TA TIL BILMAS SABOQLAR

Transcription

1 1991-yildan chiqa boshlagan O zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda 0055-raqam bilan qayta ro yxatga olingan yil. 6-son. Bosh muharrir: Bahodir JOVLIYEV Tahrir hay ati: Ulug bek INOYATOV Nizomiddin MAHMUDOV Kadirbay BEKTURDIYEV Nargiza RAHMONQULOVA Mamatqul JO RAYEV Maqsudjon YO LDOSHYEV Sirojiddin SAYYID Jabbor ESHONQULOV Abdurahim NOSIROV Lutfulla JO RAYEV (bosh muharrir o rinbosari) Shahnoza JO RAYEVA Jamoatchilik kengashi: Muhammadjon ALIYEV Ergesh ABDUVALITOV Manzura DADAXO JAYEVA Lutfullо JO RAYEV Ehson TURDIQULOV Valijon QODIROV Sahifalovchilar: Akmal FARMONOV Gulnoza VALIYEVA Nashr uchun mas ul: Dono XO JAYEVA Yuliya MUSURMANOVA Tahririyat manzili: , Toshkent shahri, Navoiy ko chasi, 30-uy. Telefon: (0 371) , , , til_adabiyot@umail.uz veb-sayt: Jurnaldan ko chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta limi»dan olindi, deb izohlanishi shart. Jur nalda nashr etilgan maqolalarda mual liflarning tahririyat nuqtayi nazariga muvofiq kelmaydigan fikr-mulohazalari bosilishi mum kin. Tahririyatga kelgan qo lyozmalar taqriz qilinmaydi va muallifga qaytarilmaydi. Bosmaxonaga yilda topshi rildi. Ofset usulida chop etildi. Qog oz bichimi 60x84 1 / 8. Shartli bosma tabog i 6,0. «Times» garniturasi. 10, 11 kegl. «SANO-STANDART» MСHJ bos ma xona sida chop etildi. Manzil: Toshkent sh. Olmazor tum., Shiroq ko chasi 100. Buyurtma Adadi nusxa. Bahosi kelishilgan narxda. MUNDARIJA DOLZARB MAVZU Abdurahim Nosirov. O quvchining kundaligidagi baho... 3 Nilufar Abduraxmonova, Jasur Isroilov, San at Matlatipov. O zbek tili lotin alifbosi uchun klaviatura yoki unicode masalasi... 6 AKADEMIKLAR SUHBATI Nilufar Namozova. Adib, olim, fan arbobi... 8 TA TIL BILMAS SABOQLAR Dilorom Ergasheva. Kitob bebaho xazina ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR Shohida Nishonova. Tovushlar jilvasi Zulfiya Pardaуeva. Aqliy hujum fikrlash omili Mohigul Fozilova. Qiziqarli topshiriqlar METODIK TAVSIYA Nosirjon Uluqov. Lingvistik kompetentlikni shakllantirish omillari Shoira Normatova. Adabiyot darslari samaradorligini oshirishda o yin texnologiyalari Surayyo Shermuhamedova. Ta lim tizimini innovatsion texnologiyalar asosida isloh qilish Husniddin Suyunov, Gulhayo Jo rayeva. Adabiy ta limda savol va topshiriqlar ustida ishlash tamoyillari Hilola Suyunova. O quvchilarni ijodiy fikrlashga o rgatish Zumradkhon Teshaboeva. Problems of developing sociolinguistic competence of EFL teachers ADABIY TAQVIM Qozoqboy Yo ldosh. Manqurtlikning jono rtar tasviri TAHLIL Akram Hamdamov, Obidjon Karimov. Abdulla Oripovning Munojotni tinglab she ridagi o ziga xos mo jiza haqida Elmurod Nasrullayev. G afur G ulom talqinida Navoiyning lirik timsoli Nozima Qozoqova. Murojaat birliklarining funksional-pragmatik xususiyatlari TARJIMASHUNOSLIK Bashorat Bahriddinova. Olam mening nigohimda TADQIQOTLAR Dilnavoz Yusupova. Mumtoz adabiyotda mutalavvun hodisasi va ritmik urg u Sanobar Kamolova. Atoqli otlar oldida determinativlar qo llanishining o ziga xos semantik xususiyatlari Nilufar Dilmurodova. Adabiyotda psixologik va estetik talqin Saodat Kambarova. Mutolaaga qiziqtirishga doir bir usul xususida Jamila Asqarova. Ertaklarni nomlashning o ziga xosligi Qodirjon Mo ydinov. Sud nutqida ayrim terminlarning qo llanishi П р и л о ж е н и е АКТУАЛЬНОЕ СЛОВО ДНЯ Гулноза Юсупова. Формирование гуманистических ценностных ориентаций у учащихся старших классов... 1 МЕТОДИКА. ОПЫТ Махмуджон Рахимов. Повторенье мать ученья... 4 Максуда Нажмиддинова. Как прекрасен и велик русский, близкий всем язык!... 6 Тамара Хатамова. Погода... 8 Лариса Ким. Безличные предложения ИЗ ОПЫТА ПРЕПОДАВАТЕЛЯ Анаргул Калдибекова, Инесса Морхова. Роль современного преподавателя в образовании Саида Султанова. Методическое обеспечение профессиональной направленности студентов языковых вузов Шахноза Холматова. Особенности креативного мышления студентов в процессе обучения Феруза Джураева. Самостоятельная работа студентов важный фактор в изучении иностранных языков ИСПОЛЬЗУЙТЕ ЭТИ МАТЕРИАЛЫ Гулчехра Саримсакова. Коммуникативная направленность учебного диалога Азиза Бедилова. Эффективное формирование системы ценностей на материале пословиц и поговорок Нодира Гафурова. Важность дистанционного обучения в современном образовании Мархабо Эрназарова. Перевод как один из способов обучения НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ Ёркинжон Одилов, Феруза Мусаева. Лингвокультурный подход к изучению узбекских диалектов МЫСЛИ ВСЛУХ Садбарг Жумаева. Изменение отношения студентов к расширению своего фразеологического запаса ВНЕКЛАССНОЕ МЕРОПРИЯТИЕ Люба Ашурова. Светлое имя Пушкин jurnali O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining FILOLOGIYA va PEDAGOGIKA fanlari bo yicha doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrdir.

2 SAMARQANDDAGI XALQARO OLIMPIADA G OLIBLARI ANIQLANDI YOZNI MAROQLI O TKAZAMIZ! Shu yilning iyun kunlari Samarqandda umumiy o rta ta lim maktabla rining sinf o quvchilari o rtasida fizika va astronomiya fanlari bo yicha Mirzo Ulug bek nomidagi xalqaro olimpiada o tkazildi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan tashkil etilgan mazkur nufuz li xalqaro tanlovda O zbekiston, Rossiya, Belarus, Yaponiya, Qozog iston, Qirg iziston va Turkmanistondan vakillar ishtirok etdi. Ilk bor tashkil etilgan xalqaro olimpiadada ushbu mamlakatlardan 45 nafar iste dodli o quvchi fizika va astronomiya fanlari bo yicha o z bilimini sinov dan o tkazdi. 24-iyun kuni xalqaro olimpiada g olib va sovrindorlari aniqlandi. Astronomiya fanidan qirg izistonlik Anarbekov Iriskeldi oltin medalni qo lga kiritdi. Qozog iston vakili Amankul Janibek kumush medalga, hamyurtimiz Bozorqulov Do stmamat va yana bir qozog istonlik o quv chi Kenes Erjan bronza medalga sazovor bo lishdi. Fizika fanidan O zbekiston jamoasi a zosi Umidjon Hafizov g oliblikni qo lga kiritdi. Tinichbekov Temur (Qirg iziston), Amangeldi Islam (Qozog iston) hamda o zbekistonlik Hasanov Otabek va Nosirov Abdurahmon kumush medalga; turkmanistonlik Xodjamurodov Meylis, qozog istonlik Telman Erasil, Namugambetova Madina, qirg izistonlik Sidiqov Ernazar hamda hamyur tlarimiz Roziqov Soliboy, Halimov Bobur bronza me daliga munosib deb topildi. G oliblar tashkiliy qo mita tomonidan tantanali ravishda taqdirlandi. Mana navbatdagi o quv yili nihoyasiga yetib, o quv chilar yozgi ta tilni boshlab yuborishdi. Bu davrda hamma bolaning ham tog va tog oldi hududlarida, o z uyi dan ancha olisda joylashgan oromgohda dam olish imkoniyati yo q. Maktab darslaridan toliqqan o quvchilarni yozgi sog lomlashtirish jarayoniga jalb etish, ularning mazmunli dam olishini ta minlash bo yicha Xalq ta limi vazirligi muhim chora-tadbirlar rejasini belgiladi. Orom gohlarda ta lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish, ularni malakali pedagog va yetakchilar bilan ta minlash yuzasidan Yoz 2018 shtabi tashkil etildi. Unga ko ra, rahbar, pedagog xodimlar hamda to garak murabbiylari uchun har bir yo nalish bo yicha 5 nomdagi uslubiy qo llanma tayyorlanib, jami 2200 nusxada chop etildi. Dam olish maskanining ma naviyat va ma rifat xonasini jihozlash bo yicha tavsiyalar Respublika ma naviyat va ma rifat markazi xodimlari tomonidan takomillashtirildi. Aytish mumkinki, O zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi bilan hamkorlikda joriy mavsumda 194 ta statsionar oromgoh faoliyat ko rsatadi. Ularda nafar va 978 ta kunduzgi oromgohda nafar bolani sog lomlashtirish rejalashtirilgan bo lib, bu jarayonga jami nafar pedagog xodimni jalb etish mo ljallangan. Bunga O zbekiston yoshlar ittifoqi markaziy kengashi yetakchilari ham biriktirilgan. Shuningdek, O quvchilarning yozgi ta til davrini mazmunli tashkil etish konsepsiyasi ga muvofiq joriy yilda qurilish-ta mirlash ishlari olib borilmayotgan barcha umumta lim va maktabdan tashqari ta lim muassasalarida madaniy-ma rifiy va sport tadbirlari 15 iyundan 15 avgustgacha haftaning dushanba-juma kunlari muntazam o tkazilishi belgilandi. ENG ILG OR VA IJODKOR O QITUVCHILAR ANIQLANDI Xalq ta limi vazirligi tomonidan an anaviy tarzda sohadagi eng fidoyi, yangilikka intiluvchi va tashabbuskor o qituvchilarni aniqlash maq sadida o tkaziladigan Yil ning eng yaxshi fan o qituvchisi 2018 tanlovi joriy yilda bir qator o zgarishlar bilan yangicha tarzda o tkazildi. Tanlovning respublika bosqichi 11 ta hududda o tkazilib, 13 ta o quv fanidan jami 197 nafar ishtirokchi 4 ta shart bo yicha o zaro bellashdi. Jumladan, dars ishlanmasi va taqdimot, ishtirokchining oxirgi uch yil davomida erish gan yutuqlari (o quvchisining respublika va xalqaro tanlovlardagi muvaffaqiyati), dars mashg uloti hamda onlayn test-sinovlari kabi shartlar bo yicha bo lib o tdi. Mazkur tanlov davomida aniqlangan ilg or tajriba, o qitishning muqobil metodlari va texnologiyalari Respublika ta lim markazi mutaxassislari tomonidan o rganilib, tajriba-sinovdan o tkazilib, respublika miqyosida joriy etilishi ko zda tutildi. Ta tilda o quvchilarning xorijiy tillarni o rganish masala siga ham katta e tibor qaratilgan. Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi tomonidan 420 nafar chet tili mutaxassisligi bo yicha ta lim olayotgan talabalar ro yxati oromgohlar kesi mida shakllantirilgani bunga zamin yaratadi. Umumta lim maktablariga yetkazib berilayotgan Yoshlar kutub xonasi rukni ostida nashr etilgan 11 nomdagi badiiy ada biyot namunalari ham oromgoh kutubxonalaridan joy oldi. Muxlisa DO STMUHAMEDOVA tayyorladi. 2 til_adabiyot@umail.uz

3 Dolzarb mavzu Абдураҳим НОСИРОВ, Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги умумий ўрта таълим мактаблари ўқув-методик жараёнини ривожлантириш бош бошқармаси бошлиғи, филология фанлари доктори ЎҚУВЧИНИНГ КУНДАЛИГИДАГИ БАҲО у фарзандимиз келажаги ва мамлакат тараққиётига нечоғлиқ дахлдор? Фарзандингиз мактабда 5 баҳога ўқийди. Математика, табиий фанлар, чет тиллардан ҳам ўзлаштириши аъло. Бу яхши, албатта. Аммо, табиий савол туғилади: ушбу олинаётган баллар ўқувчининг эртанги келажагини нечоғлиқ кафолатлайди? Қолаверса, кундалик дафтардаги мазкур рақам ўқувчининг эгаллаган билимига қанчалик мос? Зеро, ўқитувчи ҳар куни синфдаги 30 нафар ўқувчини баҳоларкан, объектив ва субъектив омиллар таъсирига тушиши табиий. Қолаверса, мактабни физика фанидан аълога битирган ўқувчи келгусида зарурат сабаб уйдаги оддий дазмол ёки радиони тузатишига тўғри келса, ўша баҳоси (билими) асқатиб, муаммони ҳал қила оладими? Ушбу саволга, афсуски, аксарият ҳолатда ижобий жавоб олишимиз амримаҳол. Чунки кўпинча мактабда олган баҳоларимиз фақат назарий билимларни ёд олиб сўзамоллик билан такрорлаганимиз учун қўйилгани бугун сир эмас. Қизиқ-да, бунда бир хулоса билан ўзимизни ҳам, муаллимни ҳам айблаб бўлмайди. Чунки унинг замирида амалдаги ўқитиш жараёнида амалий билим, кўникмадан кўра назарий қарашларга устуворлик берилгани сезилиб қолади гоҳида. Ёш авлод таълим-тарбияси, ўқитувчи меҳнатининг мураккаб, ўз навбатида, нозик жиҳатлари ҳам шунда аслида. Мазкур масалага объектив ечим топиш мақсадида Халқ таълими вазирлиги томонидан кўплаб халқаро тажрибалар ўрганилиб, амалиётга татбиқ этилмоқда. PISA қандай дастур? PISA ўқувчиларнинг таълимий ютуқларини ба ҳолаш бўйича халқаро дастур (инглизча Programme for International Student Assessment (бундан буён PISA)) дунёнинг барча давлатларида 15 ёшли ўқувчиларнинг (ўқиш, математика, табиий фанлар бўйича) саводхонлигини баҳолаш ва билимларини амалиётда қўллай олиш даражасини баҳоловчи тест. Мазкур дастур 1997 йилда ишлаб чиқилган бўлиб, 2000 йилда биринчи маротаба амалиётда қўлланган. Дастурнинг тестлари халқаро Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилоти (инглизча Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD)) томонидан консорциумда етакчи халқаро ил- мий ташкилот ва миллий марказлар иштирокида ишлаб чиқилади. Консорциум Австралия педагогик тадқиқотчилар бирлашмаси (ACER), Нидерландия Миллий Педагогик Ўлчовлар (CITO) институти кўмагида бошқарилади. АҚШнинг Педагогик Тест Хизмати (ETS), Япония Таълим тизимидаги Миллий тадқиқотлар институти (NIER), АҚШнинг Вестат (WESTAT) ва дунёдаги бошқа нуфузли таълим ташкилотлари ҳамкорлигида олиб борилади. PISA тадқиқотлар мониторинги бўлиб, у турли давлатлар таълим тизимидаги ўзгаришларни аниқлаш ҳамда солиштиришга ёрдам беради ва таълимдаги стратегик ечимларни самарали баҳолаб беради. Эътиборлиси шундаки, хорижий давлатлар томонидан бирор мамлакатга халқаро инвес тицияларнинг киритилишида айни мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, истиқболига устувор аҳамият қаратилиши баробарида мактаб ўқувчиларининг билим даражаси PISA натижалари ҳам инобатга олиниши бежиз эмас. Бинобарин, мамлакатдаги интеллектуал салоҳият инсон омили, бўлғуси мутахассис кадрлар сифатида ёшлар камолотига бевосита боғлиқ. Шу маънода мазкур тадқиқотлар натижаси барча давлатларда жуда катта иштиёқ билан ўрганилади. Ушбу кузатишни дунё жамоатчилигининг Олимпиада ўйинлари натижаларига қизиқиши билан ҳам тенглаштириш мумкин. Зеро, Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилотининг 2010 йилги ҳисоботи таҳлилларига кўра PISA бўйича мамлакат ўқувчилари баҳосининг 50 баллга ошиши ушбу давлатнинг ҳар йиллик иқтисодий кўрсаткичи 1 фоизга ўсаётганини англатиши ҳам ҳақиқат. Синовлар қайси фанлардан ўтади? PISAда ўқувчиларнинг билим сифати мониторинги 3 та асосий йўналиш бўйича: ўқиш саводхонлиги, математик саводхонлик, табиий фанлар саводхонлиги бўйича ўтказилади йиллар натижасига кўра Шарқий Осиё давлатларида энг яхши кўрсаткич Хитой, veb-sayt: 3

4 Dolzarb mavzu Корея, Сингапур ва Япония давлатларида қайд этилган. Европада эса биринчи ўнталик лидерлари Финляндия ва Голландия давлатлари бўлган йилда тестда 32 давлатдан 265 минг нафардан ортиқ ўқувчи иштирок этган бўлса, 2012 йилда 65 давлатнинг икки карра кўп ўқувчилари билими синовдан ўтказилган. Бунда тестларнинг 3 дан 2 қисми ўқиш ва ўқиганини тушунишга доир билимларни ўрганиш мақсадига қаратилгани аҳамиятлидир. Дарҳақиқат, PISA тестлари ҳар 3 йилда ўтказилиб, унда иштирок этадиган давлатлар сони ортиб бормоқда йилда ушбу тестларда 72 та давлат ўқувчилари қатнашиб, ўқиш, математика, табиий фанлар саводхонлиги бўйича Сингапур 1-ўринни, Гонконг (Хитой) 2-ўринни, табиий фанлар саводхонлиги бўйича Япония 2-ўринни, Эстония 3-ўринни, Россия Федерацияси ўқувчилари умумий кўрсаткичда 23-ўринни эгаллаган. Бу умумий таълимни такомиллаштириш учун мазкур тадқиқотнинг муҳимлигини эътироф этган давлатлар сони ортаётганлигидан далолатдир. Ўзбекистон учун PISA нега керак? Ҳозирги кунда миллий инновацион тизимни ривож лантириш ҳамда инновацион салоҳиятни такомиллаштириш мамлакат иқтисодий ўсишининг энг муҳим омиллари ҳисобланмоқда. Шунинг учун мазкур омилларни тадқиқ этиш муаммолари дунёнинг кўплаб давлатлари ва халқаро ташкилотлар учун долзарб. Шу муносабат билан инновацион ривожланиш даражасини тезкор ва ишончли таҳлил қилишга мўлжалланган баҳолаш тизими мавжудлиги катта аҳамиятга эга. Бундай баҳолаш тизимлари сифатида обрўли халқаро ташкилотлар томонидан яратилган халқаро рейтинг тизимлари қўлланилмоқда. Шулардан энг машҳур рейтинг тизими INSEAD бизнес-мактаби, Корнел университети ва Жаҳон интеллектуал мулк ташкилоти томонидан қўлланилаётган Глобал инновацион индексдир. Глобал инновацион индекс (бундан буён ГИИ) инновацион фаолият бўйича энг муҳим ахборотлар манбаи ҳамда маъмурий ташкилотлар учун фойдали назорат воситаси сифатида дунё миқёсида эътироф қилинган. Мазкур индекс иқтисодий жиҳатдан ривожланган, шунингдек, бозор иқтисодиёти энди шаклланаётган давлатларда қўлланилиши ҳамда инновацияларга кенг ёндашиши боис эътиборга лойиқ. Ўзбекистон Республикаси инновацион ривожланиш вазирлиги баёнотига биноан мамлакатимиз ГИИ тадқиқотларида иштирок этиши лозим. Бу инвесторларда ҳар қандай давлатга, жумладан, Ўзбекистонга ҳам инвестиция киритилиши, юқори технологик ишлаб чиқариш, глобал меҳнат хизматлари бозорида рақобатбардош кадрлар тайёрланишига ишончни шакллантиради. Чунки мамлакатнинг иқтисодий-ижтимоий тараққиёти бевосита таълим сифати, аҳоли фаровонлигининг ошгани баробарида ёш мутахассис кадрларнинг интеллектуал салоҳиятидан дарак беради. ГИИ Инсон капитали ва тадқиқотлар гуруҳининг маълумотлари таҳлили, Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЕСD)нинг Халқаро ўқувчиларни баҳолаш дастури (PISA) доирасида олинган кўрсаткичларга эътибор қаратиш лозим. PISA дастури Ўзбекистонда! Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ЮНИСЕФ билан ҳамкорликда PISA талаблари асосида умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартлари ва ўқув дастурларини такомиллаштириш устида иш олиб бормоқда. Жумладан, ЎзР ВМнинг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон қарори билан тасдиқланган Давлат таълим стандартлари, ўқув режа ва ўқув дастурлари (биринчи навбатда математика, физика, биология, она тили ва адабиёт) халқаро экспертлар Анна Голубева (Эстония), Натия Джохадзе (Грузия), Александр Сокол (Латвия) томонидан кўриб чиқилди, уларнинг хулоса ва тавсиялари олинди ҳамда шу асосда давлат таълим стандартлари, ўқув режа ва ўқув дастурларининг дастлабки такомиллаштирилган лойиҳалари ишлаб чиқилди. Грузия ва Эстония давлатларидан ташриф буюрган экспертлар, Олий ва ўрта махсус таълим муассасалари, халқ таълими тизими мутахассислари билан ҳамкорликда ўқувчиларда шакллантирилиши лозим бўлган таянч компетенциялар кўриб чиқилди ва улар интеграция қилиниб, 6 тадан 4 тага туширилди. Бугунги кунда ДТС ва ўқув дастурлари (математика, биология, физика) лойиҳалари халқаро экспертлар иштирокида такомиллаштирилмоқда. Таҳлиллар жараёнида фанлараро ва синфлараро такрор бўлган компетенциялар аниқланиб, 19 фаннинг 50 дан ортиқ компетенциялари 6 та фан йўналишлари бўйича умумлаштирилиб, 14 тага келтирилди. Халқаро баҳолаш синовлари қандай натижаларни кафолатлайди? Албатта, мазкур саволнинг жавоби барча учун қизиқарли бўлиши табиий. Бинобарин, амалдаги баҳолаш мезонлари ҳам даврлар синовидан ўтган тизим сифатида ўз ижобий сифатларини кўрсатгани аниқ. Аммо бугунги таълим жараёнидаги янгиланишлар, табиийки, унинг сифат самарадорлигини баҳолаш ҳамда халқаро стандартлар асосида белгилаш талабини қўйиши равшан. Шу нуқтаи назардан Халқаро баҳолаш синовлари, энг аввало, таълим тизимидаги ўзгаришларни аниқлаш, ўқувчиларнинг саводхонлик даражасини холисона баҳолаш ва халқаро миқёсда солиштириш имконини яратиши билан аҳамиятлидир. Шунингдек, маълум муддатда узлуксиз ўтказилиб бориладиган тестлар вақт ўтиши билан ўқувчилар билимидаги ўзгаришлар тенденциясини тавсифловчи миқдорий кўрсаткичларни аниқлаб, тафовутларни бартараф этиш бўйича тегишли чоралар кўришни ҳам талаб этади. Бу эса таълим сифатига бевосита салбий таъсир кўрсатувчи омиллар ва ўқувчиларга сифатли таълим бериш учун умумтаълим мактабларида яратилган шарт-шароитларни баҳолаш юзасидан ҳам миқдорий кўрсаткичларни аниқлаш имконини беради. Эътиборлиси, ушбу жараёнда мактаб 4 til_adabiyot@umail.uz

5 Dolzarb mavzu ўқувчиларининг саводхонлиги ҳамда билимларини амалиётда қўллаш қобилиятини ривожлантириш борасида давлат ва нодавлат ташкилотлари ҳамда ота-оналарнинг ҳамкорлигини мувофиқлаштиришни ҳам таҳлил этиш имконияти юзага келади. Энг муҳими, ушбу баҳолаш тизими асосида ўқувчилар билимидаги ўзгаришлар мамлакат иқтисодий ва ижтимоий ўсиш кўрсаткичларининг ҳам ошаётганидан далолат беради. Пировардида, мамлакатимиз узлуксиз таълим тизимини халқаро стандартлар асосида ислоҳ қилишга имкониятлар кенгайиб, таълим муассасалари ўртасида соғлом рақобат муҳити ривожлантирилишига эришилади. Масъулият ва навбатдаги вазифа нималардан иборат? Ҳар бир янгилик амалиётга татбиқ этилар экан, у ўзига хос муаммоларнинг ечимини талаб этиши айни ҳақиқат. Шу маънода халқаро баҳолаш синовларининг жорий этилиши ҳам таълим тизими масъул лари олдига кўплаб янги вазифалар қўймоқда. Биринчидан, халқаро тадқиқотлар натижаларига асосланган ҳолда она тили, математика ва табиий фанларнинг амалдаги Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари ва ўқув адабиётлари мазмунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш долзарб ва кечиктириб бўлмас вазифа ҳисобланади. Бу эса юқоридаги фанлардан PISA баҳолаш дастури йўналишида миллий саволлар базасини яратиш ва ўқув дастурларига интеграция қилиш заруриятини ҳам юзага келтириши табиий. PISA баҳолаш дастури йўналишидаги саволлар сингдирилган ўқув дастурлари асосида қўшимча методик қўлланма, адабиётлар яратиш ва амалиётга жорий этиш эса навбатдаги вазифа бўлиб, бу йўналишдаги қўшимча адабиётларнинг кўплиги ўқувчилар билим ҳамда кўникмаларининг доимий кенгайиб боришини таъминлайди. Она тили, математика ва табиий фанларни ўқитиш шакллари, методлари ва технологияларини янгилаш ва ўқитувчиларнинг бу борадаги билими ва тайёргарлигини кучайтириш бўйича малака ошириш курсларини ташкил этиш ҳам долзарб аҳамиятга эга. Зотан, умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларини синовларга замонавий билим ва илғор тажрибага эга муаллимлар тайёрлайди. Табиийки, мавжуд шароит ва имкониятларни ҳисобга олган ҳолда PISA баҳолаш дастури асосида ўқувчилар саводхонлигини баҳолашнинг миллий тизимини яратиш ҳамда амалий кўникмалар шакллантирилишини баҳолашга қаратилган синовларни тизимли равишда ўтказиб бориш йўналишида ҳам талай муаммолар ўз ечимини топиши муҳим аҳамиятга эга. Бу борада юртимиз таълим муассасаларининг юксак интеллектуал ижодий салоҳиятга эга бўлган педагог ва илмий кадрларини ривожланган давлатларнинг етакчи таълим ва илмий муассасаларида малакасини ошириш ва стажировка ўташини ташкил этиш, Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилотига аъзо давлатлардаги нуфузли таълим ва илмий марказлар, халқаро ҳамда хорижий ташкилотлар билан ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш катта аҳамият касб этади. Шу орқали Раҳбар ва педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тармоқ марказларининг ўқув жараёнларига юқори малакали хорижий олимлар, ўқитувчи ва мутахассисларни жалб қилиш имконияти кенгайиб, ўзаро тажрибалар алмашинувига зарур шароитлар яратилади. Албатта, мазкур вазифалар ўқувчиларнинг она тили, математика ва табиий фанлардан PISA халқаро баҳолаш дастурига намунали тайёргарлик кўриш лари, мустақил таълим олишлари учун етарли шарт-шароит яратишда мустаҳкам пойдевор бўлиб хизмат қилади. Натижада бугун камолга етаётган ёшларимизнинг мазкур тестлардаги юқори баҳолари уларнинг интеллектуал салоҳияти ҳамда мамлакат истиқболининг янада нурли бўлишига ишончимизни мустаҳкамлаши шубҳасиз. Шу ўринда математика ва физика фанларидан тайёрланган PISA, TIIMMS тести ҳамда анъанавий Очиқ ва Ёпиқ тест саволларидан намуналарни келтиришни лозим топдик. Ҳозирда биринчи бор оммавий тест ва баҳолаш жараёнига янги турдаги топшириқлар киритилган. Яъни тест саволлари ўқувчидан янги объектни тадқиқ этувчи интерфаол муаммолар, виртуал мосламалар (МР3 плеер, кондиционер) ва объек тив қонуниятларга асосланган жавобларни талаб этади. Қуйида PISA, TIMMS тестидан (математика, физика фани мисолида) намуна келтирамиз: 1. Расмда цилиндрнинг тузилиши тасвирланган. 1 рақами билан нима белгиланган? 1 А ) Цилиндр ясовчиси B) Цилиндр асоси 2 C) Цилиндр ён сирти D) Цилиндр ўқи 3 2. Сонларни қўшишга доир ёзувда ҳарфлар билан қандай рақамлар белгиланган? A) A=9, B=5, D=6, E=7, F=1, G=0, H=8, O=2 B) A=9, B=5, D=6, E=7, F=1, G=7, H=8, O=3 C) A=9, B=5, D=6, E=7, F=1, G=0, H=8, O=4 D) A=9, B=5, D=6, E=7, F=1, G=0, H=7, O=5 PISA, TIMMS тести (физика фани мисолида) 1. Расмда кўрсатилган шам устига шиша идиш ёпилди ва маълум вақтдан кейин шам ўчиб қолди. Нега? А) Шиша идишнинг ичи қизиб кетди B) Шиша идишнинг ичи совиб кетди C) Шиша идишнинг ичида ҳаво қолмади D) Бундай бўлиши мумкин эмас veb-sayt: 5

6 Dolzarb mavzu Nilufar ABDURAXMONOVA, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universiteti o qituvchisi, filologiya fanlari bo yicha falsafa doktori; Jasur ISROILOV, Namangan davlat universiteti; San at MATLATIPOV, O zbekiston Milliy universiteti magistri O ZBEK TILI LOTIN ALIFBOSI UCHUN KLAVIATURA YOKI UNICODE MASALASI O zbek tili lotin alifbosida 29 ta harf bor. U boshqa lotin alifbolaridan farqli xususiyatlarga ega. Bu alifbodagi 5 harfning, ya ni o, g, sh, ch, ng harflarning ikkita harf yoki belgilardan tashkil topganligidadir. Afsuski, bu xususiyat ko pincha imlo qoidalari buzilishiga olib keladi. Bugunga qadar deyarli barcha yozishmalarda o va g harflardagi (apostrof) o rniga (tutuq belgisi)ni ishlatib kelganmiz. Turkiy tillar alifbolarini ko zdan kechirib bu tovushlar Ö, Ğ, Ş, Ç harflari bilan belgilanganligiga amin bo lish mumkin. Bir tomondan, bu harflar imloda uchraydigan xatolar va yozuvlarni kamaytirib, tushunarliroq va aniqroq qilsa, ikkinchi tomondan, klaviaturalarni standartlashtirish muammosini keltirib chiqaradi. Hozirda ko plab kompyuter klaviaturalaridan foydalanib asosiy o zbek harflarini qiynalmasdan terishimiz mumkin, lekin O, G va (tutuq belgisi) bundan mustasno. Odatda, so zning o rtasida o yoki g harfidan foydalanmoqchi bo lsak, < > belgisi o rniga < > ni ishlatamiz. Yana bir muammo: biz ushbu harflarni terganimizda kompyuter ularni bitta belgi sifatida qabul qilmaydi. Bu harflar xato terilganiga deyarli hech kim e tibor ham bermaydi. Buni esa imlo xatolarni tekshiruvchi aniq vosita (dastur) yo qligi bilan izohlash mumkin. Masalan: She riyat inson ruhiyatini tetiklashtiruvchi tabiat in omi bo`lib, bu in`omni har kim ham yaratishga qodir emas. Bunga katta iste`dod, qobiliyat va chuqur bilim talab etiladi. Sizning e`tiboringizga havola etilayotgan ushbu she`rlar yuqorida sanab o`tilganlar mahsulidir. Bu yerda (`) belgisi ham o va g uchun, ham tutuq belgisi o rniga ishlatilmoqda. Bu muammoning yechimi standart o zbek klaviaturasini ishlab chiqishdir (1-rasm). Standart klaviaturani yaratishda bizga yuqoridagi belgilarning Unicode da mavjud emasligi qator murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Quyida bir nechta usulda bu muammolarni hal qilish variantlarini taklif qilmoqchimiz. Standart klaviaturada qo sh belgili harflarni maxsus dastur yordamida o zbek tilida ishlatilmaydigan tugmalariga bog lab qo yish orqali hal qilish mumkin. 1 Bunda sh harfi uchun w tugmasi tanlanadi. Yuqoridagi 5 ta harflarni hosil qilish uchun Unicode dagi quyidagi belgilar ishlatildi: Harf Kichik harf uchun ishlatilgan Unicode Katta harf uchun ishlatilgan Unicode sh U+0073, U+0068 U+0053, U+0068 ch U+0063, U+0068 U+0043, U+0068 ng U+006e, U+0067 U+004e, U+0067 o U+006f, U+2018 U+004f, U+2018 g U+0067, U+2018 U+0047, U+2018 U+2019 U+2019 Ushbu klaviaturani kompyuterimizga o rnatib ishlatganimizda belgilarni kiritish osonlashadi, lekin yagona muammo kompyuter yuqoridagilarni bitta belgi sifatida qabul qilmaydi. Ma lumki, biz rasmiy hujjatlar uchun Times New Roman shriftini ishlatamiz. Aynan ushbu shrift turini o zgartirgan holda yangi shrift turini hosil qilishimiz mumkin. FontLab dasturidan foydalangan holda yangi shrift turini yaratdik. 2 Unda o zbek tilida kam ishlatiladigan w harfini sh, c harfini ch, = belgisini ng, \ belgisini o, ` belgisini g harflari bilan almashtirdik. Lekin bu usulning eng katta kamchiligi shundaki, biz yaratgan shrift orqali yozilgan matnni boshqa shrift turiga o tkazadigan bo lsak, almashtirilgan belgilar oldingi holatiga qaytib qoladi. Demak, bu usuldan tor doirada foydalanishimiz mumkin bo ladi. 2-rasm. 1-расм. Taklif qilinayotgan standart o zbek klaviaturasi. 6 til_adabiyot@umail.uz

7 Dolzarb mavzu 2-rasm. Biz tayyorlagan shriftda yozilgan matn. Eng maqbul variant bu Unicode ga yangi belgilar kiritish uchun tavsiya berish va qo shish. Yuqoridagi belgilar uchun Unicode da maxsus kod mavjud bo lsa, xatosiz yozish imkoniyati tug iladi. Unicode dan maxsus belgi olishdan ko zlangan asosiy maqsad orfografik xatoliklarni tekshirayotganda yozilgan matn o zbek tilida yozilganligini avtomatik holatda aniqlab olishi uchun zamin yaratishdir. Biz yozayotgan matnda, albatta, yuqoridagi belgilarni ishlatamiz. Ingliz klaviaturasidan foydalanganimiz uchun o zbekcha matnni matn muharriri dasturlari ingliz tilida yozilgan matndek qabul qiladi va imlo xatolarini avtomatik tekshirmaydi. Kuzatishlar shuni ko rsatmoqdaki, Unicode uchun yangi belgi qo shish kamida bir yil vaqtni oladi. Misol uchun, Rossiya rubl () belgisini kiritish uchun 3 oy, yoqish tugmalarini (,,, va ) kiritish uchun esa 2 yil vaqt ketgan. Unicode ga yangi belgi qo shish uchun quyidagi minimum talablarni bajarish kerak: 1) qo shilayotgan belgi hamma uchun umumiy va to g ri bo lishi; 2) ulardan foydalanish uchun isbot va dalillar keltirilishi; 3) mualliflik huquqi bo yicha cheklovlar bo lishi; 4) unicode ishchi guruhi qo shilayotgan belgilarni foydali deb hisoblashi. Unicode bizning so rovimizni qabul qilgan bo lib, hozirgi kunda ularga bir necha variantdagi shrift turlarini taqdim etishga tayyorlanmoqdamiz. Misol uchun: Uz_Font.ttf Unicode dan biz 5 ta belgi uchun yangi kod olganimizdan keyin yuqorida keltirib o tgan 2 ta yechimimizni ham yangi kodlar bilan to g rilab qo yamiz. Standart o zbek alifbosini yaratishning AKT jihatidan afzalliklari ko p. O zbekcha so zlarni Office dasturida tartiblasak, u ingliz tili alifbosi tartibida joylashadi. Bunga yana asosiy sabab o zbek tilining o z mashina tili uchun yagona kodga ega bo lgan tizimi yaratilmaganligidir. Masalan, quyidagi so zlarni tahlil qilsak: Tartiblanmagan so zlar Office dasturida tartiblanishi O zbek alifbosi asosida tartiblanishi chiroyli 1. baho 1. baho jo ja 2. chiroyli 3. daryo baho 3. daryo 4. jo ja suv 4. jo ja 5. suv daryo 5. o quvchi 6. o quvchi o quvchi 6. suv 2. chiroyli Ko rinib turibdiki, Microsoft office word dasturi ingliz tiliga mo ljallangan. Bu yerda o zbek alifbosidagi ayrim grafemalar mavjud emas; o, g, ch harflari xuddi ingliz tili harflari singari quyidagicha qabul qilinadi: o >o, g >g, ch >c. Unicode kompyuter lingvistikasi va leksikografiyasida ham muhim. O zbek tilining morfoanalizatori uchun so zlarning morfem tahlili yoki statistikasida alifbomizdagi harfiy birikmalar noqulaylik tug diradi. Bunda harfiy birikmalardan voz kechmagan holda ularni yagona grafema tarzida qabul qilish uchun Unicode olinsa, muammoning yechimi topilgan bo ladi, chunki sh, ch, ng harflariga ingliz tilidan olingan ikkita harf deb qaralmaydi. O zbek tilining milliy alifbosi uchun yagona mashina kodi olinsa, kompyuter o zbekcha matnni tahlil qilayotganda bunday harfiy birikmalarni bitta harf sifatida qabul qiladi. Matnni ovozlashtirish masalasida ham biz tavsiya qilayotgan Unicode yordam berishi mumkin. Xususan, ng (si+ngil) va n+g (un-ga) ko rinishdagi harfiy ketmaketlik uchragan paytda klaviaturaning maxsus belgilari orqali foydalanuvchi ng harfi kelganda bitta klavishni bosadi, biror so z n bilan tugagan, g bilan boshlangan hollarda alohida harflar terilaveradi. O zbek alifbosi uchun Unicode ni olish ayrim imloviy xatoliklarni bartaraf etadi. Masalan, so zlarda [ ] va [ ] belgilari yanglish qo llanadi. Chunki o, g harflarini bosib yuqoridagi belgini ifodalash uchun klaviaturada ortiqcha harakat bajariladi, ya ni probel-apostrof-<- (strelka)-backspace (o chirish) klavishi bosiladi. Ko p norozilikka sabab bo lgan holat mana shunda ko rinadi, nazarimizda. Shu bois agar o, g harflari uchun ajralmas holatda yagona Unicode deb qabul qilinsa, imlodagi xatoliklar bartaraf etiladi. Mustaqillikdan so ng millionlab adadda lotin yozuvidagi adabiyotlar chop etildi. AKTdan unumli foydalanmay turib boshqa alifboni joriy etishning quyidagi kamchiliklari kuzatiladi: adabiyotlarni qayta nashr etish uchun ortiqcha mablag sarflanadi; 1993-yildan buyon lotin alifbosida savodi chiqqan avlod uchun yana chalkashliklar kelib chiqadi, bu esa lotin alifbosining keng ommaviylashuviga to sqinlik qiladi. Butun dunyo lingvistikasi endilikda 29 harfdan iborat bo lgan alifboni o zbek alifbosi sifatida tan oldi. Boshqa tildan o zlashtirilishi mumkin bo gan ayrim harflar milliy g ururga ta sir etishi mumkin. Agar Unicode masalasi hal etilmasa, o zbek tilining Internetdagi maqomi o zgarishsiz qolaveradi. Xullas, o zbek tilidagi 5 ta qo sh belgilarni Unicode ga kiritib, ular uchun yangi kod olsak, o zbek tili axborot texnologiyalari qurilmalari o z o rniga, shriftiga ega bo ladi. Unda nafaqat imlo xatolarning oldi olinadi, balki u orfografik xatolarni tekshirishda, tarjimon dasturlardagi matn tilini avtomatik aniqlash tizimi uchun ham yaxshi bo ladi. Bu standartning kelajakda imlo xatolarini kamaytirish, yozuvda o zbek tilidan kengroq foydalanishga yo l ochishiga ishonamiz. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Choudhury, R., K.Kashyap, and N.Deb, A survey on the different approaches of context sensitive spell-checking. International Journal of Engineering Science and Computing, 6(6): Fierman W., Language planning and national development: the Uzbek experience. Berlin, Germany; New York, USA: Mouton de Gruyter. Gupta, N. and P. Mathur, Spell checking techniques in NLP: A survey. International Journal of Advanced Research in Computer Science and Software Engineering, 2(12): Li, X., J.Tracey, S.Grimes and S.Strassel, Uzbek-English and Turkish-English Morpheme Alignment Corpora. In Proceedings of LREC pages Singh, S.P., A.Kumar, L.Singh, M.Bhargava, K.Goyal, and B.Sharma, Frequency based spell checking and rule-based grammar checking. In Proc. of International Conference on Electrical, Electronics, and Optimization Techniques (ICEEOT). IEEE. veb-sayt: 7

8 Akademiklar suhbati АДИБ, ОЛИМ, ФАН АРБОБИ Атоқли адабиётшунос олим ва адиб, филология фанлари доктори, «Эл-юрт ҳурмати» ордени соҳиби, Беруний мукофоти лауреати, Ўзбекистон Республикаси фан арбоби, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси ҳақиқий аъзоси Наим КАРИМОВнинг кенг қамровли илмий-ижодий фаолияти ўтган аср маърифатпарварлик адабиётидан то бугунги кун адабиётигача бўлган даврни қамраб олади. Адибнинг Чўлпон, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Шайхзода, Миртемир, Усмон Носирга бағишланган маърифий-биографик роман ва қиссалари; Ойбек, Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Ҳамза Ҳакимзода асарлари кўпжилдликларини яратишдаги жонбозлиги; мустамлакачилик даври қурбонлари хотирасини абадийлаштириш йўлидаги хизматлари; адабиёт дарсликларини яратиш борасида халқ таълими соҳасига қўшган ҳиссаси; жаҳон адабиётининг етук намояндалари ижодига бағишланган илмий-оммабоп мақолалари... буларнинг барчаси катта мактаб. Қуйидаги суҳбатимиз академик ҳаёти ва фаолиятининг айрим қирралари хусусида бўлди. Устоз, суҳбатларингиздан бирида: Уйимизга одамлар китоб ўқиш учун келарди..., дегансиз. Мана шундай маърифатли муҳитда улғайган бола бир кун келиб шоир ёки академик бўлади, албатта, дейишса, ҳеч ким ажабланмаса керак. Бироқ ҳар қандай муҳитда ҳам илм, маърифат излаб завқ билан қилинган меҳнат ва эзгу мақсад йўлидаги изчил интилиш ўз мевасини бериши ҳам бор гап. Илм ва ижоднинг ўзингизга аён сир-синоатлари, доимий иш тартибингиздаги ибрат олса арзигулик жиҳатлар ва яна ҳаётда олдингизга қўйган мақсадларингизга эришиш йўлида Сизга кўмак ва рағбат берган омиллар ҳақида гапириб берсангиз. Бизнинг уйимизда мўъжазгина кутубхона бўлган. Юқоридаги сўзларни эҳтимол суҳбатдошим эшитар-эшитмай ёзиб юборгандир. Қолаверса, 30-йилларда шаклланган ўзбек зиёлилари жамият ҳаётининг қайси соҳасида хизмат қилган бўлмасинлар, адабиётдан, театрдан, мусиқадан айро яшашмаган. Улар марказий ва маҳаллий газета-журналларга обуна бўлибгина қолмай, бу нашрларнинг бирор ҳарфини ҳам қолдирмай ўқишган. Ўша йилларда қайси ёзувчи янги асари билан эл оғзига тушса, шу асарни топиб ўқимаган бирорта зиёли бўлмаган. Ҳозирги Ўзбек миллий академик театри (аввалги Ҳамза номидаги театр)нинг ҳар бир спектакли премьераси Тошкент зиёлиларининг бир-бири билан учрашиб, гурунглашиб турадиган ўзига хос анжумани бўлган. Улар севимли хонандаларнинг янги қўшиқлари, машҳур ўзбек, рус ҳатто Европа бастакорларининг асарлари ёзилган лаппаклардан таралган куй ва қўшиқларни тинглаб ҳордиқ ёзишган. Ёзги таътил ойларида эса Тошкент вилоятининг Чимён, Бурчмулла сингари гўшаларига оилалари билан чиқиб, 5 10 кун ижара хонадонда яшаб, жаннатмонанд юртимиз табиати ва унинг неъматларидан баҳраманд бўлганлар. Отамнинг кутубхоналарини турли дарсликлар, Занимательная физика, Занимательная астрономия сингари илмий-оммабоп китоблардан ташқари А.Қодирийнинг Ўткан кунлар, Меҳробдан чаён, Ойбекнинг Қутлуғ қон, Навоий, М.Маматқулизоданинг Хўп-хўпнома, С.Айнийнинг Бухоро жаллодлари, Дохунда, Қуллар сингари ўзбек, озарбайжон, татар, рус, француз ёзувчиларининг бадиий асарлари безаб турган. Ўтган асрнинг 50-йилларида ўзбек адабиёти бўйича дарслик ва мажмуаларнинг янги авлодини яратишга киришилганда адабиётшунос ва педагоглар шу китоблардан фойдаланишган. (Ёдимда, дадам бу китобларни улардан қайтиб ололмай, хуноб бўлиб юрганлар.) Мен шундай муҳитда улғайганим учун болалигимда дадамга ўхшаб, сочни ён томонга тараб, дазмолланган кийим кийиб, дафтар-китобларимни тоза тутиб, муайян тартиб-режимда яшашга одатланганман. Хотирам ҳали ортиқча ахборот билан тўлиб-тошмагани учун ҳар қандай шеърни бир ўқишда ёдлаб олардим. Уйимиздаги китобларнинг аксари араб ва лотин ёзувида бўлгани учун дадамнинг яқин дўстларидан бири Лутфулла Муродов (таниқли журналист, ношир 8 til_adabiyot@umail.uz

9 Akademiklar suhbati ва таржимон) бош муҳаррири бўлган ЎзДавнашрга бориб (нашриёт ҳозирги Зарафшон ресторанининг рўпарасида эди), ўзбек тилидаги янги китобларни олиб келиб ўқир, рус тили ўқитувчим Елизавета Васильевнанинг таклифи билан унинг уйига бориб, рус ёзувчиларининг асарларини мутолаа қилардим. Дадам хизмат қилган Маориф нозирлигида яхшигина кутубхона бўлган. 50-йилларда шу кутубхона директори Людмила Дмитриевнанинг илтифоти билан рус ва жаҳон ёзувчилари кўп жилдлик асарларига обуна бўлиб, жаҳон адабиёти дурдоналари билан танишишга интилганман... Мени ёшлик йилларимда қуршаган шундай муҳит кейинчалик ҳам давом этди. Бахтимга, Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институтига ишга келганимда, бу ерда Иззат Султон, Воҳид Зоҳидов, Ҳоди Зариф, Порсо Шамсиев сингари забардаст олимлар, Абдуқодир Ҳайитметов, Суйима Ғаниева, Нинель Владимирова, Машҳура Султонова сингари уларнинг ажойиб издошлари бор экан, менга ана шу латиф ижодий муҳитда ишлаш, улар меҳридан баҳраманд бўлган ҳолда улғайиш бахти насиб этган. Шу институтда иш бошлаган йилларимда ер юзининг олтидан бирини эгаллаган заминда яшаган халқларни қон қақшатган сталинизм ҳам секин-аста жон бера бошлаган эди. Буни сезган олимлар билан сезмаган олимлар ўртасида кечган мафкуравий курашга гувоҳ бўлиш биз учун катта мактаб бўлди. Абдулла Қодирий, Фитрат, Чўлпон сингари зиёлилар манглайидан халқ душмани тамғасининг олиб ташланиши биздаги ҳаёт, ҳаттоки, илмий жабҳадаги ҳаёт ҳам курашдан иборат, деган фикрни мустаҳкамлади. Биз доно устозлар изидан бориб, адабиётдаги, илмий тил билан айтганда, ижобий тамойилларни қўллаб-қувватлаш, бадиий асар ва тадқиқотлардаги вульгар социологизм кўринишларига қарши курашиш, бадиийлик ва инсонсеварлик деган икки дарёдан сув ичган асарларни тарғиб ва тадқиқ этишни ўзимизнинг бурчимиз деб билдик. Халқимизнинг беш буюк шоири Чўлпон, Ойбек, Шайхзода, Миртемир, Усмон Носир ҳақидаги китобларингиз кўпчиликда катта қизиқиш уйғотган эди. Усмон Носир ҳақидаги ҳақиқатни юзага чиқариш учун олис юртга бориб, архивларни ўрганганингиз, Ойбек асарларининг 20 жилдини тайёрлашда йиллаб адиб архивида ишлаганингиздан хабаримиз бор. Чўлпон, Шайхзода, Миртемир ҳақидаги маърифий-биографик романларингиз катта илм ва ижодий меҳнатнинг маҳсули. Бу асарларингизда атоқли адибларга улкан меҳрингиз балқиб туради. Уларнинг порлоқ сиймоси, шахсларида Сиз эътиқод қўйган фазилатлар, ижодий меросидаги ибратли жиҳатлар ҳақида гапириб берсангиз. Мен Усмон Носирнинг асосий жиноий-архив иши унинг сўнгги кунлари кечган Кемерово вилояти Ички ишлар бўлими архивида бўлгани учун Томь дарёси бўйидаги шу шаҳарга борганман. Усмон Носирнинг Тошкентда қамоққа олинган кунидан вафотига қадар бўлган қарийб барча ҳақиқатлар унинг шу ердаги Дело сида кўз ёшларини тўкиб турибди. Аммо имкон бўлса, Магаданга ҳам бориб, Элбек, Усмон Носир сингари юзлаб ажойиб ватандошларимизнинг муборак изларини ахтарган бўлардим. Сиз номларини тилга олган ёзувчилар Аллоҳ иродаси билан дунёга бир келиб кетадиган пайғамбарсифат кишилардир. Уларнинг бирортаси ўз манфаати, нафсининг қули бўлмаган. Дастурхони шоҳона бўлмаган. Чўлпон сўнгги тийинини ҳам ғарибу ғураболар фойдасига инъом қилган. Унинг бошқа ҳамкасблари ҳам ижодий меҳнатлари учун олган қалам ҳақини дўст-ёрларига, шогирдларига улашиб яшашган. Шундай кишиларнинг кўнглида бирор ғубор бўладими, айтинг?! Ҳа, уларнинг ҳаммаси буюк истеъдод эгалари. Истеъдодларини тўла-тўкис халққа бағишлаган кишилар. Қисқаси, улар буюк ижодкор ва буюк инсон бўлишган. Мен бу улуғ ижодкорларнинг асарларини ўқиганимда, улар юрагидаги юксак ва покиза туйғулар бу асарларнинг ҳар бир сатридан отилиб тургандек бўлади. Биласизми, Мақсуд Шайхзода вафот этганида давлат томонидан берилган таъзияномада бундай сўзлар ёзилган эди: Совет давлати М.Шайхзоданинг ўзбек адабиётини ривожлантириш йўлида қилган хизматларини муносиб баҳолади. У йиллардаги меҳнати учун медали билан тақдирланди. Мен ўша давлатнинг Шайхзодани шундай медаль билангина тақдирлаганини ҳам, ҳатто шу таъзия сўзларини ҳам буюк шоир хотирасига нисбатан ҳақорат деб биламан. Кўкраги бирорта нишон кўрмаган ёзувчиларни кўз олдимга келтирганимда ҳозирги ёзувчиларнинг аксар қисми мартаба ва мукофот гадолари бўлиб кўринади. Адабиёт дарсликларининг муаллифларидан бири сифатида халқ таълими соҳасига ҳам ўз ҳиссангизни қўшиб келяпсиз. Ўтган аср бошларида миллатимизнинг тараққийпарвар зиёлилари томонидан яратилган адабиёт дарсликларидан яхши хабардорсиз. Бугунги дарсликлар, дейлик, бир асрдан кейин қандай мазмун, мундарижа касб этади, қайси ижодкорларнинг асарлари ўқиб-ўрганишга лойиқ кўрилади, деб ўйлайсиз? Ўтган асрнинг 90-йилларида ўрта ва олий ўқув юртлари учун янги дарсликлар авлодини яратиш масаласи кўтарилганда, бу ишга тажрибали педагоглар билан бирга таниқли тарихчи, адабиётшунос, математик, географ ва ҳ.к. олимлар ҳам жалб этилган. Билишимча, энг билимдон, энг виждонли кишилар эди улар. Тайёрланган дарсликларнинг биринчи авлоди чоп этилганидан сўнг нашриётлар киссаси қаппайиб қолди. Дарсликларнинг маълум бир муддатларда қайта босилиб туриши нашриётлар учун бирдан-бир бойиш манбаи бўлди. Шундан кейин нашриётлар ўртасида кескин кураш бошланди. Уларнинг ҳар veb-sayt: 9

10 Akademiklar suhbati бири турли фанлар бўйича ўзларига яқин муаллифларни тўплаб, нашриёт раҳбарини, албатта, муаллифлар қаторига киритиб, бошқалар томонидан ишлаб чиқилган дастур ва намуна-дарслик асосида ўз дарсликларини яратиб, танловга қўйдилар. Масъул ташкилотлардан тузилган ҳакамлар эса нашриётларнинг сахийлиги ва муаллифлар гуруҳи раҳбарининг мавқеига қараб у ёки бу нашриётда тайёрланган дарсликларга ғолиблик ёрлиғини бердилар. Бу билан айрим ўринларда янги тарихий давр талабларига тўла жавоб бермайдиган дарсликларнинг ҳам ўқувчилар қўлига тушишига сабаб бўлиб қолинди. ХХ асрнинг йиллари ва мустақилликнинг дастлабки давридаги мактаб, маориф тизими фан ва маданиятнинг энг сўнгги ютуқлари асосида ишлаб чиқилган ҳамда апробациядан ўтган дунёдаги энг илғор тизим эди. Шу тизимнинг самараси бўлган ўқув қўлланмалари ва дарсликлар ҳам даврнинг илғор, маърифатли ва маданиятли авлодларининг шаклланишига ҳалол хизмат қилган. Аммо ҳозир биз мутлақо бошқа тарихий даврда яшамоқдамиз. Бинобарин, ўрта ва олий ўқув юртлари дарсликларини ҳам шу янги давр талаблари асосида яратиш тақозо этилади. Хусусан, адабиёт фани дарсликларида ўзбек адабиётидан ташқари, жаҳон адабиёти тарихи ва ҳозирги жаҳон адабий жараёни ҳақида ҳам тасаввур берувчи материаллар (буюк ёзувчиларнинг ижодий биографиялари, энг муҳим асарлари, уларнинг бадиий-эстетик таҳлили, шу асар ёки асарлардан олинган лавҳалар ҳамда унинг аҳамияти ҳақидаги замондошларининг фикрлари) берилиши талаб этилади. Ўрта таълим мактаб ларининг 5 11-синфларида таълим олган ўқувчилар дастлаб ўзбек ва жаҳон болалар адабиёти, кейин ўзбек ва жаҳон адабиётининг турли даврлари ва машҳур намояндалари ижоди билан танишишлари ва шу ҳақда ёрқин тасаввурга эга бўлишлари тақозо этилади. Бу дарсликлар камида 5 йил ўзгартирилмаган ҳолда акадан-укага, опадан-сингилга ўтиб, стабил дарслик сифатида ўқувчиларга хизмат қилиши лозим. Ўзингиз хизмат қилаётган Қатағон қурбонлари хотираси музейи да бугунги кунда амалга оширилаётган ишлар ҳақида ҳам гапириб берсангиз. Бу борада мутахассислар олдида яна қандай муҳим вазифалар турибди? Қатағон қурбонлари хотираси музейи яқинда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги давлат музейига айланди ва ҳозирги кунда ҳурматли Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан мамлакатимизнинг 14 та вилоятида музей филиаллари барпо этилмоқда. Маълумки, чор ва совет давлатининг мустамлакачилик ҳамда қатағончилик сиёсати фақат республикамиз пойтахтида эмас, балки олис шаҳар ва қишлоқларда ҳам олиб борилган. Турли шаҳар ва қишлоқларда мустамлакачилик зулмига қарши кўтарилган қўзғолонлар чор қўшинлари томонидан бостирилиб, минглаб ватандошларимиз дорга осиб ўлдирилган, минглаб ватандошларимиз иқлими совуқ ўлкаларга сургун қилинган йиллардаги инқилобий талатўплар, йиллардаги фуқаролар уруши, қулоқлаштириш ва жамоалаштириш компаниялари даврида юз минглаб ватандошларимиз қатл этилиб, бадарға қилинган йилларда-чи? Пахта иши авж олган йилларда-чи?.. Хуллас, шу масалаларнинг ёшларга вилоятлар мисолида ҳам кўрсатилиши уларда халқимизнинг яқин тарихи тўғрисида муайян тасаввурларнинг шакл ланиши ва уларнинг ватанпарварлик руҳида тарбияланишига, мустабид тузум даврида азоб-уқубат чекиб яшаган ва қатағон қилинган аждодларимиз хотирасига ҳурмат руҳида тарбияланишига ёрдам беради. Бундан ташқари, музейда ҳар йили мустабид тузум даврида қатағон қилинган атоқли фан ва маданият арбобларига бағишланган илмий анжуманлар ўтказилиб, шу анжуманлар материаллари китоб ва мақолалар тарзида эълон қилиниб келади. Бундан ташқари, музей илмий ходимлари йиллардаги Катта қирғин энциклопедия сини яратиш устида ҳам жадал суръат билан иш олиб бормоқдалар. Мен хизмат қилаётган яна бир муассаса Алишер Навоий номидаги Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг ХХ аср адабиёти ва ҳозирги адабий жараён бўлимида эса 50 жилдлик Ўзбек адабиёти дурдоналари лойиҳасини амалга ошириш устида иш олиб борилмоқда. Бу лойиҳага кирган ҳар бир асар, масалан, Ўткан кунлар романининг мўътабар матнидан ташқари муаллифнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги мақола, асардаги тарихий воқеалар ва шахсларга, шунингдек, асарда учраган киши, жой, қуш, ўсимлик, асбоб-анжом, либос, таом номларига изоҳлар берилади. Журналимиз анъанавий саволи: Сизга бир соатлик адабиёт дарсини ўтиб бериш таклиф қилинса, қайси мавзуда ва қай усулда дарс ўтган бўлардингиз? Менинг бир неча севимли ёзувчиларим бор. Булар: Абдулҳамид Чўлпон, Усмон Носир, Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Миртемир, Эркин Воҳидов... Шулардан Чўлпон ёки Ойбекни танлаган бўлардим. Аввал уларнинг овозларини эшиттирган, сўнг ўқувчиларда шу тобда директор хонасида ўтирган, дарс сўнггида синфга кириб келиши мумкин бўлган ёзувчининг ҳаёти ва ижоди ҳақида суҳбат бошлаган, суҳбатдан кейин шу ёзувчига бағишланган кино ёки телефильмни кўрсатган, уларнинг саволларига жавоб берган ва уларда шу ёзувчига нисбатан, албатта, меҳр уйғотишга интилган бўлардим. Мазмунли ва қизиқарли суҳбатингиз учун ташаккур! Нилуфар НАМОЗОВА суҳбатлашди til_adabiyot@umail.uz

11 Dilorom ERGASHEVA, Namangan viloyati Yangiqo rg on tumanidagi 10-umumiy o rta ta lim maktabining o zbek tili fani o qituvchisi Ta til bilmas saboqlar KITOB BEBAHO XAZINA (Boshlang ich sinf rus guruhlarida o zbek tili fanidan to garaklar uchun) Mashg ulotning mavzusi: Tasavvur qilish usulida matn yaratish. Mashg ulotning maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarda o zbek tilidagi matnlarni tinglab tasavvur qilish ko nikmasini hosil qilish; b) tarbiyaviy maqsad: o quvchilarda kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish, og zaki nutqni o stirish, so z boyligini oshirish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarning husnixatini takomillashtirish, mustaqil fikrlashga o rgatish. Mashg ulotda foydalaniladigan mashq va usullar: Kutubxona, Sirli sandiq, Kim chaqqon?, Mo jizalar maydoni. Mashg ulotda foydalaniladigan jihozlar: darslik, Kutubxonada rasmi, yangi kitoblar. Mashg ulotning borishi: Dastlab o quvchilar 2 guruhga bo linishadi: Kitobxon, Bilimdon. So ng guruhlarga Kutubxona rasmi beriladi va uni o z guruhlarida muhokama qilish so raladi. Keyin guruhlardan bittadan o quvchi chiqib, Kutubxonada rasmi asosida dialog-suhbat o tkazishi kerak bo ladi. O qituvchi ulardan qo shimcha savollar ham so rashi mumkin. Masalan: 1. Bolalar shoirlaridan kimlarni bilasiz? Bilimdon guruhi: T.Adashboyev, Z.Diyor, Q.Muhammadiy. 2. Qaysi jurnal bolalar uchun mo ljallangan? Kitobxon guruhi: G uncha, Gulxan. 3. Qanday kitoblarni o qigansiz? Bilimdon guruhi: Badiiy asarlar, hikoyalar, ertaklar. 4. Qaysi badiiy asarlarni sevib o qiysiz? Kitobxon guruhi: Sariq devni minib, Yovvoyi echkilar. 5. Uyda qanday kitoblaringiz bor? Bilimdon guruhi: Oltin tulpor qissasi, Mittivoyimmisan, mittivoymisan?, Baxshi bola yaxshi bola. 6. Sizga qanday kitob sovg a qilishlarini xohlardingiz? Kitobxon guruhi: Xudoyberdi To xtaboyevning kitoblarini. Eng chiroyli va mukammal javob bergan guruh g olib hisoblanadi. Guruhlar rag batlantirilgach, Sirli sandiq usulidan foydalaniladi. Bunda o quvchilar kartondan yasalgan sirli sandiq ichidagi topishmoqlarga javob berishi kerak bo lad. Masalan: Sandiq to la pista-bodom, Ochib ko r, bo lsang odam. Xosiyati ko p, olam-olam, Terib ol uni har dam. Kitobxon guruhi: Kitob. Qo l bilan ekiladi, Ko z bilan teriladi, Og iz bilan o riladi. Bilimdon guruhi: Yozuv. Rangi har xil, Nomi bir xil. Kitobxon guruhi: Rangli qalamlar. Tili po lat shovvoz, So zlay olmas beqog oz. Bilimdon guruhi: Ruchka. Olmasang yarim nafas, Yo ldan o tgani qo ymas. Kitobxon guruhi: Vergul. Tim qora kichkina xol, To xtatar yo lda darhol. Bilimdon guruhi: Nuqta. O quvchilar rag batlantiriladi. So ng doskada ushbu hikmatli gaplar ko rsatiladi. Har ko ngilning orzusi, ul erur obi hayot, Qadrini bilgan kishiga, shubhasiz, jondir kitob. Alisher Navoiy Kitob ko ngillarning gultoji. U ezgu maqsadlar sari yetaklovchi mash al, beminnat ustoz, eng yaqin sirdoshdir. Doskada yangi, notanish so zlar lug ati ko rsatiladi va matnlardagi hikmatli gaplar ma nosi tushuntiriladi: ko ngil душа, сердце gultoj венчик obi hayot живая вода orzu мечта, надежда mash al маяк shubhasiz несомненно So ng o qituvchi kitob haqidagi she rni o qib beradi: Kitob mening do stimsan, To g ri yo lni ko rsatgan, Hayotimga mazmunsan, Dilbar navo o rgatgan. Yolg iz qolsam, sen sirdosh, Goho ertak aytasan. Ba zida bo lib dildosh, G amdan xalos etasan. veb-sayt: 11

12 Ta til bilmas saboqlar Maktabda ustozimsan, Menga berding madad, qo l. Qo shiq aytsam, sozimsan, Ocharsan ko nglimga yo l. Agar umrim oxirlab, Sochlarimga tushsa oq. Yuzing o pgum varaqlab, Sendan olurman saboq. Kitob sen menga o rtoq, Sen-la umrim yosharar. Yurtim bo ylab qanot qoq, Sen bilan millat yashar. So ng kitob so ziga qofiyadosh so zlarni aytish bo yicha bahri-bayt o tkaziladi. Kitobxon guruhi: Kitob oftob. Bilimdon guruhi: Kitob noyob. Kitobxon guruhi: Kitob xitob. Bilimdon guruhi: Kitob savob. O quvchilar rag batlantirilgach, Kim chaqqon? usuli qo llaniladi. Bunda Kitobxon guruhi yozuvchilarni, Bilimdon guruhi shoirlarni aytishi kerak bo ladi. Kitobxon guruhi: 1. H.Nazir 2. E.Malik 3. Z.Hasanova 4. X.Imomberdiyev 5. N.Toshpo lat 6. O.Usmonov 7. O.Hoshimov 8. X.To xtaboyev Bilimdon guruhi: 1. Alisher Navoiy 2. Q.Muhammadiy 3. Sh.Sa dulla 4. Z.Diyor 5. U.Abduazimova 6. K.Turdiyeva 7. Qambar ota 8. T.Adashboyev O qituvchi shoirlik va yozuvchilikning bir-biridan farqini izohlab beradi. Buyuk allomalar hayotidan misollar keltiradi. So ng Kitob mavzusida kichik diktant yozdiradi. KITOB Kitob beminnat ustoz. Kitob insonning erkin fikrlashi, dunyoqarashining kengayishi, aqlan yetuk bo lishi, ma naviyatining shakllanishida asosiy o rinni egallaydi. Kitob o qigan insonning aqli charxlanib, ma naviyati boyiydi. Kitob ajdodlarning avlodlarga buyuk merosi hamdir. Kitob tafakkur qanotidir. O quvchilar yozgan diktantlarini o zaro tekshiradilar, yozuvlarini solishtiradilar. Keyin guruhlar doskada quyidagi harflarni husnixatda yozib ko rsatishadi: e, k, n, r, o, a, d, s, b, q. So ng Mo jizalar maydoni o yini o tkaziladi. Bunda o quvchilar kitob haqidagi o zbek maqollarini ruschaga tarjima qilishi kerak bo ladi. Masalan: Kitob bilim manbayi Книга источник знаний. Kitob misoli oftob Книга свет дающая. Mashg ulot so nggida g olib guruh aniqlanadi, faol o quvchilar rag batlantiriladi. Uyga vazifa: Tasavvuringizdagi shoir yoki yozuvchi, Tasavvuringizdagi she r yoki asar mavzularidan birini tanlab, fikr-mulohaza yozib kelish. Ilg or pedagogik texnologiyalar Shohida NISHONOVA, Namangan shahridagi 43-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi TOVUSHLAR JILVASI Ona tili fanini o qitishda darslikdagi ma lumotlar bilangina cheklanish ma lum ma noda o quvchini zeriktirib qo yadi. Shuning uchun bugungi kun pedagogi turli usullar orqali o quvchini mavzuga jalb etishi va Davlat ta lim standartida ko zlangan maqsadga erishishi lozim. Quyida 5-sinf ona tili fanini o qitishda foydalanish mumkin bo lgan bir nechta fonetik o yinlarni hukmingizga havola qilamiz. Yosh tadqiqotchi Ushbu o yindan o tilgan mavzuni mustahkamlashda foydalanish mumkin. Bunda sinf ikki guruhga ajratilib, birinchi guruh, masalan, Unli tovush, ikkinchi guruh Undosh tovush deb nomlanadi. Har bir dars uchun guruhlar nomi va sardorining o zgarishi o quvchilarda liderlikka intilishni oshiradi. Har ikki guruhga alohida topshiriq beriladi. Masalan, undosh tovushlarning ovoz va shovqin ishtirokiga ko ra turlari yuzasidan birinchi guruh Jarangli undoshlar va ularning o ziga xos jihatlari, ikkinchi guruh Jarangsiz undoshlarning o ziga xos jihatlari mavzusida ma ruza tayyorlaydi. Bunga 5 10 daqiqa vaqt ajratiladi. Guruh a zolari ichidan bitta asosiy, bitta qo shimcha ma ruzachi tayinlanadi. Bu ma ruzachilar guruhga berilgan topshiriq bo yicha mavzuni bayon qiladi. Asosiy ma ruzachi yo l qo ygan kamchilikni qo shimcha ma ruzachi to ldiradi. Raqib guruh savollar bilan murojaat etishi mumkin. Keyin ikkinchi guruh ma ruza qiladi, birinchi guruh savollar beradi. O yin shu tarzda davom etadi. O yindan ko zlangan maqsad, o quvchilar ma lumotlarni topish, tahlil qilishda kitobdan foydalanish layoqatiga ega bo ladilar til_adabiyot@umail.uz

13 Ilg or pedagogik texnologiyalar Kim tezkor? Mazkur o yin unli va undosh tovushlarga bag ishlangan mashg ulotda qo llaniladi. Jihozlar: 1. Qizil va yashil rangli yulduzcha yoki moychechak shaklidagi kartochkalar ta fonetik topshiriq yozilgan plakat raqamlari yozilgan qog oz bo laklari. O yin avvalida har bir o quvchi stol ustidagi qizil va yashil rangli moychechak lardan birini tanlaydi. Qizil kartochka tanlaganlar bir guruh, yashil kartochka tanlaganlar ham bir guruh bo lib, sinf ikki guruhga ajraladi. O qituvchi 1 5 raqamlari yozilgan qog oz bo laklarini qutichaga solib, stol ustiga qo yadi. Quyidagi 5 ta topshiriq yozilgan plakat doskaga osib qo yiladi. O quvchilar qutidagi raqamlardan birini tanlashi va shu raqam ostidagi fonetik topshiriqni bajarishi kerak: 1-fonetik topshiriq. Tarkibida faqat jarangli undosh ishtirok etgan 10 ta so z yozing. 2-fonetik topshiriq. X undoshi ishtirok etgan 10 ta so z yozing. 3-fonetik topshiriq. O unlisi A tarzida talaffuz qilinishiga 10 ta so zni misol qilib keltiring. 4-fonetik topshiriq. Bo g iz undoshi ishtirok etgan 10 ta so z yozing. 5-fonetik topshiriq. Tutuq belgisi qo yilganda unli cho ziq talaffuz qilinishiga 10 ta so z yozing. Izquvar o quvchi Ushbu o yinda ham o quvchilar guruhlarda faoliyat olib boradi. Sinf doskasiga o qituvchi bir nechta unli tovushlari tushirib qoldirilgan so zlar yozilgan kartochkalarni ilib qo yadi. Masalan, z...ra, q...tiq,...smon, q...yiq. Stolda esa bir nechta unli harflar yozilgan kichik kartochkalar turadi. Har bir guruhdan tayinlangan izquvar o quvchi so zda yetishmayotgan harfni topib, so z hosil qilgach, qolgan guruh a zolari mazkur harf haqidagi ma lumotlarni aytadilar va guruh uchun bir ballga ega bo ladilar. Boshqa guruhlarda variantlar bo lsa, ko rib chiqiladi va izohlanadi. Ikkita to g ri, bitta xato Bu o yinda sinf ikki guruhga bo linadi. Mazkur o yin unli va undosh tovushlar haqida olingan bilimni mustahkamlash uchun ishlatilishi mumkin. O qituvchi birinchi guruhga 2 ta unli, 1 ta undosh tovush bilan boshlanuvchi, ikkinchi guruhga esa 2 ta undosh,1 ta unli bilan boshlanuvchi uchta so z berib, ulardan qay biri xato ekanligini topishni so raydi. Masalan: Ona, aka, gul ushbu uchtalikdan gul undosh bilan boshlanganini o quvchi bilishi kerak. Maktab, muallim, ana mazkur uchtalikdan ana so zi unli bilan boshlanganini, maktab va muallim ro yxatdagi ikkita to g ri so z ekanini o quvchi tushuna olishi lozim. Juftini tanla Ushbu o yinda o qituvchi ikkita daraxt shaklidan ko rgazma sifatida foydalanadi. Daraxtga ilingan jarangli undoshlar o quvchilarga ko rinib turadi. Ikkinchi daraxtdagi jarangsiz undoshlar esa yashiringan bo ladi. O quvchilar jarangsiz undoshlardan istalgan birini olib, uni jarangli jufti yoniga ilib, izohlaydi. Masalan, p jarangsiz undosh, hosil bo lish o rniga ko ra lab-lab, portlovchi tovush sanaladi. B esa uning jarangli juftidir. Javob to liq bo lgandagina, o quvchi rag batlantiriladi. Agar javob topilmasa, o quvchiga jarima beriladi. Mazkur o yin o quvchilarni topqirlikka va olgan bilimlarini og zaki bayon qila olishga o rgatib, ularda axborotlar bilan ishlay olish layoqatining shakllanishiga yordam beradi. Davom ettir Bunda o qituvchi o quvchilarga ochiq yoki yopiq bo g inli so zlardan bir bo g inni beradi. O quvchilar ushbu bo g inga mos bo g in qo shib, so z hosil qilishlari kerak bo ladi, masalan: a) bo-, bo -, ji-, no-, sa-, gi-, za-, bi-... Bunda o quvchilar bo ni quyidagicha davom ettirishlari mumkin: bobo, bola, Bosit, Boqi, Botir, boxabar, bokira. tan-, bek-, tir-, mak-, hukm-... Bunda tan ni tanbeh, tandir, tansiq, tantana, tanga, tanbal deb davom ettirishlari mumkin. O qituvchi birinchi guruh tomonidan hosil qilingan so z boshqa guruh tomonidan takrorlanmasligiga e tibor berishi va o quvchilarni ham shunga yo naltirishi lozim. Eng asosiysi, o quvchilar bo g inni davom ettirishda xotirasida mavjud lug at boyligiga murojaat qiladi va nutqini ana shu so zlar bilan boyitishga erishadi. Tovushlar jilvasi Mazkur o yinda o quvchilar kichik guruhlarga ajratilib, musobaqa sharti belgilanadi. O yin shartiga ko ra o quvchilar jarangli (yoki jarangsiz) tovushlardan boshlanuvchi va shu tovush bilan tugagan so zga misol topishlari kerak bo ladi. Birinchi guruh bitta tovush aytadi, ikkinchi guruh vakili zudlik bilan shu tovushga mos so z topadi. Bu topshiriq doira bo ylab turgan guruh vakillari tomonidan ketma-ket davom ettiriladi. Masalan, b tovushi aytilishi bilan ikkinchi guruh vakili bob so zini aytadi. Keyingi o rinda guruhlar almashadi. O yin shartini quyidagicha o zgartirish ham mumkin. Berilgan tovushga har ikki tomondan o qilsa ham bir xil so z chiqadigan so z aytish kerak. Masalan, kiyik, non, dod, shosh, tut va h.k. Ushbu o yinda qaysi guruh ko p so z topsa, g olib bo ladi. Mazkur o yin o quvchilarda og zaki savodxonlik bilan bir qatorda so z tanlash va ularni mavzuga mos tarzda tushuntirib berish qobiliyatini shakllantiradi. veb-sayt: 13

14 Ilg or pedagogik texnologiyalar Zulfiya PARDAУEVA, filologiya fanlari doktori, A.Qodiriy nomidagi JDPI rus tili va adabiyotini o qitish metodikasi kafedrasi mudiri AQLIY HUJUM FIKRLASH OMILI Oliy o quv yurtlarida gumanitar yo nalishda ta lim olayotgan talabalar uchun adabiyot va adabiyotshunoslikka oid fanlar maxsus fan sifatida o rganiladi. Ushbu fanlarni keng va to laqonli o rganishning asosiy omillaridan biri ta lim jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy qilish bo lib, bundan kutilgan maqsad talabalarni ta lim jarayoniga faol va ongli jalb etishdir. Asosiy innovatsion usullardan biri Aqliy hujum hisoblanadi. Aqliy hujum usuli va termini amerikalik olim A.F.Osborn tomonidan tavsiya qilingan. Hozirgi kunda uning bir necha qo llanish usuli ishlab chiqilgan bo lib, undan maqsad g oyalarni yig ish, muammoli masalalar yuzasidan har tomonlama fikr almashishdir. Mazkur usulning asosiy tamoyili va qoidasi ishtirokchilar taklif qilgan g oyani umuman tanqid qilmaslik, turli hazil, e tirozlarni rag batlantirish, ularni fikrlashga undash. Ushbu usulni muvaffaqiyatli amalga oshirish bahs-munozarani olib borayotgan o qituvchiga bog liq bo lib, u munozarani to g ri tomonga yo naltirib borishi lozim. Aqliy hujum ning davomiyligi 15 daqiqadan bir soatgacha davom etishi mumkin. So ng g oyalar yig ib olinadi va ular ichidan eng ma qullari tanlanadi. Adabiyot nazariyasi filologiya yo nalishida ta lim olayotgan talabalarga mutaxassislik fani sifatida o qitiladi. Ushbu fan bo yicha Badiiy asarda sujet va kompozitsiya mavzusini o rganishda Aqliy hujum usulidan foydalanib, uni quyidagi bosqichlarda bajarish mumkin: 1-bosqich kichik guruhlarni shakllantirish; 2-bosqich muammoli masalaning dastlabki ko rinishini shakllantirish; 3-bosqich Aqliy hujum qoidalariga ko ra g oyalarni yig ish; 4-bosqich g oyalarni tizimlashtirish va tasniflash; 5-bosqich g oyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini ko rib chiqish; 6-bosqich tanqidiy fikrlarni baholash. Aqliy hujum usulining nomidan ma lumki, aql vositasida bitta muammo yechimiga hujum uyushtiriladi. Hamma birgalikda bir hodisaga yoki bir muammoga fikrini qaratsa, shu muammoning yechimini topish yengillashadi. Agar muammoni yechish og irroq bo lsa, hujumni ketma-ket uyushtirish mumkin. Talabalar o zaro bir-biriga aqliy hujum qilmay, birgalikda bitta muammoga hujum qiladilar. Shunga ko r, biz qo llayotgan dars jarayonida sujet turlarini aniqlash qiyinroq bo lgan- ligi sababli talabalar mashg ulotga Adabiyotshunoslik asoslari (D.Quronov, 2004) darsligi, Adabiyot nazariyasi (I.Sultonov, 1982), O zbek romani poetikasi (Z.Pardayeva, 2003) o quv qo llanmalari yordamida tayyorlanishi mumkin. Mavzuni yoritishda turli xil sujet tuzilishiga ega bo lgan badiiy asarlardan ham foydalanish mumkin. Masalan: A.Qodiriyning O tkan kunlar, G.G.Markesning Yolg izlikning yuz yili, T.Murodning Otamdan qolgan dalalar romanlarini tahlilga jalb etish mumkin. Talabalar o rgangan sujet turlaridan kelib chiqib, kichik guruhlarni Xronikal sujet, Konsentrik sujet, Retrospektiv sujet va Assotsiativ sujet deb nomlasa bo ladi. So ng guruhlar oldiga quyidagicha muammo qo yiladi: Mazkur asarlarda qo llangan sujet turlarini aniqlang. Muammo yechimi haqida barcha ishtirokchilar o z fikrini bildiradilar. Bu bosqichda hech kim o zganing g oyalariga hujum qilmaydi yoki munosabat bildirmaydi. Bunday usul vositasida o nlab yangi g oyalarni yuzaga chiqarish imkoniyati paydo bo ladi. Bunda har bir talaba quyidagi talablarni bajarishi lozim: turli fikrlar bildirishda faol bo lish; ilgari surilgan g oyalarni tanqid ostiga olmaslik; muammo yechimidan uzoqroq g oyalarni ham qo llab-quvvatlash; barcha g oyalar (farazlar)ni yozma qayd etish. Navbatdagi bosqichda muammoning yechimiga yaqin bo lgan 5 6 asosiy g oya tanlab olinib, baholanadi. Aqliy hujum usuli qo llanilishiga ko ra universal bo lib, o quv materiallarini tezkor o zlashtirish, faol va keng doirada fikr yuritishga imkon yaratadi. Aqliy hujum uchun adabiyotshunoslikka oid har qanday muammoni olish mumkin, masalan: roman mavzusidan kelib chiqib, roman janrining yuzaga kelishi, usullarning shakllanish mohiyati, realistik tamoyillarning shakllanishi va hokazolar. Keyingi bosqichda talabalarga kompozitsiya bo yicha muammo qo yilib, ular 2 5 daqiqa ichida uning yechimi haqida o z fikrlarini bildirishi kerak bo ladi. Bu bosqichda ham hech kim o zgalarning g oyalariga hujum qilmaydi yoki munosabat bildirmaydi. Hamma o z fikrini aytib bo lganidan keyingina bahs-munozara olib borish mumkin. Bir kishi aytilgan fikrlarni doskaga yozib turadi til_adabiyot@umail.uz

15 Ilg or pedagogik texnologiyalar Masalan: 1. Otamdan qolgan dalalar romani sujeti va kompozitsiyasi tarkibida bir necha turkumlar mavjud. 2. Roman tuzilishini ikki mantiqiy bog langan Jamoliddin va Aqrab tarixi va Dehqonqul tarixi deb o rganish mumkin. 3. Roman g oyasi istilo mohiyatini ochib berishi lozim, shu sababli voqealar yozuvchi tomonidan tanlab olingan. Bu sujet turi konsentrik deb yuritiladi. 4. Romanda juda go zal peyzaj san ati berilgan: dalalarning uyquga ketishi, bahorda ularning uyg onishi, qishdagi, kuzdagi dalalarning holati. Bu bosqich tugagandan keyin yozuvlar tahrir qilinib, muhokama etiladi. Talabalardan taklif va sharhlar kelib tushmasa, o qituvchi ularning faol ishtirokini ta minlashi lozim. Ko rib o tganimizdek, talabalar Aqliy hujum usuli yordamida qisqa vaqt ichida Badiiy asarda sujet va kompozitsiya mavzusi bo yicha keng bilim olishadi. Xulosa o rnida shuni ta kidlash joizki, aqliy hujum nafaqat inson ongini, balki uning hissiy-irodaviy sifatlarini ham harakatga keltirib, materialni o zlashtirish va fanga bo lgan qiziqishini oshiradi. Eslatma: Aqliy hujum ni o tkazish qoidalari: 1. G oyalarni ilgari surish da hech qanday baho beruvchi fikrlarga yo l qo yilmaydi (agar biz g oyalarga baho bersak, talabalar yangi g oyalarni ilgari surish o rniga e tiborini g oyalarni himoya qilishga qaratadi). 2. Barchani ko proq g oyalarni yig ish ga rag batlantirish lozim. Eng g aroyib g oyalar ilgari suriladi. 3. G oyalar qancha ko p bo lsa, shuncha yaxshi. 4. Barcha ishtirokchilar bir-birining g oyalarini rivojlantirishlari va o zgartirishlari lozim. Auditoriyada quyidagi mazmundagi plakatni osib qo yish mumkin: Qoidalar 1. Miyangizga kelgan fikrni aytishingiz mumkin. 2. Boshqa odamlarning fikrini tanqid va muhokama qilmang. 3. Boshqalar aytgan g oyani takrorlashga uyalmang. 4. Birovning g oyasini kengaytirish rag batlantiriladi. QIZIQARLI TOPSHIRIQLAR Mohigul FOZILOVA, Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 179-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi Mantiqiy va erkin fikrlovchi, dunyoqarashi keng, ijodiy va badiiy tafakkurga ega shaxsni kamol toptirish ona tili va adabiyot fanining bosh maqsadidir. Mana shu maqsadni amalga oshirish uchun ona tili darslarida o quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlash, lug atlardan to g ri foydalanish, o z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda turli shaklda ifodalay olishga o rgatishda turfa topshiriqlardan foydalanish ham ko zlangan natijani beradi. Quyida ona tili darslarida qo llash mumkin bo lgan ayrim topshiriqlar tavsiya qilinadi. 1-topshiriq 1 dan 10 gacha bo lgan sonlardan bir harfni o zgartirib so zlar yasang. Bir bor, bur, ber... Ikki ukki... Uch o ch, ich, och... To rt tort, turt, tort (fe l), mo rt... Besh bosh, bo sh, bel, bet, bek... Olti oldi... Yetti yetdi... O n un, on, in, o t... 2-topshiriq Chapdan o ngga ham, o ngdan chapga ham bir xil o qiladigan so zlar toping. Aka, non, arra, kek, alla, ana, katak... 3-topshiriq Chapdan o qilganda boshqa ma no, o ngdan o qilganda boshqa ma no beruvchi so zlarni toping. Ahad daha, mis sim, omma ammo, nok kon... 4-topshiriq Nuqtalar o rniga faqat bitta harf yozish sharti bilan yangi so z hosil qiling....il,...il,...ol,...ol,...ul,...ul (bil, dil, lol, qol, gul, kul). 5-topshiriq O quvchilarga rangli rasmlar ko rsatiladi. Ular rasmlarga sarlavha qo yib, ularni sharhlab berishadi. 6-topshiriq Har bir guruhga 3 tadan so z beriladi, o quvchilar mana shu uchala so zni bir gapda qo llashlari kerak bo ladi. Masalan: quyosh, tosh, qalam. Haqiqiy shoirning qalamidan to kilgan so zlar quyosh misol tosh qalblarni ham eritadi. Demak, o qituvchi har bir darsni o ziga xos ijod mahsuli sifatida o quvchiga taqdim etmog i, ularni mana shu jarayonning faol, zukko ishtirokchilariga aylantirmog i lozim. Zero, ona tiliga bo lgan muhabbat mana shu xalqqa, Vatanga bo lgan muhabbatdir. veb-sayt: 15

16 Metodik tavsiya Nosirjon ULUQOV, Namangan davlat universiteti professori, filologiya fanlari doktori LINGVISTIK KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI Hozirgi kunda til o qitishda kompetentlik, kompetensiyaviy terminlari faol qo llanmoqda. Kadrlar, jumladan, har qanday yosh kadr kasbiy kompetentlikka ega bo lishi lozim. Bu zamon talabi. Bo lajak pedagog, ayniqsa, filolog-o qituvchi uchun kasbiy layoqatlilikning bir qirrasi lingvistik kompetentlikdir. Shu ma noda har bir mutaxassis, bo lajak filolog-pedagog kasbiy kompetentlik doirasida lingvistik kompetentlikka ega bo lishi lozim. Asli lingvistik kompetentlik nima? Buni yanada soddaroq qilib, mutaxassis til bilimining mukammalligi va yetukligi desa ham bo ladi. Bizningcha, lingvistik kompetentlik, umuman, quyidagilardan tarkib topadi: 1) o z fikrini ona tilida ravon, tushunarli, aniq va lo nda ifodalay olish; 2) adabiy tilda so zlash; 3) imloviy, ishoraviy va uslubiy xatolarsiz yoza olish; 4) davlat tilida ish hujjatlarini yurita olish; 5) xorijiy tillarni bilish va hokazo. Mustaqillikka erishganimizdan so ng xalqimiz ma naviy hayotidagi boshqa ko plab muammolar qatori til masalasi ham kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Ayniqsa, ona tilimizning xalqaro maydondagi obro -e tibori va nufuzini yuksaltirish, mamlakatimizning jahon kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashuvini ta minlash, farzandlarimiz uchun chet tillar, axborot texnologiyalarini har tomonlama puxta egallash borasida qulay imkoniyatlar yaratish kabi bir-biridan muhim vazifalar kun tartibiga qo yildi va bu jarayonlar bugun ham izchillik bilan amalga oshirilmoqda. O tkir Hoshimov yozganidek, Qancha ko p tilni bilsangiz, shuncha yaxshi. Biroq odam ona tilida tafakkur qiladi, ona tilida tush ko radi, ona tilida yig laydi... O limi oldidan onasini ona tilida yo qlaydi Anglashiladiki, ona tili insonning mavjudligi asosi, tamal toshi. Inson ona tilisi bilan tirik. Shu bois maktab, akademik litsey va kollej o quvchisida, oliy o quv yurti talabasida lingvistik kompetentlikni shakllantirish, avvalo, ona tilining muqaddas-u mo tabarligini, aziz-u mukarramligini uqtirishdan boshlanmog i va uni ta lim oluvchining yosh xususiyatiga ko ra rivojlantirib borilmog i kerak. Ta kidlash joizki, universitet va pedagogika institutlarining nafaqat filologiya, balki barcha yo nalishlarida kasbiy kompetentlikning uzviy qismi sifatida lingvistik kompetentlikka xos malaka va ko nikmalarni tarbiyalashga alohida e tibor qaratish lozim. Lingvistik kompetentlikni shakllantirishda qator pedagogik texnologiyalar, innovatsion vositalar bilan bir qatorda darslik va o quv qo llanmalari ham muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, talabalarni lug at bilan ishlashga o rgatish til ta limining muhim bosqichlaridan biridir. Bu jarayonda o quv lug atlari bilan ishlash quyidagi ta limiy va didaktik ahamiyatlarga ega bo ladi: 1. Nazariy bilimlar doirasini boyitish va kengaytirishga xizmat qiladi. 2. Nazariy bilimlarning amaliy jihatdan mustahkamlanishini ta minlaydi. 3. Mustaqil ishlash ko nikma va malakalarining rivojlanishiga asos bo ladi. 4. Mustaqil mutolaa qilish, ayrim masalalarni mustaqil o zlashtirishda qo shimcha manba vazifasini bajaradi. 5. So z boyligini orttiradi. 6.Terminlarning muqobillari, variantlari va sinonimlarini hamda tarixiy-etimologik manbalarini, mazmun-mohiyatini mukammal o zlashtirish imkonini beradi. 7. Darslik va o quv qo llanmalaridagi ayrim bo shliqlarni ilmiy jihatdan to ldiradi. Maktablar uchun o quv lug atlari yaratish borasida mustaqillik yillarida samarali ishlar amalga oshirildi. So nggi yillarda umumta lim maktablari uchun Bolalar ensiklopediyasi, T.Nafasov, V.Nafasovalarning O zbek tilining talaffuzdosh so zlari o quv izohli lug ati (T.: Yangi asr avlodi, 2007), O zbek tili toponimlarining o quv izohli lug ati (T.: Yangi asr avlodi, 2007), X.Norxo jayevaning O zbek tilining eskirgan so zlar o quv lug ati (T.: Yangi asr avlodi, 2009), B.Mengliyev, O.Boymatova, M.Xudoyberdiyevalarning O zbek tili iboralari o quv lug ati (T.:Yangi asr avlodi, 2009), B.Mengliyev, B.Bahriddinovalarning O zbek tilining so z tarkibi o quv lug ati (T.: Yangi asr avlodi, 2009) kabi lug atlari yaratildi va ulardan amalda foydalanilmoqda. Galdagi vazifalardan biri xorijiy mamlakatlar tajribalariga tayangan holda oliy o quv yurti talabalari uchun ham turli o quv lug atlari, xususan, ensiklopedik va terminologik o quv lug atlari yaratish hisoblanadi. Masalan, filolog talabalar uchun jahon tillari leksikografiyasi an analari va yuksak tajribalardan foydalangan holda Yosh filolog ensiklopedik o quv lug atini yaratish va uning mazmun-mundarijasini belgilashda quyidagilarga e tibor qaratish mumkin: O zbekiston Respublikasining til va adabiyotni rivojlantirish borasidagi siyosati, jumladan, o zbek tilshunosligi va adabiyotshunosligining mustaqillik yillaridagi taraqqiyoti hamda yutuqlarini atroflicha yoritish; turkiyshunoslik, xususan, o zbek tilshunosligi va adabiyotshunosligining shakllanish manbalari hamda omillari tahlilini berish; tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid terminlarning tarixiy-etimologik manbalari, ma no mundarijasi, qo llanish xususiyatlarini ochib berish; jahon filologiyasi yutuqlari va uning turkologiyada, xususan, o zbek tilshunosligi va adabiyotshunosligi 16 til_adabiyot@umail.uz

17 Metodik tavsiya taraqqiyoti hamda takomilidagi o rni, ahamiyatiga keng o rin ajratish; jahon adabiyoti, jumladan, o zbek shoir va yozuvchilarining ijodiy faoliyatini mukammal, muxtasar yoritish; tilshunos va adabiyotshunos olimlarning ilmiy faoliyati, soha taraqqiyotidagi xizmatlarini batafsil izohlash va boshqalar. Albatta, Yosh filolog ensiklopedik o quv lug ati o quv adabiyotlari sirasini boyitish barobarida yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarishda ham muhim manba bo ladi. Ensiklopedik va lingvistik lug atlar bilan ishlash masalasiga alohida e tibor qaratish lingvistik kompetentlikni rivojlantirish omillaridan biridir. Oliy o quv yurtlari, ayniqsa, filologiya yo nalishi talabalarini nafaqat mutaxassislikka, balki boshqa fanlarga doir darslarda ham 12 jildlik O zbekiston milliy ensiklopediyasi (T.: O zbekiston milliy ensiklopediyasi, ), 5 jildlik O zbek tilining izohli lug ati (T.: O zbekiston milliy ensiklopediyasi, ), Shavkat Rahmatullayev tomonidan yaratilgan ilk O zbek tilining etimologik lug ati (T.: Universitet, 2000) kabi lug atlardan foydalanishi yaxshi samara beradi. Yozuv, imlo ilmning yarmi, ya ni husnixat bilan imloviy va ishoraviy xatolarsiz yozish kishining mukammal ilmga ega ekanligidan darak berish barobarida lingvistik kompetentligining asosiy belgisi hamdir. Yozma nutq, odatda, imlo qoidalariga asoslanadi. Tildagi mavjud so zlar, iboralar, nomlar va boshqa birliklar hukumat tomonidan tasdiqlangan imlo qoidalari, ularga asoslanib tuzilgan imlo lug atlari asosida yozilishi shart. Buni talabalarga uqtirish va o rgatish zarur. Hozirda ikki kirill va lotin alifbolariga asoslangan o zbek yozuvlari amalda qo llanmoqda. Kirill alifbosiga asoslangan o zbek yozuvini qo llashda 1956-yil 7-aprelda tasdiqlangan O zbek orfografiyasining asosiy qoidalari ga, lotin alifbosiga asoslangan yangi o zbek yozuvida 1995-yil 24-avgustda tasdiqlangan O zbek tilining asosiy imlo qoidalari ga amal qilinishi kerak. Matbuot, televideniye va ko cha reklama yozuvlarida kuzatilayotganidek, har ikki yozuvga oid imlo qoidalarini qorishtirish yaramaydi. Ular o z tamoyillari, qonunqoidalari bilan bir-biridan keskin farqlanadi. To g ri, hozirga qadar lotin alifbosiga asoslangan yangi o zbek yozuviga doir yirik imlo lug atiga ehtiyoj bor edi. Quvonch bilan aytish joizki, bu vazifa mutaxassislar tomonidan uddalandi yilda Akademnashr nashriyoti tomonidan filologiya fanlari doktori, professor N.Mahmudov tahriri ostida filologiya fanlari doktori, professor E.Begmatov va filologiya fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim A.Madvaliyev tomonidan tuzilgan yangi O zbek tilining imlo lug ati kirill va lotin yozuvlarida alohida-alohida kitob holida nashr etildi. O zbek tilining katta hajmdagi mazkur imlo lug atining har birida dan ortiq so z va so z shaklning to g ri imloviy shakli berilgan bo lib, ular so zlikining boyligi; imlosi qiyin va munozarali hozirga qadar turli sabablar bilan imlo lug atlariga kiritilmay kelinayotgan so zlar ham qamrab olinganligi; nashr etilgan va etilayotgan boshqa izohli, ensiklopedik, terminologik lug atlarning ijobiy imloviy tajribalari hisobga olinganligi; keyingi o ttiz yil davomida o zbek tili imlosi amaliyotida yuz bergan, ko pchilik tomonidan ma qul deb topilayotgan ijobiy imloviy o zgarishlarga e tibor berilganligi; mustaqillik davrida o zbek tiliga kirib kelgan yangi so z va terminlar yozilish shaklini ilmiy-imloviy baholangani bilan ahamiyatga molikdir. Hozirda oliy o quv yurtlari, jumladan, filologiya yo nalishi talabalarining imlo savodxonligi talab darajasida deb bo lmaydi. Ularning imlo savodxonligini ko tarishda ham imlo lug atlari bilan ishlash, hatto ko rsatilgan lug atni ularning dars stolida turadigan asosiy adabiyotlar darajasiga ko tarish kerak. Lingvistik kompetentlikning yana bir qirrasi notiqlik mahoratini egallashdir yillarning boshida bakalavriatning O qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani bilim sohasi talabalari uchun O qituvchi nutqi madaniyati fani kiritildi. N.Mahmudov tomonidan ilk bor O qituvchi nutqi madaniyati nomli darslik yaratildi. Mazkur darslikda nutq madaniyatining nazariy va amaliy masalalari, xususan, nutq madaniyati, nutqning to g riligi, aniqligi, mantiqiyligi, sofligi, boyligi, jo yaliligi, ifodaliligi sodda, ravon, ta sirchan usulda bayon etilgan. 2 Biroq universitetlarda ana shu fanning o qitilishi uchun o quv soatlari ajratilmay qoldi. Bizningcha, bakalavriatning barcha pedagogika yo nalishlarida Mutaxassis nutqi madaniyati fanini o quv dasturiga kiritish va o qitish lozim. Bu faqat va faqat ijobiy natija beradi. Har qanday nazariy bilimlarning mukammalligi amaliy mashg ulotlarga bog liq. Bizningcha, amaliy va seminar mashg ulotlarining DTS talablari darajasida o tilishi darslik hamda qo llanmalarga bog liq. Tayanch oliy o quv yurtlari tomonidan tayyorlangan namunaviy o quv dasturlarida amaliy va seminar mashg ulotlar uchun umumiy mavzular tavsiya etiladi, ammo ularning mazmun-mundarijasi ko rsatilmaydi, adabiyotlar ro yxatida amaliy va seminar mashg ulotlariga doir adabiyotlar deyarli kuzatilmaydi. Ta kidlash joizki, so nggi yillarda oliy o quv yurtlarining filologik ta lim yo nalishlari uchun viloyatlarda yaratilgan ayrim uslubiy qo llanmalarni e tiborga olmaganda, amaliy va seminar mashg ulotlari uchun maxsus o quv qo llanmalari yaratilgani yo q. Kelgusida filologik ta lim yo nalishlari uchun, ayniqsa, Hozirgi o zbek adabiy tili, Tilshunoslik nazariyasi kabi mutaxassislik fanlaridan amaliy va seminar mashg ulotlariga mo ljallangan maxsus o quv qo llanmalar yaratish bo yicha tanlovlar o tkazish, eng yaxshilarini ko p nusxada nashr qilib, o quv jarayoniga joriy etish dolzarb vazifalardan biridir. 1 O.Hoshimov. Daftar hoshiyasidagi bitiklar. Т.: Sharq, bet. 2 N.Mahmudov. O qituvchi nutqi madaniyati. Т.: Alisher Navoiy nomidagi O zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti, bet. veb-sayt: 17

18 Metodik tavsiya Shoira NORMATOVA, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti o zbek va rus tillari kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi ADABIYOT DARSLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA O YIN TEXNOLOGIYALARI Ta lim sifatini oshirishga ko maklashuvchi asosiy shakl va metodlar ichida o yin texnologiyasi muhim o rin tutadi. Pedagogik ta lim vositalarining eng qadimiylaridan bo lgan o yin hozirgi vaqtda o ziga xos rivojlanish davrini boshdan kechirmoqda. Bugungi kunda o yinga qiziqishning ortishi sababi nimada? Bir tomondan, bu pedagogik nazariya va amaliyotning taraqqiyoti, muammoli ta limning keng tarqalishi bilan bog liq bo lsa, boshqa jihatdan har tomonlama faol shaxsni shakllantirishga bo lgan ijtimoiy va iqtisodiy talabning natijasidir 1. Bolalarni darslik va o quv dasturidan chetga chiqmagan holda qanday qilib badiiy asarni to liq o qib chiqishga undash (ko pincha vaqt tig iz bo lgan bugungi vaziyatda kitobning hajmi o quvchini cho chitadi), ularda so z san atiga mehr, kitob o qishga ishtiyoq uyg otish mumkin? Mazkur vaziyatda, albatta, avvalo, mustaqil ta limga murojaat qilinadi. Maktab adabiyot ta limida mutolaa mustaqil ishning eng maqbul va samarali shakllaridan biridir. An anaviy ta limda sinfdan tashqari o qish nomi bilan ushbu usuldan uzoq vaqt davomida foydalanib kelingan, bi roq u ko pincha nomigagina o tkazilgan, 5 balli baholash tizimida uning o rni sezilarli bo lmagan va unga qo yiladigan talab ham shunga yarasha bo lgan. Mustaqil ta lim jarayonini takomillashtirish, o quvchilar faolligini oshirish uchun unga yangi unsurlar qo shish, jumladan, o yin texnologiyalarini qo llash maqsadga muvofiqdir. Bu jarayon ikki bosqichda tashkil etiladi. Birinchi bosqichda bilim darajasi va imkoniyatlaridan kelib chiqib, yuqori sinflarda o zbek adabiyoti namoyandalaridan ikkitasining asari sinfdan tashqari o qish uchun topshiriladi. Masalan, Abdulla Qodiriyning O tkan kunlar romani va G afur G ulomning Shum bola qissasi. O quvchi odatdagidek, sinfdan tashqari mutolaa talablariga ko ra asarni to liq o qib chiqishi va tafsilotlari bilan so zlab berishi lozim. Bunda o quvchi ning so z boyligi, nutqining ravonligi, badiiy asarni tushunish, badiiy so zni his qilish qobiliyati kabilar tekshiriladi. Albatta, o quv chi asarni mustaqil ravishda qay darajada to liq o qigani va tushunganini sinfda ta o quv chi bo lgani holda bittalab so roqlash yo li bilan aniqlash ancha vaqt talab qiladi va buning imkoni yo q. Mutolaa sinovini boshqa usullar: asar asosida test o tkazish yoki insho asosida ham amalga oshirish mumkin. Bulardan tashqari o yin metodlaridan bahs (disput) texnologiyasini qo llash ham samarali natija beradi. Buning uchun muammoli savol o rtaga tashlanadi. Masalan, Shum bola qissasi qahramoni xarakteridagi ba zi qusurlar, chunonchi, yolg onchilik (Sariboyni aldashi, Omonga yolg on gapirishi), zararkunandalik (eshakni so yib qo yishi), shumlik (Hoji boboning takyaxonasidagi portlash ) kabilarga o quvchilar o z munosabatini bildirishi so raladi. Yoki O tkan kunlar romanida Otabek xarakteridagi ba zi ojizliklar (ota-ona orzusiga qarshi bora olmaslik, Zaynabga munosabati)ga e tibor qaratiladi. Muammo shunday qo yilishi lozimki, asarni to liq o qimasdan uni hal qilish imkoni bo lmasin. O qituvchi bahsni tashkil qilishdan oldin yo l-yo riq ko rsatishi, bahs madaniyati shartlari: ortiqcha ehtirosga berilmaslik, qarshi tomon nuqtayi nazarini hurmat qilish, fikrni dalillash, asoslash, detallarga e tibor berish, mantiqiylik zarurligini tushuntirishi lozim. Bahs darsi shunday tashkil qilinganda xilma-xil fikrlar ilgari suriladi, o quvchilarga o z qarashini bildirishi va himoya qilishi uchun to liq erkinlik beriladi. O qituvchi kuzatadi, tinglaydi, to g ri va noto g ri deb topgan nuqtayi nazarlar, nutqdagi yutuq va nuqsonlarni qayd qilib boradi. Bahs yakunida o z xulosasini aytadi. Bundan tashqari bahs mavzusi oldindan ma lum qilinishi kerak. O quvchilarni asar personajlari xarakteri va qilmishlaridagi muammoli jihatlarni oqlovchilar, qoralovchilar hamda ekspertlarga bo lish ham mumkin. Har uchala tomon o z mulohazalarini bildiradi, dalillar, tafsilotlar, misollar, tahlillar yordamida qahramonning ma lum vaziyatdagi harakatlarini qoralaydi yoki ularni xuddi shunday yo l bilan oqlaydi. Ekspertlar esa (ular 18 til_adabiyot@umail.uz

19 Metodik tavsiya 3-4 kishidan ortmagani ma qul, shuningdek, fanni yaxshi bilishi bilan ajralib turuvchi o quvchilar bo lishi kerak) har ikki tomonning qarashlariga munosabat bildirib, qaysi tomonning fikrlari asosli ekanligini aniqlaydi. O qituvchi o zini xolis tutib, faqat kuzatuvchi rolida bo ladi. Biroq pirovardida asosiy hukm xulosa chiqarish va ekspertlar ishiga baho berish vazifasini o qituvchining o zi bajaradi. Ikkinchi bosqichda o yin texnologiyalari ko rinishlaridan biri teatrlashtirilgan sahna namoyishidan foydalanishni tavsiya etamiz. Sahnalashtirish o qitish jarayoni uchun yangilik emas, zero, an anaviy ta limda ham mashhur asarlardan parchalar namoyish qilingan. Biroq mazkur usulga o quv-tarbiya vositasi deb emas, ko proq ko ngil ochish, ma naviy-madaniy tadbirlar badiiy qismining unsuri sifatida qaralgan. Zamonaviy ta lim shakllaridan biri sifatida teatrlashtirish texnologiyasining maqsad va vazifa doirasi ancha kengayib, endilikda u o z oldiga didaktik, rivojlantiruvchilik hamda tarbiyaviy maqsadlarni qo yadi, dars sifatini oshirish vositasiga aylanadi. U quyidagicha amalga oshiriladi: sinfda o quvchilar kichik guruhlarga bo linadi (4 6 kishilik) va o qigan asarlari bo yicha istalgan lavhadan sahna ko rinishi tayyorlab, namoyish qiladi. Har bir jamoaga bu borada to la erkinlik beriladi. Guruh ichida o quvchilar mustaqil ravishda epizodni tanlaydi, ssenariy tuzadi va rollarni taqsimlaydi. Ushbu jarayon tamo mila sir tutiladi va o qituvchining vazifasi o quvchilarga mustaqil ish xarakterini to g ri tushuntirish va yo naltirish, unga qo yiladigan talablar, baholash mezonlaridan xabardor qilish, shuningdek, maslahat berishdan iborat bo ladi. Ssenariy muallifi, rol ijrochilari, texnik vositalar uchun javobgarlar tayinlanadi. Teatrlashtirish uchun lavha tanlashda tajribada ikki xil yondashuv kuzatildi. Birinchisi asar asosida suratga olingan filmga tayanish, undagi aktyorlar ijrosiga taqlid qilish va eng mashhur epizodlarni sahnalashtirish. Buning uchun ko pincha O tkan kunlar filmidagi Kutilmagan baxt bobi talqini yoki Kumushning turmush o rtog i va otasini ozod qilishi (filmning birinchi variantidagi kitobdan farqlanuvchi), Shum bola dan parcha sahnalashtirilganda esa qahramonning Sariboyni aldashi yoki tandirga tushib qolishi (filmdagi eng kulgiga boy lavhalar) epizodlari tanlanadi. Ikkinchi xil yondashuvda esa kutilmagan, ba zan uncha e tibor berilmagan epizodlarga murojaat qilinadi va mustaqil ravishda ssenariy yaratiladi. Har ikki usulning o z afzalliklari bor, masalan, tayyor namoyishga taqlidan sahna qo yilganda, aktyorlik mahoratini o rganish, personaj ruhiyatini berish, xatti-harakatlar, dekoratsiya, liboslar tanlash bir qadar oson va silliq kechadi. Maktablarda sahna namoyishi paytida o quvchilarning mohir aktyorlarga taqlidida alohida iqtidorlarini namoyish qilgan paytlari ko p kuzatilgan. Mustaqil ravishda ssenariy yaratganda esa ijodiy fikrlash va o ziga xos yondashuv, vaziyatni o z nigohi orqali tasavvur qilish, obrazlarni o zi tushunganicha talqin qilish, libos, voqelik modelini o zicha yaratish yetakchilik qiladi. Ikkinchi yo l, asosan, asarga tayanilgani uchun biroz mushkullik tug diradi, lekin amaliyotda u birinchisidan ko ra ko proq samara keltirgan holatlar ko p bo lgan. Notanish lavhani quyidagicha sahnalashtirish mumkin: bir o quvchi muallif nomidan so zlaydi, ya ni vaziyatga izoh beradi, tomoshabinni sahnaga tayyorlaydi, rol ijrochilari esa to laligicha asar qahramonlaridek so zlaydi, harakat qiladi va bu adabiyot bilan birga til darslari uchun ham juda muhim. Avvalo, mazkur vaziyatda badiiy asar matni to liq saqlanadi, qolaversa, ijrochilar obrazni aktyorlarga taqlid qilishdan ko ra ko proq o z tasavvurlariga asosan gavdalantiradi. Odatda, asarning asosiy g oyasidan chekinilmagan bu kabi ijodiy talqinlar tomoshabinda yaxshi taassurot qoldiradi. O qituvchi baholash mezonlari va rag batlantirish usullarini ham rejalashtirib qo yishi kerak. Buning uchun guruh ishi va uning ichidagi o quvchilarning alohida ishtiroki, faolligi, mahorati, ijodkorlik darajasiga beriladigan baholar belgilab olinadi va e lon qilinadi. Mutolaa va sahna namoyishi quyidagi maqsadlarga xizmat qiladi: 1. Didaktik maqsad: adabiyot san atning alohida o ziga xos turi ekanligi, obrazliligi, shartliligi, cheksiz imkoniyatlari xususida o quvchining tasavvuri boyiydi; u personaj, sujet, portret, peyzaj singari adabiyotshunoslik atamalari mohiyatini bilib oladi, uning so z boyligi ortadi, sinonimlar, iboralar, arxaik va tarixiy so zlarni tushu nish va to g ri qo llash ko nikmasi shakllanadi. 2. Rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarda faollik oshadi, o z ishiga sidqidildan kirishish, jamoaviylik, birdamlik, yaxshi ma nodagi raqobat ruhi (boshqa guruhlardan qolishmaslik, sahnada qoyilmaqom rol ijro etish ishtiyoqi) uyg onadi. Bahs texnologiyasi ko magida esa muammoga o z nuqtayi nazaridan qarash, mustaqil fikrlash, tanqidiy yondashish rivojlantiriladi. 3. Tarbiyaviy maqsad: o quvchilarga o yin jarayonida insonga xos ezgu xislatlarni qadrlash, sevgi, vafodorlik, ota-onaga muhabbat, xalqparvarlik kabi histuyg ular singdiriladi. Odamlarni e zozlash, ular qalbini tushu nish, tuyg ularini hurmat qilish, hayotga muhabbat va uni qadr lash xislatlari shakllantiriladi. Keyingi paytda kitobga, mutolaaga qiziqishning susayganligi jiddiy xavotirlarga sabab bo layotgani, bu davlat siyosati darajasidagi muammoga aylangani barchaga ma lum. Biz qo llagan o yin texnologiyalari o quvchilarda kitobga, badiiy asarga havas va muhabbat tuyg usini uyg otishda yaxshi samara beradi, deb o ylaymiz. 1 Михайленко Т.М. Игровые технологии как вид педагогических технологий // Педагогика: традиции и инновации: материа лы Междунар. науч. конф. (г. Челябинск, октябрь 2011 г.). Т. I. Челябинск: Два комсомольца, С veb-sayt: 19

20 Metodik tavsiya Surayyo SHERMUHAMEDOVA, Toshkent moliya instituti katta o qituvchisi TA LIM TIZIMINI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA ISLOH QILISH Ta limda muvaffaqiyatga erishish mamlakatni rivojlantirishda asosiy omil hisoblanadi, chunki bu jarayon yuqori malakali, keng bilim va tafakkurga ega mutaxassislarni talab etadi. Innovatsiyalar zamirida yetuk tafakkur va bilim yotadi. Shuni anglagan holda, avvalo, ta lim tizimining o zini innovatsion yangilash maqsadga muvofiq. Ta limda innovatsiyalar quyidagi komponentlar bilan o zaro bog liq bo lib, o quv jarayonining samaradorligi aynan ular bilan belgilanadi: 1. Multimediali o quv materiallari. Ular o quvchiga zamonaviy kommunikatsiya vositalari yordamida yetkaziladi. Bunda o quvchi faqat fanga oid bilimlarnigina o zlashtirib qolmasdan, balki o zining aqliy va ijodiy salohiyatini ham zamonaviy hayot faoliyatiga muvofiq tarzda rivojlantirib boradi. 2. Zamonaviy o qitish uslublari aqliy va ijodiy salohiyatni shakllantiruvchi faol metodlar bo lib, o quvchining darsni shunchaki passiv tarzda qabul qilishiga yo l qo ymaydi va qiziqtirish orqali o zaro hamkorlikda ishlash, birgalikda harakat qilishga o rgatadi, faollikka yo naltiradi. Bunday zamonaviy metodlarda qisqa vaqt ichida o zlashtirish ko rsatkichlarini oshiruvchi, o quvchilarning to laqonli ishtirokini ta minlovchi turli texnologiyalardan foydalaniladi. 3. Masofaviy ta lim shakli. Bu ta lim shakli o qitishning zamonaviy infratuzilmasi bo lib, o z ichiga axborot, texnologik, tashkiliy hamda aloqa almashinuvi kabi komponentlarni jamlaydi. Ular masofaviy texnika vositalaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Bunday ta lim shakli, ayniqsa, inkluziv ta limda muhim ahamiyatga ega. Jismoniy imkoniyatlari cheklangan o quvchilar maxsus kompyuter dasturlari asosida to laqonli bilim olish imkoniga ega bo ladilar. Hozirgi kunda maktab ta limi va oliy o quv muassasalarida turli pedagogik innovatsiyalardan foydalanish tavsiya etiladi. Ularni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) o quv texnologiyalari; 2) tarbiyaviy texnologiyalar. Asosiy o quv texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Fanlarni o qitishda axborot-aloqa texnologiyalari. Texnologiyalarni ta lim jarayoniga tatbiq etish, turli fan yo nalishlarini informatika bilan integratsiyalash, ya ni bir-birini to ldirgan holda malakaviy bilim berishni nazarda tutadi. Bunda o quvchida asta-sekinlik bilan bilimlarni axborot tarzida oson qabul qilish ko nikmasi rivojlanadi. Natijada olingan bilim xotirada tez saqlanib qoladi. 2. Elektron darsliklar. Elektron darsliklar oddiy darsliklardan farqli o laroq, o z ichiga to liq axborotni, animatsiyali, o yinli, qiziqarli mashg ulotlarni qamrab oladi, o zlashtirishni osonlashtiradi va ko rgazmalilikni ta minlaydi. Natijada qo shimcha axborot izlashga ortiqcha vaqt sarf bo lmaydi. 3. Multimedia vositalari o quv materialini yengil va samarali o zlashtirishga qaratilib, bunda musiqa va animatsiyadan foydalaniladi. Bu o quvchiga ruhiy-emotsional ta sir o tkazadi va uning mavzu mohiyatiga tez kirib borishiga, matn ma no-mazmunini oson tushunishiga yordam beradi. 4. Maxsus jihozlangan xonalarda lingafon texnikasining mavjudligi chet tilidagi alohida so z va iboralarni to g ri eshitish va talaffuz qilish imkonini beradi. Bu til ko nikmalarining shakllanishi, nutqning to g ri va tez ilg ab olinishiga ko maklashadi hamda ravon gapira o lish, gapning ma no-mohiyatini anglash malakasining paydo bo lishiga sharoit yaratadi. Bunday innovatsion texnologiyani qo llash ta lim sifatini sezilarli oshirish va hayotiy ehtiyoj bo lgan nutqning to g ri shakllanishiga xizmat qiladi. Ta lim texnologiyalari asosida ilmiy-texnik salohiyat va aql-idrok tamoyillari muhim rol o ynasa, tarbiyaviy texnologiyalar zamirida madaniy, ma naviy, axloqiy qad riyatlar ustunlik qiladi. Ma naviy tarbiya aqliy faoliyat bilan uzviy bog liq bo lib, ta lim jarayonidan ajratilmagan holda olib boriladi va ta limni innovatsion rivojlantirishda muhim rol o ynaydi. Tarbiyaviy texnologiyalar zamonaviy o qitishning ajralmas qismi sifatida o quvchida shaxsga xos xususiyatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi, gumanistik dunyoqarashni shakllantiradi. Milliy an analarga asoslangan ommaviy-madaniy tadbirlarda qatnashish, muzeylarga sayohat, teatr, kino, musiqa, rasmlar ko rgazmasi, bolalar ijodiyoti markazlari, umuman, san atning barcha turlari, milliy an analar, urf-odatlar va qadriyatlardan saboq olish tarbiyaviy texnologiyalarning asosini tashkil etadi. Ularni olinajak ilm bilan yonma-yon hayotga tatbiq etish har tomonlama yetuk kadrlarni tayyorlashga va demakki, jamiyatni, har bir sohani rivojlantirishga xizmat qiladi. Innovatsiyalar ham o quv jarayonini, ham uning uzviy bo lagi bo lgan tarbiyaviy jarayonni maqbul va qulay usulda o zlashtirish mexanizmini yaratadi. O quvchi belgilangan vaqt mobaynida qiziqish va ijodiy erkinlik ostida ishlashi, izlanishi mumkin bo ladi. Maqsad o quvchini individual shakllantirish, o z-o zini rivojlantirishga qaratiladi. Innovatsion texnologiyalarni o quv jarayoniga tatbiq etishda ba zi to siqlarni bartaraf qilish lozim. Bunday to siqlar yangicha yondashuvlarni qabul qilmaydi va o quvchining imkoniyatlarini cheklab qo yadi. Bular ko pincha quyidagilarda namoyon bo ladi: 20 til_adabiyot@umail.uz

21 Metodik tavsiya 1. Ijod to sig i. Bunda eski dasturlar asosida ishlashga ko nikkan o qituvchi nimanidir o zgartirish, bilimlarini to ldirish, o z ustida ishlash va o z-o zini rivojlanti rishni xohlamaydi. U ta lim tizimidagi har qanday o zgarishni ichki qarshilik bilan qabul qilib, unga yot unsur sifatida qaraydi. 2. Ichki qo rquv. O z qolipidan chiqib keta olmaslik, mavjud bilimlarini rivojlantirishni xohlamaslik, boshqalar oldida noqulay yoki kulgili vaziyatga tushib qolishdan qo rqish hissi o qituvchining noodatiy pedagogik qaror qabul qilish va turli metodlarni qo llashdan voz kechishiga olib keladi. 3. Shaxsiy qo rquv. O ziga ishonmaslik, o z qobiliyati va kuchini baholay olmaslik, ya ni o z-o zini past baholash, fikrlarini ochiq ayta olmaslik natijasida ko pchilik o qituvchilar har qanday o zgarishga iloji boricha qattiq qarshilik ko rsatishadi. 4. Biryoqlama fikrlash. Eski qonun-qoidalarga tayanib ish ko ruvchi pedagoglar o z fikrini eng to g ri, shak-shubhasiz, qayta ko rib chiqilmaydigan, muhokama qilinmaydigan tarzda haqqoniy deb hisoblashadi. Ular yangi bilimlar, malakalarni o zlashtirishga intilishmaydi va zamonaviy ta lim muassasalaridagi o zgarishlar, yangiliklarga ijobiy qaramaydi. Xulosa o rnida aytish kerakki, zamonga hamnafas tarzda kirib kelayotgan va ilm-fan hamda texnikaning ilg or tendensiyalarini o zida aks ettirayotgan, ularning yanada taraqqiy etishi, jamiyat hayotiga yanada ko proq hissa qo shishini ta minlayotgan innovatsion g oyalar va texnologiyalarni har qanday sohaga joriy etishni, avvalo, kishilarning, jamoatchilikning, qolaversa, shu soha mutaxassisining nafaqat ilmiy bilish salohiyati, balki ruhiy-ma naviy tarbiyasi bilan ham amalga oshirish juda muhim. Chunki har qanday zamonda ilm, tafakkur ruhiy-ma naviy qonuniyatlar bilan egiz tarzda rivojlanib kelgan. Qachonki inson ongi yangiliklarni odatiy tarzda qabul qilishga tayyor bo lsa, u innovatsiyalarni hech qanday aks ta sirlarsiz qarshi oladi. Buning uchun yosh avlodni zamonaviy ilg or tajribalar asosida o qitish, ularni barkamol shaxs sifatida kamol toptirish lozim. Bu esa ta lim tizimi oldiga qo yilgan eng mas uliyatli vazifa bo lib qolaveradi. Husniddin SUYUNOV, Navoiy davlat pedagogika instituti O zbek adabiyoti kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, Gulhayo JO RAYEVA, Navoiy davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti fakulteti III bosqich talabasi ADABIY TA LIMDA SAVOL VA TOPSHIRIQLAR USTIDA ISHLASH TAMOYILLARI Adabiyot o qitish metodikasida ta - limning ma naviy-axloqiy, adabiy-estetik tamoyillariga keng murojaat qilinadi. Zero, hozirgi kungacha yaratilgan badiiy adabiyot namunalari insonni olam jumboqlari-yu ko ngil kengliklarini teran anglash orqali ma naviy-axloqiy kamolot sari yetaklaydi. Qolaversa, badiiy asarlarni adabiyot predmeti doirasida o rganib, berilgan matnlarni adabiyot nazariyasi asosida tahlil etish, adabiy ta lim jarayonida uyushtiriladigan mustaqil ishlarni bajarish o quvchilarning ilmiy dunyoqarashini o stirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, nutqini boyitishga yordam beradi. Ko rinadiki, adabiyot o qitish metodikasi didaktika bilan uzviy aloqador. Maktabda o qitiladigan barcha o quv predmetlari uchun umumiy bo lgan didaktik tamoyillar nazariy bilimlar bilan amaliyotning uzviy aloqada bo lishini, mavzular, boblar va hatto o quv predmetlari orasida o zaro bog liqlikni ta minlaydi. Mazkur tamoyillarning bir qismi o quvchi faoliyatiga tegishli bo lsa, ikkinchi qismi o qituv chilarga daxldor. Masalan, o quvchilar darsda faollik, izchillik tamoyillariga amal qilishsa, ilmiylik, darsni tashkil etishdagi ko rgazmalilik, o tiladigan mavzu mazmuniga mos metod tanlash, innovatsion pedagogik va axborot texnologiyalaridan, dasturlashtirilgan ta lim (kompyuterlar dasturi)dan, shuningdek, qo shimcha o quv adabiyotlari va mahalliy, tarixiy manbalardan foydalanish kabi masalalar bevosita o qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida o z aksini topadi. veb-sayt: 21

22 Metodik tavsiya Ilmiylik tamoyilini qo llash orqali o quvchilarga hozirgi adabiyotshunoslikda o z tasdig ini topgan, ilmiy jihatdan isbotlangan ma lumotlar beriladi. O qituvchi fanning eng so nggi yutuqlari asosida darslikdagi barcha mavzularni o zaro bog liqlikda izohlaydi. Masalan, adabiyot darslarida ertaklar mavzusi o rganilganda o quvchilar ertaklarning o ziga xos xususiyatlari to g risidagi nazariy ma lumotlar bilan ham tanishadilar. Shu mavzu havola etilgan bobdan so ng berilgan savol va topshiriqlar asosida o rganilgan materiallar umumlashtirilsa hamda to ldirilsa, yangi didaktik manbalar o quvchilar o zlashtirgan bilimlarni boyitish va mustahkamlashga xizmat qiladi. 5-sinf Adabiyot darsligidagi 1 Ertaklar haqida, Ruboiy haqida, Hadis haqida, Maqol va topishmoqlar haqida, Masal haqida, She r haqida, Sayohatnoma haqida kabi nazariy materiallarni ilmiy lik tamoyili asosida o rganish ulardan oldin o rganilgan badiiy asarlarning janriy xususiyatlari bilan uyg unlashtirilgan holatda olib boriladi. Shu tariqa o quvchilarga adabiyotshunoslikdan dastlabki nazariy ma lumotlar beriladi. Bu esa shu yoshdagi o quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, adabiy-estetik tafakkuri, mantiqiy fikrlash malakasini shakllantirishga yordam beradi. Taniqli psixolog E.G oziyevning fikricha, ayni shu yoshdagi... o quvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuri tish, o zini o zi boshqarish, anglash, baholashga keng imkoniyat yaratiladi. O smirlik yoshida kattalik holatiga yetish jarayoni sodir bo ladi. Bular, avvalo, ta lim jarayonida ro y beradi: yangi axborotlar, ma lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o smirlarni qoniqtirmay qo yadi. O smir endi zarur o rinlarni mantiqiy xotira va tafakkurga suyangan holda o zlashtirishga harakat qiladi 2. Ma lumki, nazariy ma lumotlar o quvchilarning Adabiyot nazariyasi bo yicha egallashi kerak bo lgan bilimlar silsilasini tashkil etadi. Oliy o quv yurtiga kiruvchi abituriyentlarning test topshiriqlariga bergan javoblari tahlili shuni ko rsatadiki, o quvchilarning adabiy-nazariy tushunchalarni dastur talablari doirasida o zlashtirish darajasi hamon pastligicha qolmoqda. Bu hol mazkur muammoga maktab ta limida jiddiy e tibor qaratishni taqozo etadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etishni faqat darsliklarda nazariy ma lumotlarning berilishi bilangina izohlash to g ri bo lmaydi. Chunki har bir badiiy asar tahlilini nazariy tushunchalarsiz uyushtirib bo lmaydi. Ayni shu holat asar tahliliga doir savol va topshiriqlarga hamisha izchil va ijodiy yondashish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Umumdidaktik tamoyillarning yadrosini tashkil etuvchi ilmiylik tamoyili o quvchilarga faqat adabiyot darslaridagina adabiyotshunoslikka doir nazariy ma lumotlarni o rganish tarzida amalga oshirilmasdan, balki badiiy asarlar mazmunidagi ilmiy haqiqatlarni aniqlash, ularda aks etgan tarixiy sanalar va boshqa manbalarni qiyoslab o rganishda ham qo l keladi. Badiiy asarlarda xalq hayotining turli qirralari: udumlari, an analari, turmush tarzi badiiy so z va obrazlar vositasida ifodalanar ekan, ularning ma no xususiyatlari, obrazliligi har qanday asarga ilmiy jihatdan yondashishni taqozo qiladi. 9-sinfda Alpomish 3 dostonini o rganishda o quvchi xalq dostonlarining ilmiy tasnifi, xalq og zaki ijodiga mansub asarlardagi an anaviy ifoda unsurlari, dostonda tilga olingan qo ng irot urug iga mansub aholining Surxondaryo viloyatida istiqomat qilishi, uning etnik tarkibi, hududiy va demografik xususiyatlari, shuningdek, qo ng irot urug ining respublikamizdagi boshqa hududlar, masalan, Qoraqalpog iston Respublikasi bilan bog liq etnonimik xususiyatini ham o zlashtira boradi. Mazkur dostonni o rganishga bag ishlangan dars jarayonida o quvchi asar bilan tanishish va uni tahlil qi lish orqali toponimiya, etnografiya, lingvistika va boshqa fanlarga aloqador dastlabki ilmiy tushunchalarni ham egallaydi. Alpomish dostonida ming qadamdan tanga pulni o q-yoy yordamida urish musobaqasi tasviri vositasida o quvchilarga qadim zamonlardayoq tanga pullarning mavjudligi xususida ilmiy tushunchalar beriladi. Demak, o quvchilarning ilmiy tafakkurini darsliklardagi adabiyotshunoslikka oid nazariy ma lumotlar bilan birga fanlararo bog lanish orqali ham shakllantirish mumkin. O quvchilarga darslikdagi boblar va boblararo mutanosiblikni ta minlovchi savol va topshiriqlar berilishi badiiy asarlar tahlilida, albatta, markaziy o rinlardan birini egallashi zarur. Darslikka tahliliy badiiy materiallar bilan nazariy ma lumotlar orasidagi bog liqlikni aniqlash hamda adabiy janrlarning qiyosiy tahlilini amalga oshirishga qaratilgan savol va topshiriqlar kiritish ham maqsadga muvofiq. O qituvchi darslik asosida badiiy asar tahliliga doir savol va topshiriqlar tuzishda quyidagilarga e tibor qaratishi zarur: 1. Adabiy badiiy (nazariy) matnning murakkablik darajasi. 2. O rganilayotgan matn hajmi. 3. O quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim saviyasi, turmush tajribasi. 4. O rganiladigan mavzuga dastur bo yicha ajratilgan o quv soati. Ta lim tizimida u yoki bu o quv predmetini chuqur o rganish, o tilgan mavzularni atroflicha o zlashtirishda savol va topshiriqlar g oyat muhim didaktik vazifani bajaradi. Badiiy adabiyotning so z san ati sifatidagi o ziga xos xususiyatlarini o quvchilar teran idrok etishla riga erishish savol va topshiriqlarning ilmiylik, mantiqiy izchillik, uzviylik, tizimlilik tamoyillari asosida yaratilishiga, o qituvchi va o quvchilarning tayyorgarligi darajasiga, hamkorlik aloqalarining to g ri yo lga qo yilishiga bog liq. 1 S.Ahmedov, B.Qosimov, R.Qo chqorov, Sh.Rizayev. Adabiyot. 5-sinf uchun darslik. T.: Sharq, betlar. 2 E.G oziyev. Psixologiya. Т.: O qituvchi, betlar. 3 Q. Yo ldoshev va boshq. Adabiyot. 9-sinf uchun darslik. T.: Yangiyo l poligraf servis, bet til_adabiyot@umail.uz

23 Metodik tavsiya Hilola SUYUNOVA, Navoiy davlat pedagogika instituti Fakultetlararo chet tillar kafedrasi ingliz tili fani o qituvchisi O QUVCHILARNI IJODIY FIKRLASHGA O RGATISH O quvchilarning mustaqil ijodiy fikrlash ko nikmalarini muntazam rivojlantirib borish dars mashg ulotlariga qo yiladigan talab va vazifalardan biridir. Mazkur jarayonda o qituvchi dars mashg ulotlarini to g ri tashkil etishi, til o rgatishga oid savol-topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi, o quvchilarda til o rganishga bo lgan ko nikma va malakalarni shakllantirishi lozim bo ladi. Kuzatishlar shuni ko rsatadiki, ayrim o qituvchilar til o rgatish jarayonida darsliklarda berilgan matn bilan qanday ishlash kerakligini yetarlicha bilmaydilar. Ular o quv matnini faqatgina yod oldirish, deb biladilar, xolos. Aslida esa, o qishdan maqsad o quv matnida keltirilgan ma lumotlar bilan tanishish, matn mohiyatini tushunish, unga nisbatan ijodiy yondashuvdan iborat. Bu o rinda o qituvchining vazifasi o quvchilarni to g ri qo yilgan topshiriq hamda savollar orqali matnni tushunish hamda mustaqil, ijodiy fikrlashga undash. Masalan, yangi ma lumotlar bilan tanishishga mo ljallangan o quv matni bilan ishlashda quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Berilgan matn mazmuni bilan tanishib chiqing va unda ko rsatilgan asosiy g oyaga e tibor qarating. Matn muallifi qanday g oyani asos qilib olgan? 2. Matnda keltirilgan ma lumotlar siz uchun qanday ahamiyatga ega? 3. Matn yuzasidan qanday savollaringiz bor? Agar o qituvchi o quvchiga yuqoridagi kabi yo naltiruvchi topshiriqlarni berib borsa, o quvchi til o rganishning maqsadini to liq tushungan holda o zlashtiradi. Matn tarjimasi bilan ishlashga qaratilgan dars mashg ulotida esa, o quvchilarga matn yoki abzasning asosiy go yasini aniqlash, matn mavzusi asosida klaster tuzish, mavzu mohiyatini grafik usulda yoritish, matn ichidagi tayanch so z va iboralarni taqdimot usulida ko rsatish, so zlar xilma-xilligi yuzasidan jadvallar tuzish kabi ijodiy faoliyatni shakllantiruvchi mashqlarni bajartirish tavsiya etiladi. Bunday usullar orqali o quvchilar tilni tizimli o zlashtirish hamda keltirilgan ma lumotlarning asosiylarini ikkinchi darajali ma lumotlardan farqlay olishga erishadilar. Til o rganishning yana bir zamonaviy usullaridan biri o quvchilarda mustaqil fikr yuritishga undovchi tafakkurni shakllantirish. Bunda o qituvchi tomonidan bir nechta o yin-topshiriqlardan iborat mashg ulotlar tayyorlanadi va dars jarayoniga tatbiq etiladi. Masalan: Continue with your idea (Fikring bilan davom et) o yinida dars mazmuniga bog liq, masalan, Spring mavzusini tanlab, quyidagi o yinni tashkil etish mumkin: 1-o quvchi: Spring is coming with joy. 2-o quvchi: The ground is green and trees are in blossom. 3-o quvchi: Farmers begin to plant tarzida yuqoridagi fikrlarni davom ettirishadi. Shu tariqa o quvchilardan mavzu doirasida bir-birini takrorlamagan holda mantiqiy izchillikda fikr bildirish talab etiladi. Bu usul o quvchilarni til o rganishga bo lgan tezkor mushohadaga undaydi va so z boyligining ortishiga ijobiy ta sir etadi. Who is adroit? o yinida o quvchilar juftlikda ishlaydilar va berilgan sxemalar asosida gaplar tuzadilar. Har bir o quvchi o zi tanlagan kartochkasi asosida gap tuzishi shart. Oldin o quvchilar bir-birlarini baholaydilar, so ngra o qituvchi o quvchilarning ishlarini baholaydi. Namuna: S V preposition the park. Do S V Prep University -----Day? Simultaneous jigsaw reading. Matn ikkiga bo linib, ikkitadan o quvchiga juftlikda ishlash uchun beriladi. O quvchilar o z matnini ovoz chiqarib o qiydilar va bir vaqtning o zida boshqa o quvchining o qiganini eshitadilar. Ularga har bir gapdan keyin biroz tanaffus qilib o qish buyuriladi. Mashq yakunida ulardan matnning ikkinchi qismi, ya ni eshitgan qismini bayon qilish so raladi. Bu mashq o quvchilarning fikrlash, eslab qolish qobiliyatini o stiradi. Dealing with distraction. O quvchilar juftlikda ishlaydilar, 1-o quvchiga qisqa matnni ovoz chiqarmay o qish buyuriladi va bunga vaqt beriladi. Bu paytda 2-o quvchi 1-o quvchiga o qiyotgan matniga oid bo lmagan chalg ituvchi umumiy savollar beradi. 1-o quvchi savollarga mmm, yeah deb yoki boshini qimirlatib javob qaytaradi. Shunda 2-o quvchi darhol matnga oid savollar beradi va bu bilan 1-o quvchining matnni qanchalik tushunib, eslab qolgani tekshiriladi. Bunday usullar o quvchilarni tez fikrlashga, topqirlikka o rgatish barobarida ularning intellektual salohiyatlarini shakllantiradi. veb-sayt: 23

24 Metodik tavsiya Zumradkhon TESHABOEVA, Tashkent Chemistry and Technology Institute, teacher PROBLEMS OF DEVELOPING SOCIOLINGUISTIC COMPETENCE OF EFL TEACHERS World processes of globalization, which have covered all aspects of modern society, require rethinking long-term objectives of vocational education. Future specialists communicative culture in the process of interaction with foreign colleagues in the framework of international cooperation is particularly important in developing a peaceful world. Modern skilled person must be ready to cooperate and communicate with representatives of other countries to exchange professionally relevant information and experience, to be an active participant of intercultural communication. Obviously, the essential tool to establish and maintain such contacts is a foreign language. However, learning a foreign language is a rather complicated process that requires the concentration of considerable time and effort. This is primarily due to the fact that language knowledge is not transmitted directly from teacher/ lecturer to student, as previously thought, but is obtained through the process of personalityrelevant activities. Certainly, only knowledge, without certain skills and competence of their usage, does not solve the problem of future specialists training for the real situations of intercultural communication. The importance of highly qualified teacher training and foreign language teaching was highlighted by President of Uzbekistan Islam Karimov in his speech during the Opening Ceremony of the International Conference The training of educated and intellectually developed generation as one of the most important conditions for the stable development and modernization of the country in February, In this regard, a lot of different measures have been taken in order to raise the professional level of foreign language teachers in the Republic. In spite of this, some of the problems are more difficult to solve than others. One of them is the sociolinguistic competence of foreign language teachers, which they should possess as the main channels of foreign language and culture acquisition. Sociolinguistic competence (SLC) is a part of communicative language competence. Communicative language competence consists of linguistic, sociolinguistic and pragmatic competences. According to the Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment, SLC refers to the sociocultural conditions of language use: Through its sensitivity to social conventions (rules of politeness, norms governing relations between generations, sexes, classes and social groups, linguistic codification of certain fundamental rituals in the functioning of a community), the sociolinguistic component strictly affects all language communication between representatives of different cultures, even though participants may often be unaware of its influence [1]. SLC is a multifaceted and multi-layered notion, which presupposes knowledge of language speakers to communicate appropriately in all of the social, cultural, and pragmatic aspects of the conversation. It becomes even more complicated because of the division of SLC into two categories: appropriateness of form (pragmalinguistics) and appropriateness of meaning (socio-pragmatics) [2, 16]. For non-native speakers it is difficult to control the speech from these two regards. We may sometimes speak correctly in form, but not appropriately in meaning and vice versa. Thus, SLC influences greatly the communication process between representatives of different cultures. Teachers of foreign languages (FL) are those channels through which learners get knowledge about SLC in the process of learning a foreign language. The goal of teaching a foreign language is to develop communicative language competence of the learners in the target language (TL). We cannot develop the communicative competence without developing sociolinguistic competence of the learners. If we want our learners to have well-developed 24 til_adabiyot@umail.uz

25 Metodik tavsiya SLC, we should, first of all, make sure if our FL teachers have it. It is relevant to mention that very often, unfortunately, our FL teachers do not have appropriate level of SLC of the target language. If teachers do not have it, the acquisition of SLC for learners becomes even twice more difficult. E. Mede and K. Dikilitas in their article Teaching and Learning SLC: Teacher s Critical Perceptions reported on the study they had conducted at Turkish schools and universities. The researchers studied the problem of developing SLC, they interviewed 35 native and 35 non-native EL teachers. The authors state that classroom environment may not be an appropriate context where SLC can be developed due to several reasons unique to any learning experience in an EFL context such as non-authenticity of the content of the materials. After analyzing the questionnaires for non-native EL teachers regarding their SLC level, the following themes were pointed out: lack of awareness, lack of exposure to the target culture, a teacher belief and the curriculum [2, 24]. It is relevant to discuss each of the themes. By awareness teachers mean that very often teachers do not know about SLC because of lack of training. The lack of exposure to the target culture means lack of communication with native speakers and absence of visiting/living in the TL countries. The teacher beliefs theme identifies the existing knowledge teachers already have in their heads, which they do not want to change. By telling curriculum teachers named different reasons related to the school programs. Some educators mistakenly believe that visiting or living in a TL country will develop their SLC greatly. This is not completely true and scientific research proves it too. C.A. Mizne summarizes the study of King and Silver about the effect of immersion on SLC, in which they come to conclusion that the length of stay in a second language environment is beneficial for acquiring SLC but insufficient and time consuming [3, 9]. This study shows that sending FL teachers to the TL countries for Professional Development courses is not enough for developing their SLC. We propose the following recommendations for developing SLC of the FL teachers of Uzbekistan. At the moment in the curriculums of the institutes and universities that train future FL teachers in Uzbekistan there is no subject of Sociolinguistics. We believe that this brings to the lack of knowledge about Sociolinguistics in general and SLC in particular. It would be better if this subject is included into the curriculums. Similarly, the topics of Sociolinguistics, Sociolinguistic competence, Sociolinguistics in the multicultural classrooms should be introduced to the students of all levels (I - IV courses) in the course of different subjects, e.g., Methodology, Country Study, DIC (Developing Intercultural Competence), Pedagogic and other subjects into the pre sented teacher training curriculums. Another reason of the lack of SLC of FL teachers is when they go to different training and re training courses, there is again a lack of the topics mentioned above in the curriculums of those programs. In the result, pre-service and in-service FL teachers do not get enough knowledge and/or training about SLC. And it becomes a vicious cycle: teachers do not know about SLC, and as a result they cannot transfer it to their learners appropriately. FL teachers usually have this knowledge intuitively, but, we believe, it must be explicitly discussed while teacher-training process. Thus, we recommend including the following topics into the subjects of pre-service and in-service teacher training curriculums: Speech act; Speech event (participants, channel place, time, purpose); Speech styles (intimate, casual, formal, frozen); Sociolinguistic issues in FL classroom; SLC of a FL teacher; Professional competence of a FL teacher; FL teacher s voice, talk, speech; Multicultural classroom. There is also another problem lack of standard SLC tests. This issue has not been studied appropriately yet. As a result, due to the lack of SLC tests, it is hard to check if a person actually has it or not. This is still an issue for future scientific researches. Possessing cultural, socio linguistic knowledge about language use assumes a higher level of linguistic competence. Unfortunately, sometimes some of the teachers are not competent enough in a foreign language. Maybe we should be stricter and require from the FL teachers Certificates of their language proficiency, such as IELTS. Because sometimes we may meet FL teachers who can hardly speak the TL, let alone possessing SLC. One of the key recommendations for the issue is raising the teachers awareness about the SLC importance. This should be done through explicit instruction during teacher-training process. Thus, we believe that EFL teachers should get a better training on what is Sociolinguistics, what is SLC itself. Then, they need a better understanding of ways/ strategies on how to apply this knowledge into their teaching. REFERENCES 1. Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment. Available online: int/t/dg4/linguistic/source/framework_en.pdf. 2. B. Mede & K. Dikilitas (December 2015) Teaching and learning sociolinguistic competence: teachers critical perceptions. Participatory Educational Research (PER), Vol. 2(3). Available on-line _volume_2 _issue_3 jpage_l 4_31.pdf. 3. Mizne, Claire Ann. Teaching sociolinguistic competence in the ESL classroom (1997). Senior Thesis Project veb-sayt: 25

26 Adabiy taqvim Qozoqboy YO LDOSH, pedagogika fanlari doktori, professor MANQURTLIKNING JONO RTAR TASVIRI (Chingiz Aytmatov tavalludining 90 yilligiga) bo lmaydigan tarzda shifrlangan tiliga alohida e tibor qaratilishi lozim. Shundagina uni bir qadar anglab yetish mumkin bo ladi. Romanda odam deb atalmish murakkab yaratiqning haqiqiy qimmati nimada ekani turli taqdirli kishilar hayoti tasviri orqali ko rsatilgan. Unda o zining etnik tomirini biladigan, bugunning kechadan kelib chiqishini anglaydigan, Yaratgandan qo rqib, bandasidan uyalgani sabab o z xatti-harakatlarini taftish etadigan odamlardangina ezgulik kelishi aks ettirilgan. Estetik tafakkuri milliy va ochun folkloridan oziqlangan har qanday rivoyat zamirida chuqur ma no ko ra oladigan yozuvchi Asrga tatigulik kun asarida uchta rivoyatdan foydalanadi. Bu rivoyatlarning birortasi ham shunchaki badiiy ekzotika yoki sujetni qiziqarli qilish uchun kiritilmagan. Ularning har biri zilday og ir badiiyestetik yuk tashiydi. Ushbu maqolada asardagi birgina Nayman ona va manqurt o g il haqidagi rivoyatdan keltirib chiqarish mumkin bo lgan ijtimoiy-falsafiy va badiiy-estetik ma nolar ifodasiga to xtab o tiladi. Hamonki, so z manqurtlik tushunchasi haqida borar ekan, oldin ushbu so zning kelib chiqishi va ma nosi to g risida fikr yuritsak durust bo ladi. Ozarbayjonlik olima Ulviya Husaynovaning Об этимологии слова манкурт 1 maqolasi shu muammo yechimiga bag ishlangan. Olima turli ilmiy adabiyotlarga tayanib, manqurt so zi aqlsiz, esi yo q ma nosidagi qadimgi turkiy munquldan kelib chiqqan bo lishi mumkinligini taxmin qiladi2. Shuningdek, manbalarda mo g il tilida nodon, aqlsiz ma nosidagi manguu shakli va tentak bo ldi, aqldan ozdi anglamidagi manguurax ko rinishi borligini ham qayd etadi. Ulviyaning manqurt leks emasi qadimgi turkiy tilda bel bog lamoq, shaylanmoq ma nolarida qo llaniladigan man hamda quritilgan anglamidagi qurut so zlari qo shiluvidan yuzaga kelgan3 degan gipotezasida ham mantiq yo q emas. Mahmud Koshg ariyning Devonu lug otit turk kitobida turkiy munduz so zi aqlsiz, laqma ma nolarini bildirishi ko rsatilgan. Devon... da ushbu so zning ma nosiga misol tariqasida Нэчә мундуз эрсә эш эзгұ, Нэчә эгрі эрсә жол эзгұ 4 (Qancha aqlsiz bo lsa-da yo ldosh yaxshi, Qancha egri bo lsa-da yo l yaxshi) maqoli keltiriladi. Shuningdek, ushbu kitobda eski turkiyda munduz so zi o zagiga qo shimcha qo shish orqali aljiradi, aqldan ozdi ma nosini ang Badiiy ifoda jozibasi va estetik tafakkur qudrati jihatidan dunyo adabiyotining eng yuksak talablari darajasida ijod qilgan yozuvchi Chingiz Aytmatovning asarlarida odamning odamiyligini ta minlaydigan sezimlar, inson ruhiyatini tozartirib, uni ezgulikka undaydigan ma naviy omillar betakror yo sinda ta sirli ifoda etiladi. O z bitiklari bilan ochun estetik tafakkuriga yangilik kiritgan daho adib inson ruhiyatining shu vaqtga qadar tadqiq etilmagan qatlamlarini tengsiz bir mahorat ila ko rsatib berdi. Barimiz ko rib yurgan makon va zamondagi oddiy odamlarning kundalik yumush hamda odatiy munosabatlari zamiridagi umuminsoniy qadriyatlarni ko rsata olgani uchun ham adibning asarlari dunyoviy miqyosga ko tariladi. Chingiz Aytmatov o z asarlarida muammo ko tarmaydi, balki odamning o zi eng buyuk va hech qachon to la hal etilmaydigan muammo ekanidan kelib chiqib qalam suradi. Yozuvchining barcha asarlarida odamni muayyan xatti-harakatlar sari yo naltirgan axloqiy-ma naviy asoslarni anglashga urinish aks etadi. Adib nafaqat ezgu amallar egasi bo lgan odamlarni, balki yovuz kimsalarning-da ichki olamini tushinishga intiladi. Shuning uchun uning bir oddiy odamlar haqida yozganlari insonning buyukligi yoki yovuzligi haqidagi kutilmagan simfoniya bo lib yangrayveradi. Aytmatovning asarlari qahramonlari oddiy kishilar, lekin ular orasida birorta ham tasodifiy odam uchramaydi. Asrga tatigulik kun romani Chingiz Aytmatov ijodida ham, o qirmanlar hayotida ham alohida ahamiyatga ega bitik bo ldi. Adib asarga X asrda yashab o tgan Grigor Narekatsining: Bu kitob tanimdir mening, Bu so z jonimdir mening, degan so zlarini bekorga epigraf qilib keltirmagandi. Asar g oyat ko pqatlamli imo-ishoralarga boy bo lgani uchun ham uning teran tagma nolariga, birdaniga tushunib yetish oson 26 til_adabiyot@umail.uz

27 Adabiy taqvim latuvchi mundi 5 fe li yasalishi ham ko rsatiladi. Tildagi ushbu holatlar kishida, balki, manqurt leksemasi mun o zagiga qurt so zini qo shish yo li bilan hosil qilingan va fonetik o zgarishga uchrab munqurt manqurt ga aylangandir, degan fikr paydo qiladi. Manqurt leksemasi etimologiyasini turkiy til qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda o zgacha yo sinda talqin etishga ham muayyan asoslar bor. Bu so zning qarluq va o g iz lahjalarida I shaxsni anglatuvchi man va ko pchilik turkiy tillar uchun yaqin bo lgan qotirilgan, quritilgan ma nosidagi qurut so zlari qo shiluvidan paydo bo lgani ehtimolini ham inkor qilib bo lmaydi. Zero, bu so z shaxsligi, odamligi quritilgan kimsani anglatishga xizmat qiladi. Hozirgi qirg iz tilida qo l-oyoqsiz mayib ma nosini anglatuvchi munju so zi bor. O zbek tilida esa qo li yoki oyog i yoxud birvarakayiga qo l va oyog i ham yo q, ayni vaqtda esi ham butun bo lmagan kishilarga nisbatan mo ndik, mertik so zlari ishlatiladiki, bu misollar manqurt so zining turkiy tillarda chuqur ildizga ega bo lganidan dalolat beradi. Chingiz Aytmatov Muxtor Shaxanov bilan qilgan suhbatlaridan iborat Cho qqida qolgan ovchining ohizori asarida bolaligida qirg izlarning yarashiqsiz qiliq qilgan kimsaga: Sen manqurtmisan nima balo? deganlarini ko p eshitganini qayd etadi. Shuningdek, ushbu asarda mashhur manaschi oqin Soyaqboy Qoralayev qirg iz-qalmoq urushi davrida olingan asirlarni manqurtga aylantirishday yaramas odat bo lgani va uning mexanizmi borasida so zlab berganini, bunga Manas dan ham misollar keltirganini yozadi. 6 E tibor qaratilishi kerak bo lgan yana bir muhim jihat shundaki, Aytmatovning romani yaratilishidan oltmish besh yil burun o zbek jadidlarining otasi Mahmudxo ja Behbudiy Oyna jurnalining 1915-yilgi 22-, 23-, 25-, 26- sonlarida e lon qilgan Sart so zi majhuldir maqolasida: Qabilasining ismini va yetti otasining otini bilmayturgonlarni qul marquq derlar, deb yozgan edi. 7 Ko rinadiki, Behbudiy ishlatgan marquq so zi ham shakli, ham ma nosiga ko ra Aytmatov qo llagan so zning o zginasini anglatadi. Bu dalillar manqurt leksemasi yozuvchi tomonidan o ylab chiqarilmagan, balki turkiy tilning qadim qatlamlaridan kovlab topilgan, degan to xtamga kelishga asos beradi. Yozuvchi romanda odamni uning lavozimi ham, boyligi ham, kuchi ham emas, balki ajdodlardan o tib kelayotgan ezgu qadriyatlarni saqlab qolib, ularga amal qilishi ulug lanishini o ta ta sirli yo sinda aks ettiradi. Yozuvchi O zim haqimda qaydlar maqolasida: Bizning ovulimizda yetti otasini bilish odatiga qat iy rioya qilinardi. Shu sababdan o zimizdan oldin o tgan yetti ajdodimizni bilish muqaddas burch ekanligi bolalikdanoq ongimizga singdirilardi. Odatda, ovul qariyalari bu borada o g il bolalarni: Qani aytchi, botir, kimlarning avlodidansan? Otang kim? Otangning otabobolari kimlar? Nima ish bilan shug ullanishgan? kabi savollar bilan sinashardi. Agar bola bu savollarga javob berolmasa, uning ota-onasi qattiq izza qilinardi, deb yozadi. 8 Bu iqror Aytmatov har bir odamning shaxs sifatida shakllanishida o z o tmishini bilishining katta o rni borligiga uzoq bolaligidan e tibor berib kelganini bildiradi. Kishida insoniy sifatlarni yuzaga keltirish, unga o zligini tanitishda ona tilining ulkan ahamiyatga egaligi to g risida adib: Bolalikda shuurga singdirilgan ona tiligina... insonda milliy g ururning ilk kurtaklarini uyg otishi...mumkin, deb yozadi yilda qilingan bu iqror keyinroq yaratilgan Asrga tatigulik kun romanining asl mohiyatini belgilash hamda bu asar zamiridagi ma noni anglab yetishda muhim ochqich vazifasini bajaradi. Ch.Aytmatov shaxsiyatidagi ana shu asl tuyg ular manqurt Jo lomon fojiasini, uning turli davrlardagi qiyofadoshlari bo lmish: revizor, mayor Tansiqboyev, leytenant Tansiqboyev, Sobitjon singari kimsalarning ma naviy-ruhiy qashshoqligi hamda bu ma naviy g ariblikning buzg unchi qudratini butun ko lami bilan ko rsatish imkonini beradi. Asarda bir qator timsollar tasviri orqali kechagi kuniga bog lanmagan odam ertangi kunini o ylay olmasligi sabab faqat buguni bilan yashashga mahkum ekani ko rsatilgan. O tmish va kelajakdan uzilganlik, ya ni ma naviy tomirlarning qirqilishi odam ruhiyatidagi yovuzliklardan qaytaruvchi axloqiy to siqning yo qolganini bildiradi. Bunday kimsalar uchun o z manfaatidan yuksak qadriyat, muqaddas tushuncha bo lmaydi. Zamonaviy manqurt Sobitjon o z milliy tomiridan uzilgani uchun ham bu ochunda omonat yashaydi, u kechagi kunni bilmagani va suymaganidek, ertangi kunni yaxshi ko rishga ham qodir emas. Faqat veb-sayt: 27

28 Adabiy taqvim bugunidan iborat bu kimsa, Edilboy daroz aytganidek,...o zi o ziniki bo lmay qolgan nusxaga aylangan. Ch.Aytmatov inson ruhiyatining ulkan bilimdoni sifatida manqurt afsonasida qatnashgan har bir timsolning ko ngil kechinmalarini eng mayda tebranishlariga qadar aniq tasvirlaydi. Nayman onaning chegarasiz dard-u alami ifodalangan rivoyat tasvirida yozuvchi asosiy e tiborni asar qahramonlarining ruhiy kechinmalarini aks ettirishga qaratadi. Bu hol, umuman, manqurtlik, xususan, Nayman ona fojiasining butun ko lamini tuyish imkonini beradi. Oldin eri, so ng o g lidan ham ajralgan bo lsada, odamni odam qilib turadigan ma naviy sifatlar: odamiyligi, g ururi, azaliy udumlarga hurmatini saqlab qola bilgan Nayman ona shaxsiyatidagi butunlik asarda ishonarli ko rsatilgan. Romanda onaning ruhiy holatidagi ichki dinamikaning tadrijiy bosqichlari ulkan mahorat bilan tasvirlanadi. Chunonchi, afsona boshlarida ona tuyg ulari Sayyoh savdogarlar...sario zakda uchragan yosh manqurt haqida gap ochib Nayman onaning o rtangan yuragini battar o rtab, yarasiga tuz sepishganini...payqashmagan edi. Ona qandaydir falokatni sezib, yuragi orqasiga tortib ketdi. O sha manqurt mening o g lim bo lib chiqsa-ya, degan hadik borgan sari kuchayib, uning aql-u hushini, butun vujudini tobora chuqurroq, tobora kuchliroq chirmab ola boshladi. O sha manqurtni izlab topib, o z ko zi bilan ko rib, uning...o g li emasligiga ishonch hosil qilmaguncha ko ngli tinchimasligiga ko zi yetgan edi tarzida berilgan. Ushbu ifodalardagi nozik nuqtalarda onaning yuragini o rtagan alamlar zalvori aks etgan. Bu tasvirda odam ruhiyati, sezimlari g oyat o zgaruvchan ekani ko rsatilgan. Unda o g lining yo qahramonlarcha halok bo lgani, yoki yov o qidan o lib, o ligi dalada qolgani, yoxud manqurt holiga tushirilgan bo lishi mumkinligiday uch ehtimolning har birini ham o yiga keltirishdan qo rqayotgan, ayni vaqtda bor haqiqatni bilmaguncha tinchiy olmaydigan sho rlik ona holati tengsiz mahorat bilan tasvirlangan. Asarda Nayman onaning o ylari, ko ngil holati tinimsiz o zgarib turishi g oyat ishonarli ko rsatiladi. Romanda onaning goh: O g limni tirik ko rsam, manqurt bo lsa ham, aqldan ozib hech nimani eslay olmaydigan merov bo lib qolgan bo lsa ham mayli. O g limning, ishqilib, joni omon bo lsa bas, deb o ylashi, gohida esa...o g limning o rniga ovsar va majruh bir kimsaga duch kelib qolsam, holim ne kechadi? deya ko ngli vayron bo lishi, yana bir zumdan keyin:...nima bo lsa ham, biron kimsaning emas, balki o zining dilbandini topish ishtiyoqi ona qalbini chulg ab olgan ligi tasvirlanadi. Yozuvchi onaning o zi izlab yurgan tuyalar uyurini ko rgandagi ruhiy holatini cheksiz mahorat bilan aks ettiradi: Uyurni izlab topganidan quvonchi ichiga sig may, nafasi bo g ziga tiqildi. Ammo shu zahotiyoq manqurt qilib qo yilgan o g lini ko rishni eslab, qo rqqanidan a zoyi badani muzlab ketdi. So ng yuragi yana quvonchga to ldi va shu bilan ne ahvolga tushganini o zi ham anglamay qoldi. Kichkinagina shu tasvirda onaning tinimsiz o zgarib turgan ruhiy dunyosi ustalik bilan tabiiy aks ettirilgan. Onaning tuyg ulari kiprikdagi yoshday omonatligi, salgina harakat uning hissiyot olamini ostin-ustun qilib yuborishga qodirligi o ta ta sirli ifoda qilingan. Nayman onaning manqurt bolasini topgandan keyingi holati ham romanda tengsiz ustalik bilan haqqoniy chizilgan: yovqur tabiatli bu ayolning o z bolasini shu holicha taqdir hukmiga tashlab qo yishi mumkin emasdi. Shuning uchun ham ayolning nima qilib bo lsa-da, o g li tabiatini o zgartirishga, uning xotirasini jonlantirishga urinib qilgan jonsarak harakatlarida hayotiy haqiqat va xarakter mantig i yaqqol ko zga tashlanadi. Onaning o g lini o zi bilan olib ketishga urinishi manzaralarida insoniy fojianing avj nuqtalari ta sirli tasvirlangan. Romanda manqurt o g il tabiati onaning adadsiz fojiasi orqali aks ettiriladi. Sababki, o zining ahvoli ayanchli ekanini bilgan odamgina iztirob chekadi, holatidagi fojiani anglamagan kimsa uchun esa har qanday iztirob o z ma nosini yo qotadi. Onaning cheksiz iztiroblari va ruhiy qiynoqlarini ko rsatish nafaqat jismi, balki tuyg ulari ham qul qilinib, muhabbat, nafrat singari sezimlardan mahrum etilgan, o tmish deb atalguvchi tengsiz ma naviy buloq bilan bog lab turadigan tomir bo lmish xotirasidan judo qilingan Jo lomonning qiyofasiz qiyofasini etni junjiktirar darajada aniq tasavvur qilish imkonini bergan. Shaxsligidan ajratilgan g arib Jo lomon obrazining o zi orqali buni ko rsatish mumkin emasdi. Asardagi: Biroq onaning kelgani unga go yo har doim yonida yurganday, zarracha ta sir qilmadi. U hatto onadan kimsan, nega yig layapsan, deb so ramadi ham. Ma lum lahzalardan so ng onaning qo lini yelkasidan surib tashlab, ustida yuk bor tuyasini yetaklagancha odimlab ketdi... yo sinida aks ettirilgan holatning butun ruhiy-emotsional yuki manqurt o g li ahvolini kuzatib turishdan o zga chorasi yo q ona yelkasini qanday bosayotgani real tasvirlangan. Asarda onaning o yi, xatti-harakati, gap-so zi, ruhiyatidagi har bir o zgarish mantiqiy asosga ega holda ko rsatilgan. Shuning uchun ham Nayman onaning: Yerdan mahrum etish mumkin, mol-dunyodan mahrum etish mumkin, hatto insonni yashashdan mahrum etish ham mumkin. Biroq odamni xotirasidan mahrum etishni kim o ylab topdi ekan?! Yo rabbiy, agar olamda bor bo lsang, bandalaringga bunday yovuzlikni qanday ravo ko rding? Yer yuzida usiz ham yovuzlik kammidi? tarzidagi nolasida zarracha sun iylik yo q. O g lining tirik murdaligini ko rgan ona fojiasining butun ko lami: Men bo tasi o lgan bo z moya, Tulubin kelib iskagan satrlarida bor dahshati bilan yaqqol namoyon bo lgan. Bu satrlarda bo tasi o lgan ona tuyaning terisiga somon tiqilgan bolasini sog inib iskashi aks etadi. Romanda Nayman onaning manqurt o g lini ko rgandan keyingi to xtami uning ruhiy olamiga 28 til_adabiyot@umail.uz

29 Adabiy taqvim muvofiq ishonarli aks ettirilgan: O g lini qullikda tashlab ketmay, bir amallab birga olib ketishga qaror qildi ona. O g li manqurt bo lsa ham mayli, hech nimani tushunib, anglab yetmasa ham mayli, kimsasiz cho lda, jungjanglarning tuyasini boqib xor bo lib yurganidan ko ra o z uyida, o z odamlari orasida yashagani yaxshi emasmi? Ona qalbi shuni istardi. Boshqalar taqdirga tan berib ketishi mumkin bo lgan holga ona sira ham ko na olmasdi. U o z qoni va jonini, ko z qorachig ini qullikda qoldirib ketishni sira-sira istamasdi. Chindan ham ona boshqacha yo l tutolmasdi: bolasi qanday ahvoldaligidan qat i nazar, uning farzandi edi va undan voz kecholmasdi. Nayman onaning so nggi holati tasviri o quvchiga ona tuygan sezimlarni tuyish, uning tuyg ularini ko nglidan kechirish, ruhiy holatini o z ruhiyatiga ko chirish imkonini beradi: Botayotgan quyosh shu lalari qo sh o rkach o rtasida o tirib olgan ona qiyofasini baralla ko rsatardi. U jiddiy tusda, yuzlarining qoni qochgan holda hushyor tortib, xavotirlanib o tirardi. Sochlari oqarib ketgan, manglayini ajin bosgan, g am-g ussali ko zlariga esa Sario zak xuftoni singari g am-tashvish cho kkan edi. Shu o rinlarda hayotining ma nosi bo lmish yolg iz o g li manqurtga aylantirilgani sabab ham tani, ham ruhi ezilib tamom bo lgan onaning abgor holati butun dahshati bilan ifoda etilgan. Manqurt afsonasi tasvirini berar ekan, yozuvchi odamni manqurtga aylantirgan jungjanglarga bo lgan nafratini bekitmaydi, tuyg usini o quvchiga-da yuqtirishga urinadi. Muallif romandagi revizor, mayor Tansiqboyev, leytenant Tansiqboyev va Sobitjonga o xshash ezgu qadriyatlarni e zozlash, odam ko nglini anglashdan yiroq manqurttabiat, hissiz kimsalarni yetishtirgan sharoitga bo lgan nafratini ham jo shqin ifoda etadi. Yozuvchining romanda aks etgan qaynoq sezimlari, otashin tuyg ulari asarning pafosi darajasiga ko tarilgani uchun ham kishini o ziga ergashtiradi, uni muvozanatdan chiqarib, muayyan ma naviy-axloqiy pozitsiyani tanlashga yo naltiradi. Zotan, manqurtlik biror odamning shaxsiy fojiasi emas. Chunki manqurt bo lib tug ilmaydilar, balki manqurt qilinadilar. Romanda odamday mukarram yaratiqni manqurtga aylantirishdan qaytmaydigan, har qanday buyruqni o ylab o tirmay bajarishga tayyor zombilardan iborat bo lishini istaydigan tuzumga nafrat aks etgan. Chingiz Aytmatov Asrga tatigulik kun romanidagi manqurt afsonasi orqali butun insoniyatni, ayniqsa, turkiy xalqlarni ogohlantirib, ularni tarixning qonli saboqlaridan to g ri xulosa chiqarishga chaqiradi. Turkiy uluslarning eng qadim davrlardan to bugunga qadar boshqalar qolib, bir-biri bilan yovlashib kelayotganini kuzatgan kishi manqurtlik turkiylar uchun suyak suradigan genotip illat emasmikin, degan o yga keladi. Qadim toshbitiklarda turkiy bahodirlar ko rsatgan qahramonliklar o chmaydigan qilib o yib yozilgani bilan masrur bo lamiz. Lekin bobolar kimga qarshi bo lgan jang-u jadallarda qahramonlik ko rsatganini o ylab ko rmaymiz. Fojiali tomoni shundaki, toshbitiklarda qirg iz, uyg ur, tatar, o g iz, to qqiz o g iz, so g d, qarluq kabi turkiy urug -qabilalar o zaro jang-u jadallar qilgani aks etgan. Kulteginning: Ey turk xalqi, g oyat ishonuvchansan. Samimiydan nosamimiyni ajratmaysan. O shandayliging uchun tarbiyat qilgan xoqoningning so zini olmayin har qayerga ketding, u yerlarda butunlay g oyib bo lding, nom-nishonsiz ketding... Turkning endigi xalqi, beklari! Uy, dunyogagina qaraydigan, ko ziga faqat molmulk ko rinadigan beklar, sizlar gumrohsiz lar! degan iddaosi bugun ham o z dol zarbligini yo qotmagan. Bitiktoshlardagi qaydlar turkiy qavmlarning ko proq o zlari bilan yovlashganiga tonig liq qiladi, Chingiz Aytmatovning Oq kema qissasida qirg izlarni Boyko l bo ylaridan Issiqko l qirg oqlariga quvg in qilgan yov ham aslida judayam begona bo lmagan. Insoniyatning yovuzlik tajribasini manqurtlikday o xshashi yo q jinoyat bilan boyitgan jungjanglarni ham turkiy xalqlarga tamomila yot deb bo lmaydi. Bir-biri bilan yovlashishday qonli an ana bugun ham unutilmagani achinarlidir. Bizning kunlarimizda ham o zbeklarning axsika turklari bilan, qirg izlarning o zbeklar bilan yovlashishlari, eng yomoni, bundan millat oydinlari tashvishga tushib, yoqa yirtmayotganliklarini zamonaviy manqurtlikning ko rinishi deyish mumkin. Manqurt afsonasi vositasida Aytmatov har bir ulus jahon ayvonida o z o rniga ega xalq o laroq mavjud bo lishi uchun o z tarixi, o tmishi, ma naviy ildizlarini bilishi kerakligini, aks holda u ertangi kunidan mahrum bo lishi mumkinligini o ta ishonarli aks ettirgan. Bu afsona, umuman, bashariyatni, xususan, turkiy uluslarni o z o tmishi va ezgu ma naviy qadriyatlarini o zlashtirib olish orqali birlashishga chorlaydi. 1 У.Гусейнова. Об этимологии слова манкурт // Баку университетиниң хабарлари, С Древнетюркский словарь. Ленинград: Наука, С Монгольско-русский словарь. Москва: ГИС, С Mahmud Koshg ariy. Devonu lug otit turk. 1-tom. Т.: Fan, bet. 5 Mahmud Koshg ariy. Devonu lug otit turk. 2-tom. T.: Fan, bet. 6 Ч.Айтматов, М.Шаханов. Плач охотника над пропастью. Ч.Айтматов. Полное собрание сочинений в восьми томах. Том 6. Алматы. БТА БАНК, C M.Behbudiy. Tanlangan asarlar. T.: Ma naviyat, bet. 8 Ч.Айтматов. Полное собрание сочинений в восьми томах. Том 8. Алматы. БТА БАНК, C veb-sayt: 29

30 Tahlil Akram HAMDAMOV, Qarshi davlat universiteti katta o qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi; Obidjon KARIMOV, Namangan davlat universiteti dotsenti, filologiya fanlari nomzodi ABDULLA ORIPOVNING MUNOJOTNI TINGLAB SHE RIDAGI O ZIGA XOS MO JIZA HAQIDA Mohir so z san atkori Abdulla Oripovning ona tilimiz imkoniyatlaridan foydalanish mahorati katta ibrat maktabiga aylangan. Shoir o z ijodida xalq jonli tilining hikmatli so z va iboralariga mehr va mas uliyat bilan yondashadi, tilimiz go zalligi bilan faxrlanadi. Uni asrash zarurligini, undan ijodiy foydalanishni qayta-qayta uqtiradi. Ona tilimizning ipakday tovlanishi, go zal ritmikasi, boy aslahaxonasi bor. Har qanday shaklni qo llaganda ham, ana shu xazinadan foydalanish kerak. Foydalanish uchun esa bilish kerak, bilish uchun bolalikdan til boyliklaridan bahramand bo lib borish lozim... Tilimizning boyligi hech qayoqqa ketmagan, o z qo limizda mavjud 1. Shoir ijodini kuzatar ekanmiz, ana shunday ijodiy tajribaga suyanganini darhol payqaymiz. Adabiyotshunos olim H.Umurov badiiy asar tili xalq tili (jonli til, adabiy til)ga asoslanganligi sabab unda xalqchillik ruhi doimo ustun turishi 2 ni ta kidlaydi. Abdulla Oripov she rlarida ham jonli xalq tiliga xos hikmatli ifodalar, go zal iboralar, lutflar, hazil va qochiriqlarning o z o rnida, me yorida ishlatilishi ularning xalqona ruhi va yuksak badiiyatini ta minlagan. Xalq og zaki ijodida (yor-yor, alla, o lan, lapar kabi) xalq tilida mavjud bo lgan frazeologik birliklar, badiiy san atlar, ayniqsa fikr, so z takrori natijasida go zal manzaralar, o ziga xos poetik olam vujudga keladi. Xalq dardini, xalq tilini va ruhini teran anglagan ijodkorlar asarlarida ana shu xususiyat yetakchilik qiladi. Abdulla Oripov she riyatida ham oddiy so zlarning takror qo llanilishi (takrir san ati) shoir uslubiga xoslikni yuzaga keltiradi. Shu bois O zbekiston, Sen bahorni sog inmadingmi?, Nay, Birinchi muhabbatim, Inson, Munojot ni tinglab kabi o nlab she rlari so z san atining yuksak namunalari sanaladi. Ularning alohida bandlari haqida ham, hatto ayrim misralari borasida ham bemalol ilmiy mulohaza yuritish mumkin. Shu ma noda tadqiqotchi M. Xoliyorov 3 shoirning Munojot ni tinglab she ri oxirgi bandini ajratib olib, mustaqil she r sifatida tahlil etgani bejiz emas. Hatto bu to rtlikka shartli ravishda G am deb sarlavha ham qo ygan (biz ham uni shunday ataymiz). Gap Abdulla Oripov ijodida keng qo llaniladigan g am so zi ustida borayotgani bois mazkur maqolaga nisbatan munosabat bildirish lozim ko rinadi. Maqola muallifi gapni uzoqdan boshlaydi. U, avvalo, g am so zining semantik mohiyati, tildagi o rnini belgilab olishni ma qul ko radi: Hayot so zi ongimizga sig adigan eng katta qamrovli so zlardan sanaladi. U g am va shodlik kabi ikki qutbga bo linadigan tushunchalarni o z ichiga oladi, g am va shodlik tushunchalari she riyatning deyarli barcha mavzularini qamrab oladi. Shoir qaysi mavzuda asar yaratmasin, u yo g am yoki shodlik tushunchalari bilan aloqador bo lib chiqadi. Yo shodlik tuyg ularini uyg otadi yoki g amgin kayfiyat yaratadi. G am she rining qamrov ko lami ana shu darajada ulkan. Agar ijtimoiy hayotda shodlikka nisbatan g am tug diruvchi omillarning ko proq uchrashini ham nazarga oladigan bo lsak, she rning qamrov ko lamini anglab yetishga tasavvurimiz ojizlik qilib qoladi 4. Shundan keyin tadqiqotchi g am tushunchasining evolutsiyasini chizib beradi. Tadqiqotchi dastlab g am ning qiyofasi musiqiy shaklda hosil bo lganligi haqida ma lumot beradi. Insoniyat tarixan azob-uqubatlarga to la og ir hayot kechirib kelgan. Bu mashaqqatlardan tug ilgan g amalamning obrazi dastavval musiqiy shaklda o z ifodasini topa boshlagan. G amgin kuylar yaratilgan, g amgin qo shiqlar to qilgan. Xalq orasidan mohir ijrochilar ham yetishib chiqa boshlagan. San atkorlar g amgin kuy va qo shiqlarni avloddan avlodga yetkazib, eski kuylarga yangicha sayqal bergan. Shunday qilib, astasekin g amning musiqiy qiyofasi shakllana boshlagan. G amgin kuy va qo shiqlar asrlar sinovidan o tib, musiqiy haqiqat darajasiga ko tarila boshlagan. Shundan so ng olim G am she rining yuzaga kelishi haqida fikr yuritadi. Bu fikrlarda she r mazmuni teran ochilgan. Musiqiy haqiqatga aylangan ana shunday kuylardan birini tinglab o tirgan damda yosh shoir Abdulla Oripovni chuqur ijodiy xayol o z og ushiga oladi. Ajdodlarning mashaqqatga to la o tmishi uning ko z oldidan bir-bir o ta boshlaydi. Bu tarixiy silsilani unga g amgin kuy o z tilida so zlab bera boshlaydi. Shoir ongida g amning badiiy qiyofasi shakllana boshlaydi. Tuyg ulari astasekin ichki bir nidoga aylanib, shoir qalbidan sirqirab oqib chiqadi: Eshilib, to lg anib ingranadi kuy, Asrlar g amini so ylar munojot. Kuyi shunday bo lsa, g amning o ziga Qanday chiday olgan ekan odamzod! Adabiyot tarixi hali bunday mo jizani uchratmagan, shoir ham o z asarining badiiy qimmatini hali to la anglab yetmagan edi. Abdulla o zining G am she rida ham badiiy haqiqat yaratgan, ham geniallik darajasigacha ko tarila olgan. Yana buning ustiga, birdaniga bir-biriga o xshamagan uchta mustaqil sohaga xos bo lgan mukammallikka ham erishgan: 1) badiiy mukammallik; 2) ilmiy mukammallik; 30 til_adabiyot@umail.uz

31 Tahlil 3) mantiqiy mukammallik. Bu mukammalliklar badiiy asar uchun zaruriy shart sanaladigan kompozitsion mukammallik degan umumiy o lchamni ham keltirib chiqaradi. Kompozitsion mukammallik harbiy istehkom qurilmasiga o xshaydi. Undagi unsurlarni o zgartirish ham, almashtirish ham, ko paytirish ham, kamaytirish ham mumkin emas. G am ning kompozitsion tuzilishi ham ana shunday harbiy qal aning aynan o zginasi 5. Mustahkamlik qurilishda ishlatiladigan ashyolarning sifatiga ham bog liq. G am she ri kuyning harakatdagi tasviri bilan boshlanadi: eshilib, to lg anib so zlari chidab bo lmas darajada azob chekayotgan inson holatining tipik belgisi, yorqin ifodasi sifatida namoyon bo ladi. Azobning kuchini bundan oshirib ifodalay oladigan ma nodor so zlarni topish mushkul. Ana shunday eng yuqori o lchamli belgilarga ega harakatni ifodalayotgan ingranadi so zi ham eng og ir azob chekayotgan odam ovozining ifodasi. Ana shunday eng kuchli so zlar tizmasidan tarkib topgan insoniy azobning belgilari g am so zining badiiy qiyofasiga ham aynan mos bo lib tushgan. Shuningdek, badiiy ta sir samarasini oshiradigan eng ma qul tasviriy usul ham tanlangan: Kuyi shunday bo lsa, g amning o ziga qanday chiday olgan ekan odamzod. Demak, yuzlab kuy va qo shiqlarda o z ifodasini topgan musiqiy haqiqat bittagina to rt satrlik she r bilan badiiy haqiqatga aylantirilgan. Abdulla Qahhor O tmishdan ertaklar qissasiga ushbu she rni epigraf qilib olgani bejiz emas. Aslida mazmunida insoniy azob-uqubatlar aks etgan har qanday yirik badiiy asarga mazkur satrlarni epigraf qilsa bo ladi. Ma lumki, hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirish istagi va intilishi badiiy asarlarni yuzaga keltiradi. G am she ri esa musiqiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish yo li bilan yaratilgan. Musiqiy san atdan so z san atiga aylantirilgan. Badiiy asarlarda g amni tug diruvchi voqea-hodisalar yoki g amgin holatlar tasvirlanadi, g amning o zi emas. G am voqelik emas, voqelikning hosilasi. G am azob-uqubatlar yig indisi emas, azob-uqubatlar mohiyatining yig indisi. G amning o zini tasvirlash mumkin bo lmagani uchun ham uning badiiy portreti yaratilgan. Bu yagona to g ri yo l edi. G am she ridagi milliy ruh unda ishlatilgan jonli xalq tiliga xos bo lgan eshilib, to lg anib, ingranadi kabi inson holatiga xos belgilarni ifodalovchi so zlarning kuy so ziga ham aynan mos kelishida namoyon bo ladi. Shu bois adabiyotshunos olim Suvon Meli o zaro aloqalar natijasida so zlarning, binobarin, butun kontekstning ma no quvvati oshib, jozibadorlik kashf etadi. Badiiylik ko p jihatdan so zlarning shunday harakatchanligiga bog liq. Badiiyat sehriga cho lg angan so zlar ko zga sirli ko rinib, mazmuni g amgin yoxud quvnoq bo lishidan qat i nazar, kishiga allaqanday quvonch bag ishlaydi. Bunday asar bilan uchrashuv xuddi sevimli kishi bilan muloqotdek tansiq, huzurbaxsh bo ladi 6, deb bu holatni alohida ta kidlaydi. G am she rining badiiy qimmatini oshiruvchi shunday badiiy vosita qo llanganki ( Kuyi shunday bo lsa, g amning o ziga qanday chiday olgan ekan odamzod ), undagi falsafiy savol xalq aforistikasi (maqol, matal, hikmatli so zlar)dagi hazili shu bo lsa, chini qanday bo lar ekan kabi badiiy vositalarga juda o xshab ketadi. Bu esa, o z navbatida, she r xalqchilligini yanada oshiradi. Shu o rinda akademik Naim Karimovning so zning she rdagi o rni haqidagi quyidagi fikrini keltirish joiz: She r o ziga xos organizm bo lsa, so z uning hujayrasidir. Organizm tirik bo lishi uchun uning har bir hujayrasi sog lom bo lishi va nafas olib turishi lozim bo lganidek, har bir so z ham she rga, uning qalbi bo lgan obrazga o z qonini berib turishi va uni harakatga keltirib turishi kerak 7. Badiiy til masalalari bilan bog liq bu fikrlar Abdulla Oripovning milliy ruhda yozilgan she rlari uchun ham to liq mos keladi. Shoir she rlarining xalq orasida keng tarqalish sabablaridan biri ham ana shu til boyliklaridan mohirona foydalana olganligidadir. Umuman olganda, G am she ridagi badiiy tafakkur tarzi xalqona hikmatga yo g rilgani bilan nufuzli. Abdulla Oripov she riyatini xalq ruhining milliy til bilan munosabati nuqtayi nazaridan tahlil qilish shuni ko rsatadiki, bu masala shoir she riyatida ikki yo sinda namoyon bo ladi. Birinchidan, shoir she rlarida til, milliy til va milliy ruh munosabati, inson qalbi va nutqi yaxlit uyg unlikda badiiy shakllarda bayon qilinadi. Shoir she rlarining zamondoshlari qalbidan o rin olishi va kelajakda yashab qolish sabablaridan biri ham, albatta, shu omil bilan izohlanadi. Ikkinchidan, shoir o z she rlarida bu ijodiy tamoyilga amal qilib, o zbekona ruhni milliy til vositasida go zal ifoda etadi. Shoir she riyatida til, ruh yaxlit idrok etilishi bilan birga ona tili ulug lanadi. O zga tillarga ham hurmat yuksak darajada bo lib, buning ibtidosi, albatta, ona tiliga hurmat ekanligi e tirof etiladi. Shoir she riy asarlari orqali bu ehtiromni ko rsatdi. Shu bilan birga Abdulla Oripov tillar orasida ijtimoiy tengsizlik hukm surgan mustabid tuzum davrida ona tili xususida maxsus she r yozib, milliy tilning ijtimoiy mavqeyi himoyachilaridan biri sifatida maydonga chiqdi. Xullas, Abdulla Oripov she riyati tilini o rganish bir necha aspektlarda olib borilishi mumkin va ularning har birida ijodkorning betakror poetik idroki, so z qo llash mahorati namoyon bo ladi. Shoirning chuqur falsafiy ruh, salmoqdor xalqona badiiy idrok uyg un bo lgan she riyatida so z qo llashining yuksak nutqiy mahorati yaqqol ko rinadi. 1 А. Oripov. Ehtiyoj farzandi. Т., bet. 2 H. Umurov. Adabiyot nazariyasi. Т.: Sharq, bet. 3 M. Xoliyorov. Badiiy portret // O zbek tili va adabiyoti jurnali, 1991-yil. 3-son, 12-bet. 4 O sha manba, o sha bet. 5 O sha manba. 13-bet. 6 S.Meliyev. Kontekstda so z dinamikasi // O zbek tili va adabiyoti журнали son, 50-bet. 7 N.Karimov. Hamid Olimjon poetik mahoratining ba zi masalalari. Filol.fanlari nomzodi diss. Т., bet. veb-sayt: 31

32 Tahlil Elmurod NASRULLAYEV, Jizzax davlat pedagogika instituti katta o qituvchisi G AFUR G ULOM TALQINIDA NAVOIYNING LIRIK TIMSOLI O zbek adabiy tili va adabiyoti taraqqiyotida muhim o rin tutgan, o z asarlari bilan tilimizning boy imkoniyatlarini amalda isbotlagan buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning badiiy timsoliga shoir va yozuvchilar qayta-qayta murojaat qilib kelishgan. XX asr o zbek she riyatida Navoiyning lirik siymosi tasvirlangan qator she rlar yuzaga keldi. Ularda Navoiy xalq uchun ezgu ishlarni amalga oshirgan buyuk siymo sifatida aks ettirildi. Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligi munosabati bilan buyuk shoirning qator asarlari o zbek, rus va boshqa tillarda nashr qilingan edi. Gazeta va jurnallarda uning muayyan asari tahliliga doir ko plab ilmiy maqolalar, uning dahosiga bag ishlangan badiiy asarlar chop etilgan edi. Jumladan, akademik shoir G afur G ulom bu tantanani nishonlashga tayyorgarlik qizg in ketayotgan bir paytda Farhod va Shirin dostonini hozirgi tilga tabdil qildi va mutafakkir shoir asarlarini xalqqa yanada yaqinlashtirishga katta hissa qo shdi yilda Ikkinchi jahon urushi boshlanishi sababli Navoiy yubileyini nishonlash keyinroqqa 1948-yilga surildi. G afur G ulom 1948-yilda yozgan Alisher nomli she rida Navoiy dahosini buyuk tarixiy shaxs sifatida butun ulug vorligi bilan ko rsatishga muvaffaq bo ladi. Bunda shoir badiiy tasvir vositalaridan ustalik bilan foydalanadi: To fon, quyunlarda yakka-yu yolg iz, Monolit, granit haykalday mag rur, Temurbek davlatin so nggi chog ida Sarkash-u barhayot, bo ysunmas shuur Daraxshon yulduzlar sari o kirgan, Bo ynida zanjir-u, qalbi ozod sher, Insoniy muhabbat mehri-la vafo, Erk-u baxt timsoli ulug Alisher. Bu ikki bandni badiiy-estetik mazmun-mohiyat nuqtayi nazaridan tahlil qilib chiqamiz. Birinchi banddagi To fon, quyunlarda yakka-yu yolg iz, Monolit, granit haykalday mag rur misralarida shoir tashbeh o xshatish san atidan foydalanib, hayot zarbalariga metinday bardosh bergan inson (Navoiy)ning betakror timsolini yaratgan bo lsa, Daraxshon yulduz lar sari o kirgan, Bo ynida zanjir-u, qal bi ozod sher misralarida porloq yulduz lar xalq farovonligi va tinchligi yo lida buyuk ishlarni ko zlab, shu maqsad yo lida ulkan orzularga ega insonning lirik siymosini sifatlash (daraxshon yulduzlar) va tazod (bo ynida zanjir-u, qalbi ozod) san atlari vositasida yorqin tasvirlay olgan. Bunda Navoiy mo yqalamiga mansub deb hisoblanadigan Zanjirband sher rasmi nomini istiora orqali keltiradi, shuningdek, bu istiorada yashirin talmeh san ati mohirona qo llangan. G.G ulom Navoiydek buyuk mutafakkirning lirik siymosini yaratar ekan, uning timsolini shoir yashagan davr bilan qarama-qarshi qo yadi. Navoiy yashagan davr uning ezgu maqsadlarini butunligicha amalga oshirishga imkon bermaydi: Tirik odamlarga nasiba bo lgan Hayotiy farog at, jahoniy alam; Birisi ozgina erkalab o tib, Birisi bir umr ta qib qilsa ham. Bu bandning ikkinchi satridagi hayotiy farog at, jahoniy alam so z birikmalari ma no jihatidan o zaro qarama-qarshi bo lib, tazod san atining betakror namunasi sifatida she rning badiiy qimmatini oshirishga xizmat qiladi. Bandning keyingi satrlaridagi ozgina bir umr, erkalab ta qib qilsa so zlari shoirning badiiy maqsadiga muvofiq ravishda o zaro zidlikni yuzaga keltirib, Navoiy dahosining bir butun timsolini aks ettirishga xizmat qiladi. Bunday qarama-qarshilikka asoslangan tasvir usuli she rning keyingi bandida ham qo llangan: Hirot tongotarin tasavvur qilib, Yigitlik umringning kamolin ko rdim. Qarigan chog laring qaro shomida Xuroson o lkasin zavolin ko rdim. Darhaqiqat, og zaki adabiyotda ham, yozma adabiyotda ham, inson umrining yigitlik davri tongotarga, qariligi shomga qiyoslanadi. Shoir mana shu tashbehdan unumli foydalangan holda, kamol 32 til_adabiyot@umail.uz

33 Tahlil zavol so zlari orqali qarama-qarshilikni yanada oshirib, Navoiy hayotini nazarda tutar ekan, uning siymosini to laligicha tasvirlashga harakat qilgan. Navoiyning o lmas ijodiy merosi nafaqat o zbek, balki jahon adabiyotining bebaho durdonalari safidan joy olgan. Shoir buni sifatlash usuli orqali shunday tasvirlaydi: Zavolni bilmagan porloq ijoding Ma rifat mulkida bitmas xazina! Insoniy kamolot katta yo lida Bir poya yuksakroq oltindan zina. Banddagi porloq ijod, bitmas xazina, insoniy kamolot, katta yo l, bir poya yuksak, yuksak xazina, oltindan zina kabi so z birikmalaridagi sifatlovchilar she rning badiiyligini oshirish bilan birga shoir Navoiy lirik timsolini o quvchi ko z o ngida yanada ulug vor gavdalantirishga erishgan. Xalq o z ichidan chiqqan yetuk kishilarni besh yuz emas, hatto ming yillar o tsa ham chin dildan beg araz farzand deb ataydi. Zero, o tmishdan besh yuz yil tarixchi uchun sinchiklab qaralsa kuni kechadek dir. Shoir keyingi bandlarda Navoiyni o zbek ulusining otaxon shoiri, qadrli ustod deb ataydi. Har bir oshiq ko ngil Navoiydan minnatdor, chunki ular Navoiy g azalini kuyga solish bilan ma shuqalar dil xonasini obod etadilar. Xalqning Navoiyga ehtiromini shoir shunday ta riflaydi: Biror shohbaytingni yoddosh tutmagan Kattadir, kichikdir, bizda kishi yo q, Oltin baldoqdagi nefrit ko z kabi Asaring biz uchun bo ldi qorachug. Bu bandda shoir butun bir xalqni soddagina qilib, xalqona usulda kattadir, kichikdir so zlari orqali tasvirlagan, bu so zlar o z navbatida tazod san atini yuzaga keltirgan. Banddagi oltin baldoq, nefrit ko z kabi sifatlash unsurlari she rning mukammalligiga xizmat qilgan. Shoir she rda talmeh san atidan ham unumli foydalangan. Fanda tarix otasi deb nom olgan Herodotning nomini she rda keltirish orqali Navoiydek buyuk zotni voyaga yetkazgan ulug vor xalqning azaldan tarixda mashhurligini, bunga Herodot ham guvoh ekanligini ta kidlaydi: Ulug vor xalqimiz tarixda mashhur, Guvohlik berolur bunga Herodot. She rning quyidagi bandida shoir Navoiy dahosini o quvchi ko z o ngida bor ulug vorligi, viqori bilan tasvirlay olgan: Alisher Mushtariy yulduzi kabi O zbek osmonida balqigan chog i, Yana bir muhtaram o g il ko rganday, Kattaroq ochildi olam quchog i. Bandda shoir yana bir muhtaram o g il ko rganday, kattaroq ochildi olam quchog i misralari orqali jonlantirishning tashxis (olam quchog i) san atidan mohirona foydalangan. G afur G ulom ushbu she rida yana bir badiiy tasvir usulidan foydalanadiki, unga alohida to xtalmaslikning iloji yo q. She r quyidagi band bilan boshlanadi: Yuksak tog oralab o kirgan sherning Na rasiga tengdir aksi sadosi Besh yuz yil yangradi tog day Vatanda Ulug Alisherning asriy nidosi. Mumtoz she riyatimizda g azal matla si (birinchi bayti)ning maqta (oxirgi bayt)da aynan takrorlanishi natijasida rad ul-matla matla ni qaytarish san ati yuzaga keladi. G afur G ulom o zining Alisher she rini yuqoridagi birinchi bandni aynan keltirish bilan yakunlaydi. Bu bilan shoirni barmoq vazni yetakchilik qilgan zamonaviy she riyatda yangilik yaratgan novator shoir deb ayta olamiz. Shuningdek, bu takror Navoiy siymosining naqadar buyukligini o quvchiga chuqurroq yetkazishda muhim vosita bo lib xizmat qilgan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. N.Mallayev. O zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob. T.: O qituvchi, bet. 2. B.To xliyev va boshqalar. Adabiyot. Majmua. III kitob (Akademik litseylarning uchinchi bosqich o quvchilari uchun). T., betlar. 3. O zbek tilining izohli lug ati. 1-jild. T.: O zme davlat ilmiy nashriyoti, bet. 4. N.Karimov. XX asr adabiyoti manzaralari. 1-kitob. T.: O zbekiston, bet. veb-sayt: 33