгөөд үйл ажиллагаа нь зөвхөн CAT-ын тоног төхөөрөмжийн дистрибьютерээр хязгаарлагдахгүй болсон байна. Вагнер энэ зах зээлд бусад ихэнх гадаадын компаниудаас илүү удаан буюу 10 гаруй жил болж байгаа нь тэд үнэнч харилцагчдын болон эдгээр он жилүүдэд улам дадлагажин туршлагажсан Тэсэлгээний материал нийлүүлэгч Бласт компани богино хугацаанд өргөжин томорч байгаа ба дан ганц үйлчилгээ үзүүлэгч биш, материалын үйлдвэрлэгч болох чиглэлд түлхүү анхааран ажиллаж байна. үнэнч ажиллагсдын бааз суурьтай болсон гэсэн үг юм. Марубени (Японы том худалдааны пүүс) болон Таван Богд группийн хамтарсан компани болох Зимине зэрэг зах зээлд шинээр орж ирсэн компаниуд ажилчин, албан хаагчдаа бүрдүүлэхийн тулд их мөнгө төлөх хэрэгтэй болж байна. Салбарын манлайлагчдын нэгэн шинэ брэнд бол өөрийн салбар Мера-гаар дамжуулан уул уурхайн тоног төхөөрөмж

18 Caterpillar 793D өөрөө буулгагчийг 900 км зам туулан уурхай дээр хүргэжээ. болон тэсэлгээний хэрэгсэл, үйлчилгээ нийлүүлдэг Монголын холдинг компани Очир Ундраа группийн ерөнхий захирал Гантөмөр юм. Гантөмөр ажилчид, менежерүүдийн хооронд хоосон зай байдгийг өмнөх туршлагаасаа мэднэ. Бид өөрийн компанийг урагш хөдөлгөх хамгийн сайн санааг ашиглахын тулд компани дахь бүх хүмүүсийн хоорондын харилцаа, харилцан үйлчлэлийг хөхүүлэн дэмждэг маш дэвшилтэт бүтцийн дотор ажиллахаар шийдсэн юм гэж Гантөмөр ярьж байна. Мөн түүнчлэн компанийн нийгмийн хариуцлага нь Монголын компаниудыг урагш хөдөлгөх чухал хүчин зүйл болохыг тэрээр онцолж байгаа боловч Очир Ундраагийн үргэр жишээг одоохондоо цөөхөн компани дагаж байна. Банкны сул тогтолцоо болон зээл авах боломж хумигдмал байгаа нь Монголын компаниудад бэрхшээл учруулж байна. Санхүүгийн хямралын үеэр дунд зэргийн хоёр банк дампуурсны дараа Монголын засгийн газар хадгаламжийн мөнгөнд улсаас баталгаа гаргаж байх саналыг дэвшүүлсэн билээ. Сулхан салбарт гайгүй амжилттай ажиллах буй банкны нэг Худалдаа хөгжлийн банкны ерөнхийлөгч Рэндольф Коппа Монголын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалтыг дагаад өснө гэсэн хүлээлттэй байгаа гэж нотолж байна. Энэ нь банк, санхүүгийн салбарынхан хамтран уялдаатай ажиллах шаардлагатай гэсэн үг юм. Монголын залуу компани болох Блю Скай Минералз-ын захирал Ган-Очир: Уул уурхайн төсөлд дотоодын зах зээл дээрээс хөрөнгө мөнгө босгоход бэрхшээлтэй. Хэрэв та ажиллаж байгаа уурхайтай бол Хонг Конг руу, хайгуулын төсөл бол Канад эсвэл Австрали руу явах нь хамгийн хялбар гэж гомдоллож байв. Хан Ресурс компанийн Ерөнхийлөгч бөгөөд Ерөнхий захирал Мартин Куйк

19 Саусгоби компанийн Овоот Толгой уурхайн Нар жаргах ам. (Фотог Александра Ашикминагийн зөвшөөрлөөр ашиглав). Уран Монголын ураны салбар санал зөрөлдөөнтэй байгаа. Биднийг 5 дугаар сард зочлох үед Канадын нэгэн жижиг компани болох Хан Ресурс хоёр тусгай зөвшөөрлөө хураалгаад байв. Хан Ресурсын гол сонирхол нь Зөвлөлтийн үед ажиллаж байсан Дорнодын Ураны орд газар байв. Монголын хуулиар Хан Ресурс төслийн 51 хувийг засгийн газарт гардуулан өгөх үүрэгтэй байсан боловч байдал тэдний хувьд бүр ч муугаар эргэсэн. Тус салбарт ажилладаг эх сурвалжийн хэлснээр, Оросууд эргэн ирж уурхайгаа дахин сэргээх хүсэлтэй байхад нь Монголчууд тэдний хуучин уурхайг хямд үнээр худалдаж байгаад тэд сэтгэл дундуур байсан байна. Тэгээд Оросууд Хан Ресурсыг гартаа авах оролдлого явуулсан боловч Хан Ресурс саналаас нь татгалзсан байна. Түүнээс хойш Хан Ресурсын тусгай зөвшөөрлийг техникийн шалтгаанаар хураан авсан бөгөөд тэдний эрхзүйн тэмцэл амжилт олохгүй тохиолдолд Хан Ресурс юу ч үгүй хоцорч болзошгүй байдалд байгаа. Гүйцэтгэх захирал Мартин Куик тус маргаантай асуудлын эргэн тойрны, ялангуяа Хан Ресурсын хөрөнгийг худалдан борлуулахаар оролдох үеийн нөхцөл байдлыг ингэж тайлбарлаж байна. Бидэнд тус компанийг авъя гэж Оросууд болон Хятадууд үнийн санал ирүүлсэн. Хамгийн өндөр нь байсан Хятадын саналыг нь бид хүлээж авсан. Гэвч юу болсныг харцгаа даа. Хан Ресурс тус төсөлд нэгэнт 20 гаруй сая долларын хөрөнгө оруулалт хийчхээд байгаа боловч өөрсдийн тусгай зөвшөөрлийг эргүүлэн олж авахын төлөө тэмцэх эсвэл хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгө оруулалтьг буцааж төлөх асуудалтай тулгарч байгаа юм.

20 Таван Толгойн ордын ашиглахад гадаадын хөрөнгө оруулалт ямар хэмжээтэй байх, гадны оролцоо ямар түвшинд байх эсэхийг Монголын Засгийн газар хэлэлцэж байна. Монголын өмнөд хэсэгт Говийн районд байх энэ орд 6,5 тэрбум тн нүүрстэй нь тогтоогдсон бөгөөд улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул нь хийгджээ. Нийгмийн талаар Монгол улс ардчиллын 20 жилийн туршлагатай боловч улс төрийн хувьд тогтворгүй хэвээр байгаа. Хөрөнгө оруулалтын орчны тухайд, томоохон хөрөнгө оруулагчдын санааг зовоож байгаа зүйл бол тухайлбал, Оюу Толгойн төсөлд засгийн газрын оролцоо 34 хувьтай байгаа, Хан Ресоурсизийн хууль шүүхийн асуудлууд болон татварын орчин тогтворжих эсэх зэрэг асуудлууд юм. Тэд мөн түүнчлэн Сентерра Гоулд-ийн хөрөнгө оруулалтыг анхааралтай ажиглаж байна. Оюу Толгойтой нягт хамтран ажилладаг усны судалгааны компани болох Акватерра гийн үйл ажиллагаа хариуцсан менежер Майк Леллиот: Гадаадын хөрөнгө оруулагчид тогтвортой байдлыг л хайдаг. Тэдний хувьд хөрөнгө оруулалт хийх үед хүсэн хүлээж байгаа үр дүн нь өөрчлөгдөхгүй гэдгийг мэдэх шаардлагатай байдаг гэж хэлж байв. Орика-гийн Ник Аудин: Монгол улс өсөлтийнхөө потенциалыг хангах эсэх нь Засгийн газар нь бизнест хөрөнгө оруулалт хийх итгэл үнэмшил олгохуйц тодорхой, баталгаатай үндэс суурь болон зохицуулалтын бүтэц зохион байгуулалтыг бий болгох эсэхээс хамаарна гэж нэмж хэлж байна. Монгол бол харьцангуй эрсдэл өндөртэй, өгөөж өндөртэй орчин юм. Харамсмаар асуудал нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид тогтвортой байдлыг хайж хүлээж байхад, үндэсний сонирхол нь зөвхөн уул уурхайн салбар тэдний төлөө юу хийх вэ гэдэгт санаа зовж байгаад оршиж байна. Бест Дриллинг-ийн захирал Нямбаяр: Одоо тухайн салбарт их хэмжээний гадаадын хөрөнгө оруулалт өртөг өндөртэй гадны мэргэжилтнүүдийг хөлслөн ажиллуулдаг гадаадын компаниудад шууд орж ирээд буцаад шууд гараад явдаг гэсэн ойлголт явж байна гэж хэлэв. Одоогоор засгийн газар Оюу Толгойд дотоодын гүйцэтгэгч нарыг хангалтгүй ашиглаж байна гэсэн санаа зовнил байна. Түүний хамгийн том хоёр гүйцэтгэгч болох Редпат ба Мэжор Дриллинг нь Австрали болон Канадын компаниуд юм. Үүнийг бичиж байх үед Оюу Толгойн дэд бүтцийн гүйцэтгэгч болох Флюор-т 2600 Хятад ажилчдыг хөлсөөр ажиллуулна гэсэн хараахан баталгаажаагүй төлөвлөгөө байсан юм. Үүнтэй төстэйгээр, МоЭнКо тус орны баруун хэсэгт өөрийн дэд бүтэц дээр Хятадын нэгэн компанийг хөлсөөр ажиллуулж байгаа. Монгол улсад ажилгүйдэл 20-оос дээш хувьтай байхад эдгээр компаниуд Монголын нийгмийн төлөө гэхээсээ илүү өөрсдийн эрх ашгийн төлөө ажиллаж байгаад нь Монголчууд дургүйцэж байгаад гайхах зүйлгүй юм. Професи Ресурс-ийн ахлах зөвлөх Ранжеет Сундхер: Бид энд ирээд, татвараа төлж, байгаль орчны тухайд зөв зохистой зүйлийг л хийхээс биш өөр зүйл хийж чадахгүй шүү дээ. Бид ямар засгийн газар биш гэж олон улсын үзэл бодлыг нэгтгэн дүгнэж байна. Түүнчлэн, Оюу Толгой болон МоЭнКод шударга байх үүднээс, тодорхой ажлыг хийж гүйцэтгэх чадавхтай Монголын компаниуд цөөн байгаа учраас менежерүүд бизнесийн сайн шийдлийг улс төрийн сайн шийдэлтэй тэнцвэржүүлэн ажиллуулах л хэрэгтэй гэж санагдаж байна. Дүгнэлт Нөхцөл хатуу байж болох боловч Монгол улс бизнест нээлттэй орон. Монгол улс ашигт малтмалын арвин баялаг нөөцтэй бөгөөд яг одоо орж ирж байгаа компаниуд ч гэсэн анхдагчдын нэг нь байх болно. Хятадын түүхий эдийн болон эрчим хүчний цангаа тайлагдаагүй цагт боломжууд элбэг хэвээр байх болно. Гэвч гадаадын компаниудын болон үндэсний ашиг сонирхол алд дэлэм зөрүүтэй байх тохиолдолд орчин нь түвэгтэй байсаар байх болно. Хэрэв жирийн Монголчууд өөрсдөд нь авч ирэх ашиг тусыг шууд харж, гадаадын компаниуд үнэхээр Монголын санаа зовнилыг харгалзсан урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийж чадвал гадаадын хөрөнгө оруулалттай уул уурхай тус орны хөгжилд нэн чухал бөгөөд ашиг тустай үүргийг гүйцэтгэж чадах болно.