Strategik va innovatsion menejment

Size: px
Start display at page:

Download "Strategik va innovatsion menejment"

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM VAZIRLIGI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI S.G ulomov, G.Qosimov D. Xolmirzaeva, S. Saidaxmedov Strategik va innovatsion menejment Toshkent

2 UDK (07) Tavsiya etilayotgan Strategik va innovatsion menejment kursi bo yicha ushbu darslik tasdiqlangan namunaviy dastur asosida yozilgan bo lib, qishloq ho jalik korxonalari faoliyatlarini boshqarishdagi tamoyillar, strategik menejment nazariyasidan foydalanish va innovatsion menejmentni qo llash kabi ma lumotlar bayon etilgan. Darslikni chuqur va mukammal egallash uchun qo shimcha adabiyotlar va me yoriy hujjatlardan foydalanish tavsiya etiladi. Darslik magistrantlar, aspirantlar, professor-o qituvchilar va ilmiy xodimlar uchun mo ljallangan. Taqrizchilar: TDIU i.f.d., professor A.Fattaxov ToshDAU i.f.d. professor A.Abduraximov Ushbu darslik Toshkent Davlat agrar universiteti Marketing, mahsulotlarni standartlashtirish va sertifikatsiyalashtirish kafedrasining 2013 yil son Agroiqtisodiyot fakul tetining o quv uslubiy xay atining 2013 yil sonli qarori hamda Universitet ilmiy kengashining 2013 yil... sonli bayonnomalari bilan ma qullangan. 2

3 So z boshi. O zbekiston Respublikasida katta ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) salohiyatlari bunyod etilgan, tashqi iqtisodiy aloqalar faollashtirilmoqda, tadbirkor (ishbilarmon)lik va xususiy mulkchilik rivoj topmoqda. Bu maqsadlarni amalga oshirishga rahbarlik qilish, san ati, har bir jarayon holatiga yechim qabul qilishda ma lum harakatning har qanday qoidasi, boshqacha aytganda firma yoki korxonaning taraqqiyotidagi eng muhim masalalar va yo nalishlarni ajratish va ularni amalga oshirish mexanizmini ishlab chiqish kabilar strategiyadir. Strategik boshqarish esa tashkilotni shunday boshqarishki, unda inson salohiyatiga suyanish, ishlab chiqarish faoliyatini iste molchi talabiga mo ljallab ish ko rishi, tashkilotga tez moslashuv va o z vaqtida o zgarishlarni amalga oshirilishi, uzoq istiqbolda tashkilot o zining maqsadlarini omon saqlab qoldirishi va pirovard natijada maqsadlarga erishish imkoni berishni tushuniladi. Har qanday korxona, firma va tashkilotlarning asosiy va mohiyati insondan boshlanadi. Bularni o rganish menejment (strategik menejment, innovatsion menejment, zamonaviy ishlab chiqarish menejmenti, korxonalarda menejment va hokazolar) fanining vazifasi. Barchaga ma lumki, hozirgi vaqtda menejment, marketing milliy iqtisodiyotning taraqqiy yetishini ustuvor, (strategik) yo nalishidir. Menejment atamasi boshqarish atamasining o xshashi, uning sinonimi, ammo to liq ma noda emas. Boshqarish atamasi birqancha keng, chunki inson faoliyatining ko pgina turlarida qo llaniladi, ammo Menejment firma yoki korxonani boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlari bosqichidagina foydalaniladi yoki ishlatiladi. Menejment faoliyatning kasb bilan bog liq mustaqil turi. Menejment firma yoki korxona toifalariga bog liq bo lib qolmasdan foyda olish maqsadida o z faoliyatini yuritishdir, ya ni tadbirkorlik daromadini olishdir. Menejment - bu rahbar, mulkdor, ishni boshqarish bo yicha boshqaruvchi, kasb bilan bog liq faoliyat, biznesni qanday yuritishni o rgatadi, yani boshqarish tafakkurini shakllantirish, boshqarishning tashkiliy tuzilmasini shakllantirish muammolari. Formal (forma yoki shaklga oid) va noformal tashkilotlar, tijorat va notijorat, kichik va yirik korxonalar boshqarilishlari xaqida tasavvur beradi, ularni samarali boshqarilishlaridir. Menejment fani ilmiy, nazariy va amaliy masalalar, tijorat va moliyaviy, innovatsion, strategik, boshqaruv va xo jalik holatlarini yechish 3

4 bilan uzviy bog liqdir. Korxona va firma menejerlarining mustaqil ishlashlaridagi bilim va tajribalari darajasini oshirish, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasini o rganishlari, tashkilotlarning samaradorligini oshirish, iqtisodiy va boshqaruv masalalarini yechish, ijrochilarga topshiriqlar berish, mashqlar bilan shug ullanish, xodisa va jarayonlarni andozalash kabi bugungi dolzarb muammolardan biri ekanligini unutmaslik zarur. Shu bilan birga mulklarni davlat tasarrufidan chiqarishga baho berish, menejmentning infratuzilmasi samaradorligini oshirish, firma taraqqiyotini ta minlash usullari va uslublari, korxonani boshqarish funksiyasini o rganish, firmadagi ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) jarayonlarini tezkor boshqarishning samaradorligini oshirish, boshqarish g oya (innovatsiya) larini rivojlanishini o rganish, ijtimoiy omillar va ahloqiy me yorlarni korxona (firma, tashkilot, muassasa va x.k.) faoliyatiga ta sirini aniqlash, firma faoliyatini boshqarishda axborot almashishdan samarali foydalanish kabilarga alohida o rin ajratish lozim. Darslikning mohiyati firma, korxona va tashkilotlarning barcha bo lim va bo linmalarida ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) ni faollashtirish, ijtimoiy va iqtisodiy, ruhiy va xulqiy imkoniyat va resurslardan oqilona foydalanishlar bilan yaqin muloqotda bo lishlaridadir. Darslikda tavsiya etilayotgan nazariy materiallar davrimizning ilg or g oyalari va amaliyotlaridan iborat. Strategik (bunyodkorli, ustuvorli) menejment firmaning bosh, umumiy, asosiy maqsadini amalga oshirish nuqtai nazaridan o rganiladi. Innovatsion (bunyodkorli, yangilikni yuritishli, ilm-fan yutuqlarini amalda keng qo llab katta samaraga erishish) menejment ilg or g oyalar, texnologiya, texnika, faoliyat, tizim, jarayon, operatsiya va elementlar asosida firma faoliyatini yuritishga asoslanadi. Butun fan sohasi - innovatika bo lib jamlanadi. Innovatikaning o zida markaziy o rinni innovatsion menejment-iqtisodiy taraqqiyotni boshqarish tizimiga ajratildi. 4

5 I-qism. Strategik menejment. 1 - mavzu. Strategik menejmentning mazmuni, ijtimoiy javobgarlik, ruhiy va xulqiy yondashishlar. 1.1.Strategik menejmentning mohiyati va mazmuni. Strategiya - tub ma noda mujassamlashgan rejalashtirish siyosati, xo jalik va harbiy jihatdan esa harakat yo nalishi ma nosini anglatadi maqsadni amalga oshirishga rahbarlik qilish san atini bildiradi. Strategiya atamasi - menejment ko lamida o z mohiyati jihatidan to rt guruh tushunchalar bilan boyitiladi va oydinlashtiriladi: 1. Firmaning joriy va istiqboldagi faoliyatining natijalarini baholashdagi qoidalar (baholash mezonlarining sifat jihatlarini - mo ljalini belgilaydi, miqdoriy jihatdan esa - topshiriqlar). 2. Firmaning tashqi muhit bilan yuzaga keladigan munosabatlarning umumiy qoidalari (qanday mahsulot va texnologiya bilan bozorga chiqish, mahsulotni ayirboshlash, qanday qilib o z raqobatdoshlari bilan kurashish va ularga nisbatan ildamlikka erishish to g risidagi umumiy qoidalar). Bu esa bozor strategiyasi. 3. Bevosita firma (korxona, tashkilot) miqyosida belgilanadigan qoidalar tashkiliy konsepsiya deyiladi. 4. Firmaning kundalik faoliyatida qo llaniladigan qoidalar - asosiy joriy uslublar deb ataladi. Strategiya aniq harakatlarda namoyon bo lmaydi. U odatda, firmaning mavqeini va o sishini ta minlovchi asosiy yo nalishlarni belgilash bilan cheklanadi. Strategiya - proekt (loyiha)lar strategiyasini tavakkalchilik asosida ishlab chiqish va foydalanish imkonini yaratadi. Agar muayyan voqealar va hodisalar rivojlanishi firmani ma qul bo lmagan holatlariga boshlasa qabul qilingan strategiyaga bo lgan zarurat yo qoladi. Izlash jarayoni, tegishli aniq axborotlar vositasida muqobil strategiyalar oydinlashadi. Tanlayotgan loyihalarni strategiyalar sifatida qo rilishi, ularni mo ljal tarzida bo lishini anglatishi mumkin. 5

6 Strategiya va mo ljallar o zaro bir - birlarini to ldiruvchan xisoblanadilarki, boshqarishning turli bo g inlarida va muddatlarda ular yuzaga kelishi mumkin. Umumlashtirib aytganda, strategiya birmuncha qiyin va mavhumlashtirilgan amaliy faoliyat falsafasi sifatida namoyon bo ladi. Tegishli davr mobaynida, qisqa muddatda, tegishli sharoitdan kelib chiqqan holda, qabul qilinadigan qarorlarda, tavakkalchilik siyosatidagi uslublar yig indisi taktika tarzida ushbu strategiyani amalga oshiradi. Strategik menejment atamasi yillarda yuqori pog onada amalga oshiriladigan boshqarishni ishlab chiqarish darajasida joriy boshqarishdan farqini ifodalamoq uchun kundalik hayotga kirib keldi. Bunday farqni o tkazish zarurati birinchi navbatda biznesni amalga oshirishdagi o zgarishlardan kelib chiqdi. Joriy boshqarishdan strategik menejmentga o tishning mohiyatini ifodalovchi bosh g oya shundaki, oliy rahbariyatning diqqat markazi atrofdagi o zgarishlarni o z vaqtida sezmoq va ta sirga javob bermoq zarur bo lib qoldi. Strategik menejment deb firmani shunday boshqarishki, unda inson salohiyatiga suyanishi, ishlab chiqarish va xizmat ko rsatish faoliyatlarini iste molchi talabiga mo ljallab ish ko rish, tashkilotda tez moslashuv va o z vaqtida o zgarishlarni amalga oshirish, uzoq istiqbolda firma o zining maqsadlarini omon saqlab qoldirishi va pirovard natijada maqsadlarga erishish imkoni berishni tushiniladi. 1.2.Firmada strategik boshqarish va uning muhitlari. Firmada strategik boshqarish tizimi - bu muhitni tahlil qilish, bosh vazifani va maqsadlarni aniqlash, strategiyani tanlash, strategiyani bajarish, strategik boshqarishni baholash va nazorat qilishdir. 6

7 1- chizma.firmadagi strategik boshqarishning tuzilishi quyidagi chizmada tasvirlangan. Muhitning tahlili Bosh vazifa va maqsadlarni aniqlash Strategiyani tanlash Strategiya bajarish Bajarilishni baholash va nazorat qilish 1-chizma.Firmaning ichki va tashqi muhitlari Firmaning ichki o zgaruvchanlari va ularning bir - biriga bog liqliklariga quyidagilar kiradi: maqsadlar, texnologiya, topshiriqlar, xodimlar, tashkiliy tuzilma. Boshqarish amalda ichki o zgaruvchanlar hech qachon bir - biriga bog liq bo lmagan holda qarab bo lmasligini tushunish o ta muhim. Zamonaviy firmalar atrof muhitdagi o zgarishlarga moslashishlari shart. Ularning andozalari quyidagi chizma (2-chizma)da keltirilgan. Materiallar, mehnat resurslari va mablag larni ta minlovchilar, qonunlar va davlatning boshqaruv organlari, is temolchilar va raqobatchilar firmalarning maqsadlariga tezda ta sir ko rsatadi, texnologiya, iqtisodiyotning holati, siyosiy ahvol va ijtimoiy - madaniy, ma naviyat kabi omillar firmalarga asta -sekin ta sir ko rsatadi. Firmaning tashqi muhitlari: resurslar bilan ta minlash, qonunlar va davlatning boshqaruv organlari, is temolchilar va raqobatning holati, siyosiy ahvol va ijtimoiy - madaniy, ma naviyat kabi omillar. 7

8 2-chizma. Firmaning atrof muhitdagi o zgarishlarga moslashishi. O zgarishlar Tashqi muhit Ijtimoiy va madaniy ta sirlar Ta minlovchilar va Texnologiyalarning ta siri O zgarishlar Resurslar kiritish Texnologiya tuzilma Tashkilotning maqsadlari Xodimlar Faoliyat natijalari O zgarishlar Iqtisodiyot va raqobatlarning ta sirlari Topshiriqlar O zgarishlar Qondiruvchilar va siyosatning ta sirlari Menejment tizimida strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun asos bo lib xizmat qiladi. Firma maqsadlariga erishishlari uchun rahbariyat qo shimcha rejalar, yo llanmalar ishlab chiqishlari lozim. Bular: taktika (kurashish), siyosat, harakatlarning tartibi, qoida. Kurashishli (taktik) reja bu qisqa muddatli ustuvorlikdir. Taktik reja ustuvor rejaning muayyan qisqa muddatga ifodalaydi. Firmalar jamoatchilik muhitida qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me yorlarni buzmay o z faoliyatlarini olib borishga mas uldirlar. Ijtimoiy javobgarlik deganda firma tomonidan ijtimoiy muammolarga javoban ixtiyoriy harakatining ma lum darajasi tushuniladi. Ijtimoiy javobgarlikni markazida ahloq, xulq, ma naviyat, shaxsiy qadriyat va ularning qoidalarini bajarilishi yotadi. Ahloq - oilada, jamoa va jamiyatdagi yurish - turish tamoyillari va me yorlarining yig indisi. Uni jamoa va jamiyat tartibga soladi. Xulq - insonning belgilari yig indisi, aqliy qobiliyati, zehni, xotirasining kuchi, irodasi va shunga o xshashlar. Uni davlat organlari tomonidan tartibga solinadi. Firmaning ichki muhiti turli harakatlar, kichik jarayonlar va jarayonlardan tashkil topadi. Firmaning turi, o lchami va faoliyat ko rsatishiga qarab har bir jarayon va harakat yetakchilik qilishi mumkin. 8

9 Qanday bo lishiga qaramay firmada jarayonlar bo ladi: ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish, marketing, moliya, xodimlar bilan bog liq ishlar, ekkauting (firma faoliyatini hisobga olish, tahlil qilish va statistikasi). Bularning qaysi biri bosh maqsadga mos ravishda amalga oshirilsa, unga rahbarlik qilish sa nati strategik menejmentdir. Firmani strategik menejmenti inson salohiyatiga suyanadi, ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) faoliyatini iste molchi talabiga mo ljallab ish ko radi Strategik xususiylashtirish va uning rejalari. Davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishlarni oxiriga yetkazish, ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish)ni pasayishiga barham berish va makroiqtisodiyot barqarorligini ta minlash, milliy valyutani yana ham mustahkamlash, iqtisodiyotimiz tuzilmasini tubdan o zgartirish kabilar hususiylashtirish usullari orqali amalga oshiriladi. Bunday usullar qatoriga aksiyalar savdosini o tkazish, xususiy mablag kiritish, mulkni sotish, firma rahbarlari va jamoalari tomonidan sotib olish, ijaraga berish kabilar kiradi. Ustuvor (strategik) xususiylashtirish borasida O zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish huquqlari ta limoti asosida firmalar quyidagi tashkiliy - huquqiy shakllarga ega: xususiy mulkchilik; jamoa mulkchiligi; davlat mulki; chet el fuqarolari, tashkilotlari, davlatlar mulki. Har qanday firmaning bosh boyligi insondir. Firmaga inson eng qimmatli resurs dir. Ko pgina insonlar o zlarining ongli hayotini tashkilot, firma, korxona, muassasada o tkazadi. Ularning ishini bajarishga tayyorligi, xohishi va bilarmonligi - menejmentning asosi. Ana shunday kishilar qo liga o tgan mulk asosan foyda keltiradi, davlat iqtisodiyotini barqarorlashtiradi. Bunday holatlarda strategik va taktik rejalar ijobiy amalga oshirilishi lozim. Strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun asos bo lib xizmat qiladi. Strategik rejalashtirish jarayoni barcha boshqarish vazifalari (tashkil etish, moyillik, nazorot, ekkaunting,) uchun soyabondir. U tashkilot a zolarini boshqarishda asosini ta minlaydi. Strategik rejalashtirish bu firma uchun maqsadlarni tanlash, ularga erishish uchun yechim qabul qilish, resurslarni taqsimlash, muhitga moslashish, ichki muvofiqlashish va tashkiliy ustuvorlikni tan olishlarni ko rsatadi. Strategik rejaning mohiyati chuqur atroflicha ishlab chiqilgan majmui reja bo lib, firmaning bosh vazifasini ro yobga chiqarish va uning maqsadlarini amalga oshirishdir. 9

10 Strategik reja butun bir korporatsiya istiqboli nuqtai nazarida ishlab chiqiladi. Xususiy firma o zining shaxsiy rejasini korporatsiya (tashkilot, korxona, firma) ning strategik rejasi bilan moslashtirishi mumkin. Strategik reja keng ko lamli tadqiqotlar va haqiqiy ma lumotlar bilan dalillanishi kerak, ko p axborotlarni to plab va tahlil qilib turishi kerak. Strategik reja uzoq vaqt davomida butun qolgani ma qul. Rejalashtirish va firmaning yutiqlari o z o zidan yoki strategik rejalashtirishdan kelib qolmaydi. Avtomobil (traktor, qishloq xo jalik texnikalari va boshqalar) yaxshi yonilg i (benzin, gaz, kerosin, neft va boshqalar) bo lmasa yaxshi ishlay olmaganidek, strategik rejalarga ega bo lsa ham firma (tashkilot, korxona ) dagi xatolar, moyilliklar va nazorat tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. Shunga qaramasdan rejalashtirish firma uchun qator muhim va salmoqli darajada qulay omillar yaratadi. Ayniqsa, bashorat (prognoz) usuli orqali bo lajak muammolar va imkoniyatlarni aniqlab beradi Boshqarishli kuzatish firmaning ichki muammolarini tekislaydi va qator vazifalar (marketing, moliya, operatsiya, ishchi kuchlari, korxona va jamoalarning madaniyati va shu kabilar)ni oshirish zarur. Demak, menejment tizimida strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun rahbariyat qo shimcha rejalar, yo llanmalar ishlab chiqishlari lozim. Bular: taktika (kurashish), siyosat, harakatlar tartibi, qoida. Kurashishli reja bu - qisqa muddatli ustuvorlikdir. Taktik reja strategik rejaning muayyan qisqa muddatga ifodalaydi. Firmalar jamoatchilik muhitida qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me yorlarni buzmay o z foaliyatlarini olib borishga mas uldirlar. 1.4.Menejmentda ijtimoiy, ruhiy va xuquqiy va yondashishlar. Menejmentda ijtimoiy omillar firma yoki korxonaning tarkibiy qismidagi odamlar (rahbarlar, mutaxassislar, menejerlar, oddiy xodimlar va hokazolar) faoliyati bilan bog liq bo lgan munosabatlardan iborat. Faoliyat ko rsatayotgan xodimlar orasida ijtimoiy munosabatlar o rnatiladi. Xodimlarning talabi fiziologik va ijtimoiy bo lsa, ulardan ijtimoiy, ya ni insoniy aql- zakovatining talablari (atrof-muhitdagi hodisa-jarayonlarni tushunish va bilish, boshqa hodimlar bilan hamkorlik qilish va ularni tushunish va hokazolarga ehtiyoj) o ta nozikdir. Xodimlar ana shu talablarni qondirish uchun zaruriy ne mat (resurs) larga muhtojdirlar. Demak, xodimlarning ehtiyojini qondiruvchi aniq resurs-uning maqsadidir (xususiy va umumiy). 10

11 Menejmentda ijtimoiy-texnik yondashish deganda shuni unutmaslik lozimki, texnik boshqarishda o z-o zini boshqarish imkoniyatlari yo q, faqat tashqaridan ko rsatilgan ta sir asosida boshqariladi. Masalan, komp ter, mobil telefon, avtomobil, turli texnik qurilmalar va hokazolar o z-o zini boshqara olmaydi. Demak, resurslar, xodimlarni boshqarish ya ni menejmentda ijtimoiy texnik yondashish yuqori darajada yo lga qo yilgandagina firma yoki korxona oladigan foydasi ko payadi. Zamonaviy firmalarning iqtisodiyotiga, o zlari faoliyat ko rsatayotgan jamiyat asta-sekin bo lsa ham ta sir qiladi. Shuning uchun firmalar jamoatchilik muhiti bilan qanday munosabatda bo lishi kerak, o zlarini ijtimoiy javobgar hisoblashlari kerakmi? Albatta, qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me yorlarni buzmay foydalariga firmalarning ijtimoiy javobgarligida ifodalanadi. Bu tomondan firmalar iqtisodiy maqsadlarini ko zlashlari kerak. Shu bilan birga firmalar iqtisodiy javobgarliklariga qo shimcha faoliyatlarida insoniy va ijtimoiy yo nalishlarni xisobga olib firma jamoasiga, jamiyat ta sirlarini his etishlari lozim, oqibatda ijtimoiy muammolarini yechilishiga ijobiy hissa qo shishlari maqsadga muvofiq. Ijtimoiy javobgarlikning markazida ruhiyat, ahloq, hulq, ma naviyat, shaxsiy qadriyat va ularning qoidalarini bajarilishi yotadi. Ishlaydigan kishilar o zaro ongli hulqi, manfaati bilan kelisha olmasligi to qnashuvni ifodalaydi. Odatda menejer o zining tutgan o rni bo yicha firma yoki korxonada har qanday to qnashuvning markazida bo ladi. To qnashuv ruhiy zarba beradi kishiga. U tez-tez uchrab turadigan hodisa. Kuchli ruhiy zarba kishi va firma uchun muammolar keltirib chiqaradi. Xodimning samaradorligi pasayadi, muvaffaqiyatga putur yetadi, kasallik ortadi. To qnashuvni tushuntirish, muvofiqlik (kompromis) mexanizmini qo llash, umumtashkiliy maqsadlarni qaror toptirish usullari bilan bartaraf qilinishi mumkin. Xodimlarning harakatini to g ri ekanligini tanlashda ahloq haqidagi tushunchani ko ra bilish muhimdir. Sharqona urf-odat, an ana, xulq-atvorini boshqarishga tayyorligi, mehribon va xushmuomalaligi, og ir sharoitda ham o zini tuta bilishi, nimani qilish mumkin, nimani qilish kerak degan savollarga ijtimoiy nuqtai nazardan yondasha olish kabilar ahloq me yorlari hisoblanadi. Ahloq jamiyat tomonidan boshqariladi. U orqali kishilarning iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini, hulqini o rganish va firma faoliyatida qo llash jamoani katta muvaffaqiyatlarga olib keladi. Hulq-shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon bo ladigan barqaror individual xususiyatlari bo lib, individ uchun tipik xulq- 11

12 atvor usullarini yuzaga keltiradi. Xulq davlat organlari tomonidan boshqariladi va tartibga solinadi. Kishining xulqini irodasi (dalillik, qo rqoqlik, ishonchsizlik), his-tuyg ulari (hushchaqchaqlik, ruhan siqilmaganlik), aqllilik, yengiltaklik, emotsiya, shubhalilik, oliyhimmatlilik, sahovatlilik, kek saqlash kabilar belgilaydi. YUqorida takrorlanganidek, menejmentning asosiy komponentlarini tashkil eta bilish va tadbirkorlik tuyg usiga, yangilikni yurita olishlikka ega bo lishdir. O zini o zi tekshirish uchun savollar. 1. Menejment fani firma va korxonalarnig qanday tomonlari bilan uzviy bog liq bo ladi? 2. Strategik va bunyodkorli menejment qanday sohalarga taalluqli? 3. Strategik menejmentning to rt guruh moxiyatiga tushunchalar bering? 4. Firmadagi strategik boshqarish tizimiga tahlil keltirilsin? 5. Menejment tizimida strategik va taktik rejalarning muddatlari qanday omillari bilan farqlanadilar? 6. Ijtimoiy javobgarlikning markazidagi ahloq, hulq, ma naviyat, shaxsiy qadriyat kimlar tomonidan tartibga solinadi? 7. Mulklarni xususiylashtirish nima uchun kerak? 8. Nima uchun firmada bosh boylik insondir deyiladi? 9. Strategik rejalashtirish nima uchun boshqaruv yechimlarining asosi bo lib xizmat qiladi? 10. Strategik reja nima sababdan keng ko lamli tadqiqotlar va haqiqiy ma lumotlar bilan dalillanishi kerak? 11.Menejmendagi ijtimoiy omillar, ruhiy va xulqiy yondashishlarga izoh bering? 2-mavzu. Firma menejmentining loyihasi Firma strategiyasi va menejment loyihasi. Firma deganda tovar (mahsulot) ishlab chiqarish (etishtirish) birlashmasi yoki savdo-sotiq tashkiloti tushuniladi. Firma uchun strategiyani aniqlash firma faoliyat ko rsatayotgan muayyan holatga o ta bog liq. Ammo strategiyani ifodalashga ba zi umumiy yondoshishlar mavjud. 12

13 Firmaning faoliyat ko rish strategiyasini uchta asosiy ishlab chiqish sohasi bor: ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishda rahbarlik qilish; mahsulot ishlab chiqarishda ixtisoslashtirilish; firmani bozorning ma lum guruhiga qayd qilinishi va tanlangan bozor guruhiga firma imkonini yo naltirish. Strategiyani tanlash jarayoni quyidagi asosiy bosqichlaridan iborat: joriy strategiyani aniq bilib olish; mahsulot portfeli (hajmi) ni tahlil qilish; firma strategiyasini tanlash va tanlangan strategiyani baholash. Joriy strategiyani aniq bilib olish tashqi va ichki muhit (omil) lardan iborat. Bunda mahsulot portfelini tahlil qilish bosqichlari: mahsulot portfelini tahlil qilish uchun firmada bosqich (pog ona) larni tanlash; biznesning strategik birligini belgilash; mahsulot portfelini tahlil qilish qolipining parametrlarini aniqlash va o zgaruvchanlarini tanlash; biznesning kuchini o lchamoq uchun bozorning hissasi, uni o sishi, yetakchi markaga nisbatan bozorning nisbiy hissasi kabi o zgaruvchilardan foydalanish; soha o ziga jalb qila olishi, firmaning raqobatbardoshligi, firmaga havf soluvchilar va imkoniyatlar, resurslar va xodimlarning malakasi kabi yo nalishlarni o rganish; mahsulot portfelining qolipini tuzish va tahlil qilish. Firmaning holatini tahlil qilish asosida rahbariyat strategiyani tanlaydi. Uning muhim omillari: firmaning o sish strategiyasini tanlashda sohaning kuchli tomonlari, firmaning kuchli tomonlarini hisobga olish; firmaning maqsadlari; rahbariyatning qiziqishlari va munosabatlari; firmaning moliyaviy resurslari; firmaning majburiyatlari; tashqi muhitdan bog liqlik darajasi; vaqtli omil; tanlangan strategiya baholash; tanlangan strategiyaning holati va atrofdagi qurshov talablariga mos kelishi; tanlangan strategiyani firma salohiyati va imkoniyatiga mos kelishi; strategiyada qo llaniladigan tavakkallikni yaroqlikligi. Firma menejmentining loyihasi firma strategiyasi, xodimlarning vazifasi va ularning tashkilotini loyihalash (tashkilotni boshqarish vazifasi, ishlarini loyihalash va ishni loyihalash andozalari), tashkilotni loyihalash (tashkilotni tuzishdagi o zaro ta sirlar va vakolatlar, tashkilotni qurish), ishlab chiqarishni va uning jarayonlarini tezkor boshqarish (mahsulotni ishlab chiqarish yoki xizmat ko rsatishni rejalashtirish, zahiradagi materiallarni boshqarish, loyihalarni boshqarish, loyihalarni boshqarish usullari, ishlab chiqarishni boshqarishda sifatni ta minlash) lardan iborat. Firma strategiyasini bajarilishi ma muriy masalalar orasida ustunligini o rnatish, tanlangan strategiya bilan firma ichidagi jarayonlar orasida moslik o rnatilish, firmani boshqarishda mosligi saqlanishi bilan amalga oshiriladi. 13

14 Xodimlar vazifasi (marketing, biznes, moliya, odam, rejalashtirish, ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish, g oyalar, ma lumot, madaniyat kabi umumiy vazifalar bilan birga mehnatni taqsimlash, ixtisoslashtirish va kombinatsiya qilishga e tibor qaratiladi. YAna ma muriy, boshqarish, vazifalarni joriy qilish, vazifalarni tuzilishi muhim jarayonlardir) ni loyihalashdagi konsepsiyalarga, ishning tahlili, ish (qanday bajarmoq va kimga bajartirmoq kerak) parametri, ishning mazmunini idrok qilish, ishning texnologiyasi va uni loyihalash kabi masalalarga e tibor beriladi. Ishning texnologiyasi (bilimlar, harakatlar, usullar va jismoniy predmetlar, vositalar) ni loyihalash xodimning bilimi nuqtai nazaridan, ish qachon va qaerda bajarilishi kerak va uni qanday bajarish kerak, hamda ishning o zaro bog liqlik nuqtai nazaridan qaralishi mumkin. Ishni loyihalash andozasi ishni qurish, ish ko lamini kengaytirish, ishning rotatsiyasi, ishni boyitish, ijtimoiy-texnik tizim, ishni loyihalash andozasini tanlashdan iborat. Ishning loyihasiga tavsilotli ro yxatni ilova qilish xodimlarni mashinalar, ishlab chiqarish muhitining iste molchilari bilan o zaro ta sirini aniqlaydigan tartibni belgilaydi. Ishni loyihalash korxonadagi har bir ishning mazmunini aniq belgilashni o z ichiga oladi va bilvosita-bunda ishni taqsimlash tartibini ham. Mehnatni ixtisoslashtirish va taqsimlash odamlar guruhining mehnat unumdorligini sezilarli oshiradi. Bunda vakil va vakolat munosabatlari aniq ajratilishi muhim. Vakolatning turlari chiziqli, shtabli, chiziqli-shtabli, funksional, dasturli-maqsadli, mahsulot bo yicha yoki matritsali tuzilma shaklida bo lishi mumkin. Firma (tashkilot, korxona) ni qurish (tuzish) esa firmaning tuzilmasini tanlash, departamentlashtirish, moslashtirilgan tashkiliy tuzilmani tanlash, markazlashgan va nomarkazlashgan firmalarni aniq ajratishdan iborat. Firmaning tuzilmasini tanlashda tashkiliy loyihalashning bosqichlariga, amaldorlikka e tibor berish lozim. Firmani qurilishini tanlashda mahsulotni ishlab chiqarish (etishtirish) muhim o rin tutadi. Ishlab chiqarishni boshqarish-xodimlarni boshqarishdir, ular o z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. 14

15 2.2. Firmani boshqarish faoliyati. Firmani boshqarish faoliyati menejment tizimidagi korxonalarning turlari, menejment jarayonlarida iqtisodiy axborot almashish, menejment jarayonlarida yechim qabul qilish va boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash bilan shug ullanadi. Firmaning tuzilishiga yondashish boshqarishda muhim o rin tutadi. Ular mexanistik (byurokratik), organik, an anaviy, divizion, matritsali, korporatsiyali va individualistik belgilarda bo ladi. YAngilik qo llanilishi bo yicha firmalar (korxonalar, tashkilotlar) bo lishi mumkin edxokratik (dizayn, kelajakka belgisi bor firma), ko po lchovli, partisipativ (o z-o zini boshqarish organi), uddaburon korxonalar, bozorga yo naltirilgan firmalar. Firmada iqtisodiy axborot almashish muhim o rin tutadi. Chunki ushbu jarayonda o zaro, majlisda, telefonda, xat orqali, hisobot kabilarga ehtiyoj sezilganda, firma ichida vertikal va gorizontal bosqichlar bo ylab axborot almashiladi. Iqtisodiy axborot almashish yechim qabul qilish, rejalashtirish, marketing, tashkillashtirish, moyillik va nazorat qilish kabi vazifalarni bog laydi. Axborot almashishning asosiy vositalaridan biri komp yuterdir. Menejment jarayonlarida yechim qabul qilish-bu markaz atrofida firma hayoti, faoliyati aylanib turadi. yechimni boshqarish mehnatining mahsuloti deb qarash mumkin, uni qabul qilish esa ushbu mahsulotni yaratilishiga olib keluvchi jarayondir. Firmada yechim qabul qilish har xil pog onadagi menejerlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda individual mahorat va firmada boshqaruv yechimni amalga oshirish tartibiga bog liq. Vaqt o zgarishi bilan vaziyatlar ham o zgaradi. yechimlar muayyan holatga mos kelsa, tadbiq qilish mumkin. Aks holda ziddiyatli yo lni aniqlash, ularni baholash, yakuniy tanlash va yangi ko rsatma berish kerak. Bunda boshqaruv yechimini qabul qiluvchining amali, ta siri, obro si, nufuzi katta ahamiyat kasb etadi. Boshqarish yechimlarini qabul qilish usullariga boshqaruvchining sezgisiga asoslangan usul (ya ni uning tajribasi, bilim, to g ri yechim tanlashga yordam beradi), sog lom aql, ilmiy-amaliy yondashishga asoslangan usul kiradi. So nggi usul zamonaviy texnologiya va usullardan foydalaniladi. 15

16 2.3. Xodimlarning vazifasi va ularning tashkilotini loyihalash. Firma xodimlar orqali mahsulot ishlab chiqarish va uni iste molchiga yetkazish, sotish, xizmat ko rsatish, transport va boshqa soxalardagi faoliyatlarini amalga oshiradi. Firma (korxona, tashkilot) ni boshqarish vazifalari firmaning umumiy vazifalari, ma muriy, boshqarish vazifalari (rejalashtirish, marketing, tadbirkorlik, moliya xodimlar bilan ta minlash)ni boshqarish vazifalari firmaning umumiy vazifalari, ma muriy boshqarish vazifalari (rejalashtirish, marketing, tadbirklrlik, moliya, xodimlar bilan ta minlash, ishlab chiqarish, innovatsiyani qo llash, ma lumotlar, ijtimoiy taraqqiyot kabilar) dan iborat. Har bir keltirilgan umumiy vazifalar korxonani boshqarish bo yicha ma lum ishlarning ko rinishidir. Vazifalarni amalga oshirishda mexnatni taqsimlash, ixtisoslashtirish va har xilini kombinatsiya qilish bu doimiy jarayondir. Ma muriy vazifalar g oyasi korxonani boshqarish bo yicha mexnat faoliyatining bir ko rinishidir. Korxonani umumiy boshqarishda ma muriy boshqarishning ahamiyati quyidagilardan kelib chiqqan: ko rabilish, tashkil eta bilish, rahbarlik qilabilish, muvofiqlashtirabilish, nazorat qila bilish. Boshqarish vazifalari-bu boshqarish faoliyaitning nisbatan erkin,ixtisoslashtirilgan va alohida qismidir. Bunday boshqarish vazifalar bilan hisoblashmoq uchun aniq ifodalangan mazmun lozim. Ishni loyixalash masalasiga kelganda ishlarni loyixalashdagi g oyalarga, ishning taxlili, ishning parametiri, ishning mazmunini idrok qilish, ishning texnalogiyasi va uni loyixalash kabi savollarga e tibor beriladi. Ish tushunchasi faoliyatni amalga oshirishning tashkiliy tomoni shaxs bajaradigan ishni ham o z ichiga oladi, ya ni qanday bajarmoq va kimga bajartirmoq kerak degan savolga javob beradi. Bularning hammasi bir bo lib u yoki bu qismning ishini aniq ajratish va ta riflash imkonini beradi. Bu jarayonni firma (korxona, tashkilot) da ishni loyixalash deb ataladi. Tashkilotni tuzish (qurish) to rt bosqichdan iborat: tashkilotni tuzilmasini tanlash, departamentlashtirish, moslashtirilgan tashkiliy tuzulmani tanlash, markazlashgan va nomarkazlashgan tashkilotlarni aniq ajratish. Tashkilotning tuzilmasini tanlashda tashkiliy loyihalashning bosqichlariga, amaldorlikka e tibor berish lozim. Amaldorli tashkiliy tuzilma mehnatni yuqori darajada bo lishi bilan tavsifli, odamlar (xodimlar) xulqining ko pdan ko p qoida va me yorini 16

17 borligi, xodimlarni ularning ishbilarmonlik va kasbining sifatiga qarab tanlash kabilar bilan tavsifli. Keng tarqalganlaridan biri boshqarishni amaldorli (funksional) tashkiliy tuzilmasi, moslashtirilgan tashkiliy tuzilma, markazlashtirilgan va nomarkazlashtirilgan tashkilotlar. Amaldorli tuzilmaning ba zi-bir muammolari uzviy ravishda yoki moslashtirilgan tashkiliy tuzilmalarni kiritish bilan yechilishlari mumkin. Moslashtirilgan tuzilmalarni asosiy turlari loyihalash tashkiloti, matritsali tuzilmadagi tashkilot, muayyan vaziyatga mos keladigon tashkilot turlari kiradi. Tashkilotning barcha masalalari va rejadagi tafovutlarini hisobga olish va ifodalamoq maqsadida tashkilot rahbari departamentlashtirishning har xil tuzilmalaridan foydalanadi, ya ni boshqarishning amaldorlik andoza (model)sini ijobiy xususiyatlaridan, tashkilotni alohida bo limlarga bo lish jarayonidan foydalanadi. Bunda bo linmali tuzilish bo lishi mumkin: mahsulotni tuzish, mahsulotli tuzilishga mo ljallangan tashkiliy tuzilma, mintaqali tashkiliy tuzilma, mo ljallangan bo linmalarni tanlash. Tashkilot tuzilishini tanlashda mahsulotni ishlab chiqarish muhim o rin tutsa, u holda boshqarish bo yicha vakolat o sha mahsulot rahbariga beriladi, u esa ushbu mahsulot uchun javobgardir. Qolgan ikkinchi funksional bo linma rahbari (ishlab chiqarish, texnika, transport, tijorat va boshqa bo lim) shu mahsulot bo yicha boshqarma boshlig i oldida hisobot beradilar Ishlab chiqarish jarayonini tezkor boshqarish. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarish- xodimlarni boshqarishdir, ular o z navbatida mehnat vositalarini boshqarishdir. Xodimlarni boshqarishkishilarning o zini boshqarishgina emas, balki ularning ishlab chiqarish (transport va texnika xizmati ko rsatish, texnologiya) dagi munosabatlariga ta sir etish hamdir. Ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) ni tezkor boshqarish biznesrejaning ichki taktik rejaning organik qismi va yakunlovchi bosqichi bo lib, strategik rejani uzil-kesil aniqlashtiradi va uni oylik, haftalik, kunlik yoki smenali topshirig i sifatida har bir bajaruvchiga yetkazib beradi. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning muhim vazifasi barcha bo linmalarning muntazam ishlashini ta minlash maqsadida kundalik hisoblab borishdan, olingan axborotlarning tahlili natijalariga qarab ish joylarining faoliyatini tezkor boshqarishdan iborat. 17

18 Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning bir necha tizimlari bor: bo linmalararo va bo linmalar ichida ishlab chiqarishni tezkor boshqarishdir. Ularning faoliyati tashkil etiladi, rejalashtiriladi, o zaro ta sirlari muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarish tashkilotning ishlab chiqarish faoliyatiga rahbarlik qilishning muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Uning asosiy unsur (element) lari: ne mat (resurs) lar, boshqarish ob ekti, ishlab chiqarish mahsuloti, javob qaytarish ma lumoti, solishtirish, tuzatish kiritish omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishni operatsion tizim (ishlab chiqarish va plyus xizmat ko rsatish) hajmini rejalashtirishda ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmini o zgarishi bilan xizmat ko rsatish qo shib rejalashtiriladi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turining qiymatiga ta sir etadi: saqlash, mahsulot hajmi, bekor turib qolish va subpodryad. Ishlab chiqarishni yiriklashtirilgan rejalashtirishning maqsadi operatsion tizimdagi mahsulotlar va xizmat ko rsatishlarga bo lgan barcha talablarni umumiy yig indisi minimal holda qondirishdir. Optimal strategiya muayyan operatsion tizim uchun uning tavsifi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishning umumiy hajmini strategik rejalashtirishda uchga bo lib qaraladi: o zgarmas ishchi kuchida o zgarmas ishlab chiqarish hajmi; o zgarmas ishchi kuchida o zgaruvchan hajmda mahsulot ishlab chiqarish; o zgaruvchan ishchi kuchida o zgaruvchan hajmda mahsulot ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishni boshqarishda sifatni ta minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Sifatni ta minlashning asosiy yo nalishlari: iste molchining talabi-mahsulot-ishlab chiqarish jarayoni; sifatni faoliyat ko rsatishimahsulot sifati-texnik sharoitlarga-innovatsiyalarga mos ravishda sifat. Sifatni tashkiliy ta minlashda maqsadlarni aniqlash muhimdir. Sifatni nazorat qilishda tanlab nazorat o tkazish va texnologik jarayonning nazorat xaritasi qo llaniladi. Sifatni boshqarishda Deming yondashuvi, sifat to garagi, Sifat uchun to lanmaydi kabi yuqori samarali dasturlar qo llanilmoqda Firmani boshqarish faoliyati. Firma menejmentining loyihasini ishlab chiqishda boshqarish tizimidagi tashkilotlarning turlari, iqtisodiy axborot almashish, boshqaruv 18

19 yechimini qabul qilish, boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usullaridagi holatlarni andozalash kabi omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday tashkilot yetarli darajada murakkab texnik-iqtisodiy va ijtimoiy tizimni ifodalaydi, o ziga xos alohidalik va maxsus xususiyatga ega bo ladi. Buni quyidagi tavsifdan bilish mumkin (3-chizma). 3-chizma. Tashkiliy tizimning tavsifi. Ichki muammolarga yo naltirilgan Iste molchilarga yo naltirilgan Muhit Munosabat Pog onasi Individ Mexanistik Organik Amaliy Divizion Matritsali Korporatsiyali Individualistik Tashkilotning tuzilishiga yondashish boshqarishda muhim o rin tutadi. YOndashishlar mexanistik va organik belgilarda bo ladi. Mexanistik yondashish byurokratik tashkilotga sinonimdir. Tashkilotni loyihalashga organik yondashish ishda o ta mas ulyatni talab etuvchi yechim qabul qilishda rasmiy qoidalar va protsedurlari o rtacha foydalaniladi. Ushbu yondashish yangi, ilg or texnologiya qo llaniladigan, murakkab va o zgaruvchan tashqi muhit mavjud bo lgan sharoitlarda o zining samaradorligini namoyish qiladi. Organik yondashish elektron texnikada keng qo llaniladi. An anaviy tashkilotni loyihalashda chiziqli va funksional deportamentatsiyaning kombinatsiyasidir. Tashkilot tashkiliy tuzilmasiga ko ra eng oddiysi chiziqli boshqarishdir. Funksional tuzilmada rahbarlar faoliyatning muayyan bir sohasi ixtisoslashadilar va tegishli vazifani amalga oshiradi. Divizion yoki bo limli tashkilotlar ishlab chiqarish bo yicha har bir bo linmaga o z o rnini aniqlashi va uning mahsuloti bozorda joyini topishi lozimligi bilan ifodalanadi. Matritsali tashkilot yoki mahsulot bo yicha boshqarish ancha murakkab bo lib, u ishlab chiqarishni boshqarishning avtomatlashtirish tizimi sharoitidagi an anaviy chiziqli-funksional tizimning rivojlangan shaklidir. Xodimlar bilan o zaro munosabatlari bo yicha tashkilotlar korporatsiyali va individualistik turlarda bo lishi mumkin. YAngilik qo llanilishi (innovatsiya, bunyodkorli, yangilikni yuritish) bo yicha tashkilotlar bo lishi mumkin: edxokratik (dizayn, kelajakka belgisi 19

20 bor tashkilot), ko po lchovli, partisipativ (o z-o zini boshqarish organi), uddaburon tashkilotlar, bozorga yo naltirilgan tashkilotlar. Tashkilot faoliyatida iqtisodiy axborot almashish, yechim qabul qilish, boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash kabilar menejmentda muhim jarayonlardir. Iqtisodiy axborot almashish jarayonida ma lumot bir kishidan boshqasiga uzatiladi (kommunikatsiya sodir etiladi). Bunda qatnashuvchilarning har biriga talablar qo yadi (ko rish, eshitish va sh.k.larga ma lum darajada ega bo lishi kerak). Samarali iqtisodiy axborot almashish har bir tomondan ma lum mahorat va bilim talab etadi. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish jarayonida o zaro, majlisda, telefonda, xat orqali, hisobot kabilarga ehtiyoj sezilganda, tashkilot ichida vertikal va gorizontal bosqichlar bo ylab axborot almashiladi. Iqtisodiy axborot almashish yechim qabul qilish, rejalashtirish, tashkil etish, moyillik va nazorat qilish kabi vazifalarni bog laydi. Iqtisodiy axborot almashish jarayonining sodda andozasi quyidagicha (4-chizma): Jo natuvchi Mafkura Axborot Qabul G oya Javob qilish tushunarlimi? qaytish 4-chizma. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish bosqichlari. Axborot almashish jarayonining oxirgi muhim unsuri javob qaytishi, bunda jo natuvchi va qabul qiluvchilar axborot almashish vazifalari bo yicha o zgaradi. O zaro axborot almashish qo llaydigan ko pgina har xil odatlar, hamda ushbu odatlarni aniqlashga birqancha yondashuvlar mavjud va quyidagi 5- chizmada keltirilgan. YUqori axborot almashishda ochiqlik O zining ochiqligi O zini amalga oshirish O zi uchun savdolashish 4 O zida tugatish O zini himoya qilish 5-chizma. O zaro axborot almashishni aniqlashga yondashuvlar. 20

21 Individlarning axborot almashish odati o zining ochiqligini aniqlash mumkin. Bu odat o zini boshqalarga yuqori darajada ochiqligini tavsiflaydi, ammo individ tomonidan javob qaytishi past darajada bo ladi. Individning axborot almashishi o zini amalga oshirishni aniqlaydi va yuqori ochiqligi bilan tavsiflanadi, bunda javob qaytishi ham yuqori bo ladi. Uchinchi kvadrantdagi axborot almashish odati bir vaqtda past darajada ochiqlik va past darajada javob qaytishdir. O zini himoya qilish odati ochiqlik past darajada tavsiflanadi, javob qaytish esa yuqori darajada. Axborot almashishning asosiy vositalaridan biri komp yuterdir. Uzatiladigan so zlarni ishlatish uchun simvollardan foydalanish mumkin. So zdan foydalanilmay jo natiladigan maktub so zdan boshqa simvol (neverbalnaya) bilan axborot almashishdir. Menejment jarayonlarida yechim qabul qilish bu markaz atrofida tashkilot hayoti aylanib turadi. yechimni boshqarish mehnatining mahsuloti deb qarash mumkin, uni qabul qilish esa ushbu mahsulotni yaratilishiga olib keluvchi jarayondir. Boshqarish yechimlarini qabul qilish-tashkilotning ichki sub ektlari va tashkilot bilan tashqi muhit orasidagi o zaro munosabatlarni boshqarishda muhim bog lovchi jarayondir. yechim-umumiy maqsadlar yo nalishida imkoniyatlardan birini tanlashdir. yechimlar asosan rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan turlarga bo linadi. Birinchisi takrorlanuvchi, ilgaridan aniqlangan vaziyatlarga taalluqli bo lib, ularni qabul qilishga mulohazali yondashish imkoniyati mavjud. Ikkinchisi-tashqi muhit ta siri natijasida tashkilotlarda shakllanuvchi favqulotdagi vaziyatlarni hal qilish bilan bog liq. Bu holatda rahbarning o zlari qabul qiladilar. Ularning natijasi va samaradorligi menejerning saviyasi, tajribasi va tadbirkorlik darajasining rivojlanganligiga bog liq. Tashkilotni boshqarishda yechim qabul qilish har xil pog onadagi menejerlar tomonidan amalga oshiriladi va u ikki pog onaga ajraladi: individual va tashkilotda. Masalan, individual mahorat mavjud, tashkilot pog onasida mos muhit yaratilganmi. Tashkilotda yechimlar dasturlashtirilgan va dasturlashtirilmagan bo ladi. Dasturlashtirilgan yechim ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Dasturlashtirilmagani-muayyan holatda, ma lum me yorda yangi, noma lum omillar bilan tutash bo lgan sharoitlarda yechim qabul qilishni talab qiladi. Boshqarish yechimlarini oqilona hal etish bosqichlari-bu kamchiliklarni aniqlash, yechim qabul qilishning cheklanganligi va mezonlarini ta riflab berish, bir-biriga ziddiyatli yo lni aniqlash, ularni baholash, yakuniy tanlash. 21

22 Vaqt o zgarishi bilan vaziyatlar ham o zgaradi. Agar bular katta farq bilan bo lsa, vaziyat shu darajada boshqa tus olishi mumkinki, yechim qabul qilish uchun mezon keraksiz bo lib qoladi. Shuning uchun yechimlar muayyan muammoga to g ri kelsa va aniq bo lsa yechim qabul qilish va hayotga tadbiq qilish mumkin. Boshqarish yechimini tayyorlash o ta murakkab bosqich. Chunki kimga qandaydir yangi ko rsatma bersangiz, kishilar bor kuchi bilan qarshi turadilar. YAngi haqiqatni uzoq vaqt kutish kerak. Tezkor yechim qabul qilishda o xshash usul, o rin almashish, o zgalar qarshi, fantaziya, aqliy hujum usullaridan foydalanish ma qul. Bulardan tashqari morfologik tahlil, coddalashtirish tasniflash, tuzilmalashtirish, induksiya, deduksiya, yechim qabul qilish jadvali, yechim qabul qilish daraxti, kundalik usuli kabilar ham muvaffaqiyatli qo llanilishi mumkin. Odatda yechim qabul qilish yengil. YAxshi boshqaruv yechimi qabul qilish esa og ir. Muammoni yechish uchun yechim amalga oshirilgan bo lishi kerak. Muammolarni yechish jarayoni muqobilini tanlash bilan tugaydi. yechimning haqiqiy qiymati uni amalga oshirilganidan keyingina ko rina boshlaydi, boshqarish uchun asosiy signal bo la boshlaydi. Boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash fan sifatida qaralgan va menejment faniga asos bo lgan. Menejment fanining markazida rahbar tashkilot manfati bilan bog liq muammolarning komponentlarini yechish turadi. Buning uchun ilmiy usulni qo llash, tizimli yo nalishni o rganish, andozalashdan foydalanish lozim. Andozalash-bu usul, u borliqdan farq qilib ob ekt, tizim yoki g oyalarning shakl ko rinishidir. Bu masalani komp yutersiz hal qilib bo lmaydi. Andozalar-jismoniy, o xshash va matematik turlarda bo ladi. Ularning turlari juda ko p. Masalan, o yin nazariyasi, ommoviy xizmat ko rsatish, imitatsiya andozasi va h.k.lar. Boshqarish yechimlarini qabul qilish usullariga boshqaruvchining sezgisiga asoslangan usul (bunda muayyan faoliyat sohadagi uning tajribasi va bilimi to g ri yechim tanlash va qabul qilishga yordam beradi), sog lom aql tushunchasiga asoslangan usul (boshqaruvchi yechim qabul qilishida, ularni o zi dalillaydi), ilmiy-amaliy yondashishga asoslangan usul (bunda katta miqdordagi ma lumotlarga ishlov berish asosida optimal yechim tanlab yechim qabul qilinadi) kiradi. So nggi usul zamonaviy elektron-hisoblash texnikasi va Internet, iqtisodiy-matematik usullardan foydalaniladi. Boshqarish yechimlarini bashoratlash tajribada rejalarga qarab u yoki bu maqsadga erishish imkoniyati darajasini belgilab beradi. Agar 22

23 bashoratlash sifatli bajarilsa, natija kelajakdagi tasvirni aniq ifodalaydi. Bashoratlash-ixtisoslashtirilgan soha. Ko pgina firma (korxona, tashkilot) lar foydalanmoqdalar. Boshqarish yechimlarini qabul qilishdagi bashoratlashning ba zi-bir turlari: iqtisodiy, texnologik, raqobat taraqqiyotini belgilash, so rovlar va tadqiqotlarga asoslangan belgilash, ijtimoiy belgilashlar, vaqtli qatorlar tahlili, sabab-oqibatli (kauzalli). Firma yoki jamiyatning resurslarga ehtiyojini bashorat qilish bilan aniqlanadi. Korrelyatsiya tahlili, ya ni kauzalli andozalash o ta keng qo llaniladi. YAna ekspertli baholash usuli ishlatiladi. O zini-o zi tekshirish uchun savollar. 1. Firma va uning faoliyat ko rish strategiyasiga tushuntirish bering? 2. Firmaning joriy strategiyasini aniq bilib olish tartibi nimalardan iborat? 3. Firma menejmentining loyihasi qanday tadbirlar va vazifalarni hal qilishi kerak? 4. Firma strategiyasini bajarilishi qanday talablarni amalga oshirishga bog liq? 5. Firma xodimlarining vazifasini loyihalashda qanday masalalarga e tibor beriladi? 6. Ishning texnologiyasini loyihalash xodimlarga qanday talablar qo yadi? 7. Firmani boshqarish faoliyati menejment tizimidagi qanday holatlarni andozalash bilan shug ullanadi? 8. Firmada iqtisodiy axborot almashish qanday vazifalarni bog laydi? 9. Firma xodimlarining vazifalari qanday ko rinishlarga ega? 10. Ma muriy va boshqarish vazifalari nimalardan kelib chiqadi? 11. Ish tushunchasi va ishni loyihalash masalalariga izoh bering? 12. Tashkilotning tuzilmasini tanlash nimalarga e tibor berishni talab qiladi? 13. Ishlab chiqarish jarayonini tezkor boshqarish qanday munosabatlar bilan bog liq? 14. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning qanday tizimlari bor? 15. Firmani boshqarish faoliyati qanday holatlar va omillarni qo llashni talab qiladi? 16. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish bosqichlari va andozalariga tushuntirish bering? 17. Nima uchun boshqarish yechimlarini qabul qilish menejment loyihasida markaziy omil hisoblanadi? 23

24 3-mavzu. Firma jamoasini zamonaviy boshqarish Menejment tizimida faoliyatni tartibga solish va nazorat qilish. Xodimlar kelajakda firmadagi jamoaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarini boshqarish sirlarini egallab, uning bo limi va bo linmasida rahbar yoki menejer bo lib ishlamasin, u samarali faoliyat ko rsatishga yordam berishdir. Zamonaviy menejment asoslari muayyan iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy fanlar- milliy xo jalikni rejalashtirish, bashorat qilish, makromikroiqtisodiyot, statistika, buxgalteriya hisobi, moliya, kredit, rejalashtirishning ekonometrik usullari, psixologiya, pedagogika, iqtisodiyot nazariyasi, huquqshunoslik, marketing kabi fanlar bilan uzviy bog liqdir. Zamonaviy menejmentasoslari boshqaruv tizimi va boshqarish ob ekti orsidagi o zaro munosabatdir. Har bir firmaning ichida o ziga xos boshqarish nuqtai nazari bor. Ichki bo lim va bo linmalardagi turli jarayonlar, me yorlar, yechim qabul qilish, kommunikatsiya, boshqaruv apparatiga ta sir ko rsatadi. Zamonaviy firmalarning iqtisodiyotiga, o zlari faoliyat ko rsatayotgan jamiyat asta-sekin bo lsa ham ta sir qiladi. YUqoridagilardan kelib chiqib, menejment tizimida faoliyatni tartibga solish (tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish jarayonini mukammallashtirish, firma xodimlari va mehnat jamoalarini samarali boshqarish, menejment vazifalarining tabiati va tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish, moyillik nazariyalariga rioya qilish, ishlab chiqarish yoki xizmat ko rsatish samaradorligini umumiy o sishini ta minlash kabilar) muhim amaliy va nazariy muammodir. Masalan, tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish quyidagilardan iborat: tadbirkorlik manfaatini ta minlovchi qonunchilikni ishlab chiqish va nazorat qilish; davlat tomonidan tartibga solishning samaradorligini oshirish; firma faoliyatiga to g ridan to g ri aralashishni pasaytirish; bozorda erkin va halol raqobat sharoitlarni yaratish; pul emissiyasini boshqarish orqali byudjet muvozanatini ta minlash va shunga o xshashlar. Davlat tomonidan firmalar faoliyatini tartibga solish qonunchilik, ijrochilik organlari orqali amalga oshiriladi. Agar tadbirkorlik faoliyati umuminsoniy faoliyat, qonunlarni buzmagan holda pul topish va daromad orttirish bo lsa, uning tarkibiga kiruvchi tadbirkorlik faoliyati esa tavakkallik sharoitida ish ko rishdir. Tadbirkorlik pul topishning, boylik to plashning yaratuvchanlik, boylikni ko paytirish faoliyati, ya ni ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish, ijodkorlik faoliyatidir. Tijorat, vositachilik qilish, tijorat milliy bozorni mahsulot bilan 24

25 to ldirish, tovar keltirish va undan daromad olish tadbirkorlik jumlasiga kiradi. Firma jamoasi faoliyatining boshqarish nazoratig bu menejmentning muhim vazifasidir. Uning mohiyati shundaki, nazorat havfli holat paydo bo lishi mumkin bo lgan muammolarni oldindan aniqlash va yechimlarini topish, ular o ta jiddiy bo lib ketmasliklari uchun zarur va yana faoliyatni muvaffaqiyatli rag batlantirish uchun ham qo llanilishi mumkin. Nazoratsiz o ta tartibsizlik boshlanadi. Firma faoliyati nazoratining asosiy ma nosi-korxona (firma) faoliyatining haqiqiy natijalari haqida ma lumotlarni yig ish (to plash), ishlov berish va tahlil qilish, ularni rejadagi ko rsatkichlar bilan solishtirish, og ishlarni aniqlash va bu og ishlarning sabablarini tahlil qilish, qo yilgan maqsadlarga erishish uchun tadbirlar ishlab chiqish kabilardan iborat. Nazorat qilish jarayonlarini uch bosqichda o tkazish maqsadga muvofiq, ya ni nazorat oldi, joriy va yakuniy. Ularni o tkazish tartibi ham uch bosqichdan iborat: ishlangan standartlardan va mezonlar, ular bilan muayyan natijalar va harakatlarga zarur o zgartirishlar qabul qilishni solishtirib ko rish. Har bir bosqichda ma lum tadbirlar amalga oshiriladi. Firmada standart o rnatilsa, firma mahsulot (xizmat ko rsatish) larini standartlarda ko rsatilganlari bilan solishtirilsa bo ladigan natijalar solishtirilsa, harakatlarni yoki natijalarni o lchash imkoni bo lsa nazorat qilishning jarayonlari to liq bajarilishi mumkin. Nazorat qilishdan asosiy maqsad xatolarga yoki yolg onlarga yo l qo ymaslik. Xodimlar xulqiga ijobiy ta sir etish uchun nazorat jarayonidan foydalanish kerak. Samarali nazoratni ta minlash uchun bir necha nazoratning ustuvor yo nalishligi, natijaga mo ljal qilish, ishga mos kelishi, o z vaqtida nazorat qilish, nazoratni eguluvchanligi, nazoratni oddiyligi, foydaliligi, xalqaro darajadagi nazoratga mosligi kabi omillarga e tibor qaratiladi. Samarali nazorat o tkazishning omillari: rasmiy ma lumot tizimiga zarurat; komp yuter, internet va axborotli boshqarish tizimi; axborotli-boshqarish tizimining samaradorligini oshirish; xodimlar malakasini zamonaviy boshqarishga mosligi kabilar. Axborotli-boshqarish tizimining samaradorligini oshirish uchun foydalanuvchilarni o rgatish jarayoni, xarajatlar mezonini o rganish, zarur ma lumotlarni tanlab olish, xizmat ko rsatuvchi shaxs va uskunalarni ajratish, tizimlar va boshlang ich ma lumotlarni zamonaviylashtirilishi maqsadga muvofiq. 25

26 3.2. Menejmentning strategik vazifalarining tabiati va tashkiliy tuzilmasi. Menejmentning asosiy vazifalari firma faoliyatini tashkil eta bilish (qila olish), bozor talabi va an anasini ko ra bilish, chiziqli, amaldorli, chiziqshtabli rahbarlik tuzilmasi, xududiy tuzilmasi, ishlab chiqarishning unsurlari (marketing, biznes-reja, tashkil etish, tartibga solish, rag batlantirish, nazorat, hisobga olish, moyillik, rejalashtirish), boshqarish san ati va shu kabilar. Menejment deb tashkil qila olish va tadbirkorlik xis-tuyg usiga ega bo lgan, kasbiy tayyorlangan mutaxassislarni aytish mumkin. Shu bilan birga u ko pgina ilmiy usullarni amaliy faoliyatda ishlata bilishi kerak, ijodkor ham bo lishi zarur. Menejment jarayoni (tashkil etish, texnologiya, rejalashtirish) tashkil etishda biznes-reja va ta minot, moliyalash va bizne-reja, narxni shakillantirish va qarz olish va shu kabilarning vazifalashtirish, boshqaruv xodimlarini tayyorlash ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini amalga qo llash kabilarni ta minlashi lozim. Bozor munosabati sharoitida zamonaviy firmalar (korxonalar, tashkilotlar) faoliyat ko rsatishlari uchun mahsulot tanlashi va resurslarni sotib olishi kerak. Bozor iqtisodiyotida muammolarning barchasini bozor qonunlariga bo ysungan holda o zi hal qiladi. Menejer o z ishini rejalashtirish va bajarishda har bir unsur kutilmagan qandaydir talablardan kelib chiqadi. Menejer ishlab chiqariladigan yoki yetishtiriladigan mahsulot hajmini bashorat qilishga harakat qilganda, talab mexanizmida baho asosiy unsur ekanligini unutmasligi kerak. Bozorda mahsulot hajmini oshirish uchun mahsulot narxini pasaytirish kerak.bozor jarayonini karomat qilish qiyin. U talab va takliflarning o zaro ta sir etuvchi bozor mexanizmini, narxning shakillanishini vash u kabi an analarni bilish kerak. Bu yerda faqat mahsulot (xizmat ko rsatish) emas, uni ishlab chiqarish (etishtirish, xizmat ko rsatish)ga jalb qilingan xodimlarning mahoratlari ham muhim. Firma ichidagi strategik boshqarish chiziqli, amaldorli, chiziq-shtabli, mahsulot bo yicha tashkiliy tuzilma ko rinishida bo lishi mumkin. Chiziqli tashkiliy tuzilmadagi menejmentning hamma vazifalari bo linma menejeri qo lida (vazifasida, ixtiyorida) bo ladi. Amaldorli tuzilmada menejer faoliyatining muayyan bir sohasiga ixtisoslashadi va unga javob beradi. Chiziqli-shtabli tashkiliy tuzilmada rejalashtirish, hisobga olish va nazorat masalalari yanada malakaliroq hal qilinadi. 26

27 Mahsulot bo yicha tashkiliy tuzilmada boshqarish ancha murakkab, u firmani boshqarilishning avtomatik tizimi sharoitidagi an anali chiziqlifunksional tuzilmaning rivojlangan shaklidir. Menejmentning mazmuni uning vazifasini ochadi. Menejmentning strategik vazifasi: tarmoq iqtisodiyotining tuzilmasi; uning hududiy tuzilmasi; ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) ning alohida unsurlari. Ularning o ziga xos vazifalari: marketing, biznes-reja, tashkil etish, tartibga solish (sozlash), rag batlantirish, nazorat, hisobga olish, moyillik, rejalashtirish, bashoratlash. Menejmentning strategik vazifalariga zarur bo lgan tarkibi va mazmuniga e tibor (xolis) berilishi kerak, aks holda samara pasayadi. Menejmentning mehnat faoliyati ijtimoiy, ruhiy, iqtisodiy, pedagogik, kasbiy va boshqa-boshqa fanlar bilan bog liq. Ularning tavsiyalaridan foydalanish boshqarish san atini oshiradi. Shunday qilib, menejment strategik vazifalarining tabiatini tushunish uchun uning tushunchalar toifalari bilan bo ladigan munosabatlari birgalikda tasavvur qilish lozim. Bir tomondan iqtisod, bozor, tadbirkorlik, marketing kabilar faraz qilinsa, ikkinchi tomondan ushbu har bir tushunchalarning ko rinishini o zi tanlash ifodasida menejment tizimiga unsur bo lib kiradi va birlashib borib shakl ko rinishini oladi. Oqibatda menejmentning tashkiliy tuzilmasi paydo bo ladi Menejmentda moyillik faoliyati. Firma yoki tashkilotda rejalar ishlab chiqilishi, maqsadga muvofiq tuzilma, samarali axborot uzatish, zamonaviy jihoz va uskunalar o rnatilishi, innovatsion texnologiyalar bo lishi mumkin. Ammo firma (tashkilot, korxona) a zolari kerakli darajada ishlamasa (faoliyat ko rsatmasa) lar barcha imkoniyatlar yo qqa chiqariladi. Xodim mashina emas, uni ishi kerak bo lsa ulash mumkin bo lsin. Xodim samarali boshqarilishi uchun uning malakaviy tayyorligi, xohishi, ixlosi, xush ko rinishi, rag bati, kayfiyati, hafsalasi, ya ni moyilligi bo lishi kerak. Moyillik-bu kishini faoliyatga undovchi ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchlar yig indisi bo lib faoliyatga chegara va shakl beradi, bu faoliyatga yo nalish ko rsatadi, ma lum maqsadlarga erishish yo lini mo ljallaydi. Moyillik tavsifini tushunish uchun inson ehtiyoji, sababi, rag batlantiruvchi omillar, urinish, qat iyat, halollik, biror maqsadga qaratilganlik kabi faoliyat tavsiflarini aniqlay bilish kerak. 27

28 Bir ishni xodim, har xil kuch sarflab bajarishi mumkin. Demak, har xil harakat qilishi mumkin. Moyillik kishi faoliyatini majbur etishga, ma lum harakat qilish darajasida, ma lum darajada qat iyatlik, halollik bilan maqsadlarga erishishga qaratilgan kuchlarning yig indisidir. Moyillik jarayoni va quyidagi bosqichlardan iborat: - ehtiyojlarni paydo bo lishi; - ehtiyojlarni bartaraf etish yo llarini izlash; - harakatlar yo nalishini aniqlash; - harakatni amalga oshirish; - rag batlantira olish uchun harakatni amalga oshirish; - ehtiyojlarni bartaraf etish. Bular o zgaruvchandir. Shu sababli moyillikning mazmuniga va jarayoniga oid nazariyalar mavjud. Moyillik mazmunining nazariyasi inson ko nglini faoliyatga majbur etishga qaratilgan. Moyillik jarayonining nazariyasi insonni ma lum xulqga mo ljallab ish ko rishini ifodalaydi. Bunda maqsadga erishish uchun kimnidir rag batlantirish jarayonidir. Ehtiyojlar rag batlantirish bilan qondirilishi mumkin. Rag batlantirishning mexanizmi, mazmuni, bahosi, yechimi o rganilishi lozim. Moyillik jarayoniga oid nazariyalarga kutish nazariyasi, maqsadlarni qo ya bilish nazariyasi, boshqarishning partisipativ nazariyasi (tashkilot faoliyatida qiziqib qatnashish) kiradi Menejment tizimida guruhlarning o zgarishi va rahnamolik. Menejment tizimidagi guruh-bu ikki yoki undan ziyod insonlar bo lib, ulardan har biribir vaqtda boshqacha ta sir ko rsatadi va uning ta sirini o zi ham xis qiladi. Rahbariyat o z ixtiyori bilan guruhlarni yaratadi, ya ni firmadagi tashkiliy tuzilma bo linmalaridir (hisobchilar, reja va boshqa bo limlar). Bular rasmiy guruhlar. Rasmiy firma (tashkilot, korxona, korporatsiya) va guruhlar yaratilishi bilanoq, u yana ijtimoiy muhit bo lib qoladi, unda rahbar istamagan yo lyo riqlar bo yicha xodimlar o zaro ta sir ko rsatadilar. Ijtimoiy o zaro munosabatlardan ko pgina do stona guruhlar, norasmiy guruhlar paydo bo la boshlaydi, bularning barchasi bir bo lib norasmiy firma (tashkilot, korxona) ko rinishini oladi. Norasmiy firma-bu o z-o zini yuzaga keladigan insonlar guruhi, bunda ma lum maqsadlarga erishish muntazam o zaro ta sir etadi. 28

29 Rasmiy firmada biror o zgarish o tkaziladigan bo lsa norasmiy firma qarshilik ko rsatadi. Masalan, YAngi texnologiyani joriy etish guruhlarga ta sir ko rsatadi, mansablari, holatlari o zgaradi. Buni sezgan kishilar xolis (ob ektiv) bo ladigan o zgarishlar guruhlarga xavf soladi. Raxbariyat qarshilikni pasaytirish uchun qabul qilingan yechimda qatnashuvchilarni rag batlantiradilar. Rasmiy firmadagi kabi norasmiy firmalarda ham o z rahnamolari bo ladi. Norasmiy rahnamo o zining holatiga erishadi, ya ni guruh a zolariga o zining munosabati bo yicha mansabga ega bo ladi va qo llaydi. Bu yerda norasmiy rahnomani rasmiy firma rahnomasi kabi xodimlarga ta sir ko rsatish imkoniyatlari paydo bo ladi. Norasmiy rahnamo guruh maqsadiga erishishda yordam beradi, uni faoliyat ko rsatishini qo llaydi va mustahkamlaydi. Norasmiy firmalar rasmiy firma bilan vaqti-vaqti bilan o zaro munosabatda bo ladilar, rahbarlar buni tushunishlari muhim. Norasmiy firmani boshqarish uchun norasmiy firmani mavjudligini tan olish va tushunib yetish kerak, ularni qo rqitish o rniga, ular bilan ishlash kerak. Norasmiy guruhlarning a zolari va rahnamolari fikrini eshitish lozim, to g ri xulosa chiqarish foydali Firma xodimlari va mehnat jamoalarini boshqarish. Firmadagi xodimlar va mehnat jamoalari o zaro munosabatlardan tashkil topadi. Firma (tashkilot, korxona, korporatsiya)ni boshqarishdagi iqtisodiy tizimlar, tashkiliy tuzilmalar, ularning ish usullari, iqtisodiy mezonlar shaxslar bir-birlari bilan o zaro munosabatlaridan tashkil topadi. Firmadagi xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatlari o zaro bog liq bo ladi. O zaro bog liqlik muammosining mazmuni: xulqi qanday; firma qamroviga xodimning qo shilishi. Firmada xodimning ishi uning firma qamrovi bilan doimiy o zaro ta sir etuvchi jarayondir. Xodim firma qamrovidan ko pgina ehtiyojlarini qondirishni kutsa, firma ham xodimdan ko pgina ish kutadi. Har bir xodim hayotida firma (korxona, tashkilot, korporatsiya) ga kirish jarayonini bir necha marta boshidan o tkazishi mumkin. Firmada bo lish, uning a zosi bo lish va firmaga kirish, uning a zosi bo lib qolish bir xil narsa degani emas. Firmaga yangi kelgan xodimning muvaffaqiyatli ishlab ketishiga muhim shartlardan biri ushbu firmaning qimmatli tizimini, qoida, me yor va xulqiy tarzlarini o rganishdir. Bularga: firmaning bosh maqsadlari; firmaning 29

30 maqsadlariga erishishi uchun afzal vositalarni ishlatilishi; firmaning nufuzi; firmaning bir butun organizm bo lib faoliyat ko rsatishidagi tamoyillar, qoida va me yorlar; xodim o ziga oladigan majburiyatlari; xodim o z burchini bajarishi uchun zarur bo lgan xulqiy standartlar kiradi. Ishga qabul qilingan xodim, firma uni nima uchun kerakligini va foyda bo lishini, ma lum ahamiyatini bilishi lozim. Firmaga yangi a zoni qo shilishining yakuniy bosqichi uni firmaga to la huquqli a zo bo lib o tishi bilan yakunlanadi. Firma qadriyatini va me yorlarini xodim tomonidan qanchalar o zlashtirilganligi va qabul qilinganligiga qarab xodimni firmaga qo shilganlik darajasini belgilash mumkin. Xodim firma faoliyatining ishtirokchisi, shuning uchun u firmaning ichki va tashqi muhitini idrok etishi zarur (his etishi, sezishi, ishonishi, qadriyati, iymoni,...). YAna shuni unutmaslik lozimki, barcha xodimlar birdek emaslar. Xodimning barcha tavsiflarida uning farqi namoyon bo ladi. Xodimlarning bo yi, vazni, yoshi, jinsi, ma lumoti bilan farqlanadilar, har xil tilda so zlashadi, bir xil harakatni turlicha bajaradi va o xshash holatlarda o zini turlicha tutadi. Bu turli-tumanlik xodimni xodim qiladi, mashina emas, firmaning imkoniyati va salohiyatini sezilarli kengaytiradi. Xuddi shu turlitumanlik tashkil etishni boshqarishda muammolar, kelishmovchiliklar, ixtiloflar, nizolar, asab buzar holatlar, qarama-qarshilik vaziyatlari paydo bo lishiga sababchi bo ladi. Xodim hulqining boshlang ich shaxsiyati bo lib idrok qilish, mezonning asosi va moyilliklar hisoblanadi. Shaxs ijtimoiy faoliyatni tavsiflab bera oladigan alohida ta rifga muxtoj.inson hissiy (ya ni sezgi a zolari yordamida idrok etiladigan) xususiyatlarga-xulq-atvor, nutq, imo-ishora va xususiyatlarga egadir. Idrok qilish-bu inson ichki va tashqi muhitda bo layotgan voqea, hodisa, jarayon va tizimni ongida aks ettirishi. Xodim firmani idrok qilishi ikki jarayondan iborat: ma lumotlarni tanlab olish va ma lumotlarni tizimlash. Ma lumotlarni tanlashda har xil kanallardan ma lumot olinadi. Olingan ma lumotlar mantiqan ishlov berish usuli orqali, hissiyoti, sezgisi, ishonch orqali ma lumotlarga ishlov beradi, ularni tizimlaydi. Xodimlar jamoasini (ayniqsa mehnat jamoalarini) boshqarish keng qamrovli.shuning uchun rahbar (menejment) ning vazifasi o ta keng qamrovli (tashkil etish, rejalashtirish, bashoratlash,...). U unumdorlik va samaradorlik haqida ham o ylashi kerak, boshqa firma (tashkilot, korxona,...) 30

31 larga qaraganda uning firmasi unumliroq ishlashi lozim: mehnat resurslaridan samarali foydalanishi (mehnat resurslarini rejalashtirish, mehnat mahoratlarini ro yxat qilish, mehnat operatsiyalarini tahlil qilish, ish (mehnat) haqi, qo shimcha imtiyozlar, ishning mazmundorligi,...); mehnat resurslariga bo lgan ehtiyojni rejalashtirish va bashoratlash, ishga xodim qabul qilish, tanlab qabul qilish, ish haqi va imtiyozlarni aniqlash, kasb tanlash va moslashuv, ta lim berish, mehnat faoliyatini baholash, rahbar xodimlarni tayyorlash, yuqori lavozimga ko tarish, pasaytirish, o tkazish, bo shatish). Boshqaruvchi xodimlarni tayyorlash har xil kurslar, seminarlar yoki rotatsiya (almashlab, belgilangan tartibda almashib) tashkil qilish yo llari bilan amalga oshirilishi mumkin Samarali boshqarish va ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) samaradorligini umumiy o sishini ta minlash. Ishlab chiqarishni boshqarishda firmaning ishlab chiqarish (xizmat ko rsatish) faoliyatlari tizimini tuzish, ishlab chiqarishda operatsiya tizimini ishlab turishi va unumdorlikni boshqarishda majmui yo l muhim ahamiyat kasb etadi. Firmalarning ishlab chiqarish faoliyatlarini boshqarishga tizimli yondashish nima ekanligini tushunish uchun operatsiyali vazifa, operatsiyali tizim, firma (tashkilot, korxona) larni boshqarishning mohiyati, operatsiyali tizimning toifalari, operatsiyali vazifa bilan firmaning boshqa vazifalari orasidagi bog liqlik, yuksak ishlab chiqarish va firma, raqobatlasha olish qobiliyati, ishlab chiqarish sohasida bosh yechimlar, xalqaro bozor sharoitida ishlab chiqarishning bosh yo nalishi kabi atamalarni bilish kerak. Firmada operatsiyali vazifa-tashqi firmalarga yetkazib beriladigan mahsulotlar ishlab chiqariladi va xizmatlar bajariladi. Operatsiyali tizim qayta ishlanadigan kichik tizimlar, ta minlash kichik tizimlari va rejalashtirish va nazorat kichik tizimlaridan tashkil topgan. Operatsiyali tizimning asosiy maqsadi iste molchilardagi ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot chiqarishda yoki xizmat ko rsatishda ifodalanadi. Firmalarni boshqarishning mohiyatiga ko p sonli operatsiyali menejerlarning majburiyatlariga kiradi. Operatsiyali tizimning toifalari: qayta ishlanadigan tizimlarning turiloyiha, kichik hajmdagi, ommoviy ishlab chiqarish, uzluksiz jarayon; ishlab chiqariladigan mahsulotlarning xususiyati bo yicha-mahsulot (qurilish 31

32 pudratchisi,tipografiya, mahsulotni qayta ishlash), xizmat ko rsatish (vrachterapevt, transportni ta mirlash shahobchasi, aeroport, radiostansiya). Operatsiyali vazifa bilan firmaning boshqa vazifalari orasidagi bog liqlik-bu o ta muhim va murakkab ishchi munosabatlar. Ushbu munosabatlardagi samarali boshqarishni ta minlash zarur. Kelishmovchilik va to qnashuvlarni kelib chiqishiga yo l qo ymaslik lozim. Xalqaro raqobat ishlab chiqarish sohasidagi ishlab chiqarishiste molchilarning ehtiyoji zanjiriga e tibor berishga majbur qilmoqda, ya ni aniq vaqtda, sifatni majmui nazorat tamoyili, ta mirlov-oldini olish xizmatining majmui tamoyili kabilarga rioya qilish samara beradi. Omilkorlik bilan ishlash samaradorlik garovidir. Firmada operatsiyali tizimini ishlab turishi ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish, bashoratlash va ularni borishini nazorat qilish muammolari va yechimini topilishi mutaxassisdan ko p jarayonlarni bilishini talab qiladi.masalan, ishlab chiqarishni tezkor boshqarish, mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish, zahiradagi resurs (material)larni boshqarish, loyihalarni boshqarish, loyihalarni boshqarish usullari, sifatni ta minlash kabi yo nalishlarni yaxshi o zlashtirilgan bo lishi kerak. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarish firmaning ishlab chiqarish faoliyatiga rahbarlik qilishning muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirishda taqvumli rejalashtirishning mazmuni va tavsifi muhim o rin tutadi. Mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish operatsiyali tizimni umumiy ehtiyojlarning o zgarishini hisobga olgan holda, qanday foydalanishi haqida yechim qabul qilishni ko zda tutadi.umumiy ehtiyoj-bu operatsiya tizimi ishlab turganda barcha mahsulot yoki xizmat ko rsatishlarga bo lgan talablar yig indisi. Umumiy talablar odatda tizimini ish bilan ta minlanganlik birligida o lchanadi. Samaradorlik (unumdorlik) ka juda ko p omillar (materiallar yoki resurslar, mehnat, sarmoya, energiya, texnika va transport, axborot va aloqa, energiya, rahbarlik, bashoratlash va rejalashtirish, tashkil etish, moyillik, yechim qabul qilish, nazorat va hokazolar) ta sir qiladi. YUqori samaradorlikni bir-tekis ta minlab turli boshqarish tizimining barcha vazifalariga va barcha bog lovchi jarayonlarga taalluqlidir. Butun firma (korxona, tashkilot, korporatsiya) samaradorligini oshirish uchun har bir bosqich rahbari o zining har kunlik ishida rioya qilishi zarar bo lgan chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Fan-texnika taraqqiyotini boshqarishdagi yutuqlari, boshqaruv mehnatining samaradorligi, boshqaruv mehnatining samaradorligi, 32

33 boshqaruv mehnati unumdorligi, egiluvchan tizim va hakozolar keng qo llanilishi samaradorlikni oshiradi Korxonani boshqarish Korxona to g risidagi axborot investorlar korxonaning ishonchliligi, uning bozordagi holati barqarorligiga ishonch hosil qilishlari uchun iloji boricha to liq bo lishi lozim. Korxonani tavsiflash uning yaratilish tarixi, tashkiliy-huquqiy shakli, davlat idoralarida ro yxatdan o tishi, xo jalik aloqalari, eng yirik foydali loyihalari, menejmentning samaradorligi haqidagi ma lumotlar va boshqalarni qamrab olishi lozim. Korxona tavsifnomasi quyidagi savollarga to liq javob berishi zarur: korxona tarixi, o tgan davr mobaynida uning rivojlanishi; korxonaning asosiy egalari ro yxati, ulardan har birining korxonaning asos topishi va faoliyat ko rsatishidagi roli; korxona rivojlanishiga ta sir ko rsatgan hodisalar; korxonaning tashkiliy tuzilmasi va xodimlar haqidagi ma lumotlar; mahsulotni sotishda tarixiy va joriy tendentsiyalar; so nggi uch yil mobaynida korxonaning texnik-iqtisodiy va moliyaviy ko rsatkichlari; korxonaning asosiy yutuq va ustunliklari; sotuv hajmi dinamikasi; korxonaning bozordagi ulushi va uning tendentsiyalari; korxona reklamasi va reklama imkoniyatlaridan foydalanish darajasi; korxonaning tashkiliy-huquqiy darajasi; korxona xarajatlari; moliyaviy-xo jalik faoliyatida korxona oldida vujudga keluvchi muammolar; korxonaning kuchli va zaif tomonlarini baholash (mahsulot yoki xizmat sifati, sotuv imkoniyatlari, ishlab chiqarish xarajatlari darajasi, xodimlar malakasi va tajribasi, texnologiyalar darajasi, materiallar va butlovchi qismlarni etkazib berish sharoitlari, menejment darajasi). Talab elastikligi Ma lumki, tovarga bo lgan talab, uning narxiga, iste molchi daromadiga va boshqa tovarlar narxiga bog liqdir. Xuddi shunday, taklif tovar narxiga va tovarni ishlab chiqarish xarajatiga bog liq. 33

34 Masalan, limonning narxi oshsa, unga talab kamayadi. Lekin, biz shu tovarga talabni yoki taklifini miqdoriy jihatdan o sishi yoki kamayishini bilmoqchimiz. Agar limon narxi 15% ga oshsa, unga bo lgan talab qanchaga o zgaradi? YOki daromad 10% ga oshgandagi talab qanchaga o zgaradi? Bunday savolga javob berish uchun, elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. Elastiklik - bir o zgaruvchining boshqa bir o zgaruvchi ta siri ostida o zgarishini o lchaydigan o lchov; aniqroq qilib aytganda, biror o zgaruvchining bir foizga o zgarishini natijasida boshqa bir o zgaruvchining ma lum foiz miqdorga o zgarishini ko rsatadigan sondir. Bunga eng muhim misollardan biri bo lib, narxga bog liq bo lgan talab elastikligidir. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o zgarishi, unga bo lgan talabninng necha foizga o zgarishini ko rsatadi. Bu ko rsatkichni to liqroq ko rib chiqamiz. Narxga bog liq talab elastikligini quyidagicha yozamiz: E D p ( Q%), ( P%) (1) bu yerda Q% - Q ning foiz bo yicha o zgarishi; P% - P ning foiz o zgarishi. Shuni eslatish lozimki, foiz o zgarish, o zgaruvchining absolyut o zgarishini, o zgaruvchining oldingi darajasiga nisbatidir, ya ni: Q P Q % 100%; P% 100%. Q P Demak, E p Q 100% Q P 100% P P Q Q P. (2) Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya ni Q D f (P) ko rinishida berilgan bo lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo yicha aniqlanadi: E p Q P P f ( P). P Q Q Narxga bog liq talab elastikligi manfiydir, ya ni E 0. Tovar narxi oshganda, unga talab kamayadi, shuning uchun 0. (2) tenglamadan kelib chiqadiki, narxga bog liq talab elastikligi, narxning tovar miqdoriga Q P p 34

35 nisbatining Q P P Q birlik narxga to g ri keladigan tovar birligi o zgarishiga ko paytirishdan hosil bo ladigan miqdorga teng. Lekin, talab egri chizig i bo yicha yurganda Q P o zgarishi yoki o zgarmasligi mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim o zgarib boradi. Demak, narxga bog liq talab elastikligi talab chizig ining alohida nuqtasida o lchanadi va egri chiziq bo yicha siljiganimizda, u o zgarib boradi. Real statistik ma lumotlarga ko ra, nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffitsientlarini aniqlash mumkin, nuqtaviy elastiklik Talabning narxga ko ra elastiklik koeffitsientini hisoblash formulasi: E D D D Q 2 Q 1 D Q 1 P2 P1. P Taklifning narxga ko ra elastiklik koeffitsientini hisoblash formulasi: E S S S Q 2 Q1 S Q 1 P2 P1. P Talabning narxga ko ra yoysimon elastikligini hisoblash formulasi: E D D Q 2 Q1 D D Q Q P P 1 2 / 2 / D. P2 P1 Bu yerda Q D 1 va R 1 talabning va tovar narxining boshlang ich D qiymatlari, Q 2 va R 2 - talabning va tovar narxining o zgargan qiymatlari. D Yoysimon elastiklik hisoblanganda, Q va P larning bazis ko rsatkichlari sifatida, ularning boshlang ich va o zgargan qiymatlarining o rtacha qiymatlari olinadi. Misol. Limonga bo lgan talab 100 dona bo lganda, har bir limon narxi 21 so mni tashkil qiladi, talab 200 dona bo lganda bir dona limon 180 so m bo ladi. Yoysimon elastiklik koeffitsientini hisoblaymiz. E D D D Q1 100; P1 21; Q2 200; P / ,67 4, , / 2 19,5, demak, bitta limon narxi bir foizga tushganda, unga bo lgan talab 4,33 foizga o sadi.

36 Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo lgan talablarga ajratish mumkin. Agar talabning narx bo yicha elastiklik koeffitsienti E D 1 bo lsa, talab elastik deyiladi. Agar talabning narx bo yicha elastiklik koeffitsienti E D 1 bo lsa, talab noelastik deyiladi. Agar talabning narx bo yicha elastiklik koeffitsienti E D 1 bo lsa, talab birlik elastiklikka ega deyiladi. Misol tariqasida chiziqli talab funksiyasini qaraylik: Bu chiziqli funksiya uchun a/b Q a b P. Q b P bo lib, u o zgarmasdir. Lekin bu chiziq o zgarmas elastiklik koeffitsientiga ega emas. 4.1-rasmdan ko rinib turibdiki, agar biz chiziq bo yicha pastga qarab yursak Q P miqdor kamayib boradi, natijada elastiklik miqdori ham kamayadi. P, a/b E p = rasm. Chiziqli talab chizig i. Q= a-b P a/2b E p = -1 a Q ; 2 Chiziqli talab funksiyasining elastiklik koeffitsienti quyidagiga teng: E p P b. Q Talab chizig i narx o qi bilan kesishganda 0 a P 2 b da kesishganda 0 E p a b 2b 1 a 2 P va E 0. p a/2 E p = 0 a Q va E bo ladi,. Talab chizig i tovar miqdori o qi bilan Q p 36

37 Q P - chiziqning tangens burchak yotiqligini beradi. Shu sababli, talab chizig i qancha tik bo lsa, talab elastikligi shuncha kichik bo ladi. Quyidagi 4.2, 4.3-rasmlarda elastiklikning o ziga xos alohida ko rinishlari keltirilgan. 4.2rasm. Talab absolyut elastik, bo lmagan elastikligi cheksiz bo lganda talab chizig i 4.3-rasm. Elastik talab chizig i P P D P D 4.2-rasmda elastikligi cheksiz bo lgan talab chizig i keltirilgan. Bu holda yagona narx P * bo lib, iste molchilar shu narxda mahsulot sotib olishadi. Narxni har qanday kichik oshishi, talabni nolga tushiradi va * narxning P darajadan har qanday kamayishi, talabni cheksiz oshib ketishiga olib keladi. 4.3-rasmdagi talab chizig i mutlaqo elastik emas. Iste molchilar narxdan qat iy nazar belgilangan miqdorda Q tovar sotib olishadi. Misol. Talabning daromadga ko ra chiziqli funksiyasi berilgan bo lsin: Q D 30 3 R, daromad R 120 bo lganda, talabning daromadga bog liq elastiklik koeffitsientini aniqlang. Chiziqli funksiyaning elastiklik koeffitsientini aniqlash formulasiga ko ra yozamiz: Q E D dq dr D 37 P Q D , Demak, daromad bir foizga oshganda, talab miqdori 1,1% ga oshadi. Misol. Talabning chiziqli funksiyasi Q D 28 3 P ko rinishga ega. D Talab miqdori Q 16 bo lganda, talab elastikligi koeffitsienti nechaga D tengligini quyidagi tartibda aniqlaymiz, taklif Q 16 bo lganda, narx darajasini aniqlaymiz, Q * P, bundan P 4. Q

38 Endi chiziqli funksiyaning elastiklik koeffitsientini aniqlash formulasiga ko ra E D dq dp D P Q D 4 3 0,75 16 Demak, narx bir foizga oshsa, talab miqdori 0,75 foizga kamayadi. Talab elastikligi narxdan tashqari, daromadga ham bog liqdir. Ko pgina tovarlarga talab, iste molchilar daromadi oshganda oshadi. Daromad bo yicha elastiklik, bu daromad R (Revenue)ni bir foizga o zgarishi talab qilingan tovar Q ni necha foizga o zgarishini bildiradi: E D R Q Q R Q. R Q R R (3) Tovarlar daromadga bog liq talab elastikligiga ko ra quyidagilarga bo linadi: normal tovarlar, agar E 0 R bo lsa; yuqori kategoriyali tovarlar, agar E 1 R bo lsa; quyi kategoriyali tovarlar, agar E 1 bo lsa. R Kesishgan talab elastikligi. Bitta tovarga bo lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta sir ko rsatadi. Masalan, pivo bilan vino ma lum ma noda bir birini o rnini bosadi, agar vinoning narxi oshsa pivoga bo lgan talab oshadi. Bunday bog liqlikdagi talab o zgarishiga narxga bog liq kesishgan talab elastikligi deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o zgarganda, talab qilinadigan tovarga talabning necha foizga o zgarishini bildiradi: E Q1 Q Q 1 Q P 2 2 Q P 1 2 P 2 P Q, (4) bu yerda Q 1 - birinchi tovar miqdori; P 2 - ikkinchi tovar narxi. Pivoning vino narxi P bo yicha kesishgan elastikligi E Q P Q Q P P P Q Q P EQ P quyidagicha: Q - pivo miqdori; (vino narxi oshganda pivoga talab oshadi, demak pivoning talab chizig i o ngga siljiydi). 38

39 YUqorida keltirilgan misolda pivo bilan vino o zaro bir-birini o rnini bosadigan tovarlar bo lgani uchun, narx bo yicha kesishgan elastiklik musbatdir, ya ni bittasining narxini oshishi ikkinchisiga talabni oshiradi. Lekin, har doim ham shunday bo lavermaydi. Ba zi bir tovarlar, to ldiruvchi tovarlar hisoblanadi va ular birgalikda ishlatiladi, shu sababli birortasining narxini o sishi, ikkinchi tovar iste molini kamaytiradi. Bunga misol tariqasida benzin bilan avtomobil motori yog ini olish mumkin. Agar benzin narxi oshsa, benzin iste moli kamayadi, nima uchun deganda, avtomobil haydovchilar mashinada kamroq yura boshlaydi. Ammo, motor moyiga ham talab kamayadi (Motor moyiga talab egri chizig i chap tomonga siljiydi). Shunday qilib, motor moyining benzinga nisbatan elastikligi manfiydir. YAna bir eslatib o tamiz, bozor talabining asosiy determinantlari, ya ni talab chizig i holatini o zgartiruvchi, yoki talabdagi o zgarishni keltirib chiqaruvchi determinantlar quyidagilar: iste molchining didi va afzal ko rishi; bozordagi iste molchilar soni; iste molchilar daromadi; bir-birini o rnini bosuvchi, to ldiruvchi tovarlar; kelajakda bo ladigan narx va daromadlarga nisbatan iste molchining kutishi. Taklif elastikligi Taklifning narx bo yicha elastikligi - bu narxning bir foiz o zgarishiga javoban, taklif qilinadigan tovarning miqdorini foiz bo yicha o zgarishini bildiradi. Bunday elastiklikning qiymati musbat bo ladi, nima uchun deganda, ishlab chiqaruvchilar uchun yuqori narx, ularni ko proq mahsulot ishlab chiqarishga rag batlantiradi. hisoblanadi: E T P S Q S S Q P Q S, P Q P P bu yerda q S - tovar taklifi; P - tovar narxi. Statistik ma lumotlarga ko ra taklif elastikligi quyidagicha E Q Q P P S S T P : S. Q1 P1 Bu yerda ham, taklif elastikligi ishlab chiqarishga ta sir qiluvchi omillar bo yicha qaralishi mumkin: foiz stavkasi; ish haqi; xom ashyo, yarimfabrikatlar narxi. Masalan, ko pgina sanoat mahsulotlari uchun xom ashyo, yarim fabrikatlar narxiga nisbatan taklif elastikligi manfiydir. Xom ashyo narxining oshishi firmalar xarajatlarining oshishini bildiradi, shu 39

40 sababli boshqa shart-sharoitlar o zgarmaganda taklif qilinadigan mahsulot miqdori kamayadi. Taklif chizig i holatini siljishiga olib keladigan determinantlar quyidagilar: resurslar narxi; ishlab chiqarish texnologiyasi; soliq va dotatsiyalar; boshqa tovarlar narxi; narx o zgarishini kutish; bozordagi sotuvchilar soni. Bozor sharoiti o zgarishlarining oqibatlarini baholash va bashorat qilish. Bu yerda chiziqli taklif va talab chiziqlari yordamida qanday qilib oddiy hisob-kitoblar qilinishini qarab chiqamiz. Buning uchun, bozor ma lumotlariga muvofiq talab va taklifning chiziqli grafiklarini chizishni qarab chiqishimiz kerak. (Biz hozir, statistik usullar orqali quriladigan chiziqli regressiya, tenglamalarni hisoblashni qaramaymiz.) Faraz qilaylik, biror tovar uchun ikkita miqdor berilgan bo lsin: tovar narxi va uning miqdori, bu ko rsatkichlar bozorda muhim ko rsatkichlar hisoblanadi (bu ko rsatkichlar bozorda o rtacha ko rsatkich bo lib, bozordagi muvozanatlik holatida aniqlangan, yoki bozordagi shart-sharoitlar turg unlashgan davrdagi ko rsatkichlar bo lsin). Bu ko rsatkichlarni muvozanat ko rsatkichlar deb qaraymiz va quyidagicha belgilaymiz: muvozanat narx P *, muvozanat tovar * miqdori Q. Berilgan tovarning muvozanat nuqta yoki uning atrofidagi narx bo yicha taklif va talab elastikligini mos ravishda E S va E D harflari bilan belgilaymiz. * * Bu ko rsatkichlarning, ya ni P, Q, ES va E D son miqdori, faraz qilaylik, statistik hisob-kitoblar orqali aniqlangan va ular asoslangan bo lsin. Berilgan ma lumotlar asosida taklif va talab chiziqlarini quramiz. Taklif va talab chiziqlari yordamida, talab va taklif miqdorining siljishlarini, narxning o zgarishini, berilgan tovar miqdorining boshqa tovar narxiga nisbatan o zgarishini va hokazolarni hisoblash mumkin. Talab va taklifning grafigini chizamiz (4.4-rasm). Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi: Talab: Q D b0 b1 P (5) Taklif: Q S a0 a1 P (6) Asosiy muammo, berilgan tenglamalardagi o zgarmaslar a 0, a1, b0, b1 qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o zgarmaslarni tanlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. 40

41 4.4-rasm. Talab va taklifning eksperimental yo l bilan chizilgan grafigi. P, b 0 /b 1 S Q a 0 1 a P P* E E D S P * b1 Q * P * a1 Q * eslaymiz: Birinchi bosqich. Talab va taklifning narx bo yicha elastikligini bu yerda Q P P Q E, Q P - narxning bir birlik o zgarishiga to g ri keladigan talab Q yoki taklifning miqdoriy o zgarishi. Chiziqli bog lanishlarda nisbat P o zgarmas miqdor bo ladi. (5) va (6) tenglamalardan ko rinib turibdiki, taklif Q P uchun bu nisbat a1, talab uchun esa b1. Endi bu qiymatlarni, ya ni Q P b 0 /b 1 ni elastiklik formulasiga qo yamiz: Taklif: E a Talab: E Q* * P S 1 Q * P S b 1 Q Q P * (7) *. (8) Bu yerda P * va Q * lar muvozanat narx va muvozanat tovar miqdori bo lib, ular berilgan. Biz ES, ED, P*, Q * ko rsatkichlarning qiymatlariga ega bo lganimiz uchun, ularni (7) va (8) tenglamalarga qo yishimiz mumkin. Demak, biz shu yo l bilan a 1 va b 1 larning qiymatlarini hisoblaymiz. Ikkinchi bosqich. Endi a 1 va b 1 larning qiymatlarini va P * va Q * larni (5) va (6) tenglamalarga qo yib a 0 va b 0 larning qiymatini topamiz: b0 Q * b1 P a Q a *;. 0 * 1 P D Q b0 b1 P Q 41

42 Misol. Apelsinning narx bo yicha taklif va talab elastiklik koeffitsientlari E S va E D berilgan. Apelsinning bozordagi ko rsatkichlari quyidagicha: Q* 7,5, P* 75so m (1kg), E S 1,6; ED 0, 8 Birinchi bosqich. Berilganlarni (7) tenglamaga qo yib a 1 ni 75 topamiz. 16, 0, 01, a a bundan a 1, , Ikkinchi bosqich. a 1 ning qiymatini P * va Q * larning qiymati bilan birga (5) tenglamaga qo yib, a 0 ni aniqlaymiz: 7500 a a 12000, 0 0 bundan, a Biz aniqlangan a 0 va a 1 larning qiymatini taklif tenglamasiga qo yib, taklifning aniq tenglamasini topamiz: Taklif: QS P. Xuddi shu yo l bilan talab tenglamasini aniqlaymiz: 0, 8 demak, b b1 P Q 0, 01,, qo yamiz va b 0 ni aniqlaymiz: 75 08, b1 0, 01 b 1, 7500 * * larning qiymatlarini (6) tenglamaga 7500 b b 6000, yoki b Shunday qilib, talab chizig i quyidagi ko rinishda bo ladi: Talab: QD P. Xatoga yo l qo yilmaganligini tekshirish uchun talab bilan taklifni tenglashtirib, muvozanat narxni aniqlaymiz: Q, P P, S Q D P, bundan P 75, P 75, demak, tenglamalar to g ri aniqlangan, nima uchun deganda, 75 so m berilgan muvozanat narx. Endi biz bozorda apelsin narxi o zgarganda unga bo lgan talabni yoki taklifni o zgarishini yoki bo lmasa unga bo lgan talab yoki uni taklifi o zgarganda apelsin narxini qanchaga o zgarishini prognoz qilishimiz mumkin bo ladi. Masalan, apelsinga bo lgan talab 40 foizga oshdi deylik, unda talab miqdori 7800 kg teng bo ladi. Ishlab chiqaruvchilar qaysi narxda ushbu talabni qondirishi mumkinligini aniqlaymiz. Muvozanatlik shartiga ko ra quyidagini yozamiz: 7800 q q 160*P, P q 76,875.

43 Demak, bir kilogramm apelsin narxi 76 so m 90 tiyin bo lsa, talab qondirilishi mumkin. Talabning narx bo yicha elastikligi yordamida daromadlarni tahlil qilish. a/b A E D >1 F L B E D =1 E D <1 0 G a/2 C a R max R* 0 a/2 C Q rasm). Tahlilni chiziqli talab funksiyasi yordamida ko rib chiqamiz. Umumiy holdagi talab chiziqli funksiyasi berilgan bo lsin (4.5- Q D Elastiklikning ta rifiga ko ra: E p Q ' p P P b Q a b P a b P (1) a b P P LG AF LC. AL Shunday qilib, L nuqta talab chizig i bo yicha A nuqtadan C nuqtaga harakat qilganda, talab elastikligi kamayadi. U har doim manfiy, absolyut qiymati bo yicha LC kesmaning AL kesmaga nisbatiga teng va AC chiziqning o rtasida birga teng. 4.6-rasmning pastki qismida daromadning narxga bog liqligi ko rsatilgan. 43

44 R Q P(Q). (2) Bu funksiya kvadratik funksiya bo lib, u o zining maksimumiga 0C kesmaning o rtasida erishadi: Q D a b P funksiyadan P ni topsak, P a Q b D bo ladi va P ni (2) formulaga qo yamiz. Natijada ishlab chiqarish hajmi q dan bog liq daromad funksiyasini olamiz: D 2 a Q Q a Q R Q. b b b Bu funksiyaning kritik nuqtasini topamiz, ya ni daromadni maksimal qiladigan Q ni topamiz (buning uchun daromad funksiyasidan Q bo yicha hosila olib nolga tenglashtirib, Q ga nisbatan yechib, daromadni maksimallashtiradigan Q* ni topamiz): yoki a Q* 2 dr dq a 1 2Q 0 b b da daromad maksimal qiymatga erishishga ishonch hosil qilamiz. Haqiqatdan ham 4.6-rasmda, talab AB oraliqda elastik E D 0 va bu oraliqda talab miqdorining oshishi va narxning kamayishi daromadni oshib borishiga, talab elastik bo lmagan BC oraliqda daromad miqdorining kamayib borishiga olib keladi. Shunday qilib, agar talab elastik bo lmasa, narxning o sishi daromadni o sishiga, kamayishi, daromadni kamayishiga olib keladi va bunday xolda sotuvchilar faqat narxni oshirish orqali daromadni oshirishi mumkin. Talab elastik bo lganda, daromadning o zgarishi narxning o zgarishiga teskari bo ladi va sotuvchilar bu holda narxni pasaytirish orqali daromadni oshirishlari mumkin. Talab elastik bo lganda, narxning pasayish sur atidan talabni oshish sur ati yuqori bo ladi, natijada daromad oshadi. Talab elastik bo lmaganda E D 1 narxning pasayish sur ati, talabning o sish sur atidan yuqori bo ladi, bu o z navbatida daromadni pasayishiga olib keladi. Masalan, yil yaxshi kelib fermerlar yuqori hosil olganda, ularning daromadi kamayib ketadi, nima uchun deganda qishloq xo jalik mahsulotlariga bo lgan talab elastikligi ancha past. Xuddi shunday, byudjet daromadini oshirish maqsadida, davlat korxonalari mahsulotlarining narxi oshirilsa, agar ushbu mahsulotlarga talab elastik bo lmasa, davlat byudjetiga tushadigan mablag kamayishi mumkin., 44

45 Temir yo l transporti chiptalari narxi oshirilsa, chiptalarga bo lgan talabni kamaytiradi. (Ma lumki, temir yo l chiptalariga bo lgan talab elastik emas.) Misol. Faraz qilaylik, bug doyga bo lgan talab funksiyasi quyidagi ko rinishda berilgan bo lsin: Q D P, bu yerda P - bir pud bug doy narxi; Q D - bug doyga bulgan talab hajmi, mln. pud. a) sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug doy hajmi Q aniqlansin. Echish. Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini aniqlaymiz: 1 P 16 Q. 250 Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz: 1 R P Q 16 Q Q 16Q Daromad funksiyasidan Q bo yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib yechamiz. dr 2Q dq 250 Q * 4000 : mln. pud. Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug doy hajmi Q * 2000 mln. pudga teng ekan. Bir pud bug doy narxi: P pul birligiga teng. Umumiy daromad R pul birligi. Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi deylik. Uning daromadi qanday bo lishini hisoblaymiz. Sotiladigan bug doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug doy narxi pul birligiga teng. Umumiy daromad 2250 P Q 2 R pul birligiga teng. Ko rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug doy hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo ladi. Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi. Bu holni o quvchi tekshirib ko rib ishonch hosil qilishi mumkin.

46 O zini o zi tekshirish uchun savollar. 1. Firma jamoasini zamonaviy boshqarish qanday fanlar bilan uzviy bog liq? 2. Menejment tizimida faoliyatni tartibga solish qanday muammolarni ijobiy hal etishni talab etadi? 3.Davlat tomonidan firmalar faoliyatini tartibga solish kimlar orqali amalga oshiriladi? 4.Firma jamoasi faoliyatini boshqarish nazoratining mohiyati nimalardan iborat va nimaga ifodalaydi? 5.Firma faoliyatini nazorat qilishdan nima maqsad? 6.Samarali nazorat o tkazishga qanday erishiladi? 7.Menejmentning asosiy komponentlari nima o zi? 8.Bozor talabi va an anasini ko ra bilish firma faoliyatiga qanday ta rif ko rsatadi? 9.Firma ichidagi chiziqli va funksional rahbarlik qanday ko rinishda bo lishi mumkin? 10.Menejmentning vazifalari nimalardan iborat? 11.Menejmentni nima uchun boshqarish san ati deb aytiladi? 12.Menejmentda moyillik faoliyati nimalardan iborat? 13.Moyillik jarayoni qanday bosqichlardan iborat? 14.Menejment tizimida guruhlarning o zgarishiga tavsir bering? 15.Firma xodimlarini boshqarish qanday munosabatlardan tashkil topadi? 16. Xodimni firmaga kirib kelishiga ta rif bering? 17.Firma faoliyatidagi tashkiliy o zaro ta sirida shaxsiyat yo nalishlari (hissiy xususiyatlar, idrok qilish) nimalarda namoyon bo ladi? 18.Firmada mehnat jamoalarini boshqarish kimning asosiy vazifasi? 19.Ishlab chiqarishni samarali boshqarishda firmaning ishlab chiqarish faoliyatlari tizimini tuzishga ta rif bering? 20.Ishlab chiqarishda operatsiya tizimini ishlab turishi umumiy ehtiyojlarning o zgarishiga qanday ta sir etadi? 21.Samaradorlikni boshqarishda qanday tadbirlarni amalga oshirishi lozim? 46

47 4-mavzu. Strategik rejalashtirish va uni tashkil etish Iqtisodiyotni muvofiqlashtirishda davlatning roli. Mamlakatimiz tanlab olgan taraqqiyot yo li konstitutsion asosga ega. Bu yo l O zbekistondagi barcha aholi manfaatlariga har jihatdan mos tushadi, deyiladi respublika Prezidenti I.Karimov asarlarida [7; -9bet] [6; - 179bet] 1. Aynan shunday yo l o zbekistonliklarning munosib turmush kechirishi uchun kafolat bo la oladi, milliy an analar va madaniyatning rivojlanishi, ma naviy-axloqiy qadriyatlarning qayta tiklanishini ta minlaydi, deyiladi asarda. Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir. Prezident asarida ta kidlanganidek, hozir bizning birinchi navbatdagi vazifamiz amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilib, sifat jihatdan yangi bosqichda islohotlarni chuqurlashtirishning yangi strategiyasini qabul qilishdan, uning asosiy vazifalari va maqsadlarini belgilab olishdan iboratdir. Mamlakatimizda islohotlar strategiyasi va ular yo lini shakllantirishga qaratilgan o zbek modeli ishlab chiqishga va amalga oshirishga muvaffaq bo lindi. Bu-amalga oshirilayotgan tub o zgarishlar boshlang ich bosqichining asosiy natijasidir. Butun isloh qilish jarayonining boshlang ich nuqtasi strategiyani bilib olishdan iboratdir. Bu-g oyat mas uliyatli va murakkab jihat. Umumiy strategiyaga ega bo lmay, pirovard maqsadni ko rmay turib, iqtisodiy isloh qilishning ta sirchan chora-tadbirlarinibelgilab bo lmaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi isloh qilish strategiyasining boshlang ich nuqtasi bo lib xizmat qiladi. Bunda mamlakat markazlashtirilgan, ma muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o tish-eski xo jalik yuritish mexanizmini shunchaki yangilash yoki takomillashtirish emas, balki bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o tish ekanligini qayta-qayta ta kidlangan. Bu bir iqtisodiy munosabat (iqtisodga bog liq bo lgan, iqtisodiy va siyosiy sohada o zaro yordamni amalga oshirish maqsadida) lar va tashkiliy- 1 «a a a»

48 boshqaruv tuzilmalarining boshqa iqtisodiy munosabatlar va tashkiliyboshqaruv tuzilmalari bilan almashinuvidir yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, qishloq xo jaligi 7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi. 2 Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya ni 11,6 foizga o sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. Inflyatsiya darajasining o sish sur ati prognoz ko rsatkichlari doirasida saqlab qolindi va 7 foizdan oshmadi yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya ni o rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Shularga qaramasdan, davlat byudjetining daromadlar qismi bo yicha ko rsatkichlari to liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi. Davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya ni qariyb 59,2 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga qaratildi, uning 34 foizdan ortig i ta lim, 14,5 foizdan ko prog i sog liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga yo naltirildi. Mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat yuritib, yuqori ko rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda yilda bank tizimining jami kapitali 24,3 foizga, so nggi uch yilda esa ikki barobar ko paydi. Bugungi kunda kapitalning yetarlilik darajasi 24,0 foizdan oshib, bu esa qabul qilingan umumiy xalqaro standartlardan 3 barobar ortiqdir yil yakunlari bo yicha bank tizimining likvidligi 65,0 foizdan ortmoqda, bu esa talab etiladigan minimal darajadan 2 barobar yuqoridir yilda mamlakatimizning atigi 13 ta tijorat banki ijobiy xalqaro reytingga ega bo lgan bo lsa, ayni paytda ularning soni 28 taga yetdi yilda iqtisodiyotning real sektoriga yo naltirilgan kreditlar hajmi 2011-yilga nisbatan 1,3 barobar oshdi. Ajratilgan kreditlarning 76 foizdan a a a a / 48

49 ziyodi uch yildan ortiq muddatga berilgan uzoq muddatli kreditlar ekani, ayniqsa, e tiborga molik. O tgan yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollar miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi ko rsatkich 2011-yilga nisbatan 14 foizga o sdi. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan ortig ini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan ko prog i to g ridanto g ri xorijiy investitsiyalardir. E tiborga sazovor tomoni shuki, jami investitsiyalarning qariyb 74 foizi ishlab chiqarishni modernizasiya qilish va yangilashga qaratilgan dastur va loyihalarni amalga oshirishga yo naltirildi. Shu borada faqat o tgan yilning o zida umumiy qiymati 1 milliard 600 million dollardan ortiq bo lgan kapital qo yilmalar o zlashtirilib, 205 ta yirik investitsiya ob ekti qurib bitkazildi yilda qurilishi nihoyasiga yetkazilgan eng yirik ob ektlar haqida gapirganda, Navoiy issiqlik elektr stansiyasida YAponiyaning Mitsubisi kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan 478 megavolt quvvatga ega bo lgan bug -gaz qurilmasining ishga tushirilganini alohida qayd etish lozim. O tgan 2012-yilda mamlakatimiz agrar sektorining deyarli barcha tarmoqlarida ulkan yutuq va natijalar qo lga kiritildi. Albatta, 2012-yilda ham, so nggi yillardagi kabi, yangi mavsumga tayyorgarlik ko rish davrida yog ingarchilik ko p bo lgani, bahorning kech kelgani va namgarchilikning yuqori bo lgani, yoz faslida havo haroratining haddan ziyod oshib ketgani qishloq xo jalik ishlarini amalga oshirishda jiddiy muammo va qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Shunga qaramasdan, 2012-yilda O zbekistonda deyarli barcha qishloq xo jalik ekinlari g alla, paxta, sabzavot, poliz ekinlari va uzumdan yuqori hosil olindi. Mamlakatimiz dehqonlari mo l hosil yetishtirishdi 3 million 460 ming tonnadan ortiq paxta, 7 million 500 ming tonna g alla, 2 million tonnadan ziyod kartoshka va 9 million tonnadan ortiq sabzavot hamda poliz mahsulotlari yig ib-terib olindi. Fermerlik o zining tarixiy ildizlariga ega bo lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o rganish asosida Fermer xo jaliklari uyushmasi O zbekiston Fermerlari kengashiga, viloyat va tumanlarda esa fermerlar kengashlariga aylantirildi, eng muhimi, ushbu tuzilmalarning huquq va vakolatlari jiddiy ravishda kengaytirildi. Bugungi kunda fermer xo jaliklarini tashkil etish va qayta tashkil etish, ularga yer uchastkalarini uzoq muddatga ijaraga berish, davlat va xo jalik boshqaruvi organlari tomonidan fermer xo jaliklarini rivojlantirish va ularning faoliyat ko rsatishiga doir me yoriy-huquqiy hujjatlar loyihalarini 49

50 qabul qilish bilan bog liq deyarli birorta masala fermerlar kengashlarining bevosita ishtirokisiz hal etilishi mumkin emas yilda xizmat ko rsatish sohasi ham yuqori sur atlar bilan rivojlandi. Aholiga ko rsatilgan xizmatlar hajmi qariyb 15 foizga o sdi, ushbu sohaning mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidagi ulushi esa bugungi kunda 52 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Bu jarayonda xizmatlarning yuqori texnologiyalarga asoslangan va bozor iqtisodiyotiga xos bo lgan turlari jadal sur atlar bilan rivojlanmoqda. Jumladan, aloqa va axborotlashtirish xizmatlari 24,5 foizga, kompyuter dasturlash xizmatlari 18 foizga, texnologik asbob-uskunalarni ta mirlash va ularga xizmat ko rsatish 17 foizga, moliya-bank xizmatlari 17,6 foizga o sdi. YAngi kasb-hunar kollejlari va ularning filiallarini qurish nihoyasiga yetkazildi o quv yilida mamlakatimizda 12-yillik majburiy ta limga o tish to liq ta minlandi Ta lim sohasidagi ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz, Fransiyadagi dunyoning eng yaxshi beshta biznes maktabi qatoriga kiradigan Inssad xalqaro biznes maktabining 2012-yilgi Innovatsiyalarning global indeksi ma ruzasida bayon etilgan ma lumotlarni keltirish o rinli, deb o ylayman. Ma ruza Jahon intellektual mulk tashkiloti bilan hamkorlikda tayyorlangan. Ushbu ma ruzada dunyoning 141 mamlakatidagi innovatsion rivojlanish kompleks tarzda tahlil qilingan. Tahlilning asosiy tarkibiy qismlaridan biri inson kapitalini rivojlantirish darajasi bo lib, mazkur ko rsatkich bo yicha bizning mamlakatimiz 35-o rinni egallagan. Ta lim tizimini rivojlantirish darajasi bo yicha esa O zbekiston shunga e tibor beringlar dunyoning 141 mamlakati orasida ikkinchi o rinni band etgan. Joriy yilda mamlakatimiz iqtisodiyotini 8 foizga, sanoatni 8,4 foizga, qishloq xo jaligini 6 foizga, asosiy kapitalga kiritilgan investsiyalar hajmini 11 foizga, xizmat ko rsatish sohasini qariyb 16 foizga oshirish va yalpi ichki mahsulotda uning ulushi 53 foizgacha o sishini ta minlash vazifasi qo yilmoqda yilda mutanosib va barqaror davlat byudjetini shakllantirish maqsadida soliq ma murchiligini yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlash, butun soliq tizimini soddalashtirish va uning oshkoraligini ta minlash bo yicha tegishli tadbirlar ko zda tutilmoqda. Shularning hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta minlanib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan bu ko rsatkich 21,3 foizni tashkil etadi. 50

51 2012-yilda ham Davlat byudjetining ijtimoiy yo naltirilganligi saqlab qolinadi. Uning xarajatlar qismining 60 foizdan ortig i ijtimoiy ehtiyojlarni moliyalashtirishga qaratilgan. Joriy yilda mutanosib qat iy pul-kredit siyosatini amalga oshirish davom ettiriladi, inflyatsiya ko rsatkichlari 7-9 foizni tashkil qiladi, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi 12 foiz darajasida saqlanadi. Hech kimga sir emaski, hayot darajasi, birinchi navbatda, aholining daromadlari miqdori bilan belgilanadi. O tgan 2012-yilda bu ko rsatkich yurtimizda 17,5 foizga o sdi, eng kam ish haqi 26,5 foizga oshdi. Umuman olganda, 2000-yil bilan taqqoslaganda, real daromad aholi jon boshiga 8,6 barobar ko paydi. Hisob-kitoblarga ko ra, o rtacha ish haqi iste mol savatchasi bahosidan 4 barobardan ziyod oshdi yilda byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, nafaqa va stipendiyalar miqdorini o rtacha 23 foizdan kam bo lmagan darajada oshirish, 2012-yilda va keyingi ikki yilda aholi real daromadlarini kamida bir yarim barobar ko paytirish vazifasi qo yilmoqda. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o sib borayotgani alohida e tiborga molikdir. O tgan 2012-yilda ushbu ko rsatkich 51 foizni tashkil qildi, boshqacha aytganda, odamlarimiz daromadining yarmidan ko pi birinchi navbatda tadbirkorlik, kichik va xususiy biznes hisobidan shakllanmoqda 3. O zbekistonning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligiga erishish, milliy davlatchiligimizni barpo etish, buning uchun mustahkam moddiy negiz yaratish manfaatlarini ko zlab quyidagilar iqtisodiyotni isloh qilish sohasidagi strategik maqsadlar qilib belgilandi. 1. Ijtimoiy yo naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma - bosqich shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, milliy boylikning ortishini, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart - sharoitlarni ta minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish. 2. Ko p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo lishiga barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish negizi bo lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta minlash. 3. Korxonalarva fuqarolarga keng iqtisodiyo erkinliklar berish, ularning xo jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, a a a a 51

52 iqtisodiyotni boshqarishning ma muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va rag batlantirish vositalaridan keng foydalanish. 4. Iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta minlaydigan chuqur strukturaviy o zgarishlar qilish, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo shilib borish. 5. Kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o zgartirish, har bir kishiga o z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish [6; ; 7; ]. Bunda islohotlar inson manfaatlariga mos kelgan, uning talab ehtiyojlarini qondirishga yordam bergan, turmush darajasini oshirishga qaratilgan taqdirdagina ahamiyatli bo lishini hamisha yodda tutmog imiz lozim. Isloh qilishning birinchi bosqichida biz huquqiy asoslarni yaratishda o zimizga mos yondoshuvlarni, qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish bo yicha o z mexanizmini vujudga keltirdik. Hozirgi vaqtda islohotlar jarayonini davlat-huquqiy jihatdan boshqarishning yaxlit tizimi tarkib topdi. Bu tizim hokimiyatning hamma tarmoqlarini: prezidentlik boshqaruvi shakli, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlarini o zida uzviy qovushtiradi. Bundan tashqari, u oshkoralik, qabul qilinayotgan qarorlarni ochiq va keng ko lamda muhokama qilish qoidalariga qattiq asoslanadi. Davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish sohasidagi asosiy, g ocht muhim strategik qoidalar O zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan ishlab chiqiladi va uning farmonlari bilan tasdiqlanadi. Ayni shu farmonlar islohotlarning asosiy mafkurasini va ularni amalga oshirishning muhim bosqichlarini o zida aks ettiradi. Qabul qilinayotgan muhim qarorlar qanday maqsadga qaratilganligi, ularni amalga oshirish mexanizmi fanomlarida ochib beradi. Fundamental, barqaror va uzoq amal qiladigan me yorlar va qoidalar Qonunlarda o z aksini topadi. Qonunlarda mustahkamlab qo yilgan talablar mulkchilik shaklidan qat i nazar barcha xo jalik yurituvchi sub ektlar tomonidan to g ridan-to g ri va majburiy suratda bajarilishi shart. Islohotlar jarayoni rivojlanib va chuqurlashib borgan sari, ularning huquqiy negizi sayqallanib va takomillashtirilib boriladi, qabul qilingan qonun hujjatlariga o z vaqtida zarur o zgartirishlar kiritiladi. Bu hol qonunlarning ta sirchanligini oshirish, ularning amalda tarkib topayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan bevosita aloqasini kuchaytirish imkonini beradi. 52

53 Bozor iqtisodiyotini qaror toptirish yo lida huquqiy jihatdan ko p ishlar qilindi. Respublikada huquqiy muassasalar ham izchillik bilan shakllantirib borilmoqda. Bozor munosabatlarini sivilizatsiyalashgan shaklda joriy etishga imkon beradigan qonunlar majmui yaratilmoqda. Hozirgi vaqtda iqtisodiyot sohasiga tegishli bo lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 100ga yaqin asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Islohotlarning huquqiy negizini yaratish birqancha muhim yo nalishlar bo yicha amalga oshiriladi. Qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni muvaffaqiyat bilan hayotga tatbiq etish ko p jihatdan yangicha huquqiy ongni, huquqiy madaniyatni shakllantirish bilan bog liq. Qonun ustuvorligi tantana qilishiga, unga og ishmay rioya etish esa har bir kishining muqaddas burchi bo lib qolishiga erishishimiz kerak Strategik rejalashtirish, uning mohiyati va vazifalari. Strategik rejalashtirish va uni tadbiq qilish korxona (tashkilot, firma) ning ilmiy-texnik salohiyati va uning ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish, sotish imkoniyatlari hisobga olingan maqsadlar erishishni asoslangan rejalar va maqsadlar orqali ishlab chiqishni ifodalaydi. Tashkilot (muassasa, korxona) ning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish tashkilot faoliyati maqsadlarini aniqlashni, uni mos ravishda ne matlar bilan ta minlashni va tashkilot mavjud imkoniyatlarini baholashdan kelib chiqib, uni qisqa, o rta va uzoq davrlarga rivojlanishini ifodalaydi. Tashkilotning maqsadi uning rivojlanish g oyasi va ishchanlik faoliyatining asosiy yo nalishini aniqlashdan iborat. Tashkilotning iqtisodiy siyosati to la axborot (ma lumot) bilan ta minlanish, tahlil va bashorat (prognoz) ga asoslanadi. Tashkilot strategik rejasini o zgartirib erishiladigan natijalarini aniqlash va baholash, raqobat kurashida tashkilot nuqtai nazari taxlili biznes bosh rejasi deyiladi. Strategik (ustuvor) maqsadlarni ishlab chiqishda tashkilot oldida sifat va miqdor kabi ma lum ko rsatkichlardan foydalaniladi. Sifat ko rsatkichlari amalda mo ljal deb ataladi, miqdor esa topshiriq deyiladi. Maqsadni aniqlash bu mos strategik vazifalar ishlab chiqishni talab qiladigan yechim qabul qilishning ma lum aniq darajasidir. Bu maqsadlar uchun ishlab chiqilgan reja boshqa maqsadlar uchun muvofiq emas. Umumiy maqsadlar uzoq muddatga mo ljallangan tashkilot rivojlanish g oyasini aks ettiradi. 53

54 Strategik rejalashtirish bu chuqur atroflicha ishlab chiqilgan majmuaviy reja bo lib, tashkilotning bosh vazifasini ro yobga chiqarish va uning maqsadlarini amalga oshirishdir. Strategik reja muayyan individning emas, balki butun korxona (korporatsiya, tashkilot, konsern) istiqboli nuqtai nazaridan ishlab chiqilishi kerak. Shaxsiy yoki xususiy korxona (firma, xo jalik) o zining shaxsiy rejasini tashkilotning ustuvor rejasi bilan moslashtirishi mumkin. Ko pchilik firmalar keng ko lamda aksiyalarga ega bo lsa, strategik reja bilan moslashmasligi ham mumkin. Strategik reja bu kelajakni tadqiq etish, ssenariy tahlili. Strategik reja bu raqobat kurashida afzallik beruvchi g oya. Strategik reja bu boshqarish faoliyatida qo llaniladigan uslublar tizimi. Strategik reja bu tashkilot faoliyati uchun mo ljallar yig indisi. Strategik reja bu maqsadga erishish va tashkil etishni amalga oshirishga mo ljallangan mujassam reja. Demak, strategik reja keng qamrovli tushunchalar va boshqarish tizimida uni amalga oshirish yo llarini o z ichiga oladi. Strategik reja keng ko lamli tadqiqotlar va huquqiy ma lumotlar bilan dalillanishi lozim. Hozirgi biznes olamida samarali raqobat uchun firma doimo sohalar, bozor, raqobatchilar va boshqa omillar haqida o ta ko p axborotlarni to plab va tahlil qilib turishi kerak. Nihoyat, strategik reja shunday ishlab chiqilishi lozimki, u uzoq vaqt mobaynida butun qolsin, ammo u egiluvchan bo lishi kerak, lozim bo lsa ularni turlanishi (modifikatsiyasi) va qayta yo naltirilishi mumkin bo lsin. Amerika firmalarida odatda ikki ko rinishdagi rejalashtirishdan foydalaniladi: uzoq muddatli (strategik) rejalashtirish va yillik moliyaviy rejalashtirish. Strategik rejalashtirish odatda katta bo lmagan mutaxassis guruhlar, firmaning oliy rahbariyati tomonidan amalga oshiriladi va o zining e tiborini uzoq muddatli yechimning ishlanmasiga qaratiladi. Masala yechimining murakkabligi sababli instrument sifatida ekonometrik prognoz (bashorat) yoki mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan model (andoza) lardan foydalaniladi. Strategik rejalashtirishning vazifasiga kelganda, u, boshqaruv yechimlarining hammasi uchun asos bo lib xizmat qiladi. Tashkil etishning vazifasi, moyillik (motivatsiya) va nazorat ustuvor rejalarni ishlab chiqishga qaratilgan (yo naltirilgan). Strategik rejalashtirish jarayoni barcha boshqarish 54

55 vazifalari uchun soyabondir. U tashkilot a zolarini boshqarishning asosini tashkil qiladi. Strategik rejalashtirish bu tashkilot uchun maqsadlarni tanlash jarayonini va ushbu maqsadlarga erishish yo lida qanday boshqaruv yechimlari qabul qilish lozimligini ko rsatadi. Strategik rejalashtirish barcha boshqarish yechimlarining asosini ta minlaydi. Uning faoliyatiga resurslarni taqsimlash, tashqi muhitga moslashuv, ichki muvofiqlashuv va tashkiliy ustuvorlikni olish taalluqlidir. Strategik rejalashtirishning asosiy vazifasi manfaatga ega qilishdir: - rejalashtirish rahbarlarning istiqbolni ko zlab fikrlashini rag batlantiradi; - tashkilot xarajatining aniq uyg unlashuv choralarini ko rishga olib keladi; - u faoliyat ko rsatkichlarini belgilashga olib keladi; - u tashkilotning o z vazifasi va siyosiy yo nalishini aniq belgilashga majbur qiladi; - u barcha lavozimdagi shaxslar majburiyatlari o zaro bog liqligini aniq namoyish etadi. Strategik reja tashkilot xodimlari uchun mezondir. Aniq harakat rejalashtirilmay, yangi g oyalar uchun imkoniyat yaratish va tashkil etish bilan ta minlanadi. U lozim kishilarning qobiliyati va malakasini shakllantirish, rejalashtirish siyosati, dividentlar, ish haqi, ish joyi, matbuot, davlat va boshqalar bilan ishlashlarni o z ichiga oladi. Portfel tahlili - bu strategik marketing jarayonlarini aniqlashtirish va yakunlanishidir. Qaysi usul qo llanishidan qat iy nazar tahlil quyidagilarga asoslanadi: tovar bozori yoki segmentlar bo yicha faoliyat yo nalishini aniq taqsimlanishi; turli yo nalishdagi strategik qadriyatni solishtirishga olib keluvchi jalb jetuvchanlik va raqobatbardoshlik ko rsatkichlari; strategik holat bilan iqtisodiy va moliyaviy ko rsatkichlar o rtasidagi aloqalar (ayniqsa BKG uslubida). O sish - bozor ulushi matritsasi. BKG matritsasida ikki mezondan foydalaniladi: birinchi mezon jalb qiluvchanlik indikatori sifatidagi maqsadli segmentning o sish sur ati bo lsa, ikkinchisi raqobatbardoshlik indikatori sifatidagi eng xavfli raqobatchiga nisbatan bozor ulushidir. Bunda bo lish chiziqlari bilan to rt kvadrantga ajratilgan ikki kirishli jadval hosil bo ladi. 55

56 BKG matritsasi 4 YUqori ulush Past ulush YUqori daromad YUlduz Qaysar bola Past daromad Sog in sigirlar Itlar YUqori talab Past taklif O sish-bozor ulushi matritsasi Manba: Boston Consultng Group (1972). - Sog in sigirlar (sekin o sishg yuqori ulush): bozor ulushini qo lda tutib turish uchun talab qilinadigan miqdordan ko proq mablag keltirishi mumkin bo lgan tovarlar. Ular diversifikatsiya yoki tadqiqotlarni rivojlantirishga mo ljallangan moliyaviy mablag larning manbalari hisoblanadi. Bu yerda ustivor strategik maqsad hosilni yig ib olish dan iborat bo ladi. 4 a.,

Marketing ilmiy tadqiqot metodologiyasi

Marketing ilmiy tadqiqot metodologiyasi O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta Maxsus ta lim vazirligi O zbekiston Respublikasi Qishloq va Suv Xo jaligi vazirligi Toshkent Davlat Agrar Universiteti S.S. G ulomov, G. M. Qosimov Marketing ilmiy

More information

IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA

IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAHSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI O.T. KENJABOYEV, A.O. RO ZIYEV IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA Toshkent 2004 O.T. Kenjaboev,

More information

ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan

ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan tayyorlagan slaydi. MAVZU: Dasturiy taminot va uning rivojlanish

More information

O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Kasbiy ta lim fakul teti Texnik ta lim pedagogikasi kafedrasi 5320200 - "Axborotlashtirish va kutubxonashunoslik"

More information

Mijoz trening dasturi 2017

Mijoz trening dasturi 2017 Sotuvdan so ng Mijoz treningi Mijoz trening dasturi 2017 Bilimni o rtoqlashish Muvaffaqiyat sari qadam tashlang Dunyo bo ylab trening markazlari Rieter. Mijoz trening dasturi 2017 Trening markazlari tarmog

More information

BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish

BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO MITASI TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI Himoyaga Kafedra mudiri 2013 y. BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI Qo lyozma huquqida UDK (371:681.14) Xo jakov Nuriddin Boysoatovich

More information

O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT

O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi o quv qo llanma sifatida tavsiya etgan

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN ( O QUV QO LLANMA) Toshkent islom universiteti Nashriyot-matbaa

More information

OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH

OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI O RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA LIMI MARKAZI M.Z. BABAMUXAMEDOVA, A.K. ERGASHEV OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH Kasb-hunar

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI NAVOIY KON METALLURGIYA KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHLIK INSTITUTI Avtomalashtirilgan boshqaruv va information texnologiyalar kafedrasi INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan ma ruzalar matni Navoiy

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI. Internetda axborot xavfsizligini ta minlash

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI. Internetda axborot xavfsizligini ta minlash N.N. ZARIPOV Yu.T.HAMROYEVA INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI Internetda axborot xavfsizligini ta minlash BUXORO - 2016 Ushbu uslubiy qo llanma oliy o quv yurtlari, akademik litsey va kasb hunar kollejlari

More information

LOYIHA - SMETA IShI fanidan DASTUR

LOYIHA - SMETA IShI fanidan DASTUR O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI RO YXATGA OLINDI «TASDIQLANDI» vm 343-5A340606 2.08 O zbekiston Respublikasi «1» Iyul 2003 y Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi LOYIHA

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI NAVOIY KON METALLURGIYA KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHLIK INSTITUTI Avtomalashtirilgan boshqaruv va information texnologiyalar kafedrasi INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan ma ruzalar matni Navoiy

More information

Samarqand davlat universiteti. Aminov I.B. Nazarov F.M. Komputer ta minoti

Samarqand davlat universiteti. Aminov I.B. Nazarov F.M. Komputer ta minoti O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI Samarqand davlat universiteti Aminov I.B. Nazarov F.M Komputer ta minoti Ma ruzalar matni Samarqand-2018 1 1-ma ruza Kirish. Fanning predmeti.

More information

SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI

SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VA SPORT ISHLARI VAZIRLIGI O ZBEKISTON DAVLAT JISMONIY TARBIYA INSTITUTI KAZOQOV RUXILLA TUROBOVICH SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI Uslubiy qo llanma Toshkent

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI O`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar sellksiyasi

More information

«INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI»

«INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVЕRSITЕTI «Amaliy matеmatika va informatika» kafеdrasi «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» fanidan Tuzuvchi: o q. F.Shodiyev

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK 02:377+378(043,3) EGAMBERDIYEVA SHAHRINISO

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O zbekiston Respublikasi Oliy va O rta Maxsus Ta lim Vazirligi O rta maxsus kasb-hunar ta limi markazi Termiz axborot texnologiyalari va maishiy xizmat kasb-hunar INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

More information

U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI

U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI 0 ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA OlRTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI AL-XORAZMIY NOMIDAGI URGANCH DAVLAT

More information

TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR

TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR Oliy o quv yurtlari uchun o quv qo llanma Toshkent - 2016 5 MUNDARIJA KIRISH 5 1. RAQAMLI

More information

SOG LOM AVLOD UCHUN USHBU SONDA:

SOG LOM AVLOD UCHUN USHBU SONDA: Barkamol avlod Vatanning baxti SOG LOM AVLOD UCHUN Ilmiy-tarbiyaviy, ommabop, bezakli oylik jurnal 5 (217)-son, 2014-yil, may «Sog lom avlod uchun» jurnali O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK:631.125.551 YULDASHEVA MATLUBA MAXMUDOVANING Qashqadaryo viloyati Koson tumani O

More information

MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI

MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI Fizika-matematika fakulteti Amaliy matemarika va axborot texnologiyalari kafedrasi Xamidov Sanjar Xakimovich Mavzu:

More information

O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi

O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi А.Аvlоniy nоmidаgi хаlq tа`limi хоdimlаrini qаytа tаyyorlаsh vа ulаrning mаlаkаsini оshirish Mаrkаziy instituti Mаsоfаdаn o qitishni rivоjlаntirish mаrkаzi

More information

TOSHKENT Ma ruza 9

TOSHKENT Ma ruza 9 TOSHKENT-2016 Ma ruza 9 Muallif: O zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti Informatika va axborot texnologiyalari kafedrasi katta o qituvchisi Ibragimova S.B Taqrizchilar: O zbekiston Davlat jismoniy

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI UDK.655.3.022.214/.344.011.76 Qo lyozma tarzida ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH SHARQ NMAK

More information

NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH

NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH TTA huzuridagi Harbiy-tibbiyot fakulteti umumharbiy tayyorgarlik kafedrasi o qituvchisi, QK xizmatchisi Chub V.L. Yo ldoshlardan pozitsiyalanish deganda kuzatuvchining

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI Qo lyozma huquqida UDK 42:809 RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA Villiyam shekspirning hamlet, daniya shaxzodasi

More information

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH TARJIMADA BADIIY TASVIR VOSITALARINI QAYTA YARATISH (SHE`RIY ASARLAR TARJIMASI

More information

BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI

BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI O RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA LIMI MARKAZI G. Q. SALIJANOVA BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI Kasb-hunar kollejlari uchun o quv qo llanma TOSHKENT

More information

ANIQ VA TABIIY FANLAR

ANIQ VA TABIIY FANLAR ANIQ VA TABIIY FANLAR Xulosa. Elektron hujjat aylanish tizimi Elektron hukumat ning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Chunki, ushbu tizimning muvaffaqiyatli yo'lga qo'yilishi nafaqat davlat hukumati

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI. Kimyo-texnologiya fakulteti

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI. Kimyo-texnologiya fakulteti O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI Kimyo-texnologiya fakulteti Qishloq xo jaligi mahsulotlari texnologiyasi kafedrasi Himoyaga ruhsat

More information

Birinchi festival 2008-yilda Shahrisabz yaqinida, 2009-yilda esa Toshkent viloyatida o tkazilgan yildan boshlab

Birinchi festival 2008-yilda Shahrisabz yaqinida, 2009-yilda esa Toshkent viloyatida o tkazilgan yildan boshlab V $0.50 Vatandin yaxshi yor bo lmas! ATANDOSH Madaniy-ma rifiy gazeta. 2011-yil, 3-may. 3-son. 3-sahifada o qing AMERIKALIK O ZBEK PROFESSORI DOPPAS O tkir Hoshimov. DAFTAR HOSHIYASIDAGI BITIKLAR UMRLAR

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Qo l yozma huquqida UDK : 579/578: 635.21 (575.1) AXMADALIYEV BOBURBEK JAXONGIR

More information

MAKKAJO'XORINING O SISH VA RIVOJLANISHIGA MIS MIKROELEMENTINING TA SIRI

MAKKAJO'XORINING O SISH VA RIVOJLANISHIGA MIS MIKROELEMENTINING TA SIRI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS T A L I M V A Z I R L I G I ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA YO NALISHI BOTANIKA VA O SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI. Ismailova Dilafruz Ermamatovna

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI. Ismailova Dilafruz Ermamatovna O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI Qo lyozma huquqida UDK: 631.11. 631.8. 633.6 Ismailova Dilafruz Ermamatovna LOVIYA YANGI NAVLARINING EKISH

More information

Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI. ( yillar)

Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI. ( yillar) Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI (1918 1991-yillar) O rta ta lim muassasalarining 10-sinfi va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarining o quvchilari uchun darslik

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O rta ta lim muassasalarining 10-sinflari va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalari uchun darslik 1-nashri O zbekiston Respubllkasi Xalq ta'limi vazirligi

More information

Bitiruv malakaviy ish

Bitiruv malakaviy ish O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Fizika-matematika fakulteti «Umumiy Fizika» kafedrasi Bitiruv malakaviy ish Mavzu: Yangi pedagogik va

More information

«KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI»

«KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI» «KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI» Фанга кириш. Mikroprosessorlar haqida asosiy tushunchalar Талабалар сони: Машғулот шакли Маъруза режаси (маъруза 2 соат, лаборатория машғулот 2 соат

More information

O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI

O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI INFORMATIКA. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan amaliyot ishlarini bajarish

More information

HOZIRGI O ZBEK LIRIKASIDA KICHIK SHE RIY SHAKLLAR VA ULARNING MAZMUNGA MUTANOSIBLIGI

HOZIRGI O ZBEK LIRIKASIDA KICHIK SHE RIY SHAKLLAR VA ULARNING MAZMUNGA MUTANOSIBLIGI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI FARG ONA DAVLAT UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK:89+8-1/-14 MAGISTRATURA BO LIMI ADABIYOTSHUNOSLIK YO NALISHI MAGISTRANTI KARIMOVA GO ZALXON

More information

MUSTAQIL ISHI. Mavzu: Materiallarni ishqalani va yeyilishga sinovchi mashinalarning turlari va ishlash printsipi bilan tanishish.

MUSTAQIL ISHI. Mavzu: Materiallarni ishqalani va yeyilishga sinovchi mashinalarning turlari va ishlash printsipi bilan tanishish. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI MASHINASOZLIK FAKULTETI «Avtomobilsozlik» kafedrasi «Tribologiya asoslari» fanidan MUSTAQIL ISHI Mavzu: Materiallarni

More information

ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK. To ldirilgan 4-nashri. O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan

ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK. To ldirilgan 4-nashri. O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK To ldirilgan 4-nashri O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan TOSHKENT «MA NAVIYAT» 2015 Aziz o quvchilar! Sizlar 1

More information

O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI

O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI FIZIKA- MATEMATIKA FAKULTЕTI Axmedova Xolisxon Ilhomovnaning 5480100 Amaliy matematika va informatika ta lim yo

More information

BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI

BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI (O'quv qo'llanma) To ldirilgan 2- nashr Тоshкент-2014 Ushbu qo llanma

More information

41/2/9 Student Affairs Programs and Services General Correspondence, Box 1:

41/2/9 Student Affairs Programs and Services General Correspondence, Box 1: Record Series Number The materials listed in this document are available for research at the University of Illinois Archives. For more information, email illiarch@illinois.edu or search http://www.library.illinois.edu/archives/archon

More information

FOR SALE DOWNEY AVE

FOR SALE DOWNEY AVE ±19,600 SF OF LAND WITH ±1,450 SF BUILDING FOR SAL 13034 DOWNY DOWNY CALIFORNIA 90242 FOR SAL 13034 DOWNY DOWNY CALIFORNIA 90242 PROPRTY HIGHLIGHTS ±19,600 SF Lot with ±1,450 SF Building Signalized Corner

More information

City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010)

City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010) City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010) Assessor s Office Assessment Lists 1857 Assessment Lists 1858 Assessment Lists 1860, 1861 Assessment

More information

Koudjay SYDNEY GUILLAUME. Music by. for SSA Chorus, unaccompanied. Text by GABRIEL T. GUILLAUME. Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved

Koudjay SYDNEY GUILLAUME. Music by. for SSA Chorus, unaccompanied. Text by GABRIEL T. GUILLAUME. Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved Koudjay for SSA Chorus, unaccompanied Music by SYDNEY GUILLAUME Text by GABRIEL T. GUILLAUME Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved Yon lè pou plante Yon lè pou kòlte. Yon lè pou travay Yon

More information

UNIVERSITY CITY ENTERTAINMENT DISTRICT

UNIVERSITY CITY ENTERTAINMENT DISTRICT 223 N Graham Street Charlotte, NC 28202 V: 704.333.0325 F: 704.332.3246 www.landesign.com 85 N Un E 85 T A T S iv Ikea er si ty INTE Ci ty N Tr yon d St IN TE S TA TE l ea y sit ty Ci vd Bl r ive Un Bl

More information

FOR SALE EXQUISITE FAMILY HOME. Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford

FOR SALE EXQUISITE FAMILY HOME. Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford FOR SALE BER B EXQUISITE FAMILY HOME REF 2760 Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford Five Bedroomed Detached C. 284 SQM/ C. 3057 SQFT By Private Treaty A TRULY BESPOKE ARCHITECTURALLY DESIGNED

More information

FOR SALE ± 2,425 SF RETAIL BUILDING

FOR SALE ± 2,425 SF RETAIL BUILDING ± 2,425 SF RETAIL BUILDING 1716 Briarcrest Drive Suite 850 Bryan, Tx 77802 O: 979.260.5000 F: 979.260.5005 Info@staffordbarrett.com bmoore@staffordbarrett.com PROPERTY FEATURES Multiple residential & commercial

More information

LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN

LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN PREPARED BY: October 20, 2015 TABLE OF CONTENTS I. Background.2 Real Property Asset Inventory 2 III. Proposed Disposition of Capital Assets 4 IV. Approach and Process

More information

About the Lie tu vos Vals čiai se ries

About the Lie tu vos Vals čiai se ries About the Lie tu vos Vals čiai se ries Es tab lis hed in 1994 the Ver smė Pub lis hing Hou se, a se rial bo ok pub lis her, is de a ling with pre pa ra tion and pub lis hing of mo nog raph se ries on ly

More information

Degree and profession programm of the regional festival

Degree and profession programm of the regional festival Degree and profession programm of the regional festival Bakı şəh., AZ1073, Ayna Sultanova küç.5 info@azmiu.edu.az www.azmiu.edu.az 23-29 aprel 2012-ci il tarixind Bakıda, Az rbaycan Memarlıq v n aat Universitetind

More information

Inside out. Matilda Velander. Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor. Examiner

Inside out. Matilda Velander. Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor. Examiner Inside out Matilda Velander Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor Examinator/ Examiner Per Franson Examensarbete inom arkitektur, avancerad nivå 30 hp Degree Project in Architecture, Second

More information

+ + Former Marshall s Junior Box Available in Large Regional Shopping District. + + Property is located in 385,000+ SF Chapel Ridge Shopping Center

+ + Former Marshall s Junior Box Available in Large Regional Shopping District. + + Property is located in 385,000+ SF Chapel Ridge Shopping Center CHAPEL RIDGE SHOPPING CENTER PREMIER RETAIL SPACE 34,813 SF freestanding concrete block/brick building available within the Chapel Ridge Shopping Center a Power Center located within the northeast submarket

More information

CHAPEL RIDGE SHOPPING CENTER & MAYSVILLE ROAD Fort Wayne, IN 46835

CHAPEL RIDGE SHOPPING CENTER & MAYSVILLE ROAD Fort Wayne, IN 46835 FOR LEASE CHAPEL RIDGE SHOPPING CENTER PREMIER RETAIL SPACE Freestanding, 2-tenant concrete block/brick building available within the Chapel Ridge Shopping Center a Power Center located within the northeast

More information

FOR SALE OR LEASE Spain Road NE, Building D Albuquerque, NM Freestanding Office Building

FOR SALE OR LEASE Spain Road NE, Building D Albuquerque, NM Freestanding Office Building Freestanding Office Building Project Size: 19,826 SF Total Building Size: Zoning O-1 Building D - 5,016 SF (D1-2,441 RSF; D2-2,575 RSF) VACANT LEASED Parking Spaces Sales Price Lease Rate Comments 90 Total

More information

Meeting Architecture. Maarten Vanneste, CMM

Meeting Architecture. Maarten Vanneste, CMM Meeting Architecture Maarten Vanneste, CMM 1983, Turnhout 2 1981 2008 4 5 The key chapters 1. Current meeting industry 2. 3. 4. 5. 6. Meeting objectives Meeting objectives support Meeting architect Degree

More information

CITY PLANNING COMMISSION

CITY PLANNING COMMISSION CITY PLANNING COMMISSION 915 "I" STREET - SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814 APPLICANT Alan Oshima, Architect - 1723 J Street, Sacramento, CA 95814 ovinver_ Golden 1 Credit Union - 131 Exposition Blvd., Sacramento,

More information

P O U NDBRID GE GREE N

P O U NDBRID GE GREE N P O U NDBRID GE GREE N POUNDBRIDGE GREEN IS AN EXQUISITE DEVELOPMENT OF SUPERBLY DETAILED HOMES, SITUATED JUST OFF THE HIGHLY SOUGHT AFTER OLD BELFAST ROAD IN SAINTFIELD. With a choice of outstanding modern

More information

GRUH FINANCE LIMITED We help you build homes

GRUH FINANCE LIMITED We help you build homes ~r- GRUH SEC: 2019 January 7, 201 9 BSE Limited P.J. Towers Dalal Street Mumbai 400 00 I Security Code: 5 I 1288 National Stock Exchange of Indi a Limited Exchange Pl aza, Plot No. C-1, Bl ock G Band ra-kurla

More information

Ninigret Depot Industrial Land

Ninigret Depot Industrial Land Ninigret Depot Industrial Land 545 Lodestone Way Tooele, Utah 84074 Kelsie Akiyama 801.578.5504 kakiyama@ngacres.com PROPERTY HIGHLIGHTS 2 PROPERTY HIGHLIGHTS Ninigret Depot currently has approximately

More information

CON VEN TION. de fi ning the Sta tu te of the Eu ro pe an Scho ols. Strana 6082 Zbierka zákonov 2004 Príloha k čiastke 256

CON VEN TION. de fi ning the Sta tu te of the Eu ro pe an Scho ols. Strana 6082 Zbierka zákonov 2004 Príloha k čiastke 256 Strana 6082 Zbierka zákonov 2004 Príloha k čiastke 256 K oznámeniu č. 597/2004 Z. z. CON VEN TION de fi ning the Sta tu te of the Eu ro pe an Scho ols PRE AM BLE THE HIGH CON TRAC TING PAR TIES, MEM BERS

More information

Recommended District Council Constituency Areas

Recommended District Council Constituency Areas (16,964) S01 Kwai Hing 17,975 +5.96 N Yiu ing Street Castle Peak Road - Kwai Chung NE Castle Peak Road - Kwai Chung E Kwai Chung Road SE Kwai Chung Road S Kwai Chung Road, Kwai Yik Road Hing Fong Road

More information

5 LAND USE. A. Proposed Land Use Designations

5 LAND USE. A. Proposed Land Use Designations 5 This chapter translates the vision and goals expressed in the Vision Statement in Chapter 3 and the goals, objectives, and policies presented in Chapter 4 into a land use plan for the community. The

More information

ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR

ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR 1991-yildan chiqa boshlagan O zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda 0055-raqam bilan qayta ro yxatga olingan. 2018-yil. 5-son. Bosh muharrir: Bahodir JOVLIYEV Tahrir hay ati: Ulug

More information

3. Proof of Publication and Waive the Reading of the Legal Advertisement.

3. Proof of Publication and Waive the Reading of the Legal Advertisement. AGENDA ESCAMBIA COUNTY PLANNING BOARD QUASI-JUDICIAL HEARING November 3, 2015 8:30 a.m. Escambia County Central Office Complex 3363 West Park Place, Room 104 1. Call to Order. 2. Pledge of Allegiance to

More information

15 Acquisition of Land 10 Mobis Drive City of Markham

15 Acquisition of Land 10 Mobis Drive City of Markham Clause 15 in Report No. 9 of Committee of the Whole was adopted, without amendment, by the Council of The Regional Municipality of York at its meeting held on May 19, 2016 15 Committee of the Whole recommends

More information

Recommended District Council Constituency Areas

Recommended District Council Constituency Areas (16,964) H01 Lung Tsui 15,872-6.44 N Lung Cheung Road 1. LIONS RISE 2. LOWER WONG TAI SIN (II) ESTATE NE Lung Cheung Road, Po Kong Village Road (PART) : E Po Kong Village Road Lung Chi House SE Choi Hung

More information

COURTYARD II. Mira Mesa BLVD FOR SALE OR LEASE. San Diego, CA 92121

COURTYARD II. Mira Mesa BLVD FOR SALE OR LEASE. San Diego, CA 92121 COURTYARD II FOR SALE OR LEASE San Diego, CA 92121 INVESTMENT PROFESSIONALS LEASE RATE: $2.0 + ELECTRICITY & JANITORIAL Sale Contacts Matt Pourcho Lic. 0103 + 88 4 422 matt.pourcho@cbre.com Doug Mack Lic.

More information

Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London)

Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London) The Polish Institute and Sikorski Museum,.(144c410C419 da 14'4 0_15 701/ Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London) Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski

More information

This text was narrated by Stephen Theseira ( ), Praya Lane, Malacca, 1981.

This text was narrated by Stephen Theseira ( ), Praya Lane, Malacca, 1981. Glossed text See p. 129-130 in: Baxter, Alan N. 2013. Papiá Kristang. In: Michaelis, Susanne Maria & Maurer, Philippe & Haspelmath, Martin & Huber, Magnus (eds.) The Survey of Pidgin and Creole Languages,

More information

303 MARINE DRIVE PROPOSED MULTY-FAMILY DEVELOPMENT WEST VANCOUVER, B.C.

303 MARINE DRIVE PROPOSED MULTY-FAMILY DEVELOPMENT WEST VANCOUVER, B.C. 303 MAR DRIV OSD MUL-FAMILY DVLMNT WST VANCOUVR, B.C. DARWIN CONSTRUCTION LTD. CHRIS DIKAKOS ARCHITCTS INC. T 604 929 7944 404-197 Forester Street info@darwin.ca F 604 929 5475 N. Vancouver BC V7H 0A6

More information

CITY PLANNING COMMISSION th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814

CITY PLANNING COMMISSION th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814 CITY PLANNING COMMISSION 927-10th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814 APPLICANT Tony Cua - 1920 G Parkway, Sarrampntn, CA 95823 OWNER Tony Cua - 3920 G Parkway, Sacramento, CA 95823 PLANS BY

More information

Town of North Kingstown

Town of North Kingstown Town of North Kingstown Zoning Board of Review John V. Gi bbons, Jr. Cha i rma n El a i ne Lemi eux John Ma rth Da vi d McCue Pa tri ci a O'Connor-Si egmund Zoning Board of Review Meeting Tuesday, July

More information

FOR LEASE > PROFESSIONAL OFFICE BUILDING METRO CENTRE

FOR LEASE > PROFESSIONAL OFFICE BUILDING METRO CENTRE FOR LEASE > PROFESSIONAL OFFICE BUILDING CALL CENTER / BACK OFFICE / READY JASON ALEXANDER SENIOR VICE PRESIDENT PRINCIPAL LIC NUMBER 01360995 661 631 3818 jason.alexander@colliers.com CAMERON MAHONEY

More information

FOR LEASE PROFESSIONAL OFFICE BUILDING METRO CENTRE 1701 WESTWIND DRIVE, BAKERSFIELD, CA 93301

FOR LEASE PROFESSIONAL OFFICE BUILDING METRO CENTRE 1701 WESTWIND DRIVE, BAKERSFIELD, CA 93301 FOR LEASE PROFESSIONAL OFFICE BUILDING LL CENTER / BACK OFFICE / READY JASON ALEXANDER SENIOR VICE PRESIDENT PRINCIPAL LIC NUMBER 01360995 661 631 3818 jason.alexander@colliers.com MERON MAHONEY ASSOCIATE

More information

Gross Floor Area of HOS Flat by Phase / Estate

Gross Floor Area of HOS Flat by Phase / Estate Gross Floor Area of HOS Flat by / Estate 1 February 1978 12.6.80 Shun Chi Court East Kowloon 49.1-77.9 12.5.81 Chun Man Court Ho Man Tin 54.1-66.5 13.8.80 Yue Fai Court, I Aberdeen 42.7-46.6 23.9.80 Sui

More information

HPFA !"#$%&'!()*+ ,-./012'34'#1554'6/771.04

HPFA !#$%&'!()*+ ,-./012'34'#1554'6/771.04 !"#$%&"'!() *+,(-./&")/(00 121"//"&'1(3"#20 '0"24(&(.5"/ 6+/.!"&5)"32,'$/.55 5(+7"//"&5+/1"0(1 1,8-."&!()(,1#(, 0('!$"2, 4(//.,&0+(,'$ *"!(&!(/# /2).&!+()-() -0+)."/&+(00(),.,""'&9(// 9)1(6(!&9%,1'1(!

More information

L A S COLINA S PL A Z A

L A S COLINA S PL A Z A L A S COLINA S PL A Z A P R E M I E R GROC E RY A NC HOR E D C E N T E R I N L A S COL I NA S 4 0 4 0 N M AC A R T H U R B O U L E VA R D I RV I NG, T EX A S 75038 EDGE R E A LT Y PA R TN E R S 5950 Berkshire

More information

WEST CHESTER PLAZA CONTACT US RETAIL SPACE FOR LEASE 9145 CINCINNATI COLUMBUS ROAD, WEST CHESTER, OH 45069

WEST CHESTER PLAZA CONTACT US RETAIL SPACE FOR LEASE 9145 CINCINNATI COLUMBUS ROAD, WEST CHESTER, OH 45069 PROPERTY HIGHLIGHTS + + 11,000 sq ft. available + + $8.00 - $10.00 per sq. ft. NNN + + Easy access and parking + + Located at the corner of Cincinnati Columbus Road (SR 42) and Cox Road + + Less than 10

More information

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: Kowloon

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: Kowloon Kowloon City 852H2008 Shop B002, G/F, Ching Long Shopping Centre, Kowloon City, 852K2008 Flat C, G/F, 47 Nga Tsin Wai Road, Kowloon City, Kowloon Bay 852H2001 852H2002 852H2003 Shop 27-30, G/F, Amoy Plaza

More information

OFFICIAL RESULTS. Up-to-Date results summaries for... President of the United States 1 position per party. Republican. Democrat

OFFICIAL RESULTS. Up-to-Date results summaries for... President of the United States 1 position per party. Republican. Democrat Michigan March Presidential Primary Electi OFFICIAL RESULTS are now available! Current returns are with precincts and AVCBs reporting--. -- accounting for. the regised vos. Reload page for most recent

More information

COMMERC. COMMERC. 648,100 LIVERPOOL, NY COM LAND. 561,100 Additional Owners: Other ID: COMMERC.

COMMERC. COMMERC. 648,100 LIVERPOOL, NY COM LAND. 561,100 Additional Owners: Other ID: COMMERC. Property Location: 46 ELM ST MAP ID: 2/ 65/ 75A/ / State : Vision ID: 9883 Account # Bldg #: 3 Card 3 Print Date: /3/27 :48 cel 2-65-75- Sec #: CURRENT OWNER TOPO. UTILITIES STRT./ROAD LOCATION CURRENT

More information

Welcome to the MAG Family

Welcome to the MAG Family Welcome to the MAG Family It is my pleasure to present to you our new community developments in Dubai South MAG 5 Dubai South and MAG 5 Boulevard. Located next to Al Maktoum International Airport, UAE

More information

BOARD OF COUNTY COMMISSIONERS AGENDA ITEM SUMMARY

BOARD OF COUNTY COMMISSIONERS AGENDA ITEM SUMMARY 8C5 BOARD OF COUNTY COMMISSIONERS AGENDA ITEM SUMMARY PLACEMENT: DEPARTMENTAL PRET: TITLE: REQUEST THE COUNTY GRANT A UTILTY EAMENT TO FLORIDA POWER AND LIGHT (FPL) FOR ELECTRICAL RVICE AT WITHAM FIELD

More information

Do Family Wealth Shocks Affect Fertility Choices?

Do Family Wealth Shocks Affect Fertility Choices? Do Family Wealth Shocks Affect Fertility Choices? Evidence from the Housing Market Boom Michael F. Lovenheim (Cornell University) Kevin J. Mumford (Purdue University) Purdue University SHaPE Seminar January

More information

Appendix C Legal Description and Property Ownership

Appendix C Legal Description and Property Ownership Special Use Permit Application Energy Fuels Resources Corporation Piñon Ridge Mill Facility Montrose County, Colorado Appendix C Legal Description and Property Ownership C-1 Visus Consulting Group, Inc.

More information

Studies in Mongolic Historical Morphology

Studies in Mongolic Historical Morphology Turcologica 95 Studies in Mongolic Historical Morphology Verb Formation in the Secret History of the Mongols Bearbeitet von Béla Kempf 1. Auflage 2013. Taschenbuch. 239 S. Paperback ISBN 978 3 447 06895

More information

Welcome to the MAG Family

Welcome to the MAG Family Welcome to the MAG Family It is my pleasure to present to you our new community developments in Dubai South MAG 5 Dubai South and MAG 5 Boulevard. Located next to Al Maktoum International Airport, UAE

More information

FOR LEASE DOWNTOWN SALEM S PREEMINENT REDEVELOPMENT. OFFICE or RETAIL 260 LIBERTY ST. NE, SUITES 10 & 200 SALEM, OREGON 97301

FOR LEASE DOWNTOWN SALEM S PREEMINENT REDEVELOPMENT. OFFICE or RETAIL 260 LIBERTY ST. NE, SUITES 10 & 200 SALEM, OREGON 97301 For more information, please contact: TERRI FROHNMAYER, Principal Broker terri@firstcommercialoregon.com JOSHUA KAY, Broker joshua@firstcommercialoregon.com Licensed in the State of Oregon OFFICE or RETAIL

More information

Introduction to PACE Slides (General Audience)

Introduction to PACE Slides (General Audience) Introduction to PACE Slides (General Audience) GREENWORKS LENDING [ Greenworks Lending is a rapidly growing finance company that invests in commercial real estate with the goal of reducing costs and increasing

More information

COMMITTEE OF THE WHOLE MEETING DECEMBER 5, 2016

COMMITTEE OF THE WHOLE MEETING DECEMBER 5, 2016 REPORT #PD-2016-44 COMMITTEE OF THE WHOLE MEETING DECEMBER 5, 2016 APPLICATION FOR PLAN OF CONDOMINIUM 1204551 ONTARIO LTD. - BRIAR HILL WEST FILE NO: NT-CD-1603 RECOMMENDATION That Report #PD-2016-44

More information

Montgomery Community College. Bid No , Part A. GERMANTOWN CAMPUS BIOSCIENCE EDUCATION CENTER, Phase 2 - Building Construction

Montgomery Community College. Bid No , Part A. GERMANTOWN CAMPUS BIOSCIENCE EDUCATION CENTER, Phase 2 - Building Construction -...;, V i NI 1,(01.-,-,--iP.C- 1-.\. t;_:,17r.1 i e.) P. YN -.-- e::-:/ -. F_ rse1i7r-4 ) t7p1 e4 e'tntir\l-r.)ta-1_ pvt-0/-67. /1-. & NI ZsiC,C7'r'S i'--1 (7-2_1001 4 it? 13..-- -7z,,,0 o 0 1,--1 6i

More information

FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE

FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE FLOCKE & AVOYER 150+ SHOPPING CENTERS 15M+ SQUARE FEET We will make it happen. 4,500+ TRANSACTIONS 1,258+ RESTAURANTS 212+ BANKS/CREDIT UNIONS 169+ FITNESS 55+ EXCLUSIVE

More information