O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi

Transcription

1 O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi А.Аvlоniy nоmidаgi хаlq tа`limi хоdimlаrini qаytа tаyyorlаsh vа ulаrning mаlаkаsini оshirish Mаrkаziy instituti Mаsоfаdаn o qitishni rivоjlаntirish mаrkаzi Informatika fani nazariyasi va o qitish metodikasi (Umumiy o rtа tа`lim mаktаblаri o qituvchilаrining mаsоfаviy mаlаkа оshirish kursi o quv qo llanma) Tоshkеnt 2016 yil 1

2 Mazkur masofadan o qitish kurs o quv qo llanmasi A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI rektori M.A.Yuldashevning umumiy rahbarligi ostida tayyorlandi. Tuzuvchi-mualliflar: B.Xurramov - Surхоndаryo ХTХQT va UMOI Tаbiiy vа аniq fаnlаr tа`limi kаfеdrаsining katta o qituvchisi. Т. Qodirov - A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI M.Mirzayev - S.Sattorov - Tаqrizchi: M.Mirsaburov Ma sul Boliyev O Surхоndаryo ХTХQT va UMOI tаrkibidаgi Mаsоfаdаn o qitishni hududiy muvоfiqlаshtirish mаrkаzi rahbari, Tаbiiy vа аniq fаnlаr tа`limi kаfеdrаsining katta o qituvchisi. Surхоndаryo ХTХQT va UMOI Tаbiiy vа аniq fаnlаr tа`limi kаfеdrаsining katta o qituvchisi. Surxondaryo viloyati ХTХQT va UMOI Tаbiiy vа аniq fаnlаr tа`limi kаfеdrаsining mudiri, professor A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMIning Masofadan o qitishni rivojlantirish markazi muofiqlashtiruvchisi Ma lumki, Respublikamizda umumiy o rta ta lim maktab o qituvchilarni tegishli fanlar bo yicha ishdan ajralgan holda malaka oshirish tizimi joriy etilgan. Taqdim qilinayotgan mazkur kurs o quv qo llanma ishdan ajralmagan holda maktab o qituvchilarini masofadan malakasini oshirish jarayonida foydalanish uchun tayyorlangan. Masofaviy kurs o quv materiallari o zining tarkiblashtirilishi, dizaini, taqdim qilish usuli, nazorat qilish vositalari maxsus texnologiyalar orqali amalga oshirish jihatlari bilan an anaviy usullardan farq qiladi. Shuning uchun masofadan o qitish kursini yaratishda, kompyuter monitori orqali olingan ma lumotlarni qabul qilishning o ziga xos psixologik xususiyatlariga, ergonomik talablariga asoslangan holda masofadan o qitish kursi o quv materiallarini yaratishning muhim shartlaridan biri bo lmish modulli printsipdan foydalanildi. Binobarin an anaviy malaka oshirish kursi o quv rejasi 3 ta blokdan iborat bo lgani kabi masofaviy kursda ham 3 blokdan tashkil topgan va unda fan va uni o qitish metodikasi bloki asosiy blok hisoblanadi. Mazkur qo llanma ushbu uchunchi bloki doirasida tayyorlangan bo lib maktab informatika o qituvchilarini masofadan malaka oshirishi jarayonida foydalanish uchun mo ljallangan. Mazkur qo llanma A.Avloniy nomidagi xalq ta limi xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish markaziy insituti Ilmiy kengashining 2016 yil 29-fevraldagi 2-sonli Qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. 2

3 MUNDARIJA Mazkur masofadan o qitish kurs o quv qo llanmasi A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI rektori M.A.Yuldashevning umumiy rahbarligi ostida tayyorlandi.ошибка! Закладка не определена. Modul Informatika fanini o`qitishning o`quv-me`yoriy va nazariy asoslari. Boshlanish sanasi: _ Informatika fanini o qitishga hamda AKТ yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar...ошибка! Закладка не определена.7 Kirish...Ошибка! Закладка не определена DTS, o`quv dasturlari, darslik va o`quv qo`llanmalar tahlili Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari...22 Bo lim xulosasi...24 Topshiriq Modul Dasturlash asoslari Bosjlanish sanasi: _ Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma`lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar...26 Kirish Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi...30 Bo lim xulosasi Topshiriq.32 Nazorat topshiriqlari...32 Modul Veb-texnologiyalar va ularning imkoniyatlari Boshlanish Sanasi: _ HTML va CSS ga kirish. 42 Kirish CMS tizimlar yordamida veb-saytlar yaratish Veb- texnologiyalar va ularning imkoniyatlari Bo lim xulosasi Nazorat topshiriqlari...55 Modul Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o`quvchilar bilan ishlash. Boshlanish Sanasi: _ Iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari. 51 Kirish Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etishi O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga 3

4 tayyorlash usullari Bo lim xulosasi...54 Topshiriq 55 Modul Informatika fanini o qitishda pedagogik texnologiyalar. Boshlanish Sanasi: Pedagogik texnologiyalarning ta`lim sifati samaradorligini oshirishdagi o`rni 70 Kirish Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari Muammoli ta'lim texnologiyasi O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim Bo lim xulosasi...77 Nazorat topshiriqlari..ошибка! Закладка не определена. Modul Pedagogik texnologiyalarni informatika ta`limi jarayoniga tadbiqi.. Boshlanish Sanasi:...78 Kirish Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish Bo lim xulosasi...81 Topshiriq 81 Modul Fanni o qitishda axborot texnologiyalari. Boshlanish Sanasi: _Ошибка! Закладка не определена. Kirish Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish Bo lim xulosasi...94 Nazorat topshiriqlari..95 Modul Informatika fanini o`qitishning o`quv-me`yoriy va nazariy asoslari. Ilovalar Informatika fanini o qitishga hamda AKТ yanada rivojlantirishgaoid me yoriy hujjatlar...ошибка! Закладка не определена.04 Kirish DTS, o`quv dasturlari, darslik va o`quv qo`llanmalar tahlili

5 Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari

6 Modul Dasturlash asoslari.ilovalar Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma`lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar Kirish Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi Modul Veb-texnologiyalar va ularning imkoniyatlari. Ilovalar HTML va CSS ga kirish..226 Kirish CMS tizimlar yordamida veb-saytlar yaratish Veb- texnologiyalar va ularning imkoniyatlari..287 Modul Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o`quvchilar bilan ishlash. Ilovalar Iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari 299 Kirish Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etishi O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari..330 Modul Informatika fanini o qitishda pedagogik texnologiyalar.ilovalar Pedagogik texnologiyalarning ta`lim sifati samaradorligini oshirishdagi o`rni..353 Kirish Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari Muammoli ta'lim texnologiyasi O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim Modul Pedagogik texnologiyalarni informatika ta`limi jarayoniga Tadbiqi.Ilovalar 404 Kirish Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish Modul Fanni o qitishda axborot texnologiyalari. Ilovalar 426 Kirish Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish

7 Kirish Hozirgi kunda Respublikamizda umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilarining malakasini oshirish tizimi joriy etilgan. Malaka oshirish an anaviy shaklda ishdan ajralgan holda va ishdan ajralmagan holda masofaviy malaka oshirish shaklida amalga oshiriladi. Mazkur malaka oshirish kurslari o quv jarayoni 144 soatli o quv reja asosida 3 ta (ijtimoiy, umumkasbiy, mutaxassislik fanlar) blokda tashkil etiladi. Mazkur o quv materiallar 3 ta blokning mutaxassislik fanlari ya ni Informatika nazariyasi va uni o qitish metodikasi bloki doirasida tayyorlangan bo lib maktab Informatika o qituvchilarining malakasini masofaviy oshirish kurslarida foydalanish uchun mo ljallangan. Mazkur Informatika nazariyasi va uni o qitish metodikasi bloki o quv materiallari pedagog kadrlar malakasini oshirish tartibini belgilovchi O zbekiston Respublikasi Тa lim to g risida gi Qonuni, Davlat ta lim standartlari va normativlari,o zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16- fevraldagi 25-sonli Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish to g risida gi, 2014-yil 15-avgustdagi Хalq ta limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi 234-sonli qarorlarida belgilangan vazifalar hamda Informatika o qituvchilarining malakasini masofaviy oshirishga quyilgan davlat talablari asosida ishlab chiqildi. Mazkur blok o quv-rejasi 82 soatdan iborat bo lib, 44 soati Informatika fani nazariyasi va o qitish metodikasi, 18 soati informatikani o qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish, 12 soati informatikani o qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish metodikasi hamda 8 soat xorijiy tillarni o qitishdan iborat. Тinglovchilar o quv jarayonida tegishli modullarda didaktik materiallar to plami bilan ishlaydilar va tarmoq orqali tashkil etiladigan forumlarda ishtirok etadilar. Blokning har bir modulida topshiriqlar, testlar va masalalar bo lib, ular orqali tinglovchilar mazkur modulga taalluqli bilim, ko nikma va malakalarni qay darajada o zlashtirganini aniqlab oladi va bir vaqtning o zida kompyuter va AKТ vositalaridan foydalanish tajribasiga ega bo ladi. 7

8 3.1. Informatika fani nazariyasi va o qitish metodikasi moduli bo yicha masofadan malaka oshirish kursi tinglovchilarining tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan talablar Informatika fanining nazariyasi va o qitish metodikasi moduli bo yicha tinglovchilar: yangi tahrirdagi DТSning tarkibiy tuzilishi, informatika fanidan umumiy o rta ta limning Davlat ta lim standartlari, umumiy o rta ta lim maktablarida informatika ta limining maqsad va vazifalari, o quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan zaruriy talablar; informatika fanini rivojlantirish to g risidagi Hukumat qarorlari, oxirgi yillarda nashr etilgan manbalar, o quv qo llanmalar va darsliklardan informatika darslarida metodik vosita sifatida foydalanish usullari; zamonaviy axborot texnologiyalarining ta limni takomillashtirishdagi ahamiyati haqida aniq tasavvurga ega bo lishi; informatika, kompyuter, axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga oid asosiy tushunchalarni bilishi; axborotlarni qayta ishlashga doir asosiy amallar, usullarni bilishi va ish faoliyatida qo llay olishi; kompyuterda ishlash asoslarini bilishi va kompyuter dasturlaridan o quv jarayonida samarali foydalana olish malakasiga ega bo lishi; internet tarmog ida ishlash asoslarini, elektron pochta xizmatidan foydalanish qoidalarini; veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlarini bilishi; algoritmlash asoslari, kompyuterda masalalar yechish bosqichlari haqida aniq tasavvurga ega bo lishi va bu jarayonni tahlil qilish elementlarini bilishi; dasturlash tillari va dasturlash asoslarini bilishi; informatika fani bo yicha yaratilgan elektron darsliklardan foydalana olishi va ularni dars jarayonida samarali qo llay olish malakasiga ega bo lishi; informatika fani sohasida erishilgan ilg or ish tajribalarni bilishi va ulardan o z faoliyatida foydalanish malakasiga ega bo lishi; iqtidorli o quvchilar bilan ishlash, ularni informatika fani bo yicha olimpiadalarga tayyorlash usullarini bilishi; mustaqil ravishda o z malakasini oshirishning yo l va usullarini bilishi va egallashi kerak. Informatika nazariyasi va o qitish metodikasi moduli xalq ta limi xodimlari malakasini oshirish tizimi uchun Fanlarni o qitishda zamonaviy o qitish usullaridan foydalanish masofadan o qitish kursining bir qismidir. Ushbu modul informatika o qituvchilarining malakasini oshirish sohasida masofadan o qitishni tashkil 8

9 qilishning dastlabki tajribasidir. Modulni o rganish o ziga xos ta lim muxitida amalga oshirilishi an anaviy dasturni masofadan o qitish texnologiyalariga moslashtirishni talab etadi. Modul dasturi informatika o qituvchilari uchun mo ljallangan. Modul dasturi bo yicha o qitish informatika o qituvchilarini zamonaviy o qitish usullari va axborotkommunikatsiya texnologiyalari doirasida malakasini oshirishni ta minlaydi. Modul pedagog kadrlar malakasini oshirish tartibini belgilovchi O zbekiston Respublikasi Тalim to g risida gi Qonuni, Davlat ta lim standartlari va normativlariga tayangan holda ishlab chiqildi. Тinglovchilar informatika fanini o qitishda zamonaviy o qitish usullari va AKТ dan foydalanish sohasidagi bilim, ko nikma va malakalarga «MOODLE» muhitida ta limni boshqarish tizimini qo llash orqali erishadilar. Modul materiallarini o rganish 7 hafta davom etadi. Har haftada tinglovchilar berilgan bo lim mavzulariga tegishli didaktik materiallar to plami bilan ishlaydilar va forumda muhokamalarda ishtirok etadilar. Har bir bo limda topshiriqlar, testlar va mantiqiy masalalar bo lib, ular orqali tinglovchilar mazkur bo limga taalluqli bilim, ko nikma va malakalarni qay darajada o zlashtirganini aniqlab oladi va bir vaqtning o zida kompyuter va AKТ dan foydalanish tajribasiga ega bo ladi. Mutaxassislik fanlari modulining o qish muddati 82 soat bo lib, shundan informatika va o qitish metodikasi bloki 44 soat, informatika fanini o qitishda pedagogik texnologiyalar bloki 18 soatni, fanni o qitishda axborot texnologiyalari 12 soatni hamda 8 soat xorijiy tillarni o qitishni tashkil etadi. 9

10 3.1. Informatika fani nazariyasi va o qitish metodikasi moduli o quv-mavzu rejasi ( 44 soat) Soatlar Modul bo limlari va Тarmoq Jami mavzulari O M orqali KS soat ТM ON Informatika fanini o qitishning o quv-me yoriy va nazariy asoslari (6 soat) Jami Informatika fanini o qitishga hamda AKТ yanada rivojlantirishga oid me yoriy 2 2 hujjatlar DТS, o quv dasturlari, darslik va o quv qo llanmalar tahlili Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari Dasturlash asoslari (12 soat) Jami Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma lumotlar turlari. Asosiy 2 2 algoritmik tuzilmalar Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi Paskal dasturlash tilini o qitish metodikasi Veb-texnologiyalar va ularning imkoniyatlari (16 soat) Jami HTML va CSS ga kirish CMS tizimlar yordamida vebsaytlar yaratish Veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlari Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o quvchilar bilan ishlash (10 soat) 10

11 Jami Ixtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish O quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga 2 2 tayyorlash usullari Jami modul bo yicha Informatika fani nazariyasi va o qitish metodikasi moduli dasturi mazmuni (44 soat) Informatika fanini o qitishning o quv-me yoriy va nazariy asoslari (6 soat) Informatika fanini o qitishga va AKТni yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar. Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishda, jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etishda hamda ulardan foydalanishda, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to liqroq qondirishda, jahon axborot hamjamiyatiga kirishda hamda jahon axborot resurslaridan bahramand bo lishni kengaytirish, informatika fanini o qitishlini hamda AKТ sohasini yanada takomillashtirishga qaratilgan me yoriy hujjatlar, qaror va farmonlar, buyruqlar mazmuni tushuntiriladi DТS, modernizatsiya qilingan o quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari Amaldagi va tajriba-sinovdan o tgan DТS va o quv dasturlari tahlil qilinadi. Kompetensiyaviy yondoshuvga oid ma lumotlar beriladi. Informatika fanini o qitishdagi yangiliklar tushuntiriladi Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari. Informatika fani o qitilishini dars jarayonini umumiy loyihalash usullari. O qituvchi metodik tizimlari. Dars texnologik xaritalarini tuzish. Dars jarayonini amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari 11

12 Dasturlash asoslari (12 soat ) Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar. Algoritm tushunchasi. Algoritmlarni ifodlash usullari. Algoritm turlari. Ma lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi. Paskal tilining asosiy elementlari. Paskal dasturlash tilida ma lumotlarni tasvirlash Paskal dasturlash tilini o qitish metodikasi. Oddiy hisoblash operatorlari, shartli operatoralar. Тakrorlanuvchi jarayonlarni hisoblash operatorlari. Funksiyalar va protseduralar. Paskal tilida to plamlar bilan ishlash. Paskal tilining grafik imkoniyatlari. Dasturlarni tahrirlash, ishga tushirish, natijalarni ko rish va chop qilish. Paskal tilida masalalar yechish metodikasi Veb-texnologiyalar va ularning imkoniyatlari (16 soat) HTML va SSS ga kirish HTML va SSS tillarining asosiy tarkibi, texnik belgilari va boshqa tillar bilan bog lash asoslari o rganiladi. SSS atributlari, blokli va satrli ko rsatish elementlari tushuntiriladi. Veb-saytlar yaratishning nazariy asoslariga oid ko nikmalar shakllantiriladi CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish. ID.uz tizimi haqida umumiy ma lumot va a zo bo lish tartibi. ZiyoNET tarmog ida ro yxatdan o tish, sayt-satelitilar ochishga buyurtma berish. Lokal server dasturlari haqida umumiy ma lumot. Wordpress CMS tizimi haqida umumiy ma lumot. Menyu yaratish va sozlovlarni amalga oshirish shakllari. Modul, plugin va komponentlar haqida ma lumot. Sayt-satelitilarga yangi material joylashtirish ko nikmalari Veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlari. O qitishning veb-texnologiyalari haqida umumiy ma lumot. Тest, vebinar, chat, forum, elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlar va ulardan ta lim jarayonida foydalanish asoslari. Lokal serverlarda mazkur tizimlardan foydalanish Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o quvchilar bilan ishlash (10 soat) Ixtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari. Ixtidorli o quvchilar bilan ishlash. O quvchilarni bo sh vaqtlarini samarali tashkil etish uchun to garaklar, qo shimcha o quv mashg ulotlari tashkil etish shaklar va uslublari Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish. 12

13 Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish. Fanlararo aloqadorlikni ta minlash O quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari. O quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash. Mavzulashtirilgan testlar, amaliy va laboratoriya topshiriqlarini tayyorlash. O quvchilarning o z ustida ishlashini tashkil etish. Kutilayotgan natijalar Informatikanazariyasi va uni o qitish metodikasi kursidan kutilayotgan natijalar Informatikanazariyasi va uni o qitish metodikasi kursi yakunida siz: informatika o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo llashni o zlashtirasiz; informatika o qitish jarayonida interfaol usullardan samarali foydalanish usullarini bilib olasiz; informatika o qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan samarali foydalanishni o zlashtirasiz; algoritm va dasturlash haqida nazariya va amaliy malakalarga ega olasiz; informatika darsligi va undagi o zgarishlar tahlili haqida tushunchalarga ega bo lasiz; informatika fani bo yicha tayanch va xususiy kompetensiyalar o quvchilarda shakllatirish haqida tushunchalarga ega bo lasiz; o quvchilarni fan olimpiyadalari va bilimlar bellashuvlariga tayyorlash malakalariga ega bo lasiz; O rta Osiyo va vatanimiz olimlarining Informatikava uni o qitish metodikasi rivojiga qo shgan hissalarini bilib olasiz. Qancha vaqt? Masofaviy malaka oshirish kursi o quv modullarining o qish muddatlari Ushbu kurs 3 ta moduldan iboratdir. Birinchi modul uchun 44 soat shundan, 28 soat O M, 4 soat ТM, 2 oat ON, 10 soat KS, Ikkinchi modul uchun 18 soat, shundan, 10 soat O M, 2 soat ТM, 2 oat ON, 4 soat KS, Uchinchi modul uchun 12 soat, shundan, 9 soat O M, 1 soat ТM, 2 soat KS, 13

14 belgilangan. Bu muddatlar sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart. 14

15 Masofaviy malaka oshirish kursi o quv materiallarini shakllantirishda foydalaniladigan shartli belgilar Kurs o quv qo llanmasi bilan ishlash davomida ishlatiladigan shartli belgilarni ko rishimiz mumkin. Bu belgilar muayyan matn bo lagiga ko rsatkich sifatida xizmat qiladi, ya ni topshiriq yoki mashqlarni bajarishda, kurs o quv qo llanmasidan unumli va to g ri foydalanishingizga yordam sifatida qo yilgan. Shartli belgilarning to liq to plami quyidagi jadvalda ko rsatilgan va ularning ma nolari bilan tanishib chiqishni tavsiya qilamiz. Mashqlar Baholash Topshiri q Amaliy mashg ulotlar Muhokama on-line da Yordam Esda saqlang! Kutilayotg an natijalar O qish Fikrlash O qish malakalari Xulosa Terminologiya Vaqt Maslahat 15

16 INFORMATIKA FANINI O`QITISHNING O`QUV-ME`YORIY VA NAZARIY ASOSLARI Kirish "Informatika fanini o`qitishning o`quv-me`yoriy va nazariy asoslari" bo limi o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. Ushbu bo limda o qituvchilarning informatika fanini o`qitishga oid me`yoriy hujjatlar, DTS, o`quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari, informatika fanidan tayanch va xususiy kompetensiya tushunchasi, informatika fanini loyihalash va pedagogik innovatsiyalar va ularni ta lim jarayoniga qo llash bo yicha ko nikmalarini rivojlantiriladi. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi Informatika fanini o qitishga va AKТni yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar DTS, modernizasiya qilingan o`quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari. Kutilayotgan natijalar Informatika fanini o qitishning o quv-me yoriy va nazariy asoslari bo limidan kutilayotgan natijalar Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart (ushbu kursga biriktirilgan tegishli hujjatga qarang). Kurs jadvalida berilgan barcha ma lumotlar on-line kurs sahifasida sizga berilgan boshlanish va tugash kunlari davomiyligiga mos ravishda tuzilgandir. Amaliy sabablarga ko ra, sizdan kurs jadvalida berilgan boshlanish sanalarini quyidagi sahifada keltirilgan har bir bo limga sarlavha sifatida ishlatishingiz talab qilinadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. 16

17 Ushbu modul yakunida siz: - Informatika fanini o`qitishga oid me`yoriy hujjatlar tahlili ; - DTS, o`quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari haqida tushunchalar; - Informatika fanidan tayanch va xususiy kompetensiya tushunchasi va turlari uning shakllanish bosqichlari; - Informatika fanini loyihalash va pedagogik innovatsiyalar va ularni ta lim jarayoniga qo llashda o qituvchining rolini haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Тerminlar Informatika fanini o`qitishning o`quv-me`yoriy va nazariy asoslari terminlari Ko nikma - topshiriqning u yoki bu turini bajarish malakasining avtomatlashuvi. Malaka - ma lum mehnat faoliyatida tayyorgarlik darajasi. Kasbiy mehnatga o qitish vaqti hamda mazkur sohadagi ish staji bilan baholanadi. Informatika fanidan DTS - Davlat ta lim standartlari o quvchilarning informatika fani bo yicha komepetentlik darajalarini belgilab beradi, o quv reja va dasturlar, darsliklar, metodik qo llanmalarni ishlab chiqishda asos bo lib xizmat qiladi. Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta lim o quvchilarda egallangan bilim, ko nikma va malakalarini o z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yo naltirilgan ta limdir. Тayanch kompetensiyalar - Inson o z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o z o rnini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi, eng muhimi o z sohasi, kasbi bo yicha raqobatbardosh bo lishi uchun zarur bo lgan kompetensiyalar. Хususiy kompetensiyalar Bundan tashqari, ta limda har bir o quv fanini o zlashtirish jarayonida o quvchilarda, shu fanning o ziga xosligi, mazmunidan kelib chiqqan holda shakllanadigan kompetensiyalar. 17

18 Informatika fanini o qitishga va AKТni yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar Kirish Informatika o sib kelayotgan avlodni kompyuter yordamida mustaqil fikrlashga, tasavvurini rivojlantirishga va o zining ijodiy rejalarini hayotda tadbiq etishga o rgatish. Informatika o quv fani o rta umumta lim maktablarining 5-sinfidan boshlanadi va O rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida umumta lim o quv fani sifatida uzviy davom etadi. Bu mavzuda siz informatika fanini o`qitishga oid me`yoriy hujjatlar, hukumatimiz tomonidan axborotlashtirish sohasi bo yicha me yoriy hujjatlar, mamalakatimizga informatika fanini kirib kelish istiqbollari bilan tanishasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring: Informatika fanini o`qitishga oid qanday me`yoriy hujjatlar bian tanishsiz fikringizni bayon eting? 2. Marhamat qilib quyidagi mavzu bilan tanishib chiqing. Informatika fanini o qitishga va AKТni yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar 3. Mavzu bo'yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish bilan tekshiring. Informatika fani bo yicha davlat ta lim standartini ishlab chiqishda qaysi me yoriy va qonun hujjatlari asos qilib olingan? Umumiy o rta ta lim maktablari 5-9 sinflarda informatika fani o qitilishi uchun har birida rejada berilgan tartibda nazariya, amaliyot va mustaqil ishga necha soat ajratilgan? Informatika fanini o`qitishga oid qaysi me`yoriy hujjatlarnin bilasiz? Hukumatimiz tomonidan axborotlashtirish sohasi bo yicha me yoriy hujjatlar haqida fikringizni bayon qiling. 18

19 Uzviylashtirilgan DTS, o quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari Kirish Informatika fani bo yicha davlat ta lim standartini ishlab chiqishda quyidagi me yoriy va qonun hujjatlari asos qilib olindi: O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, BMТning bolalar huquqlari bo yicha konvensiyasi, O zbekiston Respublikasining «Тa lim to g risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to g risida»gi qonunlari, O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustdagi 390-sonli «Umumiy o rta ta lim davlat standartlarini tasdiqlash to g risida»gi qarori, 2000 yil 16 oktabrdagi «O rta maxsus ta lim davlat standartlarini tasdiqlash to g risida»gi 400-sonli qarori, shuningdek - O`z DSt 1.0:1998. O zbekiston Respublikasi davlat standartlashtirishtizimi. Asosiy qoidalar; - O`zDSt1.1:1992 O zbekiston standartlashtirishtizimi.davlat standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va davlat ro yxatidan o tkazish tartibi; - O`z DSt 1.9:1995 O zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi. Тarmoq standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va ro yxatga olish tartibi; - O`z DSt 1157:2008 Hujjatlarni unifikatsiyalashtirish tizimi. Тashkiliyfarmoyish hujjatlar tizimi. Hujjatlarni rasmiylashtirishga bo lgan talablar. Bu mavzuda siz 8 va 9 sinflarning amaldagi va yangi tahrirdagi DTS va o quv dasturlarining farqi va qiyosiy tahlili bilan tanishasiz. Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta lim haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring: Ishlab chiqilgan o quv dasturiga qanday o'zgarishlar kiritildi va ushbu o zgarishlarga ijobiy yoki salbiy fikringizni bayon eting? Sizning fikringizcha o quvchilar informatika fanini o zlashtirishi uchun qaysi mavzularni o zlashtirishda qiyinchiliklar duch keladi va uni bartaraf etishda qanday takliflar bera olasiz? Ta limda kompetensiyaviy yondasuv deganda nimani tushunasiz? Tayanch va xususiy kompetensiyalar, ularning farqlari haqida nimalarni bilasiz? 2. Marhamat qilib quyidagi mavzu bilan tanishib chiqing. Uzviylashtirilgan DTS, o quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari 3. Mavzu bo'yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish bilan tekshiring. Quyida berilgan bo'limlar qaysi sinflarda o tiladi? Yozing 19

20 Bo'lim Sinf Algoritm asoslari Dasturiy ta minot Veb- sahifa Axborotlar ombori Zamonaviy kompyuterlar Taqdimot slaydlarini yaratish istiqbollari Dasturlash asoslari Elektron jadvallar Quyida berilgan tayanch kompetensilarga mos ta rifni kiriting? Yozing Kompetensiya Tarifi Kommunikativ Axborot bilan ishlash Shaxs sifatida o z o zini rivojlantirish Ijtimoiy faol fuqarolik Umummadaniy Matematik savodxonlik, fan va texnika yutuqlaridan xabardor bo lish hamda foydalanish Topshiriq izohi:bu jadvalni to'ldirish uchun uni belgilang va quyidagi oynaga qo'ying, ya'ni menyudan Kopirovat-Vstavit amalini bajaring. Keyin to'dirish imkoniyati bo'ladi. 8-9 sinflarda o zgarishsiz qolgan mavzuni yozing. Tayanch va xususiy kompetensiyalar haqidagi fikringizni bayon qiling. 20

21 Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari Kirish Dars jarayonidagi bugunnig talabi har bir darsni Ochiq dars darajasiga tenglashtirish masalasi ilgari surilmoqda. Bundan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, o`qituvchi dars jarayonida, shunday usullardan foydalanishi kerakki, oquvchi shu mavzuda berilgan bilim, ko`nikma va malakani egallay olishi kerak. Bu esa o`qituvching dars tashkil etishiga, o`quv jarayonini boshqarishiga, yangi usul, uslub, vositalardan foydalanishi hamda shu fan bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lgan pedagogligiga bo`g`liqdir. Ushbu mavzuda informatika fani o`qitilishini dars loyihalarini tuzish. Informatika fanini o qitilishini samarali tashkil etish uchun innovasion shakl va uslublari qo llash tahlili xususida ma lumotlarga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o'rganishdan avval quyidagi savol haqida o'ylab ko'ring. Darsni samarali tashkil etish uchun o quv jarayonini qanday loyihashtirasiz? 2.Endi esa marhamat qilib quyida ilova qilingan ma'lumotlar bilan tanishib chiqing.informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 8-9 sinf informatika fani rejasi asosida bitta mavzu uchun dars loyihasini ishlab chiqing (darsning texnologik xaritasi) va ochiq dars ishlanmasi tayyorlang. Javobingizni quyidagi oynaga kiriting. 21

22 Mavzu Darsning maqsadi va vazifalari Dars mazmuni O quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi Shakl: Metod: Vosita: Usul: Nazorat: Baholash: O qituvchi Kutiladigan natijalar O quvchi O qituvchi Kelgusi rejalar O quvchi OCHIQ DARS MATERIALINI KIRITING Dars jarayoni qaysi bosqichlarida qaysi metodlarni qo llash orqali samaraga erishish mumkin deb o ylaysiz? Siz dars jarayonida o quv materialiga qiziqtirish usullarining qaysilaridan foydalanishingiz mumkin? Misol keltiring. 22

23 Хulosa INFORMATIKA FANINI O`QITISHNING O`QUV- ME`YORIY VA NAZARIY ASOSLARI Siz ushbu bo limda informatika fanini o`qitishga oid me`yoriy hujjatlar tahlili, DTS, o`quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari, informatika fanidan tayanch va xususiy kompetensiya tushunchasi, informatika fanini loyihalash va pedagogik innovatsiyalar va ularni ta lim jarayoniga qo llashda o qituvchining roli haqidagi ma lumotlarga ega bo ldingiz. Bo lim bo yicha olgan bilim ko nikma va malakalaringizni tekshirish uchun marhamat qilib Nazorat topshiriqlari moduliga o ting va mavzular bo yicha berilgan topshiriqlarni bajarib, tyutoringizga yuboring. Bo lim bo yicha o z fikr va mulohazalaringizni Kurs forumida qoldiring. So ngra DASTURLASH ASOSLARI bo limini o rganishingiz mumkin. 23

24 DASTURLASH ASOSLARI Kirish "Dasturlash asoslari" bo limi o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. Bu bo limda informatika o qituvchilarining masofadan o qitish orqali kasbiy tayyorgarligini orttirish nuqtai nazardan tuzilgan bo lib, unda informatika o qitish metodikasining dasturlash asoslari, zamonamizning ilg or texnologiyalari hosilasi hisoblangan kompyuter faqat moddiy-texnik ta minot bilangina emas, balki, yana algoritm, Ijrochi va dastur tushunchalari bilan ham uzviy va chambarchas bog langan. Bu uch tushunchaga mos ilmiy xulosalar hosilasi hisoblangan dasturiy ta minot bilan moddiy-texnik ta minot o zaro mutanosib ishlagandagina kompyuter oddiy temirdan qulay va samarali yordamchiga aylanadi. Shu sababli bu uch tushunchalar haqida to xtalib o tishni lozim deb topdik. Mazkur kurs o quv materiallari 12 soat hajmdagi masofadan malaka oshirish kursining asosiy tarkibiy qismi hisoblangan Mutaxassislik fanlari bloki o quvmavzu rejasi va dasturi asosida ishlab chiqilgan Kurs modullari pedagog kadrlar malakasini oshirish tartibini belgilovchi O zbekiston Respublikasi Ta lim to g risida gi Qonuni, Davlat ta lim standartlari va normativlariga tayangan holda ishlab chiqildi. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma`lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi. Kutilayotgan natijalar Dasturlash asoslari bo limidan kutilayotgan natijalar Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart (ushbu kursga biriktirilgan tegishli hujjatga qarang). Kurs jadvalida berilgan barcha ma lumotlar on-line kurs sahifasida sizga berilgan boshlanish va tugash kunlari davomiyligiga mos ravishda tuzilgandir. Amaliy sabablarga ko ra, sizdan kurs jadvalida berilgan boshlanish sanalarini quyidagi sahifada keltirilgan har bir bo limga sarlavha sifatida ishlatishingiz talab 24

25 qilinadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Ushbu bo lim yakunida siz: kompyuterda masala yechish bosqichlarini tahlil qila olasiz; model va ularning turlari haqida tushunchalarga ega bo lasiz; algoritm tushunchasi, asosiy xossalari, tasvirlash usullari, asosiy turlari haqida amaliy bilimlarga ega bo lish; dasturlash tillari, asosiy elementlari, operatorlar vazifalarini bilib olasiz; Paskal dasturlash tili muhiti va uning imkoniyatlari haqida tushunchalarga ega bolasiz tahlil eta olasiz; berilgan masala va topshiriqlarga mustaqil ravishda dastur tuzish ko nikmalalariga ega bo lasiz; 9-sinf informatika darsligi masallarini yechish ko nikmalariga ega bo lasiz. Тerminlar Dasturlash asoslari terminlari Algoritm - biror maqsadga erishishga yo naltirilgan hamda Ijrochi bajarishi ko zda tutilgan ko rsatmalarning (buyruqlarning) aniq, tushunarli va chekli ketmaketligi tushuniladi. Algoritm ijrochisi - algoritmda ko rsatilgan buyruq yoki ko rsatmalarni bajara oladigan abstrakt yoki real (texnik yoki biologik) sistema Dastur - biror bir masalani yechish uchun kompyuter tushunadigan tilda yozilgan algoritm. Dasturlash tili kompyuter tushunadigan «til». Dasturchi - dastur tuzadigan kishi Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma`lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar. Zamonamizning ilg or texnologiyalari hosilasi hisoblangan kompyuter faqat moddiy-texnik ta minot bilangina emas, balki, yana algoritm, Ijrochi va dastur tushunchalari bilan ham uzviy va chambarchas bog langan. Bu uch tushunchaga mos ilmiy xulosalar hosilasi hisoblangan dasturiy ta minot bilan moddiy-texnik ta minot o zaro mutanosib ishlagandagina kompyuter oddiy temirdan qulay va samarali yordamchiga aylanadi. Inson hayoti davomida juda ko p masalalarni hal etishiga to g ri keladi. U oldiga qo yilgan muammoni hal etish uchun ma lum bir tartibda harakat qiladi. Ya ni oldiga qo yilgan maqsadga erishish uchun nimalar qilishi lozimligini belgilab oladi. Bu bilan u maqsadga erishish algoritmini ishlab chiqadi. Kompyuterdan foydalanishda ham huddi shunday. Kompyuter biz kutgan natijani berishi uchun unga qanday amallarni bajarish lozimligini ko rsatish kerak.lekin 25

26 kompyuter berilgan amallarni bajarishi uchun uni tushinishi kerak bo ladi. Shu sababli kompyuterga algoritm kompyuter tushunadigan tilda beriladi. Bunday til dasturlash tili deyiladi. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishni boshlashdan avval aytingchi, algoritm nima va u nima uchun kerak? Sizning fikringizcha algoritm tushunchasini o quvchilarga o rgatishning qanday qulay usullarini bilasiz? 2. Mavzu haqida to'liqroq bilish uchun quyidagi ma'lumotlar bilan tanishing. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. O zingiz va o quvchilariningizning hayotida uchraydigan masallarga algoritm tuzing. Algoritmning turlarini sanang va ularni ta riflang. Paskalda miqdorlarning qanday tiplari bor va ular nima uchun qo llaniladi? Yozing. Mos ta rifni nuqtalar o rniga joylashtiring. Bajarilish tartibiga qarab har qanday algoritm mantiqiy tuzilishiga ko ra uch asosiy turga bo linadi:. Bu usul matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi fanlarda ko plab foydalaniladi.; Algoritmda masalani yechish jarayoni alohida olingan sodda ko rsatmalar ketma-ketligini qadamma-qadam bajarishdan iborat bo lishi kerak; Biror masalani yechish algoritmi umumiy hollar uchun tuziladi, ya ni faqatgina boshlang ich ma lumotlar bilan farqlanuvchi bir turdagi masalalar turkumi uchun tuziladi; algoritmda ko rsatilgan buyruq yoki ko rsatmalarni bajara oladigan abstrakt yoki real (texnik yoki biologik) sistema; biror maqsadga erishishga yo naltirilgan hamda Ijrochi bajarishi ko zda tutilgan ko rsatmalarning (buyruqlarning) aniq, tushunarli va chekli ketma-ketligi tushuniladi; Blok-sxemalar yo nalish chiziqlari orqali tutashtirilgan ma lum buyruq yoki ko rsatmalar mazmuniga moslikni aks ettiruvchi maxsus geometrik shakllar (bo laklardan) bloklardan tashkil topgan algoritm bajaradigan amallar ketma-ketligini to gri ko rsating. 26

27 A)shart tekshirilishini bildiradi ha yo q ma lumotlarni kiritish yoki chiqarishni bildiradi takrorlanish boshlanishini bildiradi := algoritmning boshlanishini va tugallanganligini bildiradi oddiy harakatni, ya ni qiymat berish yoki tegishli ko rsatmalar berishni bildiradi qiymat berish ko rsatmasi sxemadagi harakat yo nalishini bildiradi yordamchi algoritmga murojaatni bildiradi Javobi: a) algoritmning boshlanishini va tugallanganligini bildiradi b) ma lumotlarni kiritishni bildiradi c) ma lumotlarni chiqarishni bildiradi d) oddiy harakatni, ya ni qiymat berish yoki tegishli ko rsatmalar berishni bildiradi ha yo q 5. e) shart tekshirilishini bildiradi 6. f) takrorlanish boshlanishini bildiradi 7. j) yordamchi algoritmga murojaatni bildiradi 8. k) sxemadagi harakat yo nalishini bildiradi 9. := l) qiymat berish ko rsatmasi 27

28 Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi. Ma lumki, kompyuterda biror masalani hal qilish uchun avval algoritm tuziladi, so ng mazkur algoritm ma lum bir qonun-qoidalar asosida kompyuter tushunadigan ko rsatmalar shaklida yoziladi. Hosil bo lgan matn kompyuter tilida yozilgach dastur deb ataladi. Demak,dastur biror bir masalani yechish uchun kompyuter tushunadigan tilda yozilgan algoritm ekan. Mavzu yakunida siz: Turbo Paskal dasturiga kirishni o rnatish va uning tarkibi, oynasi, dastur muhiti, menyu imkoniyatlari, buyruqlar ketma-ketligi, dastur strukturasi bilan tanishasiz.. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o'rganishdan avval quyidagi savol javobini o'ylab ko'ring: O quvchilarda Turbo Paskal dasturi ishlash ko nikmasi shakllantirish uchun qanday qulay yo l tutgan bo lardingiz. 2. Marhamat qilib quyidagi mavzular bilan tanishib chiqing. Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 1) Paskal dasturlash tili muhiti haqida tushuncha bering. 2) Paskal integrallash muhiti qanday ishga tushiriladi va uning matn maydoniga kiritilgan dasturni bajartirish qanday amalga oshiriladi? 3) Paskal dasturlash tili strukturasi haqida o z fikringizni izohlang. 28

29 Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi. Paskal dasturlash tili operatorlari va ularning vazifalari haqida tushunchalar. Masala va topshiriqlarga doir dastur tuzish. 9-sinf darsligidagi Paskal dasturlash tiliga dior nazariy va amaliy ishlar bajarish. Mavzu yakunida Siz: Paskal dasturlash tili operatorlari amaliy dasturlarda qo llashz, dastur tuzish bo yicha malakangiz oshadi, o quvchilarda beriladigan amaliy topshiriqlarni bajarish hamda dasturlashga doir 9-sinf darsligidagi nazariy va amaliy topshiriqlarni bajara olasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol yuzasidan fikringizni bildirsangiz. Dastur tuzish deganda nimani tushunasiz? Dastur tuzish jarayonida siz va sizning o quvchilaringiz qanday qiyinchiklarga duch kelmoqda. Fikringizni yozma ravishda bayon eting. 2. Mavzu haqida to'liqroq bilish uchun quyidagi ma'lumotlar bilan tanishing. Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqni bajarish orqali tekshiring. Dastur tuzish va uni bajartirish uchun kerak bo ladigan tushunchalar. 1. B son va manfiymas M son berilgan. A=(19 B 23 M): (5 M+10) ifoda qiymatini turli rang va izoh bilan ekranga chiqaring. 2. To g ri to rtburchakning yuzasi A m 2, bir tomoni B m bo lsa ikkinchi tomoni M ni ekranga chiqaring. 3. Tomoni A ga teng bo lgan kvadratga ichki chizilgan doiraning yuzini toping. 4. Radiuslari, mos ravishda, R 1, R 2, R 3 ga teng doiralarning umumiy yuzini kvadratini hisoblash algoritmini tuzing. 5. Berilgan A(x1,y1) vab(x2,y2) koordinatalarga asosan ikki nuqta orasidagi masofani toping. 6. Berilgan A(x0,y0) koordinataga asosan A nuqtaga Ox o qiga nisbatan simmetrik B nuqtani va Oy o qiga nisbatan simmetrik D nuqtani, koordinata boshiga nisbatan simmetrik E nuqtani koordinatalarini aniqlang. 29

30 7. Elementlari satrli va soni 4 ta bo lgan A va B massivlar qiymatini almashtirib ekranga chiqaring. 8. A=21 va B=7 bo lsa, A va B o zgaruvchilar qiymatini almashtirib ekranga chiqaring. 9. Qo shimcha o zgaruvchidan foydalanmay A va B butun turdagi o zgaruvchilarqiymatini almashtirib ekranga chiqaring. 10. Qo shimcha o zgaruvchidan foydalanmay A va B satrli turdagi o zgaruvchilarqiymatini almashtirib ekranga chiqaring. 11. Berilgan natural N (< ) da kasrli ifodalardan tashkil topgan S=... yig indi qiymatini hisoblang N (N 1) 12. Ichma-ich joylashgan 3 ta to rtburchak chizing. 13. Ekranning o rtasida radiusi 100 dan kichik sariq rangli 4 ta konsentrik (ya ni markazi bir nuqtada) aylana chizing. 14. Ichi siyrak qizil nuqtalar bilan to ldirilgan muntazam oltiburchak chizing. 15. Tomonining uzunligi a ga teng kvadrat va unga ichki chizilgan aylana chizish dasturi tuzilsin. a ning qiymati muloqot usulida kiritilsin. 16. A harf B so zda 3 marta uchrashi aniq bo lsa, bu harf qaysi o rinlarda uchrashini aniqlovchi dastur tuzing. Хulosa DASTURLASH ASOSLARI Siz ushbu bo limda Informatika fanidan Turbo Paskal dasturiga kirishni o rnatish va uning tarkibi, oynasi, dastur muhiti, menyu imkoniyatlari, buyruqlar ketma-ketligi, dastur strukrasi, Paskal dasturlash tili operatorlari amaliy dasturlarda qo llash, dastur tuzish,o quvchilarda beriladigan amaliy topshiriqlarni bajarish hamda dasturlashga doir 9-sinf darligidagi nazariy va amaliy topshiriqlarni bajara malakasiga ega bo ldingiz. Bo lim bo yicha olgan bilim ko nikma va malakalaringizni tekshirish uchun marhamat qilib Nazorat topshiriqlari moduliga o ting va mavzular bo yicha berilgan topshiriqlarni bajarib, tyutoringizga yuboring. Bo lim bo yicha o z fikr va mulohazalaringizni Kurs forumida qoldiring. So ngra VEB-TEХNOLOGIYALAR VA ULARNING IMKONIYATLARI bo limini o rganishingiz mumkin. 30

31 I - II bo'limlar bo'yicha berilgan quyidagi yakuniy nazorat topshiriqlarini bajaring Oraliq nazorat testi Bo'lim bo'yicha olgan bilimingizni tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajaring. 1. O zbekiston Respublikasining Axborotlashtirish to g risida gi qonuniga muvofiq faoliyat yurituvchi, aloqa va axborotlashtirish sohasini muvofiqlashtiruvchi boshqaruv organi kim? a. O zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi b. O zbekiston matbuot va axborot agentligi c. O zbekiston Respublikasi intellektual mulk agentligi d. «O zbektelekom» aksionerlik kompaniyasi 2. Axborotlashtirish sohasini davlat tomonidan tartibga solish kim tomonidan amalga oshiriladi? a. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va u maxsus vakolat bergan organ tomonidan b. Vakolatli hokimiyat organi tomonidan c. Maxsus vakolatli organ tomonidan d. Yuridik shaxs tomonidan 3. Axborotlashtirish to g risida gi O zbekiston Respublikasi qonunining asosiy maqsadi: a. Axborotlashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish b. Axborot erkinligi prinsipi va kafolatlariga rioya etilishini ta minlash c. Elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga solish d. Тelekommunikatsiyalarni yaratish, ishlatish va rivojlantirish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 4. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to g risida gi 200-Qaroriqachon qabul qilingan. a yilda b yilda c yilda d yilda 5. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Umumiy o rta ta lim davlat standartlarini tasdiqlash to g risida»gi 390-sonli qarori qachon qabulqilingan. a yilda b yilda c yilda 31

32 d yilda 6. UO Т maktablarining 5, 9-sinflarida Informatika fanidan jami necha soat hajmdagi mavzu optimallashtirildi va qanday tartibda amalga oshirildi a. 10 soat hajmdagi 10 ta mavzu optimallashtirildi. Shundan, 2 soatlik mavzu murakkab deb topilib, uni soddalashtirildi, 8 ta mavzu kasb-hunar kollejlari va akademik litsey o quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o rta ta lim dasturidan chiqarildi b. 16 soat hajmdagi 16 ta mavzu optimallashtirildi. Shundan, 10 soatlik mavzu murakkab deb topilib, uni soddalashtirildi, 6 ta mavzu kasb-hunar kollejlari va akademik litsey o quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o rta ta lim dasturidan chiqarildi. c. 8 soat hajmdagi 8 ta mavzu optimallashtirildi. Shundan, 8 ta mavzu kasbhunar kollejlari va akademik litsey o quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o rta ta lim dasturidan chiqarildi d. 10 soat hajmdagi 10 ta mavzu optimallashtirildi. Shundan, 10 soatlik mavzu murakkab deb topilib, uni soddalashtirildi. 7. UO ТM darsligidagi qaysi bo lim kasb-hunar kollejlari va akademik litsey o quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o rta ta lim dasturidan chiqarildi. a. Zamonaviy kompyuterlar va taqdimot slaydlarini yaratish bo limi b. Axborotlar ombori va elektron jadvallar bo limi c. Axborotlar ombori va taqdimot slaydlarini yaratish bo limi d. Taqdimot slaydlarini yaratish va dasturlash asoslari bo limi 8. O quvchilarning axborotli jamiyatda o z o rnini munosib egallash va muvaffaqiyatli mehnat faoliyati bilan shug ullanishlari uchun axborotga ega bo lish, uni izlash, qayta ishlash, baholash, yaratish va uzatishni amalga oshirishda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalana olish qobiliyati va layoqati. a. Тayanch kompetentlik b. Хususiy kompetentlik c. Informatik kompetentlilik d. AKТ kompetentlilik o qitish metodlarini to g ri tanlash, ya ni metodlarni darsning vazifalari va mazmuniga mosligi, o qituvchi va o quvchilarning imkoniyatlariga muvofiq bo lishi talab etiladi. a. Dars jarayonini loyihalashda b. Interfaol metodlar qo llashda c. Amaliy topshiriqlar bajarishda d. Do stona muhitni tashkil etishda 10. Dars sifati belgilovchi mezonlar to g ri ko rsatilgan javobni aniqlang. a. didaktik, mantiqiy-psixologik va innovatsion b. didaktik, metadologik va psixologik c. didaktik, innovatsion va metodik d. didaktik, mantiqiy-psixologik va metodik 32

33 11. Bo'sh qoldiririlgan joylarga qavs ichidagi so'zlardan qo'yib to'ldiring.( CloseGraph, SetColor, Circle, InitGraph ) 1. Paskalda ekranni grafika holatiga o tkazish uchun {1:SHORTANSWER:= InitGraph #to'g'ri javob, InitGraph } operatori ishlatiladi. 2. Paskalda grafik holatni bekor qilish (matn holatiga qaytish) uchun {1:SHORTANSWER:= CloseGraph # to'g'ri javob, CloseGraph } moduli ishlatiladi. 12. Berilganlarni bajarish uchun mos operatorlarni aniqlang. Paskalda rang tanlash (SetColor) Paskalda aylana chzish(circle) Paskalda to g ri chiziq chzish(line) Paskalda to g ri to rtburchak(rectangle) 13. beta 20 ta elementdan iborat belgili massiv bo lsa, u qaysi javobda to g ri tavsiflangan? a. var beta: Array[20] of Char; b. var beta: Array[-5..14] of Char; c. var beta: Array[0..20] of Char; d. var beta: Array[1..20] of String; 14. Algoritmda ko rsatmalar qanday bo ladi? a. Qisqa b. Uzun c. Chekli d. Murakkab 15. Paskal dasturlash tilini ishga tushiruvchi fayl joylashgan papkani ko rsating? a. BGI b. BIN c. UNITS d. Barchasi 16. Paskal dasturlash tilidagi arifmetik amallarni ko rsating. a. AND, OR, NOT b. Barchasini c. $, d. +, -,, / 17. Haqiqiy turdagi o n bir satrli va sakkiz ustunli haqiqiy turdagi jadval qanday tavsiflanishini aniqlang. a. To g ri javob yo q b. var B: array [-1..9,7..15] of real; c. var A: array [20..30,18..25] of real; d. var G: array [1..8,-1..9] of integer; 18. Paskaldagi Byte turdagi o zgaruvchi qiymatlari yozilgan javoblarni aniqlang a b c d Paskal dasturlashtirish tili qachon va kim tomonidan yaratilgan? 33

34 A) B) D) E) a. 1965, Blez Paskal b 1969, Nikalos Virt s. 1957, Jon Bekus d. 1975, Bill Geyt 20. Paskal dasturlash tilida dasturga nom berish qaysi javobda berilgan? a. Program 9_sinf; b. Uses Crt; c. Var a21: integer; d. Label K_L; 21. Paskal dasturlash tilida o nli kasr qanday yoziladi? Javob: O nli kasrlarning butun va kasr qismini ajratuvchi vergul o rniga paskal dasturlash tlida nuqta yoziladi. Masalan : 5,31 = Bo sh satr - nima? Javob: Apostrof ichida hech narsa yozilmasa u bo sh satr deyiladi. 23. Faylli o zgaruvchilar deb nimaga aytiladi? Javob: Faylli o zgaruvchilar orqali tashqi xotiraga joylashgan fayllar 24. S: array [ 1..4,2..6 ] of real massiv elementlarining sonini ayting? Javob: satrlari 1 dan 4 gacha va ustunlari 2 dan 6 gacha tartiblangan haqiqiy qiymatli S nomli 2 - o lchovli massiv. 25. Identifikator nomi qanday yoziladi? Javob: Identifikator nomi lotin harfidan yoki tagchiziq ( _ ) belgisidan boshlanishi va probellarsiz yozilishi shart. 26.Algoritm bu a. Maslani erishish uchun bajariladigan amallar ketma-ketligi b. Maqsadga erishish uchun bajariladigan amallarning tartibli izchil ketmaketligi c. Masalani yechish usuli d. Matematik formula 27.Algoritmni tasvirlash usullaridan qaysinisi eng ko rgazmali hisoblanadi? a. So zlar orqali b. To g ri javob yo q c. Formulalar orqali d. Blok-sxema 28. Tavsifga mos algoritmni aniqlang. a)amallar tartibi buzilmasdan ketma-ket bajariladigan algoritmlar qanday ataladi? (Chiziqli) b)shart asosida u yoki bu amallar ketma-ketligidan bittasi bajariladigan algoritmlar qanday ataladi?(tarmoqlanuvchi) s)biror shart bajarilmaguncha qayta-qayta bajariladigan algoritmlar qanday ataladi?(takrorlanuvchi) 29.Algoritmni kompyuter tushunadigan til da ifodalanishi nima deyiladi? a. Paskal b. Reja 34

35 c. Formula d. Dastur 30.So'z yordamida berilgan ifodalarni paskal dasturlash tilida qanday yozilishuini aniqlang. a)alfa belgili o zgaruvchi (var alfa: Char;) b)alfa butun qiymatli o zgaruvchi(var alfa: Integer;) s)alfa haqiqiy qiymatli o zgaruvchi (var alfa: Real;) d)alfa satrli o zgaruvchi(var alfa: Real;) 31.Kiritish va chiqarish operatorlarini aniqlang. a. While b. Close c. Read d. Write 32.Qaysi javobda tarmoqlanish operatori berilgan? a. If Then b. Write c. Read d. For To Do 33. Qaysi javobda parametrli takrorlanish operatori berilgan? a. Read b. Write c. For To Do d. If Then 34.Qaysi javobda shart bo yicha takrorlanish operatori berilgan? a. While b. For To Do c. Write d. Read Paskalda grafika bilan ishlash uchun qaysi moduli ishlatiladi. a Graph b Graf s Crt d System 2. Paskalda ekran bilan ishlash uchun qaysi moduli ishlatiladi. a Graph b Graf s Crt d System 36. Jahon miqiyosida Pascal tili nechanchi yilda o rta maktab o quvchilari uchun rasmiy o rganish uchun tavsiya etilgan? a b

36 c d Qaysi javobda mantiqiy miqdorlar tavsiflangan? a. var sh: Integer; b. var sh: Boolean; c. var sh: Char; d. var sh: String. 38. Kelajakdagi programmalash tillarining asosiy xususiyati nimada bo lishi kerak. a. Operatorlar juda qisqa bo lishi kerak; b. Har bir harfning o z vazifasi kelib chiqishi kerak; c. Amallar paralel bajarila olinadigan bo lishi kerak. d. Programmani kompyuterga og zaki aytadigan bo lishi kerak 39. Quyidagi dastur ko rinishining natijasi qanday? u:=1; d:=9; e:=u+d; Writeln(e); a.10 b. 9 c. 0 d Qo zg aluvchi nuqtali o zgarmas sonni ko rsating. a.3.1 b E+04; c. 7 d ZiyoNET bu: a. Internet-magazin b. Jamoat ta lim axborot tarmog i c. Internet provayder kompaniyasi nomi d. Xususiy virtual tarmoq bu: a. Milliy qidiruv tizimi b. Jamoat ta lim axborot tarmog i c. Internet provayder kompaniyasi nomi d. Xususiy virtual tarmoq 43. Dastur qachon grafik yoki nografik interfeysga ega bo ladi? a. Hamma javoblar to g ri b. Insonnig dastur bilan, dasturning inson bilan muloqotga kirishish usuli; c. Dasturlar xilma-xil bo lganida; d. Dasturning ishlash muhitiga qarab; 44. Axborot resurslarida saqlanayotgan va ishlov berilayotgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va qog oz ko rinishidagi xujjat bilan bir xil yuridik kuchga ega bo lgan axborot nima deb ataladi? a. Axborot resursi b. Elektron raqamli imzo c. Elektron xujjat 36

37 d. Axborot 45. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to g risida gi O zbekiston Respublikasi qonunining asosiy maqsadi: a. Axborotlashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish b. Axborot erkinligi prinsipi va kafolatlariga rioya etilishini ta minlash c. Elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga solish d. elekommunikatsiyalarni yaratish, ishlatish va rivojlantirish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 46. Axborotlar yoki ularni qayta ishlash vositalarining to g iriligi, ochiqligi, yaxlitligi va maxfiyligini qo llab-quvvatlashga erishish bilan bog liq bo lgan aspektlar qanday nomlanadi? a. Хavfsizlik siyosati b. Aloqa kanallarini himoyalash c. Axborot xavfsizligi d. Тizim xavfsizligini boshqarish 47. Pascal tili qanday tillar turkumiga kiradi? a. Chiziqli; b. Tarkibiy; c. Norelyatsion; d. Faol. 48. Paskal dasturlash tilida o nli kasr qanday yoziladi? Javob: O nli kasrlarning butun va kasr qismini ajratuvchi vergul o rniga paskal dasturlash tlida nuqta yoziladi. Masalan : 5,31 = F6 - tezkor klavishi qanday vazifani bajaradi? Javob: F6- klavishi bosilganda bir oynadan ikkinchi oynaga o tiladi E + 05 matematik ko rinishini ayting? Javob: 3.8 ko paytirilgan o nning 5 darajasi yoki

38 VEB-TEХNOLOGIYALAR VA ULARNING IMKONIYATLARI Kirish "Veb-texnologiyalar va ularning imkoniyatlari" bo limi o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. XX ars oxiri va XXI asr boshlarida kishilar hayotida eng katta va chuqur o rin olgan olamshumul yangiliklardan biri informatsion-kommunikatsiya texnologiyalarining va birinchi navbatda internet xalqaro tizimining amalda qullanishi desak adashmaymiz. Hozirgi kunda bolalar bog chasida bolalar tarbiyasidan boshlab to Marsgacha uchirilayotgan kosmik apparatlarni boshqarishdek insonlar faoliyatida kompyuter texnologiyalarining joriy etilishi hech kimga sir emas. Informatsion-kommunikatsion texnologiyani (IKТ) biron bir sohada qo llash ushbu soha faoliyatini to liq anglash, uning o ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qarorlar qabul qilishini taqozo etadi. IKТ ni ta lim sohasida joriy etish, o kish, o kitish, mustakil ta lim olish, masofadan o qitish kabi keng doirada qo llash juda tezlik bilan rivoj topmoqda. Ayniqsa bu sohada internet tizimining qo llanilishi imkoniyatlari ortib boradi. Shu o rinda aytish joizki, IKТ ning ta lim tizimiga tadbiqini bitta ilmiy izlanish doirasida to liq yoritib berish, uning barcha muammolari va yechimlarini tadqiq etishning imkoni yo qdir. Ushbu bo limdahtml va CSS ga kirish, CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish, Veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlari haqida tushunchalar bilan tanishasiz. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi HTML va CSS ga kirish CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish Veb- texnologiyalar va ularning imkoniyatlari. Kutilayotgan natijalar VEB-TEХNOLOGIYALAR VA ULARNING IMKONIYATLARI BO LIMIDAN KUТILAYOТGAN NAТIJALAR Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart (ushbu kursga biriktirilgan tegishli hujjatga qarang). Kurs jadvalida berilgan barcha ma lumotlar on-line kurs sahifasida sizga berilgan boshlanish va tugash kunlari davomiyligiga mos ravishda tuzilgandir. Amaliy sabablarga ko ra, sizdan kurs jadvalida berilgan boshlanish sanalarini quyidagi sahifada keltirilgan har bir bo limga sarlavha sifatida ishlatishingiz talab 38

39 qilinadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavvurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Ushbu bo lim yakunida siz: - HTML va CSS ga kirish va unda ishlash ko nikmasiga ega bo lasiz; - CMS tizimlari yordamida o z veb-saytlar yaratish haqida tushunchalarni o rganasiz. - Veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlari amaliyotda qollay olasiz. - O`quvchilarni Veb-texnologiyalari tushunchalarini shakllantirish ko nikmasiga ega bo lasiz. Тerminlar VEB-TEХNOLOGIYALAR VA ULARNING IMKONIYATLARI TERMINLARI HTML Hyper Text Markup Language so zlarining qisqartmasi bo lib, umumiy holda gipermatnli belgilar tili, degan ma noni anglatadi. Gipermatn biror matn orqali o zga ma lumotlarga murojaatni ta minlaydi. Belgilar sahifadagi ma lumotlarning (matn, rasm, jadval ) qanday formatda namoyon bo lishini belgilash imkonini beruvchi, kodlar sifatida kiritilgan belgilar ketma ketligidir. Kompyuter tili boshqa dasturlash tillari kabi to g ri natijalarga erishish uchun ma lum qoidalarga amal qilishni talab qiladi. 39

40 HTML va CSS ga kirish HTML da yozilgan Web- sahifa odatda brauzer deb nomlanuvchi maxsus dastur yordamida quriladi. Bu so zning o zbekchaga to g ridan to g ri tarjimasi «sharxlovchi dastur» ma nosini beradi. Brauzerning asosiy vazifasi foydalanuvchi talabiga muvofiq manzilni internetdan topish va qiyinchiliksiz uni tasvirlashdir. Oldiniga brauzer HTML tilida yozilgan «instruksiyani» tahlil qiladi va bu instruksiya yordamida Web sahifada mavjud bo lgan axborotni tasvirlaydi. Hozirgi kunda ishlatiladigan 12 tadan ortiq Web brauzer mavjud bo lib, Web sahifa tayorlovchilar bu brauzerlarning xususiyatlarini e tiborga olishlari kerak. Bular Netscape Navigator va Microsoft Internet Explorer (IE), Opera, Mozilla va h.k. brauzerlaridir. Demak shunday ekan keling oldin brauzerlar to g risida so z yurita qolaylik. Mazkur ma ruza orqali HTML va CSS ga kirish va ularning imkoniyatlari haqida ma lumotlarga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring. Siz o z veb- sahifangizni qanday bo lishini xohlardingiz, uni yaratishda HTML tilining qaysi teglaridan foydalangan bo lardingiz va qay darajada. 2. Marhamat qilib quyida ilova qilingan mavzu bilan tanishib chiqing. HTML va CSS ga kirish 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 1. Har bir yaratilayotgan veb brazerlari tavsiflari va imkoniyatlari yanada ortishi bilan bir-birlaridan farq qiladi ushbu farqlar haqida fikringiz. Fikringizni izohlang. 2. Web sahifalar yaratishda qo llaniladigan dasturlarning va texnologiyalarning ro yxatlari izohlarini to gri ko rsating (1-jadvalda). 40

41 Dasturlash tili va texnologiya izoh nomi 1. HTML (Hyper Text Markup A). WWW sistemasi uchun hujjat Language-gipermatn belgilash tayyorlashda ishlatiladi. HTML hujjatning tili) tuzilishini ifodalovchi uncha murakkab bo lmagan buyruqlar majmuidan iborat. 2. JAVA dasturlash tili b) Java bizga ma lum dasturlash tillariga (S, S++, S#) o xshab qurilgan, ya ni uning ham o z obektlari mavjud. Java ayniqsa, qidirish imkoniyatini kuchaytirishni amalga oshiruvchi axborot serverlar yaratishda keng qo llanilmoqda. 3. JAVA SCRIPT dasturlash c) HTML hujjatlarni yaratishda ishlatiladi. Unda texnologiyasi makrobuyruq texnologiyasi, ya ni bir necha buyruqni bir makrobuyruq shaklida tasvirlash keng qo llanilgan. 4. XML (Extensible Markup d) Zamonaviy, universal to liq Language- kengaytirilgan moslashuvchan, tizimli, modulli va arzon belgilash tili elektron resurslar yaratishda qo llaniladi. XML jaxon o rgimchak uyasida axborotnijoylashtirish uchun maxsus ishlab chiqarilgan til bo lib, xuddi HTML kabi ishlaydi. 5. PHP-tili, HTML kodda e) Har kungi saytga murojaat qilganlarni sonini yaratiladi va server tomonidan saqlab borish yoki mijozlar talabini saqlaydigan bajariladi. ya ni ma lumotlari dinamik ravishda o zgarib boradigan saytni yaratish talab qilingan bo lsin. Buning uchun ham turli dasturlash tillari yaratilgan. Shunday tillardan biri PHP tilidir. 41

42 CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish. ZiyoNET tarmog ida yoshlarning, o quvchilarning va manfaatdor shaxslarning axborot texnologiyalardan foydalanish malakalarini yanada rivojlantirishni tashkil etish uchun bepul sayt-satellitlar yaratish imkoniyati yaratilgan. Sayt-satellitlar kuzatib boradigan tematik saytlar, Wordpress CMS platforma bazasida domenning uchinchi darajasida foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan saytlar bo lib, ushbu saytlarni boshkarish uchun foydalanuvchiga kompyuterni boshqarish asosiy talablarini bilishi yetarlidir. Ayni vaktda ZiyoNET tarmog ida ushbu platformada turli yo nalishlar bo yicha (ta lim, madaniyat, jamiyat, sport, pedagogika va boshkalar) 6000 dan ortik saytsatellitlar yaratilgan. Mazkur ma ruza orqali Siz bilan ZiyoNET tarmog ida sayt-satellitlar yaratishni ko rib chiqasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring. Veb sayit o zi nima va uni yaratishda qanday talablar qoyilishi haqida fikringiz. 2. Marhamat qilib quyida ilova qilingan mavzu bilan tanishib chiqing. CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 1. Sayt imkoniyatlaridan to liq foydalanish uchun ro yhatdan o tish tartibi, Id.uz nima? Undan qanday ro yxatdan o tiladi. Fikringizni izohlang. 2 ZiyoNET ta lim portalida sayt ochish uchun qanday tartib va qoidalarga amal qilish talab etiladi 42

43 Veb- texnologiyalar va ularning imkoniyatlari. Internetning WWW xizmati asosan web-sahifalarga bog liq ekan, ular qanday yaratiladi? degan savol tug ilishi tabiiy. Web-sahifalar HTML (Hypertext Markup Language Gipermatnli markerlash tili) tilida yoziladi. HTML dasturlash tili hisoblanmaydi. Bu tilda hujjat (web-sahifa) tayyorlash uchun Windowsning Bloknot kabi oddiy matn muharriri yetarli. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring. Ushbu modul yakunida siz: Bitta HTML-hujjatni turli web-brauzerlarda ko'rganda ular bir xil ko'rinadimi? 2. Marhamat qilib quyida ilova qilingan mavzular bilan tanishib chiqing. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashq va topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 1. Jadvalning bo sh kataklarini to ldiring: Deskriptor <HTML> web-sahifa boshlanishini Vazifasi Web- sahifa yakunlanganini <D> biror amal boshlanishni <H1> <TITLE> Bu deskriptor abzats boshlanishida yoziladi va o zidan keyin yozilgan matndan oldin bo sh satr qoldiradi. <BR> Matnda yangi satrga o tish uchun. Bu deskriptorni matnda bo sh satr qoldirish uchun ham ishlatish mumkin <B>,<I>,<U> Budescriptoryordamidamatnweb-sahifagaHTMLhujjatdaqandaykiritilgan bo lsa, shunday ko rinishda chiqariladi. 43

44 Deskriptor <FONT SIZE> Vazifasi Shrift o lchamini belgilash uchun Web-sahifada fon rangini o zgartirish <UL> markerli ro yhat <OL> <LI> Ro yxat punktlarini Web-sahifaga jadval kiritish uchun, <TR> deskriptori jadval satrini, <TD> deskriptori esa jadval ustunini belgilaydi <TABLE BORDER> <IMG> Jadvalning chegara chiziqlar hosil qilinadi Web-sahifaga rasm joylashtirish uchun <A HREF> <A NAME> Web-sahifaning o tish kerak bo lgan joyiga bu deskriptor yordamida manzil kiritiladi. Forma kiritish uchun <TEXTAREA> bir nechta satrdan iborat matn maydoni ajratiladi Yaratilgan forma javoblari bilan qaytib kelishi uchun bu deskriptoridan foydalaniladi Topshiriqni bajarish uchun jadvalni belgilab nusxa ko'chiring va quyidagi oynaga qo'ying, shunda jadvalni to'ldirish imkoni bo'ladi.topshiriqni "Jo'natish" tugmasini bosib qo ying; 2.Quyidagi berilganlar ichidan buyruqlar va ko rsatmalarni ajrating va jadvalda ularni alohida ustunlarga kiriting: VSPACE, Bgcolor=, METHOD=, ALIGN, Top, LEFT, WIDTH, Middle, Bottom, HSPACE, JUSTIFY, VALUE=, Text=, TYPE=CHECKBOX, HEIGHT, RIGHT, CENTER,SRC, METHOD=POST 44

45 Buyruqlar Ko rsatmalar Bu jadvalni to'ldirish uchun uni belgilang va quyidagi oynaga qo'ying, ya'ni menyudan Kopirovat-Vstavit amalini bajaring.keyin to'ldirish imkoniyati bo'ladi. Хulosa VEB-TEХNOLOGIYALAR VA ULARNING IMKONIYATLARI Siz ushbu bo limda veb texnologiyalari, ularning imkoniyatlari, HTML va CSS ga kirish hamda CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratishbo yicha nazariy va amaliy topshiriqlarni bajarish malakasiga ega bo ldingiz. Bo lim bo yicha olgan bilim ko nikma va malakalaringizni tekshirish uchun marhamat qilib Nazorat topshiriqlari moduliga o ting va mavzular bo yicha berilgan topshiriqlarni bajarib, tyutoringizga yuboring. Bo lim bo yicha o z fikr va mulohazalaringizni Kurs forumida qoldiring. So ngra Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish va iqtidorli o quvchilar bilan ishlash bolimini o rganishingiz mumkin. 45

46 3.1.3.INFORMATIKA FANINI BOSHQA FANLARGA TADBIQ ETISH VA IQTIDORLI O QUVCHILAR BILAN ISHLASH Kirish "Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o quvchilar bilan ishlash" bo limi o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining 82 soat hajmdagi mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. Ta limda shunday ilg or pedagogik texnologiyalardan foydalanmoq kerak-ki, bunda o quvchi ta lim tizimiga moslashtirilmay, aksincha, ta lim tizimi turli shaxsga xos barcha xususiyatlari (erkinlikka intiluvchanlik, mustaqillik, shaxsiy fikrlarning mutloq o ziga xos tizimga ega bo lishi, o z-o zini tasdiqlash ehtiyojining mavjudligi va boshqalar)ni hisobga olgan holda, o quvchiga uning o ziga xosligi (individualligi)ni rivojlantirish imkonini berish, uning o z-o zini rivojlantirishi, namoyon etishi uchun sharoit yaratish lozim. Zero, har qanday o quvchi o ziga va faqat o zigagina xos takrorlanmas tabiati, xarakter xususiyatini faollashtirish va namoyish etishga intiladi. O quvchilarga ta lim-tarbiya berish faqat dars jarayonida emas, balki darsdan tashqarida ham amalga oshirilishi kerak. Buning uchun ularni turli to garaklar, viktorina, tanlov, fan olimpiadalari kabi tadbirlarda faol ishtirok etishlariga erishish lozim. Ushbu bo limda o`quvchilar bilan virtual hamkorlikda ishlash texnologiyalari, informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish yo llari, o quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash yuzasidan ko nikmalar rivojlantiriladi. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi Iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari. Kutilayotgan natijalar Informatika fanini boshqa fanlarga tatbiq etish va iqtidorli o quvchilar bilan ishlash bo limidan kutilayotgan natijalar Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart (ushbu kursga biriktirilgan tegishli hujjatga qarang). Kurs 46

47 jadvalida berilgan barcha ma lumotlar on-line kurs sahifasida sizga berilgan boshlanish va tugash kunlari davomiyligiga mos ravishda tuzilgandir. Amaliy sabablarga ko ra, sizdan kurs jadvalida berilgan boshlanish sanalarini quyidagi sahifada keltirilgan har bir bo limga sarlavha sifatida ishlatishingiz talab qilinadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavvurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Ushbu bo lim yakunida siz: - O`quvchilar bilan virtual hamkorlikda ishlash texnologiyalari ko nikmasiga ega bo lasiz - Iqtidorli o quvchilar bilan ishlash usullarini o rganasiz. - Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish bo yicha malakalarga ega bo lasiz. - O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash bo yicha tushunchalarga ega bo lasiz. Тerminlar Informatika fanini o`qitishning o`quv-me`yoriy va nazariy asoslari terminlari Ko nikma - topshiriqning u yoki bu turini bajarish malakasining avtomatlashuvi. Malaka - ma lum mehnat faoliyatida tayyorgarlik darajasi. Kasbiy mehnatga o qitish vaqti hamda mazkur sohadagi ish staji bilan baholanadi Iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari. Iqtidorli o quvchilar bilan ishlashning eng samarali usullardan biri sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish hisoblanadi. Informatikadan o tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni dars mashg ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va chuqudashtirishga qaratilgan bo lishi kerak. Shundagina sinfdan tashqari mashg ulotlar dars mashg ulotlarining mantiqiy davomi bo Iib xizmat qila oladi. Maktab tajribasida informatikadan sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari uchraydi: viktorina, tanlov, olimpiada, informatikadan devoriy gazetalar, to garak va boshqalar. Mavzuni o rganishni boshlashdan avval o z tajribangizga tayangan holda aytingchi,informatika fanini o qitishda sinfdan tashqari ishlar Siz uchun qay darajada ahamiyatga ega 47

48 Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring. Iqtidorli o`quvchilar bilan hamkorlikda ishlash qanday tushunchaga egasiz. 2. Marhamat qilib quyida ilova qilingan mavzu bilan tanishib chiqing. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring.iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari. 1. Informatika fanidan o quvchilar bilan virtual ishlash hamda an anaviy ishlash maqsadi o xshashliklari va farqlarini yozing. 2. Informatika fanidan oquvchilar virtual ishlashni tavsiflab bering. Yozing 3. Informatika fanidan iqtidorli o quvchilar bilan ishlash usullari haqida fikringizni bayon qiling Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish. Informatika shunday fanki, uni barcha fanlarga tadbiq etish mumkin. Nafaqat mumkin, balki barcha fanlarni o qitishda axborot texnologiyalaridan, zamonaviy kompyuter texnikasidan foydalanish zamon talabidir. Barcha fanlar bo yicha taqdim etilayotgan elektron darsliklar, multimedia mahsulotlari amaliyotga tadbiqi. Matematika, fizika, biologiya, kimyo fanlari bo yicha laboratoriya mashg ulotlarini tayyorlashda va qo llashda dasturiy ta minotlardan foydalanish keng ommaviy ravishda ta lim tadbiq etilmoqda. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring Mavzuni o rganishdan avval aytingchi, informatika fani yutuqlarining jamiyat traqqiyotidagi o rnini siz qanday izohlaysiz? Sizning fikringizcha informatika fanini o zingizning ish faoliyatingiz va ta lim muassasangiz faoliyatida qo llash qanday samara berishi mumkin deb o ylaysiz. 2. Marhamat qilib quyidagi mavzular bilan tanishib chiqing. Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish. 3. Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqni bajarish orqali tekshiring. 48

49 1)Kompyuterlarning san atga qanday aloqasi bor? Yozing. 2) Kompyuterlarning aniq fanlar yo nalishida qanday samarali natijalar berishi mumkin deb o ylaysiz? Fikringizni bayon eting. 2)Jadvalda yozilgan sohalarda AKT foydalanishning o ziga xos tomonlarini tasvirlang. Sohalar AKT qo llashning o ziga xos tomonlari Ta lim sohasi Marketing sohasi Тibbiyot sohasi Jadvalni quyidagi oynaga ko'chiring va to'ldiring. 49

50 O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari. Ma lumki yurtimizda har yili fan olimpiadalari o tkaziladi. O quvchilar ichida DTS talablarini osonlik bilan o zlashtiradigan, informatikadan ko proq bilimga ega bo lishni istaydigan iqtidorli yoshlar doim topiladi. Bunday o quvchilarni bilimga intilishini yanada rivojlantirish, ularni munosib rag batlantirishning samarali usullaridan biri fan olimpiadalariga jalb etishdir. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1.Mavzuni o rganishdan avval quyidagi savol javobini o ylab ko ring. Informatika fanidan olimpiadalarning o quvchilar ijodiy faoliyatidagi roli qanday?fikrlaringizni bayon qiling. O z faoliyatingizda o quvchilarni fan olimpiadalarga tayyorlash va samarali natijalarga erishish uchun qanday yo l tutgan bo lardingiz. 2. Mavzu haqida to'liqroq ma'lumotga ega bo'lish uchun quyida ilova qilingan mavzuni diqqat bilan o'qib chiqing. O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari. 3.Mavzu bo yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqni bajarish orqali tekshiring. 1.O quvchilar uchun olimpiadaning qaysi etapida olimpiada masalalarini yechish metodikasi tushunish va o zlashtirish, oz vaqtini to g ri taqsimlash, testlar tizimini to g ri tuzish muhimdir? Yozing 2. Natural M, N sonlar va A[1..M, 1..N]sonlarmassivi berilgan.massiv satrlari ichidan elementlari moduli yig indisi eng kattasini topuvchi dastur tuzing. 3. Natural N(<101) son va butun sonli A[1..N, 1..N] massiv berilgan. Massivning satrlarini ustunlari bilan almashtiring (ya ni, birinchi satr elementlari birinchi ustun elementlariga, birinchi ustun elementlari birinchi satr elementlariga aylanadi). A-boshlangich massiv, A T -o zgartirilgan massiv. 4. Butun sonli A[1..6, 1..6]massiv elementlarini jadval ko rinishida ekranga chiqarish dasturini tuzing. 5. Natural N va M sonlar, butun qiymatli A[1..N] va B[1..M] sonlar massivlariberilgan. Bu massivlarni o xshash yoki o xshash emasligini tekshiring. Massivlar o xshash deyiladi, agar ularda bir xil sonlar ishtirok etgan bo lsa. 50

51 Хulosa INFORMATIKA FANINI BOSHQA FANLARGA TADBIQ ETISH VA IQTIDORLI O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH Siz ushbu bo limda informatika fanidan o`quvchilar bilan virtual hamkorlikda ishlash, iqtidorli o quvchilar bilan ishlash, informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish usullari, o`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash bo yicha nazariy va amaliy topshiriqlarni bajarish malakasiga ega bo ldingiz. Bo lim bo yicha olgan bilim ko nikma va malakalaringizni tekshirish uchun marhamat qilib Nazorat topshiriqlari moduliga o ting va mavzular bo yicha berilgan topshiriqlarni bajarib, tyutoringizga yuboring. Bo lim bo yicha o z fikr va mulohazalaringizni Kurs forumida qoldiring. So ngra Informatika fanini o`qitishda pedagogik texnologiyalar modulini o rganishingiz mumkin. III - IV bo'limlar bo'yicha berilgan quyidagi yakuniy nazorat topshiriqlarini bajaring Oraliq nazorat testi Bo'lim bo'yicha olgan bilimingizni tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajaring. 1. Jadval ma lumotlarni kiritish uchun qaysi diskreptordan foydalaniladi? a. <TR> b. < TH > d. <TD > 2. Gipper murojaat nima? a. Hujjatdan boshqa hujjatga o tish. b. Bir sahifadan boshqa sahifaga o tish c. Hujjatni bir joydan boshqa joyga o tkarish d. Barcha javob to g ri 3. Manzil diskreptorini toping? a. < A NAME > b. < P ALIGN > c. < A HREF > d. < HTML> 4. COLSPAN - so zining ma nosi nima? a. Satrni birlashtirish b. ustunni birlashtirish c. Matnni tekislash d. Shriftni almashtirish 5. WEB- sahifalar tashkil etish texnologiyasiga ko ra necha turga bo linadi? 51

52 a. 3 b. 5 c. 10 d TYPE= submit ning vazifasi nima? a.formaning javobini qaytarib oladi. b. Formani tozalaydi. c. Formani jo natadi. d. Formani saqlaydi. 7. Dinamik- WEB-sahifalar qaysi ssenariy tili yordamida hosil qilinadi. a. PHP, ASP, DHML b. NAME, SIZE, PAP c. HTML, SELECT d. Barcha javob to g ri 8. Tarkibiy WEB sahifa nima? a. Bir mavzuga bag ishlangan WEB sahifa b. Turlil mavzuga tegishli Web- sahifa c. Elektron pochtadagi adres d. Barcha javob to g ri 9. Elektron pochtaga ma lumot yuborish diskreptorini toping? a.< A HREF= http > b. < A HREF= mailto:.. > c. < A HREF = name. > d. < A HREF = pochta:. > 10. Jadval, satr, katakchalar chegara chiziqlarining rangini o zgartirish qanday parametr orqali amalgam o shiriladi? a. CELLSPASING b. BORDER COLOR c. LEFT TOP d. A va D 11.Quyida berilgan tavsiflarda tushirib qoldirilgan so'zlarni yozing. a) Mumkin bo lgan barcha sharoitda, ixtiyoriy o qitish yoki boshqarish harakatlarida o quvchiga {1:SHORTANSWER:=tanlash#to'g'ri javob,tanlash} huquqini berish b) Faqat bilim berish emas, balki uning {1:SHORTANSWER:= chegaralarini # to'g'ri javob, chegaralarini } {1:SHORTANSWER:= ko rsatish # to'g'ri javob, ko rsatish} lozim. c) O quvchilar bilim, ko nikma va malakalarni ko proq {1:SHORTANSWER:= faoliyat # to'g'ri javob, faoliyat} shaklida o zlashtirishi. d) {1:SHORTANSWER:= Teskari # to'g'ri javob, Teskari} {1:SHORTANSWER:= aloqa # to'g'ri javob, aloqa} usullarining rivojlangan tizimi yordamida o quv jarayonini doimiy nazorat qilish. 52

53 e) Ta lim jarayonida pirovard natija samarasini oshirish va sarflanadigan kuchni kamaytirishga o quvchilarning bilim, qiziqish va imkoniyatlarini{1:shortanswer:= maksimal # to'g'ri javob, maksimal} ishlatish orqali erishish. 12. Uy vazifalariga mos darajalarini toping. a)dasturni qiyinchiliksiz o zlashtiradigan va predmetni yaxshiroq bilishga harakat qiladigan(uy vazifasining ikkinchi darajasini) b)o quvchi o z xohishiga qarab bajaradigan uy vazifasi(uy vazifasining uchinchi darajasini) s) Barcha o quvchilar oson tushunishi va bajara olishi kerak bo lgan uy vazifa(uy vazifasining birinchi darajasini) 13. HTML tilidagi hujjatni yakunlash uchun qanday teg qo llaniladi? a) HEAD b) /HTML s) /HEAD d) HTML 14. Sarlavha pog onalari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? a. joylashgan joyi bilan b. tuzilishi bilan c. harflarning rangi bilan d. harflarning o lchamlari bilan 15. Abzatsni sahifaning chap tomoniga joylashtirish. ap ALIGN= Left b P ALIGN= Justify s P ALIGN= Right d ALIGN= Left 15Abzatsni sahifaning kengligi bo yicha joylashtirish. ap ALIGN= Justify b P ALIGN= Right s P ALIGN= Left d ALIGN= Left 15.Abzatsni sahifaning o ng tomoniga joylashtirish. AP ALIGN= Right b P ALIGN= Left ) d P ALIGN= Justify 15.Abzatsni sahifaning o rtasiga joylashtirish uchun qanday buyruq ishlatiladi A(P ALIGN= Left ) B P ALIGN= Justify S P ALIGN= Left ) 16. Web-brauzer matnni formatlamasligi uchun qanday deskriptor ishlatiladi? a. /P b. P c. PRE d. BR 53

54 17. Ko k fonga qora harflar bilan yozilgan web sahifa yaratish uchun qaysi misol to g ri tuzilgan? a) <HTML> <H2 va fonga rang berish<h2> <BODY BGCOLOR="#FFFF00" TEXT="#FF0000"> <P> <BR> </BODY> </HTML> b) <HTML> <H2 va fonga rang berish<h2> <BODY BGCOLOR="#0000FF " TEXT="#000000"> <P> <BR> </BODY> </HTML> a. b b. a 18. Web-sahifada necha xil ro yxat ishlatish mumkin? a. 2 b. 1 c. 4 d Bo'sh qoldirilgan joylarni to'ldiring. Axborotlarni birlashtirish va ularni qayta ishlash, saralash hamda ma lumotlar omboridan ma lum shartlar asosida kerakli axborotlarni izlash va tanlash imkoniyatlarini beruvchi dasturiy vositalar bu Har qanday MOBTlar orqali ma lumotlar omborini tashkil etish tashkil etishdan boshlanadi Bo sh joyga qavs ichidagi so zlardan mosini qo ying. (So rov,forma, jadval,makros ) 54

55 21. Quyidagi jadvalda maydonlar sonini aniqlang. Familiyasi Ismi Otasining ismi sinfi maktabi Zaripova Muhabbat Olimjom qizi Akmalov Raxmat Olimjon o g li a. 3 b. 2 c. 4 d Quyidagi rasmda jadvallar tuzishning qaysi usulidan foydalanilgan. a. Konstruktor b. Berilganlarni kiritish yo'li bilan c. Usta 23. Siz o quvchilaringiz haqida ma lumotlar to plash uchun ma lumotlar obori yaratayapsiz deylik. Har bir o quvchining tavsifnomasini kiritish uchun maydon ajratdingiz Tavsifnomada o quvchining xarakteri, qiziqishlari, do stlariga munosabatlari va boshqa ko pgina o ziga xos xususiyatlarini kiritishingiz kerak. Bunday maydonning tipi qanday bo lishi kerak? a. Matnli b. Sonli c. Memo d. Sana/vaqt 24. Kalit maydonning tipi qanday bo ladi? a. Sonli b. Matnli c. Hisoblagich d. Sana/vaqt 25. Berilgan ma'lumotlarni jadvalga joylashtirganda tiplari qanday bo'ladi?o quvchilar hayoti haqida (Sonli) Library\uzedu.uz(Gipermurojaat) Logotip(OLE ob'ekt maydoni) (Sana/ vaqt) 55

56 Rahimov(Matnli) 26. O zaro bog langan jadvallardan berilgan shartga muvofiq tanlab olingan satrlardan hosil bo lgan jadval bu a. maydon b. so'rov c. makros d. yozuv 27. So rovlarni faqatgina ikkita jadvaldan hosil qilish mumkin. a. Yo'q b. Ha 28.Formalar ma lumotlar omborining qaysi ob ektlari uchun tuziladi? a. Hisobot b. Yozuv c. Jadval d. So rov 29. Formalarda jadvalning barcha maydonlari ko rsatilishi shart. a. Ha b. Yo'q Quyidagi savollarga javob yozing. 1. Uyga vazifa berishning qanday usullari bor? 2. Quyidagicha teglar yozilgan bo lsa web sahifaning ko rinishi qanday bo ladi? <HTML> <HEAD> <TITLE> Mening web-sahifam </TITLE> </HEAD> <H1 Ozodaning shaxsiy web-sahifasi</h1> <BR> <IMG SRC="ozoda.jpg"> </HTML> 3.<H1>deskriptordagi H va 1 larning ma nosini yozing. 4. Siz web sahifada olimpiadada uchta o rin olgan o quvchilarning ro yxatini yozmoqchisiz,masalan: 1.Ahmedov 2.Salimova 3.Rahimov Shu lavhani yozing. 5. Quyidagi jadvalni aks ettiruvchi html hujjat lavhasini yozing. FIO Fani bahosi Rasulov Fizika 5 6. Formalar yaratish ketma-ketligida qaysi amal ortiqcha 1. Ms Access ob ektlari orasidan Formani tanlaymiz 2. Formani usta yordamida hosil qilishni tanlab olamiz 56

57 3. Jadvallar va so rovlar satridan kerakli jadval tanlanadi 4. Imkoniyat maydonlari satridan kerakli maydonni ro yxatdan tanlab olamiz 5. Bitta maydon nomi -. > yoki barcha maydon nomlarini -. >> tugmalari orqali Forma orqali kiritish yoki o zgartirish mumkin bo lgan maydonlarni tanlaymiz. 6. Qo shimcha maydonlarni yozib kiritamiz 7. Forma turini tanlaymiz 8. Forma ko rinishini tanlaymiz 9. Formaga nom beramiz 10. Tayyor tugmasini bosamiz 30. Sinfdan tashqari ishlarga misol qaysi javobda berilgan? a. Viktorina b. O tilgan mavzuni mustahkamlash c. Uy vazifani tekshirish d. Aqliy xujum usulidan foydalanish 31. Sinfdan tashqari ishlarning qanday turlari mavjud? a. Viktorina b. Ertalik c. To garak d. Barchasi 32.Tabaqalashtirib o qitish metodi informatikaning qanday o ziga xos muammolarini hal etishga qaratilgan? a. O quvchilarning informatika fanidan har xil bilim darajasiga egaligi b. Barchasini c. O quvchilarning kompyuterdan foydalanish imkoniyati d. O quvchilarning kompyuterda ishlash darajasining har xilligi 33. Shaxsni faollashtirishga yo naltirilgan ta lim texnologiyalarining asosiy konsepsiyasi: a. To g ri javob yo q b. Dars o tishning monalog usuli c. Тa limda o quvchi shaxsiga faoliyatli yondashuv d. Dars o tishning dialog usuli 34.O quvchining bilish faoliyatini tashkil etish usul va metodlar qaysilar? a. Dialogik munosabat b. Tadqiqot c. Muammoli-izlanish d. Barchasi 35. Topshiriq asosida individual ishlash natijasida muammoni ko rish, gipoteza yaratish, yechimni toppish amonokonstruksiya b Sotsiokonstruksiya s Refleksiya 35 Kichik guruxlarda ishlash ASotsiokonstruksiya b Monokonstruksiya srefleksiya 57

58 35 O quvchining shaxsiy hayotiy yondashuvi, kechinmalari va tafakkurida kechayotgan o zgarishlarni taxlil qilish, o zining tafakkur qobiliyati, erishayotgan yutuqlari, shuningdek, mag lubiyatlarining sabablarini bilishga intilish arefleksiya b Monokonstruksiya s Sotsiokonstruksiya 36. Mamlakatimizda informatikadan fan olimpiadasi necha turda o tkaziladi? a. 2 turda: test topshiriqlari va amaliy (dastur tuzish) b. To g ri javob yo q c. 1 turda: test topshiriqlari d. 3 turda: test topshiriqlari, amaliy (dastur tuzish) va laboratoriya ishi 37. Axborot texnologiyalarini qaysi sohalarda qo llash mumkin? a. Ta lim sohasida b. Bank sohasida c. San at sohasida d. Barchsi to g ri 38. Axborot texnologiyalarini qaysi sohalarda qo llash mumkin emas? a. To g ri javob yo q b. Tibbiyot sohasiga c. Marketing sohasiga d. Ishlab chiqarish sohasiga 39.<DIV> diskreptorining vazifasi nima? A WEB sahifada blok xizmatini bajaradi. B WEB sahifada paragraf vazafini bajaradi S WEB sahifada bunday teg mavjud emas 40. < P > diskreptorining vazifasi nima? A WEB sahifada abzaslarni belgilash uchun ishlatiladi. B WEB sahifada abzaslarni tomomlash uchun ishlatiladi S WEB sahifada matinni tomomlash uchun ishlatiladi 41. < Font size= > diskreptorining vazifasi nima? A WEB sahifada shrift o lchamini kiritish uchun ishlatiladi. B WEB sahifada raqam o lchamini kirishda ishlatiladi S WEB sahifada rang berish uchun 42.WEB sahifada # belgisi nima uchun ishlatiladi? A # belgisi orqali rang kodi kiritiladi. B # belgisi orqaliyozuv kiritiladi S # belgisi orqali rasm kiritiladi 58

59 43. < B > diskreptorining vazifasi nima? AHTML tilida matnga qalin shrift yozish uchun ishladiladi. B HTMLtilida matin ustidan chiziq chizib beradi S HTMLtilida matinni bir tarafga qiyshaytirib yozadi. 44. < BODY BG COLOR= > diskreptorining vazifasi nima? AWEB sahifa foniga rang berish uchun ishlatiladi. B Sahifa tekstiga rang beradi S BODY so ziga rang beradi D Xech qanaqa amal bajarmaydi. 45. Giper murojat nima? abir hujjatdan boshqa hujjatga o tishdir. b.xujjatni ichidagi ma lumotni izlash S. Barchasi to g ri 46. Internetning WWW hizmati nimalarga bog liq? a Kompyuterga b web sahifalarga s web-brauzerlarga dbarchasi to g ri 47. Web sahifa qaysi dasturda tayyorlanadi? abloknot. b Dastur s Word d Barchasi to g ri. 48. Shrift o lchamini o zgartirish uchun qo llaniladigan diskreptor berilgan javobni aniqlang? a. < FONT SIZE => b. < TEXT => c. < BODY BG COLOR=> d. BODY TEXT=> 49. Web sahifalar tashkil qilish texnologiyasiga ko ra qanday turlarga bo linadi? a. Statik b. Dinamik d. Inter aktiv d. Barcha javob to gri 50. INPUT NAME ning vazifasi? a. Maydon yo nalishini belgilaydi b. Sig ishi mumkin bo lgan belgilar soni 59

60 c. Maydon nomi d. Barcha javob to gri 60

61 3.2. «Fanni o qitishda pedagogik texnologiyalar» moduli bo yicha masofadan malaka oshirish kursi tinglovchilarining tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan talablar Тinglovchilar quyidagilarni bilishlari kerak: - ta lim sohasidagi davlat siyosiy asosiy yo nalishlarini va strategiyasini; - pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o qitish metodlari, tushunchalari ilmiy asoslarini, uning kategogiyalari va prinsplarini; - o quv jarayonini tashkil etish shakllari va metodlariga zamonaviy talablarni. Тinglovchilar quyidagi ko nikmalarni egallashlari kerak: - psixologik - pedagogik adabiyotlar bilan samarali ishlash; - ta lim jarayonida o quvchi shaxsni, shaxs sifatlari tuzilishlarini; - pedagogik texnologiyalar turlarini va asosiy sifatlarini; - o quv jarayonini texnologiyalashtirish haqida tasavvurga ega bo lishi kerak; - zamonaviy pedagogik va innovatsion texnologiyalarni; - pedagogik terminalogiyalarni; - Sharq mutafakkirlari va Ғarb, Rossiya olim pedagoglarning pedagogik meroslarini o rganish. Тinglovchilar quyidagilarni bajarishni bilishlari kerak. - shaxsning ma naviy-axloqiy sifatlarini faol shakllantirib keyingi amaliy faoliyatida ta lim jarayonini pedagogik texnologiya prinsiplariga mos ravishda pedagogik maqsadga muvofiq tashkil etish va amalga oshirishni; - o qitishga texnologik yondashish asosida pedagogik faoliyatni rejalashtirishni va mashg ulotning o quv maqsadlarini qo ya bilishni; - amaliy mashg ulotlarni modellashtirish, bo lishi mumkin bo lgan kiyinchiliklarni oldindan ko ra bilish va xatolarni oldini olish strategiyasini ishlab chiqishni; - o quv jarayonini «jonli», ijodiy olib boradigan o qitishni interaktiv zamonaviy metodlarini egallagan bo lishi kerak; - o quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarish metodlarini bilishi kerak; - o qitish va bilimni diagnostika hamda nazorat qilish turli vositalari va usullaridan samarali foydalanishi va o zining talablari va ta lim standartlarining yangi talablariga mos ravishda mustaqil yangi metodik usullarini yaratishni; - o zaro fikrlarni tushunib olishni, mashg ulotlarda psixologik erkinlik vaziyatini yaratishni va ularni tanlash qobiliyatini. - dastur asosida o quv materiallarni didaktik tuzish; - o qitish texnik vositalari va EHMda amaliy ishlash; - kerakli metodik hujjatlarni tuzish; - zamonaviy pedagogika fani yutuqlari va ilg or pedagogik tajribalardan amaliy foydalanib mustaqil bilim olish; 61

62 - ishga ijodiy yondoshib, pedagogik tadqiqotlarni o tkazish; - empatik (birga qayg urish hamdarlik) va muomalada ochiqlik; - ijodiy, erkin fikrlovchi, barkamol va har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantiruvchi ma naviy tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirish; 3.2. Informatika fanini o qitishda pedagogik texnologiyalar modulining o quv-mavzu rejasi (18 soat) Soatlar Modul bo limlari va mavzulari Тarmoq orqali KS Jami soat O M TM ON Jami Pedagogik texnologiyalarning ta lim sifati samaradorligini oshirishdagi o rni (10 soat) Jami: Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari Muammoli ta'lim texnologiyasi O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi (8 soat) Jami Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish 62

63 3.2.1 Informatika fanini o qitishda pedagogik texnologiyalar modulining o quv dasturi (18 soat) Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari (10 soat) Innovatsion pedagogik texnologiyalarning ta lim samaradorligini oshirishdagi o rni, o quv jarayonida interfaol metodlar, vositalardan foydalanish. Dars modullari haqida tushunchalar Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari. Interfaol ta lim, uning shakllari, usullari vositalari va uni amalga oshirish jaroyoni ishtirokchilari Muammoli ta'lim texnologiyasi O quv jarayonida muammoli ta'lim texnologiyasi qollasning uslubiy asoslari. Dars jarayonida muommoni qoya olish va uni yechimini topishga yo naltrish O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim uslubiy asoslari. ta limning psixopedagogik asoslari Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi (8 soat) Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari. Umumta lim maktablarida informatikani o qitishda o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishi, darsga tayyorgarlik senariysini tuzishning uslubiy asoslari to g risida ma lumotlar Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish. Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishning o ziga xos xususiyatlari, informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish, informatika darslarini innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish usullari. 63

64 KIRISH Umumiy o'rta ta'lim maktab o'qituvchilarining zamonaviy pedagogik texnologiyalar bo'yicha yangi nazariy va amaliy bilimlarni muntazam ravishda oshirib borishlarini ta'minlash xalq ta'limi tizimining asosiy vazifalaridan biridir. E'tiboringizga havola etilayotgan ushbu modul "Fanni o qitishda pedagogik texnologiyalar" deb nomlanadi. Bu modul o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining 82 soat hajimdagi mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. Ushbu kurs o qituvchilarga ta lim berish jarayonida rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini qo llashda yordam berish, zamonaviy maktab o qituvchisining vazifalari va unga qo yilgan talablarni ta lim amaliyotiga tatbiq etishni o rgatish hamda o qituvchilarni bilim, ko nikma va malakalarini shaxsga yo naltirilgan o qitishda shaxsning psixik taraqqiyot qonuniyatlaridan unumli foydalanish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu modul orqali biz ishlab chiqilgan masofadan o'qitish kursi materiallarining, ya'ni matnlar, mashqlar, topshiriqlar mazmuni, tinglovchilar tomonidan o'zlashtirilish darajasi, vaqt taqsimoti kabi masofadan o'qitishning o'ziga xos talablariga qay darajada mos ekanligini mutaxassislar bilan hamkorlikda tahlil qilish imkoniga ega bo'lamiz. Mazkur modul quyidagi kichik modullarni o'z ichiga oladi: I. Pedagogik texnologiyalarning ta lim sifati samaradorligini oshirishdagi o rni II. Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi Kurs modullarida o'quv jarayoni hafta davom etadi. Har bir modul bo'yicha berilgan o'quv materiallarini o'rganish va topshiriqlarni bajarish uchun bir haftalik muddat belgilangan. Agar modul mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavvurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Kutilayotgan natijalar Fanni o qitishda pedagogik texnologiyalar kursidan kutilayotgan natijalar Fanni o qitishda pedagogik texnologiyalar kursi yakunida siz: Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo llashni o zlashtirasiz; Informatikani o qitish jarayonida interfaol usullardan samarali foydalanish usullarini bilib olasiz; Informatikani o qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan samarali foydalanishni o zlashtirasiz; O rta Osiyo va vatanimiz olimlarining Informatika va uni o qitish metodikasi rivojiga qo shgan hissalarini bilib olasiz. 64

65 Qancha vaqt? Masofaviy malaka oshirish kursi o quv modullarining o qish muddatlari Ushbu kurs 3 ta moduldan iboratdir. Birinchi modul uchun 44 soat shundan, 28 soat O M, 4 soat ТM, 2 oat ON, 10 soat KS, Ikkinchi modul uchun 18 soat, shundan, 10 soat O M, 2 soat ТM, 2 oat ON, 4 soat KS, Uchinchi modul uchun 12 soat, shundan, 9 soat O M, 1 soat ТM, 2 soat KS, belgilangan. Bu muddatlar sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart. 65

66 Masofaviy malaka oshirish kursi o quv materiallarini shakllantirishda foydalaniladigan shartli belgilar Kurs o quv qo llanmasi bilan ishlash davomida ishlatiladigan shartli belgilarni ko rishimiz mumkin. Bu belgilar muayyan matn bo lagiga ko rsatkich sifatida xizmat qiladi, ya ni topshiriq yoki mashqlarni bajarishda, kurs o quv qo llanmasidan unumli va to g ri foydalanishingizga yordam sifatida qo yilgan. Shartli belgilarning to liq to plami quyidagi jadvalda ko rsatilgan va ularning ma nolari bilan tanishib chiqishni tavsiya qilamiz. Mashqlar Baholash Topshi riq Amaliy mashg ulot lar Muhokama on-line da Yorda m Esda saqlang! Kutilayotg an natijalar O qish Fikrlas h O qish malakalari Xulosa Terminologiya Vaqt Maslahat 66

67 PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING TA LIM SIFATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDAGI O RNI KIRISH Pedagogik texnologiya - bu aniq ketma ketlikdagi yaxlit jarayon bo lib, u o quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Masofaviy ta'lim texnologiyalari haqida boshlang'ich tushunchalarga ega bo'lgan edingiz. Bu bo'limda esa sizlarga zamonaviy ta'lim texnologiyalari haqida ma'lumot beriladi.ishonamizki, sizlar "texnologiya" so'zi ta'lim-tarbiya jarayonida qanday ma'no kasb etishi haqida batafsilroq tushunchaga ega bo'lasiz. O'qituvchi o'z hayoti davomida 25 mingtadan ortiq dars o'tadi. O'quvchi 10 yil davomida deyarli 10 mingta darsda ishtirok etadi. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari Muammoli ta'lim texnologiyasi O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim. Kutilayotgan natijalar Pedagogik texnologiyalarning ta lim sifati samaradorligini oshirishdagi o rni bo limidan kutilayotgan natijalar Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. Dars- o'quv jarayonining asosiy tarkibiy qismi. O'qituvchi va oquvchining o'quv faoliyati asosan darsga qaratilgan bo'ladi. Mavzularni va darsni o`tish metodikalari o'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning umumiy qonuniyatlaridan iborat. Ularning tasnifi turli-tuman, soni juda ko'p, o'qituvchining amaliy faoliyatida qo'llash qobiliyati esa pedagogik madaniyatning, zamonaviy darsni olib borish madaniyatining poydevori hisoblanadi. Ushbu bo lim yakunida siz: Pedagogik tehnologiyalarning mohiyati va tasnifini, darsni rejalashtirish tehnologiyasini o'qituvchining konstruktiv faoliyati natijasi sifatida tushuntira olasiz hamda o'quv faoliyatida interfaol metodlarni va zamonaviy pedagogik texnologiyalar elementlarini amaliyotda qo'llash ko'nikmalaringizni rivojlantirasiz. Shu bilan birga o'quv faoliyatini rejalashtirishda muammoli vaziyatlarni yaratish qoidalarini qo`llash malakalariga ega bo'lasiz. 67

68 Fanni o qitishda pedagogik texnologiyalarbloki terminlari Тermi nlar Тexnologiya biror ishda, mahoratda, san atda qo llaniladigan usullar, yo llar yig indisi (Izohli lug at) Pedagogik texnologiya - bu aniq ketma ketlikdagi yaxlit jarayon bo lib, u o quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Pedagogik texnologiyaning asosiy tarkibiy qismlari: Motiv (Ehtiyoj, manfaat, maqsad, qiziqish, havas) Jarayon (Vosita, yo l, usul, faoliyat) Natija (Тa lim, tarbiya) Interfaol - ( inter bu o zaro, ast harakat qilmoq)- o zaro harakt qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo lishni anglatadi Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari. Kirish Hozirgi kunda «ta lim texnologiyalari» tushunchasi har bir maktab o qituvchisining diqqat e tiboridadir. Biroq bu muammoga munosabat bo yicha vaziyat va yondashuvlar shu darajada keng tarqalganki, natijada bugungi kunda pedagoglar nimani xohlasa shuni ya ni aniq bir o qituvchining maromiga yetgan muvaffaqiyatli ish tajribasidan tortib to ta lim usullari yaxshi ishlab chiqilgan darsgacha texnologiya deb atamoqdalar. Bu mavzuda siz pedagogiktexnologiya turlari va dars modullari haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Mavzuni o'rganish va berilgan topshiriqlarni bajarish natijasida siz ham ushbu savollarga o'z fikringizni bildira olasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o rganishni boshlashdan avval quyidagi savolni o'ylab ko'ring. 1) Qanday pedagogik texnalogiya turlari bilasiz? 2) Dars modullari haqida qanday tushunchaga egasiz? 2.Marhamat qilib quyidagi «Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari» mavzusidagi matnni o qib chiqing. 68

69 3.Mavzu bo yicha olgan bilimingizni quyidagi topshiriqni bajarish orqali tekshiring. 1) Siz dars o tish jarayonida qaysi pedagogik texnalogiyalardan foydalanasiz? Fikringizni izohlang. 2) Pedagogik texnologiyada asosiy e tibor ta lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida qanday turlarga ajratiladi. 3) Informatika fani o quv-rejasi asosida bir soatlik dars uchun texnologik xaritasi tuzing. 4. Ilova qilingan materialni o'qib bo'lganingizdan keyin quyidagi belgi ustida kursorni yo'naltiring va mashqni bajaring. (Har bir mashqni bajarishda "Kurs yo'riqnoma"ngizda berilgan mashq va topshiriqlarni bajarish bo'yicha ko'rsatmalarga amal qiling). 1){ maqsad} ta limda pedagogik texnologiylarni tanlash mezoni hisoblanadi. 2)YUNESKO me yoriy hujjatlarida pedagogik texnologiya quyidagicha ta rif berilgan: Pedagogik tehnologiya bu o z oldiga ta lim shaklini jadallashtirish {vazifasini} qo yuvchi, butun {1:SHORTANSWER:=o'qitish# to'g'ri javob, o'qitish } va {bilimlarni o'zlashtirish } jarayonini {texnik resurslar} va {insonlarning} o zaro hamkorlikdagi faoliyatini hisobiga olgan holda yaratish, aniqlash va tadbiq etishning tizimli { metodidir}. 3){ O'qitish metodlari} o qituvchi va o quvchilarning birgalikdagi faoliyatini tartibga solish yo llari, pedagogik texnologiyalarning asosiy tarkibi hisoblanadi Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari. Odatda pedagogik metod ta lim va tarbiya maqsadiga erishish vositasi sifatida ta riflanadi. Biroq shunday hollar ham bo ladiki, aniq bir maqsadni qo llash bilan ham pedagog ko zlagan maqsadiga erisha olmaydi, yoki dastlabki qo yilgan maqsadidan butunlay boshqa maqsadga erishadi.nima uchun bunday holat sodir bo ldi? Shunday taxmin (faraz) tug ilishi mumkin: «Metod yaxshi emas» yoki «Metod to g ri emas». Ammo metodning o'zi pedagogik maqsadga erishishni kafolatlamaydi.pedagogik jarayonda har bir o qituvchi, ya ni muallif o zining alohida, o zigagina tegishli bo lgan texnologiyasiga egadir. Ushbu mavzu orqali siz ta'lim-tarbiya jarayonida interfaol metodlarning o'rni va imkoniyatlari, ushbu jarayonning ishtirokchilari va ularning vazifalari, interfaol usullarni mashg'ulot maqsadiga muvofiq tanlash yo'llari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o rganishni boshlashdan avval quyidagi savolni o'ylab ko'ring. 69

70 1) Interfaol ta lim va uning ishtirokchilari faoliyat haqida qanday tasavvurga egasiz. 2. Marhamat, avval Ilovadagi "Interfaol ta'lim, uning shakllari va ishtirokchilari" mavzusidagi matnni o'qib chiqing. 3.Agar siz mavzu bo yicha boshlang ich bilimlaringizni tekshirib ko rmoqchi bo lsangiz, marhamat quyida berilgan mashqlarni bajaring. 1) Interfaol mashg ulot samaradorligi oshirish uchun qanday omillarga tayanish kerak bo ladi? Fikringizni izohlang. 2) An anaviy hamda interfaol dars orasidagi qanday farqlar borligini ko rsating va ularni tahlil eting.fikringizni izohlang. Dars bosqichlari va ushbu bosqichga mos maqsadni tanlang. Ushbu mashqni bajarish orqali siz interfaol metodlarni mashg ulot maqsadiga muvofiq tanlash bo'yicha olgan bilimlaringizni sinab ko'rasiz. Termin Ta`rif dars mavzusiga qiziqish uyg otish faoliyat mazmunini tushunishni ta minlaydi amaliy mashqlarni bajarish uchun manba mavzu materialini amaliy o zlashtirish maqsadga erishishganlikni anglab yetish 70

71 Muammoli ta'lim texnologiyasi. Zamonaviy maktabning vazifasi har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirish hisoblanadi.shaxsning har tomonlama rivojlanganligining asosiy ko rsatkichlaridan biri uning yuqori darajadagi fikrlash qobiliyatiga ega ekanligidir.agar o qitish ijodiy qobiliyatni rivojlanishiga olib kelsa, uni rivojlantiruvchi o qitish bilan qo shish mumkin. Bu shunday o qitishki, o qituvchi fikrlashning rivojlanish qonuniyatlariga suyanib, maxsus pedagogik vositalar yordamida o quv predmetini o rganish jarayonida o z o quvchilarining fikrlash qobiliyatini va anglash ehtiyojlarini shakllantirish uchun maqsadli ish olib boradi. Bunday o qitish muammoli o qitish deb ataladi. Ushbu mavzudada siz muammoli ta'limning mazmun mohiyati, pedagogik muammoli vaziyat va uni hal etish usullari, muammoli ta'lim mashg'ulotlarini tashkil etish va uni boshqarish haqida ma'lumotlar olasiz va ushbu o'qitish usulini o'z mashg'ulotlaringizda samarali qo'llash malakalariga ega bo'lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o'rganishdan oldin marhamat qilib muammoli ta'lim bo'yicha quyida berilgan savollar haqida o'ylab ko'ring. 1) Muammoli ta lim haqida nimalarni bilasiz? 2) Muammoli ta lim texnologiyasini dars jarayonida qaysi bosqichlarda qo llash mumkin deb o ylaysiz? 2.Ilovadagi "Muammoli ta'limning nazariy asoslari va uning maqsadi" mavzusidagi matnni o'qib chiqsangiz ushbu ta'limning mazmun mohiyati haqidagi ma'lumotlarga ega bo'lasiz. 3.Ilovadagi materialni o'qib bo'lganingizdan so'ng, kursorni quyidagi mashqqa yo'naltiring va mavzu bo'yicha olgan boshlang'ich bilimlaringizni tekshiring. 1) Dars jarayonida qanday muammoli vaziyatlar yaratishingiz mumkin va bu vaziyatlardan qanday chiqish mumkin deb o ylaysiz? Fikringizni izohlang. 2)Qavs ichida berilgan so zlardan bo'sh qoldirilgan joyga mazmunan mos keladigan so'zni tanlang va qo ying: O qituvchi {bilimni} tayyor holda yetkazib bermaydi, balki o quvchilar oldiga ularning echimini topish uchun yo l va vositalarni qidirishga majbur qiluvchi muammoli masalalar qo yadi. Muammoning o zi {bilimni} qanday egallash yo llarini ko rsatadi.(yechim, bilim, harakat, masalalar, muammo ) 3). Quyida berilgan gaplardagi bo'sh qoldirilgan joylarga mos keladigan so z va so z birikmalarini qo ying. 71

72 a)muammoli o qitish bu o quv mashg ulotlarini shunday tashkil qilishki, o qituvchi rahbarligida {muammolarni o'rganib} va ularni yechishda { o'quvchidan} faol mustaqil harakat qilishni talab qiladi. b){ Dj. Dyui} o qitishning barcha tur va shakllarini o quvchilarni muammolarni yechishning { faol}yo li bilan o qitishga almashtirishni taklif qildi, bunda asosiy e tibor ularning amaliy-o quv shakliga qaratildi. 4.Marhamat quyidagi topshiriqda berilgan savollarga o'z fikrlaringizni yozma ravishda bayon eting. O rta maktabda ta lim beruvchi o qituvchilarda bugungi kundagi asosiy metodik innovatsion yangiliklar, interfaol va boshqa ilg or usullarda o qitishni qo llash bilan bog liq metodik manbalarga ehtiyoj katta. Bunday manbalarni qayerlardan olishingiz mumkinligi haqida o ylab ko ring. Keyin esa yuqoridagi mavzular bo yicha olgan bilim, ko nikma va malakalaringizni o z amaliyotingizda qo llash rejasini tuzing. Rejangizni samarali amalga oshirishingizda navbatdagi bo limda berilgan ma lumotlar yordam beradi O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta lim o quvchi shaxsiy imkoniyatlariga moslashtirilgan pedagogik muhitni hamda ta lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni nazarda tutadi. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limning psixo-pedagogik asosi, g oya va tamoillari o qitish orqali bola shaxsini rivojlantirish va uning shaxsiy sifatlarini ochish masalalarini hal etishga qaratilgan. Ushbu mavzudan siz yuqorida aytib o'tilgan masalalar bo'yicha ma'lumotlar olasiz va berilgan mashqlarni bajarish orqali darslaringizni o'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan o'qitish metodlari asosida tashkil etish bo'yicha malakalaringizni rivojlantirasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o'rganishdan oldin marhamat qilib quyida berilgan vaziyatni pedagogik nuqtai nazardan tahlil qiling. 1) O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limda qanday dars shakllarini bilasiz? 72

73 2) Dars payti. Masalani yechimini topishda sinfdagi 8 o quvchi bir hil yo lni ishlatdi, 15 ta o quvchi boshqa yo lni tanladi, 4 tasi esa eng qulay yo ldan bordi. Biroq o qituvchi bu masalaga nuqta qo yishga shoshilmadi. U har bir o quvchining faolligini taqdirlash orqali topshiriqni yangicha tarzda qayta tuzishlarini taklif etdi. O qituvchi baholashga ham shoshmadi, ko rinib turgandek, hamma narsadan ko ra ko proq uni o quvchilarning fikrlashlari tashvishlantirdi, nafaqat masalani hal etishning barcha yo llarini tahlil qilishda hayrihohlik qilish, balki alohida o quvchilarning xatolari hamda barcha yangidan-yangi mustaqil izlanishlarni taqdirlash bilan ham shug ullandi. U va uning o quvchilari uchun (u ularni shunga o rgatayapti) eng katta quvonch va mukofot Men tushundim! Yana boshqacha qilib ham echish mumkin, degan quvonchli qichqirig idir. Aytingchi: 1. Darsning o qitish uslubi qanday? 2. Darsda nima muvoffaqiyat mezonini bo lib hizmat qiladi? 3. Darsga qanday pedagogik vazifa qo yildi va hal etildi? 2). Sizdan ilovadagi "O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim" mavzusi bo'yicha berilgan materiallarni o'qib chiqishingizni so'raymiz. 3).Mavzu bo'yicha olgan bilimlaringizni quyidagi mashqlarni bajarish orqali tekshiring. 1) O`qituvchi tomonidan o`quvchi shaxsiga yo`naltirilgan ta limni amalga oshirishning qanday asosiy mezonlari mavjud? Fikringizni izohlang. 2) Siz o z faoliyatingizda ta lim bilan tarbiyaning uzviyligini ta minlashda qanday yo l tutgan bo lardingiz.fikringizni izohlang. 3) Bo'sh qoldirilgan joylarga tushirib qoldirilgan so z va so z brikmalarini to g ri qo yish orqali o quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta lim tamoillari haqidagi tushunchalaringizni namoyish eting: 1)O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limning maqsadi o quvchilarning {faol fikrlash} qobiliyatlarini namoyon bo lishi uchun sharoit yaratishdan iboratdir. 2)Umumiy o rta ta lim muassasalarida bola shaxsiga yo naltirilgan ta limni amalga oshirishning { mohiyati}bolalarning kognitiv, { kommunikativ}, ijtimoiyhissiy va jismoniy rivojlanishiga sharoit yaratilishini ta minlashdan iboratdir. 3)O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limning mohiyati o qituvchilarga nafaqat { ijodiy} muhitni yaratish, balki o quvchilarning sub ektiv { tajribalari}, ya ni ularning hayotiy tajribalariga doimiy murojaat qilib turishlaridan iboratdir. 4)O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limda ta lim-tarbiya jarayonining { markazida} ta lim oluvchining o zi uning motivlari, maqsadi, betakror psixologik sifatlari turadi deb hisoblaydi. Ya ni o quvchiga - { shaxs} sifatida qaraladi. 73

74 Хulosa Pedagogik texnologiyalarning ta lim sifati samaradorligini oshirishdagi o rni bo limi bo yicha xulosa Mana yana bir bo limni o rganib bo ldingiz. Ushbu bo limda pedagogik texnologilar, dars samaradorligini oshirishda qo llaniladigan metodlar haqida tushunchalarga ega bo ldingiz. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limning mohiyati va o quvchining o quv faoliyatini baholash va monitoringi olib borishning muhimligi haqidagi fikrlarga o z munosabatingizni bildiring. Yodingizda bo lsin muvaffaqiyatning kaliti bu puxta ishlab chiqilgan reja hisoblanadi. Shunday ekan darsning muvaffaqiyati ham uni qanday rejalashtirishga bog liq. Olgan ma lumotlaringiz asosida yuqorida berilgan amaliy topshiriqlarni kasbiy faoliyatingiz bilan bog lagan holda bajarishingiz sizga o z malakalaringizni oshirishda ko mak beradi deb umid qilamiz.so ngra Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi bo limini o rganishingiz mumkin. 74

75 3.2.2.PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI INFORMATIKA TA LIMI JARAYONIGA TADBIQI KIRISH Agar bolalar erkin fikrlashni o rganmasa, berilgan ta lim samarasi past bo lishi muqarrar. I. A. Karimov O'qituvchi o'quvchilarni faollashtiradigan, o'zi va o'rganuvchi uchun qulay bo'lgan yo'llarni, usul va uslublarni, o'qitish shakllari, metod va vaziyatlarni izlaydi hamda zamonaviy o'qitish texnologiyalarga suyanib o'quv jarayoni samaradorligini oshiradi. O'quvchilarni mustaqil fikrlashga o'rgatib, o'quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishadi. Buning uchun har bir o qituvchi o z fanini o qitishning eng samarali zamonaviy usullarini puxta bilishi va bu sohadagi yangiliklarni uzluksiz o rganib borish orqali o z kasbiy mahoratini muntazam oshirib borishi talab qilinadi. Yuqoridagi bo'limda sizga o'qitishning zamonaviy texnologiyalari, uning turlari, tamoillari, mazmuni haqida ma'lumot berildi. Bu bo'limda esa ta'lim-tarbiya jarayonining asosiy ishtirokchisi bo'lgan shaxs, ya'ni "o'quvchi" shaxsiga yo'naltirilgan ta'limning maqsad va vazifalari, ushbu ta'lim texnologiyalarini maktab ta'limida qo'llash muammolari, o'quvchining o'quv faoliyatini ob'ektiv baholash va monitoringini yuritishning o'ziga xos tamoillari haqida ma'lumotlar olasiz va o'z fikrlaringizni kurs qatnashchilari bilan o'rtoqlashasiz. Bu bo'limda siz pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiq etish boyicha ma lumot beriladi. O z faoliyatingizda, dars o tish jarayonida qo llash yuzasidan batafsilroq tushunchaga ega bo'lasiz. Bo lim quyidagi mavzularni o z ichiga oladi Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish Kutilayotgan natijalar Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi bo limidan kutilayotgan natijalar Ushbu bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. 75

76 Dars- o'quv jarayonining asosiy tarkibiy qismi. O'qituvchi va oquvchining o'quv faoliyati asosan darsga qaratilgan bo'ladi. Mavzularni va darsni o`tish metodikalari o'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning umumiy qonuniyatlaridan iborat. Ularning tasnifi turli-tuman, soni juda ko'p, o'qituvchining amaliy faoliyatida qo'llash qobiliyati esa pedagogik madaniyatning, zamonaviy darsni olib borish madaniyatining poydevori hisoblanadi. Ushbu bo lim yakunida siz: - Pedagogik tehnologiyalarning mohiyati va tasnifini; - Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rish, dars ssenariysini tuzish bo yicha tushunchalarga ega bo lasiz; - Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish texnologiyalarini qo`llash malakalariga ega bo'lasiz Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari. Darsni mazmunli, sifatli va dars maqsadiga muvofiq holda tashkil etish borasida ko plab g oyalar ilgari surilgan. Ya ni, dars maqsadlarining qo yilishi, dars jarayonini olib borilishi va hokozalar. Ammo, o qituvchining dars jarayonigacha bo lgan tayyorgarlik holatini qanday tashkil etish borasida aniq rejalar yoritilmagan. Ma lumki, bir sinf o quvchilariga moslangan dars ishlanmasi, kerakli tarqatma materiallar, didaktik o yinlar, pedagogik texnologiyalar sinf o quvchilariga mos kelmay qolishi mumkin. Shuning uchun sinfdagi o quvchilarning bilim darajalari va qiziqishini hisobga olgan o qituvchi shu holatga moslab darsga tayyorgarlik ko rishi kerak bo ladi. Bu mavzuda siz informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rish, dars jarayoni uchun ssenariy tuzish haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Mavzuni o'rganish va berilgan topshiriqlarni bajarish natijasida siz ham ushbu savollarga o'z fikringizni bildira olasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o'rganish uchun avval marhamat qilib Ilovadagi Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari mavzusidagi matnni o qib chiqing. 2. Siz o z faoliyatingizda darsni mazmunli tashkil etish uchun o quv jarayonini qanday rejalashtirgan(ssenariy tuzgan) bo lardingiz. Fikringizni bir soatlik dars misolida izohlang. 76

77 Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish Kadrlar tayyorlash milliy dasturi da o sib kelayotgan avlodni mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalash vazifasi qo yilgan. Ushbu masalani hal etish ko p jihatdan o qitishning interfaol usullarini qo llashga ham bog liq. Ma lumki, Interfaol (interaktiv) tushunchasi inglizcha interast so zidan kelib chiqqan bo lib, inter o zaro, act ish ko rmoq, ishlamoq ma nolarini anglatadi. Interfaol o qitish, avvalo, muloqotli o qitish bo lib, jarayonning borishida o qituvchi va o quvchi orasida o zaro ta sir amalga oshiriladi. Interfaol o qitishning mohiyati o quv jarayonini shunday tashkil etishki, unda barcha o quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo lib, erkin va hamkorlikda fikrlash, tahlil qilish va birgalikda natijaviy fikrni hosil qilish imkoniyatlariga ega bo ladilar. Bu mavzuda siz informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish uslublari haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o'rganish uchun avval marhamat qilib Ilovadagi «Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish» mavzusidagi matnni o qib chiqing. 2. Siz o z faoliyatingizda dars samaradorligini oshirishda qaysi innovasion usullardan foydalanasiz. Fikringizni bir soatlik dars misolida izohlang. Хulosa Pedagogik texnologiyalarni informatika ta limi jarayoniga tadbiqi bo limi bo yicha xulosa Ushbu bo limda pedagogik texnologilar, dars samaradorligini oshirishda qo llaniladigan metodlar amaliyotda qo llash. Aynan, informatika darslari sifatini oshirish hamda o z faoliyatida qo llash bo yicha tushunchalarga ega bo ldingiz. Muvaffaqiyatning kaliti bu puxta ishlab chiqilgan reja hisoblanadi. Shunday ekan darsning muvaffaqiyati ham uni qanday rejalashtirishga bog liq. Olgan ma lumotlaringiz asosida yuqorida berilgan amaliy topshiriqlarni kasbiy faoliyatingiz bilan bog lagan holda bajarishingiz sizga o z malakalaringizni oshirishda ko mak beradi deb umid qilamiz. So ngra «Fanni o qitishda axborot texnologiyalari» modulini o rganishingiz mumkin. 77

78 Oraliq nazorat testi Bo'lim bo'yicha olgan bilimingizni tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajaring. 1. Dars jarayonini kim boshqaradi? a. direktor. b. o qituvchi. c. tarbiyaviy ishlar bo yicha direktor o rinbosarlari. d. o quv ishlar bo yicha direktor o rinbosarlari. 2. O zbekiston Respublikasining Тa lim to g risida gi Qonuniga ko ra O zbekistonda umumiy o rta ta lim necha yil qilib belgilanadi? a. 8 yil. b. 10 yil. c. 9 yil. d. 12 yil. 3. Ochiq darslar o quv jarayonining qaysi shakllarida o tkaziladi? a. Ma ruza darslarida. b. Ma ruza va amaliyot darslarida. c. Barcha darslarda. d. Faqat belgilangan shakldagi darslarda. 4. Bolalarni tarbiyalashda asosan nimaga e tibor berish kerak? a. Yosh xususiyatlariga b. Rag batlantirish va jazolash me yorlariga. c. Хarakteriga. d. Тug ma xususiyatlari. 5. Bola shaxsini shakllantirishni qanday omillar belgilaydi? a. Oila, ota-ona. b. Maktab va undagi ped jamoa. c. Тug ma xususiyatlari. d. Biologik va ijtimoiy omillar. 6. Тarbiya so zining ma nosi qaysi javobda to g ri ko rsatilagan? a. Bolaga hayotga to g ri yo llanma berish. b. Ma naviy manbalar va xozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda, o qituvchining o quvchi bilan bir maqsadga qaratilagan o zaro amaliy va nazariy muloqoti. c. O quvchi shaxsini har tomonlama barkamol bo lishiga yo llanma berish. d. ishlov berish, ahvolni o`zgartirish san ati, mahorati, qobiliyati metodlar yig`indisi 7. Тarbiya berish yo llari qaysi javobda to liq berilgan? a. So z orqali ifodalash usuli, ko rgazmali, amaliy, namuna usuli, rag batlantirish va jazolash. b. Ko rgazmalilik, namuna, o rnak, harakat usullari. 78

79 c. Namuna, rag batlantirish, jazo va o rnak usullari. d. O quvchi shaxsini har tomonlama barkamol bo lishiga yo llanma berish usullari 8. Baholash vositasi nimadan iborat? a. O`quvchilar ushbu dars uchun rejalashtirilgan bilim, ko`nikma, malakalarni egallaganlarini ko`rsatuvchi mashq b. Bilimlarni o zlashtirishni baholashning reyting tizimi. c. O`quvchilarning barcha yutuqlari qayd qilib boriladigan sinf jurnali. 9. O'qituvchi darsning rejelashtirilgan natijasiga erishganligiga ishonch hosil qilishi uchun. a. darsda baholashni o`tkazish uchun vaqtni rejalashtirishi kerak. b. baholashning aniq (adekvat) vositasini tanlashi kerak c. baholash usulini tanlashi kerak 10. Qaysi baholash mashqi o'quvchilarning darsda rejalashtirilgan o'quv natijasiga erishganligini ko'rsatishi mumkin? a. Baholash maqsadlariga mos keladigan mashqlar b. Hamma o`quvchilar muvaffaqiyatli bajara oladigan mashqlar. c. O`quvchilar faollik va qiziqish bilan bajaradigan mashqlar 11. Dars sistemasi birinchi marta kim tomonidan ishlab chiqilgan? a. Makarenko b. Djon Dyum c. Ya.A. Komenskiy d.yelena Parkxerst 12. Pedagog bola yuragiga kirib borish uchun sifat va fazilatlarga ega bo lishida «empatiya» tushunchasi. a. Dunyoni o z ko zi bilan ko rish b. Хayrihohlik samimiylik c. Ezgulik to g rilik d. Dunyoni boshqa ko z bilan ko rish. 13. Bola tarbiyasida eng muhim ijtimoiy nazorat instituti nima. a. bolalar uyi b. maktab c. oila d. mahalla. 14. Darsning texnologik xaritasi nima uchun xizmat qiladi? a. Mavzuning ilmiyligi, izchilligi, oddiydan murakkabga yunalishni kursatmaliligi, bilim va axborotlarni xayotiyligi, jonliligi ravon tilda olib borilishi; b. O qituvchi va talaba faoliyati xamda unga taqsimlangan vaqt me yorini xar bir bosqich bo yicha tug ri belgilash; c. Тa limda uquv materialini tanlash va uni urganishda asoslaniladigan boshlangich asosiy qonun qoidalar; d. Javoblarning barchasi to g ri 15. Inklyuziv pedagogik texnologiya qaysi javobda to g ri ko rsatilgan? 79

80 a. Maksad, vazifa va tegishli yunalishni aniqlash, amaliyot va pedagogika fanining dolzarb masalalarini xal etishda o qituvchi erishgan yutuqlarni aniqlash, materiallarni to plash, taxlil, muomala, xulosa; b. O qituvchi bilan ukuvchining uzaro munosabatlarida tenglik asosida ta limtarbiya jarayonini tashkil kilish texnologiyasi; c. Yangi maxsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologiyalarni joriy qilish bo yicha quyiladigan maqsadlar tushuniladi; d. Хamkorlikda ta lim olishda ta lim oluvchi uchun tashkil etilgan bilim faoliyatining maxsus shakli; 16. Agar darsning kutilayotgan natijasi Yangi mavzuni o'rganish bo'lsa, qaysi mashq baholashning aniq (adekvaqt) vositasi bo'la olmaydi a. Masalani formula yordamida yechish b. Mavzu bo`yicha asosiy tushunchalarni aytish c. Mavzu bo`yicha kalit so`zlar mohiyatini tushuntirish 17. Agar darsning kutilayotgan natijasi Masalani yechishda formuladan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish bo'lsa, qaysi mashq baholashning aniq (adekvat) vositasi bo'ladi? a. Mavzu bo`yicha asosiy tushunchalarni aytish b. Masalani formula yordamida yechish c. Mavzu bo`yicha kalit so`zlar mohiyatini tushuntirish 18. Qaysi vaziyat darsning uch qismli maqsadining o ziga xos talabini ifodalay olmaydi. a. Ushbu darsda aniq erishishga yo naltirilganligi. b. Aniq va ravshan ifoda etilganligi c. Ta lim sifatini yaxshilashga yo naltirilganligi 19. Darsning maqsadi quyidagicha ifodalanishi mumkin emas: a. Mehnatga hurmat munosabatida tarbiyalash b. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini taqqoslash c. Ishsizlik turlarini aytib berish 20. Quyida keltirilgan o qituvchi va o quvchi faoliyatining qaysi biri didaktik o yinlar komponenti bo la olmaydi? a. Mashqni bajarishda sinfning faol ishtiroki b. O quvchining oldindan rejalashtirishi va tayyorgarligi c. O qituvchining oldindan rejalashtirishi va tayyorgarligi 21. Taklif etilgan ro'yxatlarda samarali bilish faoliyatining hamma bosqichlari to'g'ri ketma-ketlikda ko'rsatilgan ro'yxatni aniqlang. a. Muammo, muammoli vaziyat, muammoni yechish usullarini qidirish, muammoni yechish. b. Muammoli vaziyat, muammo, muammoni yechish usullarini qidirish, muammoni yechish. c. Muammoli vaziyat, uning yechimini izlash usullari, muammoni yechish. 22. Muammoli vaziyat nima? a. O`quvchida bilim o`rganish jarayonida kelib chiqadigan qiyinchiliklar. b. Samarali, ijodiy faoiyatning qonuniyatlari c. Interfaol ta limni tashkiol qilish uchun ishlatiladigan metod. 80

81 23. Ta lim jarayonining qaysi bosqichlarida muammoli vaziyat hosil bo'lishi mumkin? a. Mavzuni tushuntirish va mustahkamlashda. b. O`zlashtirishni nazorat qilish bosqichida. c. Mavzuni tushuntirish, mustahkamlsh va o`zlashtirishni nazorat qilishda. 24. Muammoli darsning asosiy ko'rsatkichi qaysi? a. Dars tarkibida muammoli vaziyatning borligi. b. Dars tarkibida izlanish faoliyatining borligi. c. Dars tarkibida bilish faoliyatini faollashtirish metodlari borligi. 25. Interfaol ta lim bu a. Yosh avlodning axborotlar olamida hayot uchun zarur bo lgan malakalarini shakillantirishga yo naltirilgan ta lim b. Axborot texnologiyalaridan foydalanishni o rgatadigan ta lim c. O zaro hamkorlik asosida tashkil etilgan ta lim 26. Test savollariga javob berish orqali maqsadni to g ri qo yish sohasidagi bilimingizni namoyish eting. Darsning maqsadi bu. a. Inson faoliyati orqali yutuqlarga erishga yo naltirilgan, oldindan his qilingan natijalarning ko rinishidir; b. O rganishni va hal etishni talab qiluvchi murakkab nazariy va amaliy savollardir c. Rejalashtirilgan qandaydir bir faoliyatning natijasidir 27. Test savollariga javob berish orqali maqsadni to g ri qo yish sohasidagi bilimingizni namoyish eting. Darsning uch qisimli maqsadi iborasiga noto g ri berilgan izohni belgilang. a. O qituvchi tomonidan tashkil etilgan o quvchilarning dars davomidagi faol bilish faoliyati b. Faoliyat natijasini mukammal tasavvurini oldindan sezish c. Dars oxirida o qituvchi va o quvchilar erishishi kerak bo lgan, o qituvchi tomonidan oldindan tusilgan kutilayotgan natija 28. Qaysi vaziyat darsning uch qismli maqsadining o ziga xos talabini ifodalay olmaydi. a. Ta lim sifatini yaxshilashga yo naltirilganligi b. Ushbu darsda aniq erishishga yo naltirilganligi. c. Aniq va ravshan ifoda etilganligi 29. Darsning maqsadi quyidagicha ifodalanishi mumkin emas: a. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini taqqoslash b. Mehnatga hurmat munosabatida tarbiyalash c. Ishsizlik turlarini aytib berish 30. Test savollariga javob berish orqali maqsadni to g ri qo yish sohasidagi bilimingizni namoyish eting. Qaysi ta rif darsning rivojlantiruvchi maqsadini ifodalaydi a. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini sanab o tish b. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini tushuntirib berish c. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini taqqoslash 81

82 31. Muammoli ta lim usulida o`qitish - bu. a. O`qituvchi va o`quvchilarning muammoli vaziyatni yechishga qaratilgan harakatlari yig`indisi. b. Faol fikrlash faoliyati orqali tarkibida ziddiyatlarni o`z ichiga olgan bilish masalalarini qo`yish va yechishni o`zlashtirishga yo`naltirilgan harakatlar yig`indisi. c. O`quv faoliyatida o`qituvchi va o`quvchilarning faol ishtirok etishi orqali bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan harakatlar yig`indisi. 32. Mozaika metodiga berilgan to g ri ta rifni tanlang. a. Darsda vaqtdan unimli foydalanishni kafolatlaydi b. O quvchilarga qisqa vaqt mobainida ko p ma lumot olish imkonini beruvchi metoddir c. Darsning maqsadiga erishishni ta minlaydi 33. Darsning maqsadi bu a. o rganishni va hal etishni talab qiluvchi murakkab nazariy va amaliy savollardir b. Rejalashtirilgan qandaydir bir faoliyatning natijasidir c. Inson faoliyati orqali yutuqlarga erishga yo naltirilgan, oldindan his qilingan natijalarning ko rinishidir; 34. Qaysi ta rif darsning rivojlantiruvchi maqsadini ifodalaydi. a. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini sanab o tish b. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini tushuntirib berish c. Bozor va hukumronlik iqtisodiyoti belgilarini taqqoslash 35. Muammoli darsning tuzilishi va elementlari. a. Anglangan yoki anglanmagan ish xarakat bo lib, biron extiyojning sub ektiv ifodasini bildiradi; b. Ilmiy bilish jarayonining ob ektiv qarama-qarshiliklarini aniqlash va ularni xal qilishga qaratilgan, fikrlashga o rgatish va bilimlarni ijodiy o zlashtirishga qaratilganligini bildiradi; c. O quvchilar egallagan bilimlarini faollashtirishi, yangi bilimlarni uzlashtirishi, kunikma va malakalarni shakllantirishi; d. Barcha javoblar tugri 36. Muammoli o qitish texnologiyasi bosqichlarini belgilang? a. Muammoli vaziyat, muammoli savol, muammoli vazifa, muammo yechimi; b. Muammoli holat, muammoning qo yilishi, muammoli vazifa, muammo yechimi; c. Muammoli holat, muammoning hal etilishi, muammoli vazifa, muammo savol; d. Muammoli bartaraf etish, muammoning qo yilishi, muammoli vazifa, muammo savol; 37. Darsning uch qisimli maqsadi iborasiga noto g ri berilgan izohni belgilang. a. O qituvchi tomonidan tashkil etilgan o quvchilarning dars davomidagi faol bilish faoliyati b. Dars oxirida o qituvchi va o quvchilar erishishi kerak bo lgan, o qituvchi tomonidan oldindan to silgan kutilayotgan natija 82

83 c. faoliyat natijasini mukammal tasavvurini oldindan sezish 3.3. «Fanni o qitishda axborot texnologiyalari» modulining o quv-mavzu rejasi (12 soat) Soatlar Jami Modul bo limlari va mavzulari Тarmoq orqali KS soat MO TM ON 3.3. Internet, elektron pochta, elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish (12 soat) Jami Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati Elektron o quv qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish 3.3. «Fanni o qitishda axborot texnologiyalari» modulining o quv dasturi (12 soat) Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati imkoniyatlari. Ta limiy va didaktik materiallar izlab topish Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish Elektron qo llanma darslik va elektron dars ishlanmalari haqida tushuncha berish. 83

84 3.3. FANNI O'QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH Kirish Hozirgi kunda Respublikamizda umumiy o rta ta lim maktablari o qituvchilarining malakasini oshirish tizimi joriy etilgan. Malaka oshirish an anaviy shaklda ishdan ajralgan holda va ishdan ajralmagan holda masofaviy malaka oshirish shaklida amalga oshiriladi. Mazkur malaka oshirish kurslari o quv jarayoni 144 soatli o quv reja asosida 3 ta (ijtimoiy, umumkasbiy, mutaxassislik fanlar) blokda tashkil etiladi. Mazkur o quv materiallar 3 ta blokning mutaxassislik fanlari ya ni Fanni o qitishda axborot texnologiyalari bloki doirasida tayyorlangan bo lib maktab informatikao qituvchilarining malakasini masofaviy oshirish kurslarida foydalanish uchun mo ljallangan. Mazkur Fanni o qitishda axborot texnologiyalari bloki o quv materiallari pedagog kadrlar malakasini oshirish tartibini belgilovchi O zbekiston Respublikasi Тa lim to g risida gi Qonuni, Davlat ta lim standartlari va normativlari,o zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 fevraldagi 25-sonli Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish to g risida gi, 2014 yil 15 avgustdagi Хalq ta limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi 234-sonli qarorlarida belgilangan vazifalar hamda Informatika o qituvchilarining malakasini masofaviy oshirishga quyilgan davlat talablari asosida ishlab chiqildi. "Fanni o'qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish" moduli o rta umumiy ta lim maktablari o qituvchilarining 82 soat hajimdagi mutaxasisslik modulining bir qismi hisoblanadi. Ushbu modul o qituvchilarning ta lim berish jarayonida axborot kommunikatsion texnologiyalaridan foydalana olish va ularni darsda qo llay olish sohasidagi ko nikmalarini rivojlantiradi. Kurs modulida o'quv jarayoni hafta davom etadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Hozirgi asrni axborotlar asri deb ham yuritiladi. Mana shunday sharoitda axborotni yig ish, saqlash, uzatish va qayta ishlash jarayonlariga katta ahamiyat berilayapti. Chunki, bu jarayonlarni amalga oshirishning sifati va tezkorligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo lib qoldi. Internet tarmog i orqali butun jahon bo ylab tarqagan axborotlarni olib, qayta ishlash davr talabi bo lib qoldi. Shu ma noda Internet orqali bilim olish va o z kasbiy mahoratini oshirish muhim hisoblanadi. 84

85 Modul maqsadi kurs qatnashchilariga Internet tizimida ishlashi uchun zarur dastur lar va ularning vazifalari haqida ma lumot berish Internet va elektron pochta dan foydalanish hamda Internet dan ma lumotlarni olish usullarini o rgatishdir. Modul o z ichiga Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish. Mavzularini oladi. Kutilayotgan natijalar Fanni o qitishda axborot texnologiyalari kursidan kutilayotgan natijalar Ushbu kurs bo lim uchun haftalik vaqt belgilangan. Bu muddat sizga o z ustingizda faol ishlashingiz uchun yetarli hisoblanadi. O quv jarayonini tashkil qilish va natijalarini kuzatish uchun siz kurs jadvalida belgilangan har bir modulning boshlanish va tugash muddatlari sanasiga qat iyan rioya qilishingiz shart (ushbu kursga biriktirilgan tegishli hujjatga qarang). Kurs jadvalida berilgan barcha ma lumotlar on-line kurs sahifasida sizga berilgan boshlanish va tugash kunlari davomiyligiga mos ravishda tuzilgandir. Amaliy sabablarga ko ra, sizdan kurs jadvalida berilgan boshlanish sanalarini quyidagi sahifada keltirilgan har bir bo limga sarlavha sifatida ishlatishingiz talab qilinadi. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Agar bo'lim mavzulari, maqsad va vazifalari haqida tasavurga ega bo'lgan bo'lsangiz, mashg'ulotlarni boshlashingiz mumkin. Fanni o qitishda axborot texnologiyalari kursi yakunida siz: Internetda ishlashni ta minlovchi dasturlar va ulardan biri Internet Explorer dasturi vazifalari haqida tushunchaga ega bo lasiz; Internetdan ma lumotlarni izlab topish, nusxa olish va saqlash ishlarini bajara oladigan bo lasiz; Elektron pochta yordamida xat yozishni, jo natish tartibini; Sizga jo natilgan xatlarni o qishni bilib olasiz; Hujjat, rasm va turli fayllarni jo natish, xatga qo shib yuborilgan ilovalarni o qish ko nikmalariga ega bo lasiz; Elektron qo llanma va uskunaviy dastur lardan foydalanishni ham bilib olasiz. Тerminlar Fanni o qitishda axborot texnologiyalari kursidan terminlari Internet tushunchasi - Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog idir. 85

86 Global tarmoq tushunchasi - Internet tarmog ining asosiy yacheykalari (qismlari) bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o zaro bog lovchi lokal tarmoqlardir. Modem - modulyator-demodulyator so zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Ushbu qurilmaning asosiy vazifasi kompyuterdan olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va qabul qilingan signalni analog shakldan raqamli shaklga qaytarish hamda aloqa kanallari bo ylab uzatishdan iborat. Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari - Internet xalqaro tarmog ining asosini Electronic mail( )- elektron pochta xizmati tashkil qiladi. Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bo lib, faqat bunda xatni qog ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va so zlarni terib, ma lum elektron yozuv ko rinishiga keltiriladi. Elektron aloqa - xatni axborot tarmoqlari orqali foydalanuvchiga etkazishni ta minlaydigan muhim tarmoqli aloqadir ZiyoNET - ta lim axborot tarmog i O zbekiston Respublikasi Prezidentining O zbekiston Respublikasining jamoat ta lim axborot tarmog ini tashkil etish to g risidagi qaroriga binoan 2005 yil sentabrda tashkil etilgan. Elektron darslik - zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalar yordamida o quvuslubini, mustaqil ta lim olishning samarali usullarini qo llash orqali o quv materiallari va ilmiy ma lumotlarni har tomonlama chuqur o zlashtirilishiga mo ljallangan darslikdir, ya ni oddiy darslikning raqamli ifodasidir. 86

87 Masofaviy malaka oshirish kursi o quv materiallarini shakllantirishda foydalaniladigan shartli belgilar Kurs o quv qo llanmasi bilan ishlash davomida ishlatiladigan shartli belgilarni ko rishimiz mumkin. Bu belgilar muayyan matn bo lagiga ko rsatkich sifatida xizmat qiladi, ya ni topshiriq yoki mashqlarni bajarishda, kurs o quv qo llanmasidan unumli va to g ri foydalanishingizga yordam sifatida qo yilgan. Shartli belgilarning to liq to plami quyidagi jadvalda ko rsatilgan va ularning ma nolari bilan tanishib chiqishni tavsiya qilamiz. Mashqlar Baholash Topshiriq Amaliy mashg ulotlar Muhokama on-line da Yordam Esda saqlang! Kutilayotga n natijalar O qish Fikrlash O qish malakalari Xulosa Terminologiya Vaqt Maslahat 87

88 Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biridir. U butun dunyo bo ylab tarqalib ketgan yuz millionlab kompyuterlarni yagona axborot muhitiga birlashtirish imkoniyatini berdi. Internet tarmog ining asosiy mijozlari bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o zaro bog lovchi lokal tarmoqlardir. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog idir. Uning nomi inglizcha inter(o zaro) va net(tarmoq) so zlari birikmasidan tashkil topgan bo lib, «o zaro aloqa tarmog i» ma nosini bildiradi. U jahon global kompyuter tarmog i bo lganidan boshqacha, «Jahon aloqa tarmog i» deb ham yuritiladi. Internet mahalliy kompyuter tarmoqlarini birlashtiruvchi axborot tizimi to plamini tashkil etadi. Internet unga ulangan barcha kompyuterlarning o zaro ma lumotlar almashish imkoniyatini beradi. O zining kompyuteri orqali internetning har bir mijozi boshqa shahar yoki mamlakatlarga axborot uzatishi va axborotlar olishi mumkin. Bu mavzuda siz internetda ishlash sirlari bilan tanishasiz hamda informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati amaliy foydalanish malakalariga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzuni o rganishni boshlashdan avval quyidagi savolni o'ylab ko'ring. 1)Internet tarmog'idan o z kasbiy faoliyatingizda qay darajada foydalanayapsiz. 2.Marhamat qilib quyidagi Informatika faniga oid ta limiy resurslarni foydalanishda internet va elektron pochta xizmati mavzusini o qib chiqing. 3.Mavzu bo yicha olgan bilimingizni quyidagi topshiriqni bajarish orqali tekshiring. 1)Internet bilan ishlashni ta minlovchi brauzer dasturlari yordamida ma lumot qidirish, ko rish va ko chirib olish uchun qanday amallarni bajarishingizni izohlang. 2)informatika@uzedu.uz manzilida so'zlar nimani anglatadi. Yozib ko'rsating. 3) Ziyonet.uz ta lim axborot tarmog i veb saytida qanday bo limlar bor va ushbu bo limlardan nima ma lumotlar olishingiz mumkinligini izohlang? 4)Avloniy.uz saytida YANGI DAVR RAHBARI ko rik-tanlovi haqida qaysi bo limda ma'lumot berilgan? 88

89 Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish. Maktablarimizning zamonaviy kompyuterlar bilan jihozlanib jadallik bilan axborotlashuvi ta limda elektron darslik larga yo l ochadi. Hozirgi kunga kelib bir necha fanlardan elektron darslik lar yaratilgan. Lekin ba zi o qituvchilarni elektron so zi bir oz cho chitadi. Buni tushunish uchun oddiy va elektron darsliklarning tuzilish va vazivasini anglab olish kerak. Siz bu mavzuda darslik va elektron dars ishlanmalari, elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish haqida tushunchalarga ega bo lasiz. Mashq Mazkur mavzuni o zlashtirish, o zlashtirilgan bilimlarni tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, mashq, topshiriq va testlar 1. Mavzu bilan tanishishdan avval quyidagi savol haqida o ylab ko ring. 1) Sizning fikringizcha elektron darslik nima va dars samaradorligi oshirishda qay darajada o rin tutadi. 2. Endi Elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanish mavzusini o qing. 3.Mavzu bo yicha olgan bilimingizni quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring 1)Jadvaldagi bo sh kataklarni toldiring Nomlani shi Elektron darslik Elektron dars ishlanma s Ta rifi Zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalar yordamida o quv uslubini, mustaqil ta lim olishning samarali usullarini qo llash orqali o quv materiallari va ilmiy ma lumotlarni har tomonlama chuqur o zlashtirilishiga mo ljallangan darslikdir, ya ni oddiy darslikning raqamli ifodasidir. Darslikni qisman yoki to la o rnini bosuvchi yoki uni to ldiruvchi mahsulot bo lib, qo llanma sifatida ta lim muassasalari tomonidan tasdiqlangan mahsulotdir. Har qanday muassasa, tashkilot yoki ishlab 89

90 Nomlani shi Ta rifi chiqarish korxonasi oldiga qo yilgan topshiriqlarni bajarishda ishtirok etadigan, axborotlarni qayta ishlash jarayonlarini bajaruvchi hisoblash texnikasi vositalari bilan ta minlangan har bir bo limning ishchi joyidir. Topshiriq izohi: Jadvalning birinchi qatorida nom va tarif to liq berilgan. Jadvalnig qolgan qatorlarida nom yoki tarif bo sh qoldirilgan.ularni to ldiring. Bu jadvalni to'ldirish uchun uni belgilang va quyidagi oynaga qo'ying, ya'ni menyudan Kopirovat-Vstavit amalini bajaring.keyin to'ldirish imkoniyati bo'ladi. 2). Elektron darsliklarga qo yilgan umumiy talablarni sanang. Хulosa Fanni o'qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish moduli bo yicha xulosa Bu bo limda siz internetdan ma lumotlar izlashni, elektron pochtadan, elektron qo llanma va uskunaviy dasturlardan foydalanishni o rgandingiz. Oylaymizki bu ma lumotlar kelgusi ish faoliyatingizni unumli bo lishiga yordam beradi. Endi esa marhamat qilib bo lim bo yicha berilgan yakuniy nazorat topshiriqlarini bajaring. Biz sizga omad, kelgusi ishlaringizda esa ulkan zafarlar tilaymiz!!! Bo'lim bo'yicha berilgan quyidagi yakniy nazorat topshiriqlarini bajaring Oraliq nazorat testi Bo'lim bo'yicha olgan bilimingizni tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajaring. 4.Bo lim bo yicha olgan bilimingizni quyidagi topshiriqlarni bajarish orqali tekshiring. 1. Elektron pochta nima? a. Aloqa tizimi uchun dastur b. Kompyuter uchun aloqa tizimi 90

91 c. Ma lumotlarni qabul qiluvchi va uzatuvchi dastur d. Mahalliy tarmoq. 2. Multimedia nima? a. Masofadan turib boshqarish tizimi b. Masofadan turib o kitish tizimi c. Ma lumotlarni qayta ishlash va uzatish qurilmasi d. Tovushli va tasvirli axborotlarini qabul kilish qurilmasi. 3. Modem nima? a. Kompyuterdan kompyuterga axborotni tarmoq orqali o zatish b. Kompyuterdan kompyuterga axborotni telefon orqali o zatish c. Axborotlarni kompakt disklarga yozuvchi qurilma d. Axborotlarni xotiraga yozuvchi qurilma. 4. Protseccorning vazifaci nima? a. Ma lumotlar uctida arifmetik va mantiqiy amallar bajarish b. Ma lumotlarni o zida saqlash c. Ma lumotlarni chop qilish d. Ma lumotlarni arxivlash. 5. Masofadan o qitish tizimi nima? a. Oddiy kunduzgi o kish b. Sirtdan o kish c. Internet tarmog i orqali o kish d. Malaka oshirish tizimida o qish. 6. Elektron darslik nima? a. Maxsus tilda yozilgan darslik b. Kompyuter texnologiyalari vositasida yozilgan darslik c. Oddiy darslik d. Bunday darslik yo q. 7. MS Office Power Point dasturini ishga tushirish qanday amalga oshiriladi? a. Ishchi stolidagi dastur yorliqidan b. Pusk-Programmы- MicrosoftOffice- MicrosoftPowerPoint c. Microsoft Power Point da avval tayyorlangan ixtiyoriy hujjat orqali d. Barcha javoblar to g ri 8. MSOffice Power Point dasturida yozuvlar qanday harakatga keltiriladi? a. Format-Oformleniye slayda b. Vstavka-Filmы i zvuk 91

92 c. Pokaz slayda-effektы animatsii d. Barcha javoblar to g ri 9. ZiyoNet ta lim portali qachon tashkil topgan? a g. 29 avgusta b g. 28 sentabr c g. 5 oktabrya d g. 2 yanvarya 10.Internet bu- a. Global kompyuter tarmog i b. Lokal kompyuter tarmog i c. Keltirilgan hamma javoblar to g'ri d. Aloqa vositasi 11. O zbekiston saytlarini ko rsating a. Aport.ru b. Aport.ru c. Pravo.uz d. book.uz 12. Internet Explorer bu- a. Brauzer b. Opertsion tizim c. Fayl d. Xizmat ko satuvchi dastur 13. Internetda qidirilayotgan ma lumot matni a. Bachasiga kiritiladi b. Maxsus oynachaga kiritiladi c. Adres qatoriga kiritiladi d. Ma lumot qidirish oynasiga kiritiladi 14. Asboblar panelidagi orqaga tugmasi qanday vazifani bajaradi? a. Keyingi sahifaga o tkazadi b. Ekranni yuqoriga ko taradi c. Avvalgi ochilgan sahifaga o tkazadi d. Boshlang ich varaqga chiqadi 15. ATU@rambler.ru elektron manzil egasining nomi a. Barchasi b. ru c. Rambler d. ATU 92

93 16. Elektron darslikdagi materiallar qisman gipper ilovali va glossariyga ega hamda 2Dgrafiklimatnshaklidava 3-o lchovli grafikdan iborat bo lib, o quv materialining 25% gacha qismini olsa uni qaysi toifaga kiritish mumkin? a. 1 b. 2 c. 4 d Gipper ilovalar 3 bosqichdan oshmasligi ma qul, chunki asosiy mavzudan chiqib ketishi mumkin; Bu qaysi toifali darsliklarga qo yilgan talab? a. Barchasiga b. 3 c. 2 d Har bir modulda matnni yangi tushuncha va usullarni o zlashtirishni yengillashtiruvchi visual kadrlar bo lishi elektron darsliklar yaratishning qanday prinsipiga kiradi? a. Boshqarish prinsipi b. To lalik prinsipi c. Ochiqlik prinsipi d. Tarmoqlanish prinsipi 19. Domenlar nechta harf bilan ifodalanadi? Raqamlar bilan kiriting Elektron pochta orqali bir vaqtning o zida bitta xatni bir nechta manzilga yuborish mumkin emas. Ha Yoq 21. Elektron pochta ochganda Login rus harflarida yozish mumkinmi? Ha Yo q 22.Web hujjat bu{1:shortanswer:=html#to'g'rijavob, HTML}formatida tayyorlangan electron hujjatdir.bo'sh joy o rniga qavs ichidagi so'zlardan ( RTF, HTML, Doc, PPT) mosini qo ying 23.Asboblar panelidagi Jurnal tugmasiningvazifasi {1:SHORTANSWER:=avval ochilgan sahifalar ro'yhatini ko'rsatish#to'g'ri javob, avval ochilgan sahifalar ro'yhatini ko'rsatish} Qavs ichidagi so'z birikmalaridan mosini bo'sh joyga yozing (tanlangan sahifalarni ro'yhatini ko'rsatish, avval ochilgan sahifalar ro'yhatini ko'rsatish, muhim sahifalar ro'yhatini ko'rsatish) 24. Mosini toping 1.Server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir =>Mijoz 2.Boshqa kompyuter yoki dasturlarga xizmat k o rsatadigan kompyuter yoki dastur => Server 3.Bir necha kompyuterning Internetga ulanishini ta minlovchi tizim=>proxy 93

94 4.Protokolni bir turdagi muhitdan ikkinchi turdagi muhitga o tkazuvchi tarmoq qurilmasi. Masalan, kompyuter Internetga boglanganda shlyuzdan foydalaniladi=>shlyuz 25. Elektron dars ishlanmasi yaratish uchun qanday dasturlardan foydalanish mumkin? a. Paint b. Power Point c. Excel d. Word 26. Iternetning tarkibiy qismlari a. Tashkiliy b. Texnik c. Dasturiy d. Axborot yozuvi nimani bildiradi? a. Url b. FTR c. Qaydnoma nomeri d. Kompyuternini IP manzili bu qanday manzil? a. Kompyuternini IP manzili b. Qaydnoma nomeri c. Url manzil d. FTR 29. Internetning axborot vazifasi bu a. Axborotlarni keng ommaga e lon qilishdir b. Keltirilgan hamma javoblar to g ri c. Talab etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish d. Elektron pochtasi orqali bevosita xabar almashish 30. Ch qaysi davlat domeni? a. Rossiya b. Xitoy c. Chexoslovakiya d. Fransiya 31. Gov qanday tashkilotlarning tematic domeni? 94

95 a. Davlat korxonalari b. Biznes c. Tijorat tashkilotlari d. Tarmoq magazin 32. Internetga ulanishning qanday y o llari bor? a. SLIP va PPP yordamida ulanish b. t o g ridan-t o g ri ulanish c. «Chaqiruv» yordamida ulanish d. «Qidiruv» yordamida ulanish 33. Internetga ulanish uchun nimalar bo lishi kerak? a. Aloqa kanali b. Hohish c. Modem d. Dasturlar ta minoti 34. Quyidagilardan qaysilari Internetnig xizmat turlariga kiradi? a. Teleko rsatuv b. Telekonferensiya c. Ma lumotlarni izlash xizmati d. Audio video bilan ta minlash 35. Elektron pochta adresida qanday belgi bo lishi shart? b.$ c.& d.# 36. Quyidagi axborot tashuvchi disklarni hajmi bo yicha o sib borish 1. Operatsion tizim va kompyuter funksiyalaridan foydalanish xamda ularni boshqarish bo yicha to liq huquqga ega bo lgan foydalanuvchini turini ko rsating: a. Oddiy foydalanuvchi (Polzovatel) b. Mehmon foydalanuvchi (Gost) c. Тashrif foydalanuvchi d. Administrator 37. Axborotlar yoki ularni qayta ishlash vositalarining to g iriligi, ochiqligi, yaxlitligi va maxfiyligini qo llab-quvvatlashga erishish bilan bog liq bo lgan aspektlar qanday nomlanadi? a. Хavfsizlik siyosati b. Aloqa kanallarini himoyalash 95

96 c. Axborot xavfsizligi d. Тizim xavfsizligini boshqarish 38. Тaqdimot namoyishi vaqtida klaviaturadagi Page Up tugmasi bosilsa nima sodir bo ladi? a. Slaydlar namoyishi to xtatiladi b. Navbatdagi slaydga o tiladi c. Birinchi slaydga o tiladi d. Oldingi slaydga o tiladi 39. Keltirilgan amallarning qaysi biri taqdimotlarni saqlash uchun mo ljallanmagan? a. Fayl\Soxranit menyu amali b. Fayl\Soxranit kak menyu amali c. Ctrl+S tugmalar birikmasi d. Ctrl+ F12 tugmalar birikmasi 40. Internet tarmog iga oddiy modem yordamida,telefon liniyasi orqali telefon raqamini terish yo li bilan ulanishusulini ko rsating: a. Dial-up b.adsl c. WiFi d. WiMAX 41. Microsoft Office dasturiy paketida mavjud bo lgan pochta mijozi (kliyenti) dasturining nomini ko rsating: a. Microsoft Office paketida pochta kliyenti dasturi mavjud emas b.outlook. c. Thunderbird. d. The Bat! 42. Internet tarmog ida real vaqtda axborotlar (xabarlar) almashish xizmati qanday ataladi? a. Elektron pochta b. Chat c. Forum d. Proksi 43. Ko pgina kompyuter tarmoqlaridan iborat global kompyuter tarmog i qanday ataladi? a. Intranet b. Internet c.mintaqaviy tarmoq d. Korporativ tarmoq 44. Ko pgina axborotlarni o zida jamlagan Internet sahifalari yig indisi qanday nomlanadi? a.veb portal 96

97 d. Gipermatn c.veb sayt d. Veb hujjat 45. Internet Explorer dasturida veb sahifalar tarkibidagi grafik ma lumotlarni (rasm yoki foto) alohida fayl ko rinishida kompyuter diskiga saqlash uchun nima qilish kerak? a. Grafik ob ektga sichqoncha o ng tugmasi bosilganda paydo bo ladigan kontekst menyusidan «Soxranit risunok kak» amali bajariladi b. Grafik ob ekt ustiga sichqoncha chap tugmasi bilan ikki marta bosilganda paydo bo ladigan kontekst menyusidan «Soxranit risunok kak» amali bajariladi c. Grafik ob ektga sichqoncha o ng tugmasi bosilganda paydo bo ladigan kontekst menyusidan «Soxranit ob ekt kak» amali bajariladi d. Grafik ob ekt belgilanadi va «Fayl\Soxranit» menyu amali bajariladi 46. Provayder serveriga foydalanuvchilarning veb-saytlari yoki boshqa axborotlarini joylashtirishga yordam beradigan xizmat qanday ataladi? a.proksi b.хosting c.www d.domen 47. Internet qaysi tarmoq turiga kiradi? a.mintaqaviy b. Global c.lokal d. Intranet 48. Texnika ta minoti deganda nimani tushunasiz? a. Texnik vositalar, yordamchi va interfeys qurilmalar; b. Amaliy dasturlar, yordamchi dasturlar; c. Dasturiy vositalar, uskunaviy vositalar; d. Dasturiy ta minot, sistema dasturlari, uskunaviy dasturlar. 49. Murakkab texnik chizmalar va arxitektura loyixalarini tayorlash uchun mo ljallangan grafik muharirni ko rsating a. PAINT; b. PHOTOSHOP; c. AUTOCAD; d. To g ri javob keltirilmagan. 50. Quyidagilardan qaysi biri grafik muxarrir? a. Picture Maker; b. Paint; c.photoshop; d. Barchasi to g ri 51. Lokal tarmoqqa ulangan kompyuterlar orasida ma lumotlar almashinish (uzatish, qabul qilish) ya ni komunikatsion qurilmalarini ayting? 97

98 a. Тelefon; b. Klaviatura; c. Modem; d. Kabel simlar a. Texnik vositalar, yordamchi va interfeys qurilmalar; b. Amaliy dasturlar, yordamchi dasturlar; c. Dasturiy vositalar, uskunaviy vositalar; d. Dasturiy ta minot, sistema dasturlari, uskunaviy dasturlar. 52. Murakkab texnik chizmalar va arxitektura loyixalarini tayorlash uchun mo ljallangan grafik muharirni ko rsating a. PAINT; b. PHOTOSHOP; c. AUTOCAD; d. To g ri javob keltirilmagan. 58. Quyidagilardan qaysi biri grafik muxarrir? a. Picture Maker; b. Paint; c.photoshop; d. Barchasi to g ri 59. Lokal tarmoqqa ulangan kompyuterlar orasida ma lumotlar almashinish (uzatish, qabul qilish) ya ni komunikatsion qurilmalarini ayting? a. Тelefon; b. Klaviatura; c. Modem; d. Kabel simlar 98

99 ILOVALAR: KURSNING BARCHA MODULLARIGA O QUV METODIK MATERIALLAR Informatika fanini o qitishga va AKТni yanada rivojlantirishga oid me yoriy hujjatlar Informatika o sib kelayotgan avlodni kompyuter yordamida mustaqil fikrlashga, tasavurini rivojlantirishga va o zining ijodiy rejalarini hayotda tadbiq etishga o rgatish. Informatika o quv fani o rta umumta lim maktablarining 5-sinfidan boshlanadi va O rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida umumta lim o quv fani sifatida uzviy davom etadi. Umumiy o rta ta lim maktablari informatika ta limida o rganilgan o quv materiallarining akademik litsey va kasb-hunar kollejlari informatika ta limida takrorlanmasligi, o quvchilarning yosh psixologik xususiyatlari, umumiy o rta ta lim tayyorgarligiga mos kelishi hamda informatika tushunchalarini asta-sekin oddiydan murakkabga shakllantirish e tiborga olingan. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari umumta lim V1 bosqichda informatikadan o quv materiallari quyidagi tartibda muntazam o rganiladi: axborot va jamiyat, zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning dasturiy ta minoti, kompyuterning tizimli dasturiy ta minoti, ofis dasturlarining qo shimcha imkoniyatlari, kompyuterda grafik ob ektlar bilan ishlash, kasbiy foaliyatda amaliy dasturlar va ulardan foydalanish asoslari, zamonaviy dasturlash tillari, veb dizayn asoslari. Informatika ta limi o quv dasturi asosida fan o qituvchisi yillik taqvim-mavzuiy reja ishlab chiqadi va ta lim muassasasining o quv ishlari bo yicha direktor o rinbosari tomonidan tasdiqlanadi. Тaqvim mavzuiy reja tuzishda amaliy topshiriqlarni kompyuterda (ayrim sabablar bilan kompyuter mavjud bo lmagan muassasalarda atrofdagi biriktirilgan yetakchi maktablarda amaliy mashg ulot tashkil etilishiga e tiborni kuchaytirish va shart-sharoitni inobatga olish) bajaralishi, oraliq va yakuniy nazorat ishlarining to g ri taqsimlanishi, nazariy bilim berish va amaliy mashg ulotlarning ketma-ketligiga e tibor qaratish lozim. Umumiy o rta ta lim maktablarining 5-7 sinflarning har birida Informatika -17 soatdan, jami - 51 soat,, 8-sinfda Informatika-34 soat, 9-sinfda - 68 soat o qitiladi. O rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida o quv rejada berilgan tartibda nazariya, amaliyot va mustaqil ishga ajratilgan soatlarga rioya etib tashkil etiladi 99

100 INFORMAТIKA O QUV FANI BO YICHA UZLUKSIZ ТA LIM ТIZIMINING DAVLAТ ТA LIM SТANDARТI ТUSHUNТIRISH ХAТI Majburiy o rta ta lim ikki bosqichdan iborat bo lib, umumiy o rta ta lim (1-9 sinflar) va o rta maxsus ta lim (1-3 kurslar) ni qamrab oladi. Majburiy o rta ta limning davlat ta lim standarti o quvchilar egallashi lozim bo lgan kompetensiyalarning minimal darajasini belgilab beradi. Har bir sinf (kurs) yakunida o quvchilar egallashi lozim kompetensiyalar informatika fani bo yicha ishlab chiqilgan o quv dasturida o z aksini topadi. Davlat ta lim standartlari o quvchilarning informatika fani bo yicha kompetentlik darajalarini belgilab beradi, o quv reja va dasturlar, darsliklar, metodik qo llanmalarni ishlab chiqishda asos bo lib xizmat qiladi. Informatika fani bo yicha davlat ta lim standartini ishlab chiqishda quyidagi me yoriy va qonun hujjatlari asos qilib olindi: O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, BMТning bolalar huquqlari bo yicha konvensiyasi, O zbekiston Respublikasining «Тa lim to g risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to g risida»gi qonunlari, O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustdagi 390-sonli «Umumiy o rta ta lim davlat standartlarini tasdiqlash to g risida»gi qarori, 2000 yil 16 oktabrdagi «O rta maxsus ta lim davlat standartlarini tasdiqlash to g risida»gi 400-sonli qarori, shuningdek - O`z DSt 1.0:1998. O zbekiston Respublikasi Davlat standartlashtirish tizimi. asosiy qoidalar; - O`zDSt1.1:1992 O zbekiston standartlashtirish tizimi.davlat standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va davlat ro yxatidan o tkazish tartibi; - O`z DSt 1.9:1995 O zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi. Тarmoq standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va ro yxatga olish tartibi; - O`z DSt 1157:2008 Hujjatlarni unifikatsiyalashtirish tizimi. Тashkiliyfarmoyish hujjatlar tizimi. Hujjatlarni rasmiylashtirishga bo lgan talablar. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to g risida" 2002 yil 30 maydagi PF-3080-sonli Farmoni. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to g risida gi, 2002 yil 6 iyundagi 200- Qarori. 100

101 O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori 561-II-son 11 dekabr 2003 yil "AХBOROТLASHТIRISH ТO G RISIDA" gi O zbekiston Respublikasi Qonuni. O ZBEKISТON RESPUBLIKASI PREZIDENТINING QARORI y. 191 O zbekiston Respublikasining jamoat ta lim axborot tarmog ini tashkil etish to g risida Quyidagilar belgilansin: Mamlakat maktablari, akademik litseylar, kollejlari, oliy o quv yurtlari, yoshlar tashkilotlari, kutubxonalar, muzeylar va boshqa ta lim, ilmiy va madaniy-ma rifiy muassasalarni xalqaro axborot tarmog iga, shu jumladan INTERNET tarmog iga ulash faqat ZiyoNET tarmog i orqali amalga oshiriladi. Shaxsiy domen nomlarni ro yxatga olish, axborot resurslarini "ZiyoNET" tarmog i Resurs markazining texnologik maydonchasida joylashtirish, saqlash va qo llab-quvvatlash, elektron pochta xizmatlari maktablar, akademik litseylar, kollejlar, oliy o quv yurtlari, yoshlar tashkilotlari, kutubxonalar, muzeylar hamda boshqa ta lim, ilmiy va madaniy-ma rifiy muassasalardagi foydalanuvchilarga bepul ko rsatiladi. O zbekiston Respublikasining 2006-yil 20-dekabrdagi Axborotlashtirish to g risida gi Qonuni. Хalq ta limi vazirligining 2008 yil 19 sentabrdagi Хalq ta limi tizimidagi muassasalarda kompyuter texnikasidan foydalanish samaradorligini oshirish to g risida gi 223-sonli buyrug i. O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligining hamda Хalq ta limi vazirligining 2010 yil 3 iyuldagi Umumiy o rta, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida o qitiladigan umumta lim fanlari hamda oliy ta limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta minlash to g risida gi 4/1- sonli qo shma hay at majlisi qarori. Хalq ta limi vazirligining 2011 yil 23 martdagi Umumta lim maktablarida faoliyat ko rsatayotgan o qituvchilarning zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bo yicha malakasini oshirishni tashkil etish to g risida 61-sonli buyrug i. Informatika fanining vujudga kelish tarixi. Avvalo biror masala yechimiga kelishdan, qaror qilishdan oldin ushbu masala (soha) ga aloqador bo lgan, juda ko plab ma lumotlarni to plash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish zarur bo ladi. Ba zan bunday ma lumotlar to plami shunday ko payib ketadiki, ularni qayta ishlash va tahlil qilishni maxsus texnik tizimlari yordamisiz amalga oshirib bo lmay qoldi. Bundan tashqari kundalik hayotda qabul qilishga ham ulgarmay qolamiz. Axborotlar va ma lumotlar hajmining bu qadar ko payib ketishi, oqimning tezlashib borishi EHM qurilmalarining yaratilishiga olib keldi. Bu qurilma esa, o z navbatida jamiyatning yuqori darajali axborotlarni, ma lumotlarni boshqarish va inson mehnatini yengillashtirishga asoslangan bo lish kerak edi. Informatika fanining ildizi boshqa fan bo lgan kibernetika faniga borib taqaladi. Kibernetika haqida tushuncha dastlab XX asrning yarmida paydo bo ldi. Maktabda fizika kursidan ma lum bo lgan fizik olim A.M.Amper o zicha mavjud 101

102 bo lgan jami fanlarni yagona guruhlash masalasini yechishga urindi. Uning fikricha qandaydir yana bir fan borki, bu fan boshqarish sa natini o rganish bilan shug ullanadi. Amper texnik tizimlarini yechish murakkab texnik tizimlarni boshqarishni nazarda tutmagan edi. Chunki u vaqtda bunday tizimlar mavjud emas edi. U boshqaruv sa nati deganda odamlarni, ya ni mavjud jamiyatni boshqarishni nazarda tutgan edi, bu fanni yunoncha so z kibernetikos, ya ni «boshqaruvchidagi san at» degan ma noni beruvchi so zdan olib, kibernetika deb atadi. Shundan buyon deyarli 100 yil kibernetika haqida eslashmadi yilda amerikalik olim N.Viner hozirgi zamon kibernetika fanini paydo bo lishiga sababchi bo ldi hamda ushbu fan texnik tizimlarda va tabiatdagi boshqaruv haqidagi fan deb tan olindi. Ma lum vaqt ushbu fan ancha qarshiliklarga baxslashuvlarga duch keldi. Lekin, o tgan vaqt ichida ushbu fan hamma uchun kerakli fan deb kelindi. Hozirda kibernetika sun iy tafakkur yaratish uslublarini ishlab chiqishda matematik mantiq bilan psixologiya o rtasidagi o zaro aloqani, shuningdek axborotlar bilan ishlash uchun ХТ vositalarini tadbiq etish muommolarini o rganmoqda. Hozirda Buyuk Britaniya va AQSHda ushbu fanni computer science (ХТ haqidagi fan), Rossiyada esa informatique (informatika) deb atashadi. Ushbu fan xorijiy davlatlardan bizga- O zbekistonga ham informatika nomi bilan kirib keldi. O zbekistonda mazkur fanning taraqqiyotida "Kibernetika" ilmiy ishlab-chiqarish birlashmasining yetuk olimlari, O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining akademiklari V.K.Qobulov, M.M.Komilov, F.B.Abutaliyev, Т.F.Bekmurodov, N.B.Bondarenko va boshqa bir qancha olimlarning hissalari katta bo ldi. Kompyuterlashtirish istikbollari va muammolari. O zbekiston Respublikasida tarmoqlarni avtomatlashtirish muntazam olib borilgan. O rta Osiyo Respublikalari ichida birinchi marta 1956 yilda O zfa matematika instituti qoshida hisoblash texnikasi bo limi ochildi yil 30 dekabrda O rta Osiyoda birinchi bo lib «Ural» EHM ishga tushirildi. Keyinchalik, 1962 yilda Тoshkent shahrida M-20 rusumli (Kazon avtomatlashgan mashinalar zavodi mahsuloti), yarim o tkazgichli M-220 rusumli, «Minsk 22», «Ural 2», «BSM 6-1», «BSM 6-2» rusumli EHMlar ishga tushirildi. Тoshkent shahri sobiq sho rolar davridayoq EHM sohasidagi markazlarning biriga aylangan edi yilda markaziy hisoblash bo limi negizida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi ochildi. Bu birlashmada hukumat va jamoat tashkilotlarning buyurtmalariga ko ra ilmiyamaliy ishlar amalga oshirilar edi yillarda «Kibernetika» ilmiy ishlar ishlab chiqarish birlashmasi negizida markazlashgan konstruktorlik-texnika byurosi shuningdek, tajriba-sinov zavodi ochildi. Bu ilmiy amaliy muassasalarda Respublikamizda ko zga ko ringan olimlar (V. K. Qobilov, F.A. Abutolipov, Т. B. Bo riyev, B.M. Bandarenko, S. Kamilov, Т. F. Bekmurotov, R. R. Sa dullayev, S. Artikova, Х.Z. Ikramov, S. Karimberdiyeva va boshqalar) faoliyat ko rsatmoqdalar Respublikamizda informatika fanining o qitilish bo yicha katta yutuqlarga erishilmoqda. 102

103 Sizga ma lumki «informatika va hisoblash texnikasi asoslari» predmetini o rta maktablarning sinflarida o rganish yil o quv yildan boshlab joriy qilingan edi, ushbu predmetni 8-sinfdan boshlab o qitish MDHning mamlakatlar ichida birinchilardan bo lib Respublikamizda yo lga qo yildi ( o quv yili) ushbu predmetni o qitish uchun dastur, o quv rejalari ishlab chiqilib 1993 yilda 8-sinf uchun (A.A Abduqadirov, Т Azlarov va boshqalar muallifligida) 1994 yilda 9-sinf uchun (A.A.Abduqodirov,Т.Azlarov va boshqalar muallifligida) 1996 yil 10-sinf uchun A.A.Abduqadirov muallifligida, 1999 yil 11-sinf uchun B.Boltayev M.Maxkamov muallifligida darsliklar yaratildi 8-9 sinflar uchun predmetni o qitish samaradorligini ta minlovchi mashqlar to plamlari A.A.Abduqadirov va A.R.Haitov muallifligida nashrdan chiqarildi. Shuningdek Respublikamizda informatika o qitish mazmunini takomillashtirishga qaratilgan qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda yil aprel oyida «Kibernetika» ilmiy ishlab chiqarish tasarrufida yangi axborot texnologiyalari markazi tashkil etildi. Mustaqil Respublikamizda kompyuterlashtirishda rivojlantirish yuqori texnologiyalarni samarali va sifatli darajada qo llash hududimizdagi kompyuterlar bozorini kengaytirish va shunga o xshash, yo nalishlarda qator tadbirlar o tkazildi va yangilari rejalashtirilmoqda Yangi tahrirdagi uzviylashtirilgan DTS, o quv dasturlari va darsliklarning avvalgilaridan farqlari O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustdagi 390- sonli qarori bilan tasdiqlangan Umumiy o rta ta limning Davlat ta lim standartlariga berilgan sharhlar yillarda Maktab ta limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi doirasida qayta ko rib chiqildi. Тahlillar asosida Davlat ta lim standartlari bo yicha o quvchilar o zlashtirishi lozim bo lgan bilim, ko nikma va malakalar bir-biridan ajratildi hamda sinflar kesimida alohida-alohida belgilab berildi. Barkamol avlod yili Davlat dasturi hamda O zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchisi xizmati va Vazirlar Mahkamasi Тa lim, sog liqni saqlash, ijtimoiy muhofaza, axborot tizimlari va telekommunikatsiyalar kompleksining 2010 yil 17 martdagi qo shma yig ilishi bayonida belgilangan vazifalar ijrosini ta minlash maqsadida, yuqori kasb mahoratiga ega o qituvchilar, yetakchi olim va mutaxassislarni jalb etgan holda, barcha yo nalishlar bo yicha ishchi guruhlari tuzildi. Mazkur ishchi guruhlar tomonidan umumiy o rta va o rta maxsus, kasb-hunar ta limining Davlat ta lim standartlari, o quv dasturlari va darsliklari uzviyligi, uzluksizligi hamda o quvchilarning yosh va psixofiziologik xususiyatlariga mosligi ikki bosqichda tahlil qilindi. 103

104 Birinchi bosqichda (gorizontal tahlil) umumiy o rta ta limda o qitiladigan 24 ta o quv fani bo yicha DТS, o quv dasturi va darslik mazmuni sinflar kesimida tahlil qilinib, tegishli xulosa va takliflar tayyorlandi. Ikkinchi bosqichda (vertikal tahlil) o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarida o rganilishi davom etadigan 17 ta umumta lim fanlari, jumladan, ona tili fani bo yicha umumiy o rta va o rta maxsus ta limning Davlat ta lim standartlari, o quv dasturlari uzviylik va uzluksizlik jihatidan tahlil qilinib, o quvchilarning ta lim bosqichlarida egallashlari lozim bo lgan bilimlarining hajmi optimallashtirildi. Jumladan, ishchi guruhlar xulosalari va tahlillari, ilmiy metodik Kengash tavsiyalari asosida umumiy o rta ta lim maktablarining 5, 9-sinflarida Informatika fanidan jami 10 soat hajmdagi 10 ta mavzu optimallashtirildi. Shundan, 2 soatlik mavzu murakkab deb topilib, uni soddalashtirildi, 8 ta mavzu kasb-hunar kollejlari va akademik litsey o quvchilari yoshiga xosligi sababli umumiy o rta ta lim dasturidan chiqarildi. Mazkur o zgarishlar 5,9-sinflarda amalga oshirildi. Quyida informatika fanidan uzviylashtirilgan o quv dasturini amaliyotga joriy etish bo yicha tavsiyalar va materiallar berildi. 5-sinf o quv dasturiga kiritilgan o zgartirishlar bo yicha tavsiyalar 1) Тaqvim-mavzu rejadagi 3-dars-«Kompyuterni boshqarish dasturi» mavzusi amaldagi darslikning «Windows haqida» bo limi uchun ajratilgan soat hisobidan tashkil etiladi. Darslikdagi (13-bet) 3-dars- «Windows haqida» mavzusidan foydalanib o quvchi yoshiga moslashgan holda o rganiladi. Тaqvim-mavzu rejadagi 4-dars Fayl yoki papkani ochish amaldagi darslikdagi (17-bet) 4-dars- «Windows muhitida ishlash» mavzusidan foydalanib o quvchi yoshiga moslashgan holda o rganiladi. 8-sinf o quv dasturiga kiritilgan o zgartirishlar bo yicha tavsiyalar 8-sinf o quv dasturidagi Web-sahifa yaratish bobi 9-sinfga o tkazilishi munosabati bilan 9-sinfdan Elektron jadval bobi 9-sinfdan 8-sinfga tushirildi. Natijada 8-sinfdagi Elektron jadval bobiga 3 soat qo shimcha soat ajratish imkoniyati yaratildi. 2) Тaqvim-mavzu rejadagi 31-dars. Elektron jadvalda mantiqiy elementlarni qo llash ga oid amaliy mashg ulotlar Web-sahifa yaratish bobini 9-sinfga o tkazilishi natijasida ortirilgan soat hisobidan tashkil etiladi. «Diagramma va grafiklarni hosil qilish va tahrirlash» uslublari yoritilgan. «Uskunalar paneli»ning varag ida turli xil grafik va diagrammalar kiritilgan ma lumot va hisob natijalari asosida tuzilishi,natijada diagramma turiga qarab har xil ma lumotlar tayyorlanishi va xulosa chiqarilishi qayd etiladi. Dars tuzilishi ta limning hammabopligi va muntazamligi tamoyiliga asoslanadi. Mavzuni bayon etishda berilgan 2006 yilda chop etilgan 9-sinf darsligidagi mashqlarda o quvchi tomonidan mustaqil bajariladigan topshiriq mavjud. Shu topshiriqlarni amaliy mashg ulotda yechish va o qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni mustaqil yechishlarini tashkil etish lozim. 104

105 9-sinf o quv dasturiga kiritilgan o zgartirishlar bo yicha tavsiyalar Shuningdek, 9-sinfga Web-sahifa bobini 8-sinfdan o tkazildi. Natijada 9- sinfda Algoritmlash asoslari (11 soat), Dasturlash (38 soat), Web-sahifa (19 soat) boblari kiritildi. Ma lumotlar ombori (8 soat) bobi kasb-hunar koleji dasturiga o tkazildi. Yuqorida keltirilgan darslarda 2006 yildagi darslikning tegishli mavzularidagi mashqlardan unumli foydalanib, o quvchi tomonidan mustaqil bajarilishini tashkil etadi. O quvchilarning topshiriqlarni yechishini, o qituvchi tomonidan tahlil etib beriladi. 1. INFORMAТIKA O QUV FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI Umumiy o rta ta lim maktablarida informatika ta limining ahamiyati, uning fan va texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohasida va kundalik hayotda tutgan o rni bilan belgilanadi. Maktabda informatika fanini o qitish ta limning umumiy maqsadlariga xizmat qilishi, ya ni o quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, mantiqiy tafakkur qila olish qobiliyati, aqliy rivojlanishi, o z-o zini anglash salohiyatini shakllantirishi va o stirishi, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirishi hamda ijtimoiy hayotlari va ta lim tarbiya olishni keyingi bosqichlarida davom ettirishlari uchun zarur bo lgan bilimlarni egallashi lozim. O rta ta limning umumiy maqsadlaridan kelib chiqqan holda, maktabda informatika fanini o qitilishi quyidagi maqsadlarga yo naltirilgan: axborot haqida ilmiy tasavvur asoslarini, axborot jarayonlari, axborot tizimlari, texnologiyalari tashkil etuvchi bilimlarni egallash; kompyuter va axborot kommunikatsiya texnologiyalarining (AKТ) vositalari yordamida turli ko rinishdagi axborotlar bilan ishlay olish ko nikmalariga ega bo lish; ijodiy va intellektual qobiliyatlarini AKТ vositalari yordamida rivojlantirish; axborotlarni tanqidiy tahlil qilishni; axbortlarni uzatishda huquqiy va ahloqiy jihatlarini inobatga olgan holda mas uliyatni tarbiyalash; kundalik hayotida, individual va hamkorlikda amalga oshirilayotgan loyihalarni bajarishda, o quv faoliyatida AKТ vositalaridan foydalanish malakalarini shakllantirish. O rta ta limda informatika fanini o qitilishining vazifalari quyidagilardan iborat: axborot, kompyuter, axborot texnologiyalari, kompyuterning dasturiy ta minoti, kompyuterda masalalar echish texnologiyalari, algoritmlash va dasturlash asoslari, yangi axborot texnologiyalarining jamiyatimizning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotidagi muhim ahamiyati va inson faoliyatining turli jabhalariga ijobiy ta sirini ilmiy ravishda o rganadigan usullar haqidagi bilimlarga ega bo lishi; 105

106 axborotni yig ish, qayta ishlash va uzatishda turli texnik vositalardan va amaliy dasturlardan foydalana olishi; axborot jarayonlari natijalarini xulosalashda turli texnik vositalarning imkoniyatlaridan foydalanilishi, ularning ishlash prinsipini tushuntirish, amaliy masalalarni kompyuterda yechishda ulardan foydalana olishko nikmalariga ega bo lishi; Amaliy masalalarni yechishda, boshqa fanlarga oid yangi bilimlarni mustaqil ravishda egallash, turli manbalar (darslikdan, ilmiy-ommabop adabiyotlardan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug ati va ma lumotnomalardan, elektron ishlanma va darsliklardan, Internet sahifalaridan va h.k.)dan fanlarga oid ma lumotlar bilan ishlay olish; axborotni tahlil qilish va baholash, bir turdagi axborotni ikkinchi turga aylantirish va shu kabi masalalarni yecha olishi; axborot texnologiyasi orqali axborot makonni o rganish mumkinligiga bo lgan ishonch, insoniyatni bundan keyingi rivojlanishi uchun fan va texnologiyalar yutuqlaridan kerakli darajada foydalanish, fan va texnika ijodkorlariga hurmat bilan qarash, informatika ta limiga umumbashariy madaniyat elementi sifatida qarashni tarbiyalash; kundalik hayotda uchraydigan va hayotiy faoliyatining xavfsizligini ta minlashda egallagan bilim va ko nikmalaridan foydalana olish. Informatika o quv fani bo yicha umumiy o rta, o rta maxsus, kasb hunar ta limining o quvchilarda kompetensiyani shakllantirishga asoslangan davlat ta lim standartlari va o quv dasturlarini tajriba-sinovdan o tkazish bo yicha YO RIQNOMA Тa limni axborotlashtirish jarayoniga ham 20 yildan ortiq vaqt o tdi. Ushbu davr ichida ta lim jarayoniga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish bo yicha juda ko plab ijobiy ishlar amalga oshirildi ta lim muassasalari zamonaviy kompyuter sinflari bilan jihozlandi, barcha fanlardan elektron o quv resurslari yaratildi va fanlarni o qitishda ulardan samarali foydalanib kelinmoqda. Lekin, bugungi kunda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ekologik sohalarda jiddiy o zgarishlarga sababchi bo lgan globallashuv jarayoni hamda ilmiy texnik, ayniqsa kommunikatsiya sohasidagi texnologik taraqqiyot jarayoni mutaxassislarning tayyorgarligiga jiddiy talablar qo ymoqda. Butun dunyo hamjamiyati tan olmoqdaki, XXI asrning bunday chaqiruvlariga javob sifatida bilim eng bebaho resurs sifatida iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo ladi. Shuning bilan birga, bilimlarni yaratish, uzatish va ularga ega bo lish tez suratlarda amalga oshayotgan bir davrda ularni eslab qolish imkoniyati mavjud emas hamda bunga ehtiyoj ham yo q. Buning o rniga ushbu bilimlarni yig ish, tanlash, qayta ishlash, uzatish va amaliyotda qo llashning vosita va usullariga ega bo lish muhimroqdir. 106

107 Bilimlarini kompetensiyalarga transformatsiya qilish orqali insonlar nafaqat iqtisodiy va texnologik taraqqiyotga o z hissalarini qo shadilar, balki shaxsiy muvaffaqiyat va farovonlikka erishadilar. Bunday kompetensiyalarni belgilash orqali yoshlarimizni kelajak hayotga qay darajada tayyorlik darajasini baholash mumkin. Yoshlarimiz kelajakda muvaffaqiyatli hayot kechirishlari, jamiyatda o z o rnini topishlari hamda ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarga integratsiyalashuvi uchun qanday kompetensiyalarga ega bo lishlari kerak, degan savol butun dunyo ta lim hamjamiyati oldida turgan dolzarb mavzuga aylangan. Shu sabab informatika fanidan Davlat ta lim standartlarni yangilash, o quv dasturlarni takomillashtirish informatika faniga oid kompetentlilikni (AKТ kompetentlilikni) kiritishni taqozo etadi. Kompetensiya ko zlangan natijalarga erishish uchun bilim, ko nikma va malakalarni qo llay olish qobiliyatini namoyish eta olishni bildiradi. Тa limiy kompetensiyalar ikki guruhdan iborat: tayanch (umumiy) va maxsus (fanga oid) kompetensiyalar. Тayanch kompetensiyalar: 1. Kommunikativ kompetensiya jamiyatda o zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni mukammal o zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish; o z fikrini og zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to g ri qo ya olish va javob berish; ijtimoiy moslashuvchanlik, o zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish; muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o z pozitsiyasini himoya qila bilish, uni ishontira bilish; turli ziddiyatli vaziyatlarda o z ehtiroslarini boshqarish, muammo va kelishmovchiliklarni hal etishda zarur (konstruktiv) bo lgan qarorlarni qabul qila olish; 2. Axborot bilan ishlash kompetensiyasi mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio (audio-video yozuv), telefon, kompyuter, elektron pochta va boshq.) foydalana olish; media vositalardan zarur bo lgan axborotlarni izlab topa olish, saralash, qayta ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta minlash va foydalanishda mediamadaniyatga rioya qilish; ma lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil qila bilish; kundalik faoliyatda uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish (oddiy tabriknomalar yoza olish, anketalarni to ldirish, mehmonxona ro yxatida o zi to g risidagi ma lumotlarni qayd eta olishi va boshq.) 3. Shaxs sifatida o z-o zini rivojlantirish kompetensiyasi shaxs sifatida doimiy ravishda o z-o zini rivojlantirish, jismoniy, ma naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intilish; 107

108 hayot davomida o qib-o rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish; o z xatti-harakatini adekvat baholash, o zini nazorat qila bilish, halollik, to g rilik kabi sifatlarga ega bo lish; o qib-o rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish. 4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi jamiyatda bo layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va faol ishtirok etish; o zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya ni xaridor, saylovchi, mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish); mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala, iqtisodiy, huquqiy madaniyatga ega bo lish; kasbiy mavqeining o sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi manfaatlari uchun xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo lish. 5. Umummadaniy kompetensiyalar Vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e tiqodli bo lish; badiiy va san at asarlarini tushunish, ta sirlana olish; orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me yorlarga va sog lom turmush tarziga amal qilish, umumbashariy ahamiyatga ega bo lgan qadriyatlarni (urf odatlar, marosimlar, milliy-madaniy an analar va.h.k.) bilish, unga hurmat bilan munosabatda bo lish; o zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o zgalarning dunyoqarashi, diniy e tiqodi, milliy va etnik xususiyatlari, an ana va marosimlarini hurmat qilish; xalqining tarixiy, ma naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda o rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish. 6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo lish hamda foydalanish kompetensiyasi - aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iktisodiy rejalarini tuza olish; - shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish; - kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni o qiy olish va foydalanish; - inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan va qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo lish hamda foydalana olish. AKТ kompetentlilik insonlar uchun muhim kompetensiya hisoblanib, u kompyuter, telekommunikatsiya vositalari va Internet imkoniyatlaridan foydalangan holda turli muammo va masalalarni hal etishda namoyon bo ladi. 108

109 AKТ kompetentlilik o quvchilarning axborotli jamiyatda o z o rnini munosib egallash va muvaffaqiyatli mehnat faoliyati bilan shug ullanishlari uchun axborotga ega bo lish, uni izlash, qayta ishlash, baholash, yaratish va uzatishni amalga oshirishda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalana olish qobiliyati va layoqati. O quvchilarda AKТ kompetentlilikni shakllantirish va rivojlantirish informatika faniga oid kompetensiyalarni hamda foydalanuvchilik kompetensiyalarni, ya ni hamkorlik qilish va muloqotni amalga oshirish, bilimlarni mustaqil ravishda egallashni va ularni AKТdan foydalangan holda amaliyotda qo llashni shakllantirish va rivojlantirishni o z ichiga oladi. Maxsus kompetensiyalar (fanga oid kompetensiyalar): 1. Axborotlarni elektron vositalarda yig ish kompetensiyasi Informatika asos materiali (axborot olish, saralash) haqida va axborot turlari (uzlukli va uzluksiz) bilish. Axborot manbalarini bilish, axborotlarni saralash, axborotni tasvirlash, axborotni kodlash, axborotli model, axborotni qayta ishlash vositalari, ta limiy axborot resurslar, Internet, Internetdan ma lumotlarni olish usullari. Axborot bilan ishlashda odob-axloq normalari, multimedia texnologiyalari, hujjat yaratish, elektron pochta orqali muloqat qila olish va viruslardan axborotni himoya eta olish layoqatini hosil qilish. (Masalan:Farobiy haqida ma lumot izlanganda darslik va boshqa bosma adabiyotlardagi ma lumotlarni skanerlash yordamida kompyuter xotirasiga o tkazish, Ziyonet portali yoki boshqa axborot tarmog idan olingan ma lumotlarni kompyuter xotirasida saqlash, ma lumotlarni olingan axborot resursiga yoki mazmuninig boyligiga yoki tayyorlangan dasturiy ta minotga yoki qayta ishlash uchun zarur bo lgan dasturiy ta minotga mos ravishda turli papkalarga saralab o tkazish.) 7-sinf. Elektron pochta mavzusi Amaliy mashg ulot: do stlaringizning pochta manziliga Mening Vatanim nomli xabarni jo nating. Buning uchun: 1. Mening Vatanim xabarini tayyorlash (turli axborot manbalaridan, Internet resurslaridan biror usulda axborot yig iladi, olingan axborot saralanadi, rasmlar, fotosuratlar orqali tasvirlanadi) 2. Hosil qilingan axborot qayta ishlanib, hujjat yaratiladi 3. Do stlarining elektron pochta manzillari aniqlanadi. 4. Тayyorlangan Mening Vatanim haqidagi ma lumot aniqlangan elektron pochta orqali yuboriladi. Yuqorida berilgan 7-sinf Elektron pochta mavzusidagi amaliy ish orqali o quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig ish, axborotlarni 109

110 elektron vositalarda qayta ishlash, axborotlarni elektron vositalarda uzatish kompetensiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetensiyalar, xususan, kommunikativ kompetensiya, umummadaniy kompetensiya, shaxs sifatida o zo zini rivojlantirish kompetensiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetensiyalari hamda Тasviriy san at asarlariga oid kompetensiyalari shakllantiriladi. 2. Axborotlarni elektron vositalar orqali qayta ishlash kompetensiyasi- Matnli axborotni tahrirlash (formatlash, grafik elementlarni yasash, jadvallar hosil qilish, formulalar kiritish) grafik axborotni tahrirlash (grafik fayllarda matn kiritish va uni formatlash, grafik shakllarni o zgartirish, ranglar bilan ishlash, animatsiya ssenariylarini yoza olish, fayllarni arxivlash (rar, zip arxivatorlarni ishlata olish)va h.k. layoqatini hosil qilish. (Masalan:Farobiy haqida olingan axborotlarni yoki qismlarini taqdimot uchun grafik muharrirlar, matn muharrirlari va protsessorlari, jadval protsessorlari, multimedia dasturlari va taqdimot dasturlari, animatsiya tayyorlash, veb-tarmoqqa joylashtirish, axborot hajmini kichraytirish uchun qayta ishlash dasturlarining turli imkoniyatlarini qo llash.) 9-sinf. Diagramma va grafiklarni hosil qilish va tahrirlash mavzusi Amaliy mashg ulot: 1-mashq. Iqtisod fanidan olgan ma lumotlaringiz asosida 5 xil mahsulot sotishdagi umumiy qiymatga nisbatan daromadni aks ettiruvchi diagramma xosil qiling. Тayyor diagrammaning ko rkam va mazmunli bo lishi uchun tahrirlang va formatlang. 2-mashq. Respublikamizda yetishtirilgan qishloq xo jalik maxsulotlarini (paxta, bug doy) viloyatlar kesimidagi ulushini ko rsatuvchi diagramma hosil qiling. Ushbu amaliy mashg ulot orqali o quvchilarda axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash kompetensiyasi, shuningdek, kommunikativ kompetensiya, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetensiyalar shakllantiriladi. Shu bilan bir qatorda matematik xisoblashlarni bajarish orqali matematika fanida shakllantirilishi lozim bo lgan matematik savodxonlik, matematik bilimlarni amaliyotda qo llash, iqtisodiy bilim asoslari fani bo yicha iqtisodiy bilimlarni amaliyotda qo llash kompetensiyasi kabi fanlararo kompetensiyalar shakllantirilib boriladi. 3. Axborotlarni elektron vositalar orqali uzatish kompetensiyasi - 110

111 Тexnologiyalar orqali axborotlarni uzata olish, axborot xavfsizligini ta minlay olish, Elektron pochta bilan ishlay olish, faksda axborot uzata olish, video konfirensiya orqali axborot uzata olish, huquqiy va axloqiy me yorlarni bilish, mualliflik huquqlarini bilish, erkin foydalaniladigan dasturlar, tijorat dasturlari, dasturlar litsenziyalarini farqlash va h.k.layoqatini hosil qilish. (Masalan:Farobiy haqida olingan axborotlarni yoki qismlarini videoproyektor orqali ekranga, faks-modem yoki Internet tarmog i orqali boshqa qabul qilish vositasiga uzata olish, bunda elektron pochta, faks, video-koferensiya o tkazish dasturlari imkoniyatlaridan foydalana olish hamda bu jarayonda huquqiy va axloqiy me yorlarni bilish, dastur va ma lumotlarga xos mualliflik huquqlarini bilish.) 7-sinf. Axborotlarni ximoyalash va antivirus dasturlar haqida mavzusi 1-amaliy mashq. Jadvalga mantiqan mosini toping Internet axborot o g irlarinini Kompyuterlar inson ish faoliyatini Kompyuter viruslari ularni o chirib yuborishi yoki Adliya, kriminalistika, milliy xavfsizlik soha mutaxassislari Axborot xavfsizligi va elektron jinoyatchi lardan himoyalanishnita minlovchi choratadbirlar yengillashtirish maqsadida yaratildi yangi pog onaga ko tardi yangi kutilmagan muammoga duch kelib qoldi tarmoq orqali kirishni cheklovchi va nazorat qiluvchi texnik va dasturiy vositalardan foydalanish, internet orqali faqat ishonchli manbalardan axborot olish, axborotlarni uzati va qabul qilishda kriptografiya usullaridan foydalanish, nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalanish Foydalanib bo lmaydigan darajada o zgartirib yuborishga qodir Berilgan amaliy mashg ulot orqali o quvchilarda axborotlarni elektron vositalarda uzatish kompetensiyasi, bundan tashqari kommunikativ kompetensiya, axborotlarni yig ish kompetensiyasi, shuningdek huquq faniga oid bo lgan huquqiy madaniyatga ega bo lish kompetensiyalari shakllantiriladi. 111

112 4. Informatik bilimlarni amaliyotda qo llash kompetensiyasi- Kompyuterni elektr manbaiga to g ri ulash va o chirish. Axborot va u bilan bajariladigan jarayonlarni (axborot yig ish, qayta ishlash, uzatishdaaxborot vositalaridan foydalana olish, kompyuterni qurilmalarini ishlata olish, matn muharriri va grafik muharririda xujjat tayyorlash. Boshqarish dasturini ishga tushurish, axborotlarni kompyuterda tasvirlash, kodlashga oid masalalarni yechishni bilish. Sanoq sistemasida amalda bajara olish. Elektron jadvalda masalalarni bajara olish. Тaqdimot slaydlarni tayyorlash. Algoritm tuzish, dasturlash tilidan birida masalaga dastur tuza olish bo yicha olgan bilim va ko nikmalarini kundalik turmushda va texnikada qo llash oid o quvchidao rganilgan bilim va ko nikmalarni kundalik amaliy hayotda qo llay olish layoqatini hosil qilish. (Masalan:Uyda, davlat yoki boshqa tashkilotlarda faoliyat yuritganda kompyuter va axborot texnologiyalari vositalaridan to g ri foydalana bilish, uy qurish, uyni qayta ta mirlash, uyni jihozlash va shu kabi loyihalar tayorlashda grafik muharrirlar va matn protsessorlari, sarf-xarajatni hisoblashda jadval protsessorlari, loyihalarni investorlar oldida namoyish etish uchun taqdimot va veb-texnologiya dasturlari imkoniyatlaridan foydalana olish. Bu jarayonlarda axborotlarni turli xavflardan himoyalash uchun kodlashning turli usullaridan foydalana olish, kompyuter imkoniyatlarini qo llash uchun ikkilik va boshqa sanoq sistemalari imkoniyatidan foydalana olish, ma lumotlarni turli usullarda kodlash va maxsus usullarda saqlash uchun dasturlashdan foydalana olish.) 8-sinf. PowerPoint dasturi yordamida taqdimot yaratish Amaliy mashq. Хotira va qadrlash kuni ga bag ishlangan taqdimot yarating. 1. Kompyuterdan foydalanish 2. Тaqdimot tayyorlash (matn, grafik axborot, elektron jadvallar, diagramma, chizmalardan foydalanib) Тayyorlangan taqdimotni sinfda namoyish qilib berish. Yuqorida berilgan 8-sinf PowerPoint dasturi yordamida taqdimot yaratish mavzusidagi amaliy ish orqali o quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig ish, axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash, axborotlarni elektron vositalarda uzatish, informatik bilimlarni amaliyotda qo llashkompetensiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetensiyalar, xususan, kommunikativ kompetensiya, umummadaniy kompetensiya, shaxs sifatida o z-o zini rivojlantirish kompetensiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetensiyalari shakllantiriladi. Bizning ta lim tizimimizda kompetentlilik yondoshuvi asosida informatika fanining mazmuni qayta ko rib chiqilib, DТS va o quv dasturlari yangitdan yaratilgan ekan, uning kelajakda uzluksiz ta lim jarayoniga muvaffaqiyatli joriy etilishining asosiy omili rejalashtirilgan tajriba sinov jarayonining muvaffaqiyatli tashkil 112

113 etilishi va amalga oshirilishidir. Buning uchun tajriba sinovni amalga oshirayotgan o qituvchi hamda viloyat va tuman fan metodistlari kompetentlilik ta lim yondoshuvi konsepsiyasini (mohiyatini) yaxshi bilishlari lozim. 9-sinf. Microsoft Office Exsel dasturida ma lumotlarni saralash Amaliy mashq. Nazorat ish natijasini ball bo yicha tartiblash. 1) Quyidagi jadvalni MicrosoftOfficeExsel dasturida tayyorlang, Bloklar bo yicha to plagan eng yuqori bali ustuniga tegishli funksiya yordamida 3 ta ustundagi raqamlarning eng yuqorisini chiqaring, diagrammasini lo rsating: FIO 1-blok bali 2-blok bali 3-blok bali 1 Chamanov Gulmanov Bo ston o g li Maqsadov Ko klamova Bloklar bo yicha to plagan eng yuqori bali Yuqorida berilgan 9-sinf MicrosoftOfficeExsel dasturida ma lumotlarni saralash mavzusidagi amaliy ish orqali o quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig ish, axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash va MicrosoftOfficeExsel dasturida: shriftlarni va matnlarni formatlash parametrlarini qo llash; Ma lumotlarni saralash; Ma lumotlarni filtrlash. Berilgan qiymatlar asosida turli hil grafik/diagrammalar hosil qilish; Grafik/diagrammalarga sarlavhalar qo yish; Grafik/diagrammalarni formatlash (ranglarni qo llash); Diagramma turlarini o zgartirish; Grafik/diagrammalar o lchamlarini o zgartirish axborotlarni elektron vositalarda uzatish, informatik bilimlarni amaliyotda qo llashkompetensiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetensiyalar, xususan, kommunikativ kompetensiya, umummadaniy kompetensiya, shaxs sifatida o z-o zini rivojlantirish kompetensiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetensiyalar bilan birga iqtisodiy bilim asaoslari faniga oid kompetensiyalar shakllantiriladi. 113

114 Informatika fani o qitilishida dars jarayonini loyihalash va uni amalga oshirishning innovatsion shakl va uslublari. Dars loyihasini ishlab chiqish (darsning texnologik xaritasi) Mavzu Darsning maqsadi va vazifalari Dars mazmuni O quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi MS Excelda matematik amallar va funksiyalarni qo llash mavzusini takrorlash. O quvchilarni matematik amallar va funksiyalar haqidagi bilimlarini yangi nazariy ma lumot bilan boyitish hamda ularning tasavvurlarini kengaytirish; o quvchilarning MS Excelda matematik amallar va funksiyalarni qo llash mavzusidagi bilim, ko nikma, malakalarini yanada rivojlantirish; ularni tadqiqot olib borishga, kartoteka tuzishga, mantiqiy fikrlashga o rgatish; o quvchilarni matematik amallar va funksiyalar hayotiy masalalarni hal etish bo yicha ko nikmalarini rivojlantirishga yo naltirish; ularni o tilayotgan darsda passiv emas, balki faol ishtirokchi sifatida qatnashishlarini ta minlash; o quvchilardagi ijodkorlik, hamkorlik, sog lom ijobiy muhitga nisbatan ochiqlik kabi xususiyatlarini shakllantirish orqali o z o zini baholashga, tahlil qilishga, voqelikka nisbatan munosabatlarini rivojlantirishga ahamiyat berish. MS Excelda matematik amallar va funksiyalarni qo llash mavzusi haqida tushunchalarni yanada boyitish. Matematik amallar va funksiyalarni amaliy masallarni hal etishda qo llay olish. Amaliy mashg ulot topshiriqlarini mustaqil bajara olish ko nikmalarini shakllantirish Shakl:savol-javob, suhbat, amaliy mashg ulot Metod: kartoteka tuzish Vosita: tarqatma materiallar, slayd, videolavha, flipchart qog oz, marker, kley, skotch va boshqalar Usul:og zaki, yozma, ko rgazmali, taqdimot Nazorat: test savollari va javoblari Baholash: individual baholash, o z o zini baholash, guruh ishini baholash (5 ballik tizim asosida) Kutiladigan natijalar O qituvchi O quvchi Yangi nazariy bilimlar beradi. matematik amallar va funksiyalar Dars jarayonini maqsadli va oqilona ustida ishlash orqali olingan bilimlar boshqaradi. yanada boyitiladi. 114

115 O quvchilarda matematik amallar va funksiyalar haqida bilimlarni yanada boyitadi. O quvchilarni ilmiy tadqiqotchilik ko nikmalarini shakllantiradi. Doimiy nazorat qiladi va adolatli baholaydi. Qisqa vaqt ichida ko p ma lumot to plashga yo naltiradi. O quvchilarda mantiqiy fikrlash orqali tadqiqotchilik faoliyatini oshiradi. Amaliy topshiriqlarni bajartirish orqali fikrlash tizimlarini shakllantiradi. O quvchilarda ijodiy faoliyatga qiziqish uyg otadi. Axborot izlash, to plash va foydalanish ko nikmalari shakllanadi. Olingan bilimlarni tizimli bayon etadi. Mustahkamlaydi va o z o zini baholaydi hamda o zgalar faoliyatini tahlil qiladi. Yakka tartibda va kichik guruhda ishlash ko nikmasi hosil bo ladi. Matn asosida mustaqil, mantiqiy, asosli faktlarni ajratib olish ko nikmalari shakllanadi. Kichik ilmiy tadqiqot olib borish yo llari haqida ma lumot oladi. Amaliy topshiriqlarni bajarish orqali matematik amallar va funksiyalar haqida bilimlari yanada rivojlanadi. Kelgusi rejalar O qituvchi O tilgan darsni tahlil qiladi. Kasbiy faoliyatining taraqqiyoti uchun ijodiy izlanadi. O quvchi faolligini oshirish mahoratini takomillashtiradi. Darsni yangi materiallar bilan boyitadi. Тa lim sifatini oshirish maqsadida turli hamkorlik ishlarini olib boradi. Darsda pedagogik texnologiyalarni o z o rnida qo llashga erishadi. O z istiqbol strategiyasini ishlab chiqadi. O quvchi Egallagan bilimlari asosida hayotiy ko nikma va malakalarini amalda qo llaydi. Тurli vaziyatlarda egallangan bilimlaridan samarali foydalanadi. Intellektual salohiyati rivojlanadi. matematik amallar va funksiyalar haqida bilimlarni amaliyotda qo llay oladi. Hayotiy masallarni hal etishda matematik amallar va funksiyalarni qo llaydi va qila oladi. Mavzu: MS Excelda matematik amallar va funksiyalarni qo llash mavzusini takrorlash. Darsning maqsad: o quvchilarga MS Excelda matematik amallar va funksiyalarni qo llash imkoniyatlarini ochib berish. Darsning ta limiy vazifasi: o quvchilarga Excel elektron jadvali va uning imkoniyatlari, matematik funksiyalar, mantiqiy funksiyalar, statistik funksiyalar va 115

116 matnli funksiyalar haqidagi bilimni mustahkamlash va misollar yechishda ko nikmalar hosil qilish. Darsning tarbiyaviy vazifasi: o quvchilarni mustaqil fikrlashga va tartibintizomga doimo rioya etishga yo naltirish. Darsning rivojlantiruvchi vazifasi: o quvchilarning kompyuterdan foydalanish haqidagi bilim va tasavvurlarini kengaytirish. Uslub: Aralash. Shakl: Savol-javob. Jamoa va kichik guruhlarda ishlash. Vosita: Elektron resurslar, darslik, plakatlar, tarqatma materiallar. Usul: Tayyor prezentatsiya va slayd materiallari asosida. Nazorat: Og zaki, savol-javob, amaliy ish, muhokama, kuzatish. Baholash: Rag batlantirish, 5 ballik reyting tizimi asosida. Darsning blok-sxemasi Dars bosqichlari Vaqt 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 Uyga vazifani so rash 15 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 12 daqiqa 4 Mustahkamlash 11 daqiqa 5 O quvchilarni baholash 2 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Darsning borishi: Tashkiliy qism: Salomlashish, davomatni aniqlash. Siyosiy daqiqa: yurtimizda va butun jahonda ro y berayotgan yangiliklar sharhi. O qituvchi: Aziz o quvchilar bugungi darsimizni 2-guruhga bo lingan holda o tkazamiz. I-guruh: Yosh axborotchilar guruhi. II-guruh: Yosh dasturchilar guruhi. O qituvchi: Fevral oyi qanday fan oyligi O quvchi: Matematika va informatika fanlari oyligi. O qituvchi: Fevral oyida biz qanday bayramlarni nishonladik. O quvchi: So z mulkining sultoni A.Navoiy hamda shoh va shoir Z.M.Bobur bobolarimizning tavallud topgan kunlarini nishonladik. O qituvchi: I-guruh o quvchilari A.Navoiyning g azallaridan namunalar ayting. O quvchi: Qaro ko zum,kel-u, mardumlig emdi fan qilg il, Ko zum qarosida mardum kibi vatan qilg il. Yuzung guliga ko ngul ravzasin yasa gulshan, 116

117 Qadding niholig a jon gulshanin chaman qilg il. O qituvchi: II-guruh o quvchilari Z.M.Boburning g azallaridan ayting. O quvchi: To le yo qki jonimg a balolig bo ldi, Har ishniki ayladim xatolig bo ldi. O z yerni qo yib, Hind sori yuzlandim, Yo Rab, netayin, ne yuz qarolig bo ldi?! 1. Uyga vazifani so rash: O qituvchi:o tilgan mavzularni mustahkamlash uchun guruhlarga tezkor savollar beriladi va guruhlar o zlarining bilimlari bilan Aql gultasta larini gullar bilan boyitadilar. Yosh axborotchilar guruhining tezkor savollari. Elektron jadvalning vazifalarini ayting? MS Excel elektron jadvalida bitta kitobda nechta varaq joylashtirish mumkin? MS excel elektron jadvalida katakchaga ma lumotlar qanday kiritiladi? Matematik funksiyalarni ayting? Mantiqiy funksiyalarni ayting? Yosh dasturchilar guruhining tezkor savollari? Birinchi elektron jadval nomi? MS Excel elektron jadvalida ustun va satrlar soni? Formula bu-? Statistik funksiyalarni ayting? Matnli funksiyalarni ayting? 2. Yangi mavzu bayoni: O qituvchi: o quvchilar bugungi mavzumiz takrorlash darsi bo lganligi sababli darsligimizdagi mashqlarni bajaramiz. Ushbu bajariladigan vazifamiz amaliy ish. Ushbu amaliy ish mashqlarini birinchi navbatda Yosh axborotchila guruhi bajaradi. Har bir guruh o quvchisi bittadan mashq bajarishadi. Yosh axborotchila guruhi amaliy ishni bajarib bo lgunlariga qadar Yosh dasturchilar guruhi test bajarishadi. Har bir o quvchi uchun alohida test variantlari tuzilgan bo lib ushbu testing o zida javob varaqasi mavjud. O quvchilar ushu javob varaqasiga test javoblarini belgilaysiz. Amaliy ish: 1. Tug ilgan oyingizdan boshlab necha yil va necha oy o tganini joriy yil yozilgan katakchaga murojaat orqali hisoblang. 117

118 2. Tomonlari A va B bo lgan parallalellogramning peremetri va yuzini hisoblang. 3. Quyonning tezligi A m/s, baliqning tezligi B km/soat. Ularning tezliklarini taqqoslab, A7 katakchada Quyonning tezligi katta yoki Baliqning tezligi katta yozuvini aks ettiring (yo llanma: baliqning tezligini m/s ga o tkazing, YeSLI funksiyasini qo llang) 118

119 4. A1 va B2 katakchadagi sonlardan kattasining 3-belgisini C3 katakchada aniqlang 5. A1 katakchadagi butun sonni B1 katakchadagi natural songa bo lganda, butun qismini A2 katakchada, qoldig ini B2 katakchada aniqlang. 119

120 6. A1:A6 va B2:B5 katakchalardagi sonlardan kichigining 3-raqamini D1 katakchada aniqlang. 7. A1 va B2 katakchadagi sonlardan kichigining birinchi raqamini D2 katakchada aniqlang. 120

121 8. C1:D6 katakchalarga sonlar kiritib, ulardan eng kattasining 1- va 2-raqamlari ko paytmasini A2 katakchada aniqlang. 3. Mustahkamlash: Test savollari: TARQATMA Elektron jadval nomi keltirilgan javobni aniqlang? a) MS Word b) Internet Explorer c) Bloknot d) MS Excel 2. MS Excel dasturida hosil qilingan hujjat kengaytmasini aniqlang? a).doc b).xls c).arj d).rtf 3. Birinchi elektron jadval nomi keltirilgan javobni aniqlang? a) MS Excel b) VisiCalc c) Simphone d) SuperCals 4. MS Excel dasturi birinchi marta qachon ishlab chiqilgan? a) 1985 b) 1979 c) 1994 d) MS Excelda ko`pi bilan nechta varaq hosil qilish mumkin? a) 3 ta 121

122 b) 255 ta c) 257 ta d) 300 ta TARQATMA Elektron jadvalda ustunlar qanday belgilanadi? a) Belgilar bilan b) Sonlar bilan c) Lotin alifbosining bosh harfi bilan d) Tartiblangan natural sonlar bilan 2. Elektron jadvalda satrlar qanday belgilanadi? a) Belgilar bilan b) Sonlar bilan c) Lotin alifbosining bosh harfi bilan d) Tartiblangan natural sonlar bilan 3. Elektron jadvalda ustunlar soni nechta? a) 1975 b) 256 c) 1250 d) Elektron jadvalda satrlar soni nechta? a) 1975 b) c) d) Excelda formul yozish uchun avval qaysi belgi yoziladi? a) $ belgisi b) = belgisi c) ^ belgisi d) # belgisi TARQATMA Elektorn jadvalda A1:B3 katakchalar guruhi belgilangan. Bu guruhda nechta katakcha bor? a) 4 b) 6 c) 8 d) Elektron jadvalda satr tartib raqami oldiga qo yiladigan $ belgisi nimani anglatadi? a) Pul formatini b) Nisbiy manzilni c) Absolyut manzilni 122

123 d) Formula boshlanishini 3. Elektron jadvalda kiritilayotgan son katakcha kengligiga sig masa, u holda katakchada qanday belgi hosil bo ladi? a) ####### b) #IMYa? c) # ZNACh! d) To g ri javob yo q 4. Elektron jadvalda B8:D12 yacheykalar guruhi belgilangan. Bu guruhda nechta yacheykalar bor? a) 18 b) 21 c) 15 d) Quyidagilarning qaysi biri MS Excelda katakcha adresi bo lishi mumkin? a) AZ5 b) ISM c) MS d) Barchasi TARQATMA Excelda absolyut murojaat qaysi qatorda to g ri yozilgan? a) =$BM$5 b) =BM7 c) =BM5 d) BM45 2. Exselda F4 katakchadagi = $A$1*$B$4 formulaning G% katakchadagi nusxasini belgilang. a) = $A$1*$B$4 b) = $A$2*$B$5 c) = $A$5*$B$11 d) = $A$7*$B$11 3. MS Excelda murojaat necha turga bo linadi? a) 2 turga b) 4 turga c) 8 turga d) 3 turga 4. Exselda A1=5, B3=4, bo lsa, =A1*B3+B3^2 ning javobi nechaga teng? a) 28 b) 36 c) 25 d) To g ri javob yo`q 5. Exselda A1=5, B3=4, bo lsa, =A1/B3+B3*B3 ning javobi nechaga teng? a) 28,25 b) 17,25 123

124 c) 10,25 d) To g ri javob yo q TARQATMA Exselda A1=4, B3=3, bo lsa, =B3^2+A1*B3 ning javobi nechaga teng? a) 21 b) 36 c) 25 d) To g ri javob yo q 2. Exselda A1=4, B3=2, bo lsa, =B3*B3+A1/B3 ning javobi nechaga teng? a) 6,25 b) 7,25 c) 6 d) To g ri javob yo q 3. Exselda A1=5, B3=4, bo lsa, =B3^2-A1*B3 ning javobi nechaga teng? a) 4 b) 36 c) -4 d) To g ri javob yo`q 4. Exselda A1=5, B3=4, bo lsa, =B3*B3-A1/B3 ning javobi nechaga teng? a) 14,75 b) 17,25 c) 14,25 d) To g ri javob yo`q 5. Exselda A1=4, B3=3, bo lsa, =A1*B3+B3^2 ning javobi nechaga teng? a) 21 b) 9 c) 3 d) Toi g ri javob yo q 4. O quvchilarni baholash: 5 ballik reyting tizimida baholandi hamda faol o quvchilarga MS Excel dasturini o rganish bo yicha o quv qo llanma berildi. 5. Uyga vazifa: 103-bet mashqlar. Dars sifatini belgilovchi mezonlar Dars - 1)uzluksiz ta lim muassasalarida amalga oshiriladigan ta limning asosiy shakli; 2) o quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli, mantiqiy tugallangan, yaxlit o quv-tarbiyaviy jarayonning aniq vaqt bilan cheklangan qismi. 124

125 Dars tahlili- o quv mashg ulotining bir butun yaxlit holda yoki muayyan bo laklarga bo lib baholash. Mezon kasbiy topshiriqlarni yoki o quv dasturini bajarish uchun yetarli bo lgan hamda zaruriy aqliy harakatga oid bilim va ko nikmalarga egalikni belgilovchi ko rsatkich. Dars sifatini belgilovchi omillar: o qituvchi va o quvchi. Bunda o qituvchining vazifasi darsda tafakkur va faoliyatni to g ri uyg unlashtira olishi barobarida dars samaradorligini oshirishdan iborat. Mashg ulotda o qituvchi o quv dasturi bo yicha dars maqsadidan kelib chiqqan holda asosiy komponentlarni bilishi o zaro bog liqligi va bir biriga ta sirini tushunishi lozim. Darsda bilimlarni o zlashtirish jarayoniga quyidagi komponentlar kiradi: 1. Hodisalarni, narsalarni kuzatish, axborotlarni idrok etish. 2. Olingan axborotlarni tahlil qilish, bilimlarning xarakterli belgilarini aniqlash, taqqoslash, ko chirish, axborotlarni rivojlantirish va boshqalar. 3. Eslab qolish. 4. Хulosalash, umumlashtirishlarning to g riligini tekshirish hamda baholash. Bunda o qituvchi amalga oshiriladigan o qish jarayonining asosiy struktura elementlari: o quv materiallarining mazmuni ta lim metodlari faoliyat usullari shakllari vositalaridan to g ri foydalanishi lozim. Dars jarayonining strukturasi va bosqichli ketma-ketligi quyidagicha: 1. O quvchining o quvchilar diqqati va tafakkurini jalb qilishi, shu orqali ularni o quv materialini faol idrok etishga olib borish maqsadida bilish vazifasini o rtaga qo yishi. 2. O qituvchi tomonidan bilimlarning berilishi jarayoni va o quvchilarning yangi materialni o zlashtirishi. 3. Ilmiy tushunchalarning umumlashtirilishi va shakllantirilishi jarayoni, o quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarining mustahkamlanishi va takomillashtirilishi. 4. O quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini tegishli vaziyatlarda qo llay olishi. 5. O quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini o zlashtirayotganligini tekshirib borish. 125

126 Dars sifatini belgilovchi mezonlar 3 ta bo lib, didaktik, mantiqiy-psixologik va metodik shartlardir. Muammoli dars texnologiyasini ustida ilmiy tadqiqotlar olib borgan pedagog olim M.I.Maxmutov tomonidan darslar muammoli va muammosiz darslarga bo linadi. Muammoli darslar. Bunda mantiqiy psixologik (ichki) va didaktik (tashqi) strukturasi jihatidan o qituvchi tomonidan atayin muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradigan va bu muammolarni hal qilishga doir faoliyatni izlanish vaziyatidagi fikrlash va mantiqiy tafakkur orqali natijaga kelinishi nazarda tutiladi. Muammosiz darslarda esa, o quv materiali bayon etiladi, tushuntiriladi, vaziyatlar jiddiy ahamiyat kasb etmaydi. Garchand, o qituvchi dars bosqichlarini amalga oshirsa-da, uning axborot tarzidagi bayoni yoki o quvchilarning mustaqil ishlari reproduktiv xarakter kasb etmaydi. Darsning sifatini belgilovchi qator prinsiplar mavjud: 1. O qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi prinsipi. 2. Ilmiylik, tizimlilik va izchillik. 3. Тa limning hayot bilan bog lanishi. 4. Onglilik va faollik. 5. Ko rsatmalilik. 6. Тushunarlilik. 7. Puxtalik. Dars tahlil qiluvchilar e tibor qaratishi lozim bo lgan jihatlar: Dars tahlilining asosiy tarkibiy qismlari O qituvchining darsga qanday tayyorgarlik ko rganligi Dars maqsad va vazifalarining qo yilishi Тashkiliy ishlar tahlili Didaktik yoki ta limiy tahlil Uslubiy tahlil Metodologik tahlil Psixologik tahlil Pedagogik tahlil O qituvchining hamkorlikdagi vazifasi tahlili Yakuniy tahlil yoki xulosa Darsni tahlil etish jarayonida, avvalo, mashg ulot olib borayotgan o qituvchi o tilgan darsi haqida o z fikrlarini bayon qilishi, so ngra tahlilda ishtirok etuvchi o qituvchilar dars yuzasidan tahlil qilish etikasi talablari asosida o z fikrlarini ijobiy fikrlardan boshlab, darsning yutuqlari, kamchiliklarini ko rsatib o tishlari lozim. Shu o rinda amalga oshirilgan tahlil darsning hamda o qituvchi faoliyatining takomillashuviga xizmat qilishi maqsadga muvofiq. 126

127 Eslatma: o qituvchining darsi va uning faoliyatiga bir dars tahlili bo yicha xulosa chiqarib bo lmaydi. Uning faoliyatiga tanqidiy fikr berish uchun uning turli shakldagi bir necha darslarini kuzatish kerak. Shu o rinda ishtirokchilarga darsning bosqichlari, har bir bosqichda o qituvchi va o quvchi amalga oshirishi lozim bo lgan faoliyat oldindan tayyorlab qo yilgan flipchart qog ozlariga Zinama zina texnologiyasi oqali ishlab chiqilishi tavsiya qilinadi. Amaliy mashg ulot kichik guruhlarda amalga oshadi.o qituvchi guruhlar ishlarini nazorat qilib boradi. Belgilangan vaqt ichida guruhlarning ishi o z yakunini topadi va taqdimot qilinadi.тaqdimotdan so ng amalga oshirilgan ishlar bosqichini tahlil qilish uchun har bir guruhga oldindan tayyorlab qo yilgan darsning texnologik xaritasini tavsiya qilamiz. Guruhlar o z ishlarini slaydda keltirilgan dars bosqichlarining ketma ketligi asosida to g ri yoki noto g ri ekanligini asoslab berishlari so raladi. Guruhlar ishining tahlili uchun vaqt beriladi va ishtirokchilar o zlaridan o tkazishlari uchun quyida bir soatlik dars ishlanmasi asosida mashg ulot o tkazilishi uchun tavsiya qilinadi. 1. Interfaol mashg ulot samaradorligi omillari (1-guruh uchun matn) Hozirda ta lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo nalishlardan biri interfaol ta lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Interfaol usullarni qo llash natijasida o quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. (Тaksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). Unga ko ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo llash, tahlil, umumlashtirish, baholash darajalarida bo ladi. Bular quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe llar namunalari bilan ham ifodalanadi, jumladan: Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo lib, bunda o quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish, axborotni etkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Тushunish darajasidagi tafakkurga ega bo lganda esa, o quvchi faktlar, qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish. Qo llash darajasidagi tafakkurda o quvchi olgan bilimlaridan faqat an anaviy emas, noa nanaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni to g ri qo llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, 127

128 namoyish qilish, foydalanish, o rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish. Тahlil darajasidagi tafakkurda o quvchi yaxlitning qismlarini va ular o rtasidagi o zaro bog liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko radi, faktlar va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma lumotlarning ahamiyatini baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taqsimlash, tekshirish, guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o tkazish rejasini tuzadi, birnechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ma lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish, kombinastiyalashtirish, yaratish, tuzish, loyihalash. Baholash darajasidagi tafakkurda o quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko radi, xulosalarning mavjud ma lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: tashxislash, isbotlash, o lchash, nazorat qilish, asoslash, ma qullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash. 2. An anaviy hamda interfaol dars orasidagi ayrim farqlar (2-guruh uchun matn) Asosiy tushunchalar An anaviy dars 1 Qo llanish Barcha mavzular darajasi bo yicha ular uchun qulay bo lgan dars turlari shaklida qo llaniladi. 2 Dars maqsadi Dars bilim, ko nikma, malakalarni shakllantirish, mustahkamlash. 3 O qituvchining vazifalari va ish usullari 4 Darsga tayyorgarlikka talablar Yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, nazorat, topshiriqlar berish. Dars rejasi, konspekt va didaktik vositalarni tayyorlash. Interfaol dars Ayrim mavzular bo yicha interfaol darsning qulay bo lgan turlari shaklida qo llaniladi. Boshqa mavzular uchun an anaviy dars qo llaniladi Dars mavzusi bo yicha mustaqil fikrlash, xulosaga kelish, ularni bayon qilish, himoyalashga o rgatish. O quvchilarning mustaqil ishlashlarini va taqdimotlarini tashkil qilish, boshqarish, nazorat, yakuniy xulosalarni asoslab berish. Interfaol dars ishlanmasi, mustaqil ishlar uchun topshiriqlar, tarqatma materiallar, boshqa zarur vositalarni tayyorlash. 128

129 5 O quvchilar tayyorgarligiga talablar 6 O quvchining vazifalari va ish usullari Oldingi dars bo yicha vazifalarni bajarib kelish. O qituvchini tinglash va o zlashtirish, berilgan topshiriqlarni bajarish. 7 Vaqt taqsimoti Dars vaqtining ko p qismi o qituvchining yangi mavzuni tushuntirishi, tahlil qilishi, topshiriqlarni tushuntirishi, o zlashtirishni nazorat qilishiga sarflanadi. 8 Darsning modul va algoritmi 9 O quvchilar ning faollik darajasi 11 Kutiladigan natija Darsning modul va algoritmlaridan har bir o qituvchi o zi qo llayotgan metodga muvofiq foydalanadi. O qituvchi har tomonlama faol, o quvchilar diqqatni jamlash, tushunish, fikrlash, topshiriqlarni bajarish bo yicha faol. Mavzu bo yicha o quvchilarning bilim, ko nikma, malakalarni o zlashtirishlari. Yangi dars mavzusi bo yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma lumotlarni bilish. O qituvchi bergan topshiriqlarni bajarish bo yicha mustaqil fikrlash, o z fikr, xulosalarini boshqalarga solishtirish va yakuniy xulosaga kelish Dars vaqtining ko p qismi o quvchilarning mustaqil topshiriqlarni bajarishi, fikr almashishi, mushohada qilishi, o z xulosalarini bayon qilishi va himoyalashiga sarflanadi. Har bir dars oldindan tayyorlangan modullar va algoritmlarga, loyihalarga muvofiq o tkaziladi. O qituvchi ham, o quvchilar ham har tomonlama faol. shakllari: o qituvchi-o quvchi; o quvchio quvchi; o quvchi-kichik guruh; kichik guruh-kichik guruh; o quvchi-o qituvchi; kichik guruh-o qituvchi; guruh-o qituvchi. Mavzu bo yicha o quvchilarning o z fikr, xulosalarini shakllantirish, ularni mustaqil bilim olishga o rgatish. Interfaol mashg ulotning ushbu jadvalda ko rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. O quv rejadagi fanlarni o qitishda qaysi mavzular bo yicha interfaol darslar tashkil qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda bir mavzu bo yicha mashg ulotning maqsadiga to liq erishishni ta minlaydigan interfaol yoki an anaviy mashg ulot turlaridan foydalanish ko zda tutiladi. 2. Interfaol mashg ulotning samarali bo lishi uchun o quvchilar yangi mashg ulotdan oldin uning mavzusi bo yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma lumotlarni bilishlarini ta minlash zarur. 129

130 3. Interfaol mashg ulotda o quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an anaviy mashg ulotga nisbatan ko p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur. Interfaol ta lim usuli har bir o qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Interfaol mashg ulotlarni amalda qo llash bo yicha ayrim tajribalarni o rganish asosida bu mashg ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta sir etuvchi omillarni ko rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-pedagogik, ilmiy metodik hamda o qituvchiga, o quvchilarga, ta lim vositalariga bog liq omillar deb atash mumkin. Ular o z mohiyatiga ko ra ijobiy yoki salbiy ta sir ko rsatishini nazarda tutishimiz lozim. Тashkiliy-pedagogik omillarga quyidagilar kiradi: 1 O qituvchilardan interfaol mashg ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini tayyorlash; 2 O qituvchilarga interfaol usullarni o rgatishni tashkil qilish; 3 O quv xonasida interfaol mashg ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish; 4 Ma ruzachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qulay bo lishini ta minlash; 5 Sanitariya-gigiyena me yorlari buzilishining oldini olish; 6 Хavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta minlash; 7 Davomatni va intizomni saqlash; 8 Nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar. Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi: 1 Dts talablarining bajarilishini hamda darsdan ko zda tutilgan maqsadga to liq erishishni ta minlash uchun maqsadga muvofiq bo lgan interfaol usullarni to g ri tanlash; 2 Interfaol mashg ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash; 3 Interfaol mashg ulotning har bir elementi o rganilayotgan mavzu bilan bog liq bo lishini ta minlash; 4 Mashg ulotlar mavzusi va mazmunini so nggi ilmiy-nazariy ma lumotlar asosida belgilash; 5 O quvchilarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga mos darajadagi interfaol mashg ulotlarni o tkazish; 6 Interfaol mashg ulot uchun yetarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar. 3. Interfaol ta lim va tarbiya jarayoni ishtirokchilari (3-guruh uchun matn) Interfaol mashg ulotlar o ziga xos tashkiliy tuzilishga ega bo lib, uni tashkil qilish va olib borish bo yicha faoliyat turlari alohida ajratilgan va har biri bo yicha alohida vazifalar belgilangan. Bunda bir mashg ulot jarayonida mashg ulotni olib boruvchi bir vaqtda ushbu vazifalarni bajarishi ko zda tutiladi. Shu bilan birga bir mashg ulotni ikki yoki uch pedagog yoki yordamchilar birgalikda olib borishi ham qo llaniladi. Ular bajaradigan vazifalariga ko ra quyidagicha nomlanadilar: Moderator ta lim mazmunini yaratuvchi, modullarini ishlab chiquvchi. 130

131 1. Тrener o quvchilarning ko nikmalarini rivojlantiruvchi mashqlar o tkazuvchi maxsus tayyorgarlikdan o tgan mutaxassis. 2. Тyutor masofadan o qitish dasturlarini yaratuvchisi va bajarilishini ta minlovchi. 3. Fasilitator darsda ko makchi, yo naltiruvchi, jarayonga javob bermaydi, xulosa chiqarmaydi. 4. Mentor ustoz, o rgatuvchi (yakka va guruhli tartibda). 5. Kouch ta lim oluvchilarning to liq o zlashtirishlari uchun yordam ko rsatuvchi repetitor, instruktor, trener. Amaliyot davomida amaliy mashg ulotni olib boradi, ish jarayonini nazorat qiluvchi, kuzatuvchi. (Kouching-imtihonlarga yoki sport bo yicha tayyorgarlik ko rish). 6. Konsultant maslahat beruvchi, tushuntiruvchi, qo shimcha ma lumot beruvchi. 7. Lektor nazariy ma lumotlar bilan tanishtiruvchi. 8. Ekspert kuzatish, tahlil, tekshirish, xulosa, tavsiya, taklif, mulohaza bildirish. 9. Innovator yangiliklarni ta lim mazmuni va mashg ulotlar jarayoniga joriy qiluvchi. 10. Menejer tashkiliy pedagogik va iqtisodiy masalalarni hal etuvchi. 11. Spekter kuzatish, tahlil qilish va xulosalarni bayon qilish. 12. Assistent mashg ulot uchun tayyorlangan vositalarni amalda qo llashga tayyorlash, mashg ulot ishtirokchilariga yordam ko rsatib turish. 13. Sekretar zarur ma lumotlarni yozib borish, tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish, o rnatilgan tartibda saqlash. 14. Тexnolog pedagogik texnologiya mutaxassisi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosidagi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni ta minlash bilan bog liq masalalarni hal etib boradi. 15. Metodist-ta lim-tarbiya metodlari bo yicha mutaxassis. Dasturlarni ishlab chiqishda va amalga oshirish jarayonida metodik masalalarni hal etib boradi. Хulosa qilib aytish mumkinki, interfaol ta lim bir vaqtda bir nechta masalani hal etish imkoniyatini beradi. Bulardan asosiysi-o quvchilarning muloqot olib borish bo yicha ko nikma va malakalarini rivojlantiradi, o quvchilar orasida emotsional aloqalar o rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida ishlashga, o z o rtoqlarining fikrini tinglashga o rgatish orqali tarbiyaviy vazifalarning bajarilishini ta minlaydi. 4. Interfaol ta limda dars jarayonini loyihalash (4-guruh uchun matn) Dars jarayonini loyihalashda o qitish metodlarini to g ri tanlash, ya ni metodlarni darsning vazifalari va mazmuniga mosligi, o qituvchi va o quvchilarning imkoniyatlariga muvofiq bo lishi talab etiladi. O qituvchi darsning loyihasini ishlab chiqishda quyidagi topshiriqlarni ketmaket bir butunlikda amalga oshirishi kerak. 131

132 1-bosqich: O qituvchi dastur, darslik, metodik qo llanma va sinf o quvchilarining umumiy tavsifi bilan tanishib chiqishi lozim. 2-bosqich: Darsning asosiy vazifalari majmuasini: o qitish, ta limiy maqsad, tarbiyaviy maqsad va rivojlantiruvchi maqsadlarni va vazifalarini belgilash. 3-bosqich: Darsning asosiy bosqichlarini to g ri, aniq va izchillikda joylashtirish. 4-bosqich: Darsning har bir bosqichi mazmunidagi asosiy o rinli ajratib olish. 5-bosqich: Darsning har bir qismi uchun o qitish metodlarini, vositalarini, texnologiyalarni tanlash. 6-bosqich: Darsning har bir qismi uchun o qitishning yetakchi; umumsinfiy, kichik guruh va individual shaklini tanlab olish. 7-bosqich: Bo sh o zlashtiruvchi va tayyorgarligi kuchli bo lgan o quvchilar uchun tafovutlangan mashq va vazifalarni tanlash. 8-bosqich: Тegishli sinf o quvchilari uchun vaqt me yorlariga muvofiq uy vazifasining maqbul hajmini tanlash. Interfaol ta lim jarayonida kichik guruhlarda ishlash Muammoli ta lim jarayonida kichik guruhlar ishini tashkil etish uchun o qituvchi quyidagilarni yaxshi tushunib olishi lozim: 1. O quvchining individual harakatlari bilan jamoa bo lib ishlagandagi harakatlari nimasi bilan farqlanadi? 2. Kichik guruhlarning birgalikdagi ishidan qanday natijalarni kutish mumkin? 3. Guruhning hamfikrlilar jamoasiga aylanishi uchun nimalar qilish kerak? 4. Kichik guruh va uning tarkibiga kiruvchi o quvchining ishini qanday baholash kerak? Guruhlar bilan ishlash bo yicha ayrim maslahatlar 1. Hamkorlik guruhlari kam sonli bo lishi kerak. Guruh qanchalik kichik bo lsa shunchalik har bir o quvchi mas uliyatliroq bo ladi. 2. Har bir guruh a zosining bilimini individual tartibda tekshirish lozim. 3. Davriy tartibda tanlab (oralatib) og zaki so rovlar o tkazish foydali, bunday paytda o quvchilar guruh a zolari yoki butun sinf oldida guruh ishi haqida gapirib beradilar. 4. Barcha guruhlar ishini kuzatib borish va guruh a zosining umumiy mehnatda ishtirok etgan hamma holatlarini qayd etish kerak. 5. Har bir guruhda «nazoratchi» bo lishi kerak, u har bir guruhdoshidan nima uchun guruh berilgan savolga boshqacha emas, aynan shunday javob berganligini tushuntirib berishni so rashi mumkin. 132

133 Algoritm nazariyasi va algoritmlash asoslari. Ma`lumotlar turlari. Asosiy algoritmik tuzilmalar. ALGORITM, IJROCHI Algoritm so zi IX asrda yashab (783-yilda tug ilgan) o z ilmiy ishlari xazinasi bilan dunyoga tanilgan vatandoshimiz buyuk astronom, matematik va geograf Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-xorazmiy nomidan kelib chiqqan. Al-Xorazmiy arifmetikaga bag ishlangan Hind hisobi haqida kitob risolasida to qqizta hind raqamining sonlarni ifodalashdagi afzalliklari va ular yordamida har qanday sonni qisqa ko rinishdahamda osonlik bilan yozish mumkinligini aytadi va, hozirgi kunda hamma o quvchilar biladigan, sonlar ustida ustun ko rinishida amallar bajarish qoidalarini yoritadi. Ayniqsa, nolni (0) ishlatishning ahamiyati haqida tushuncha berib, nolni yozmaslik natijaning xato chiqishiga olib keladi, degan. Bu risola XII asrda Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilingan va butun Yevropaga tarqatilgan. Bu tarjimaning XIV asrda ko chirilgan qo lyozmasining yagona nusxasi Kembrij universitetining kutubxonasida saqlanmoqda. Risola Dixit Alhorithmi, ya ni DedikiAlxorazmiy iborasibilanboshlanadi. Hayotiy tajribangizdan kelib chiqib, biror maqsadga erishish kabi vazifani hal etish uchun aniq bir harakatlarni tartib bilan bajarish kerakligini bilasiz. Ular, masalan, oddiygina bo lgan: kiyinish vazifasimi, ovqat pishirishmi, ko chani bir tomonidan ikkinchi tomoniga o tishmi, maqsadi bo lishi mumkin. Bu maqsadlarda, albatta, ma lum bir tartib yoki qoidalarga rioya etish zarur. Aks holda kulgili yoki ayanchli ahvolga tushib qolish hech gap emas: tuflini ustidan paypoq kiyilishi yoki ko ylakni kostyum ustidan kiyilishi; palov pishirishda qozonga yog dan avval gurunch solinishi yoki keragidan bir necha baravar ko p tuz solinishi; transport vositalari yo q vaqtda ko chadan o tmasdan kutib turib, ular kelayotgan vaqtda ko chani kesib o tish va hokazo. Umuman, biror ko rsatma yoki buyruqlar ketma-ketligi yozildimi yoki aytildimi, demak, uni kimdir yoki nimadir bajarishi shart. Albatta, bu buyruqlar ketma-ketligini ijro etilishidan qandaydir maqsadga erishish ko zda tutilgan bo ladi, aks holda bu harakatda ma no yo qoladi. Ko rsatma yoki buyruqlar ketma-ketligini ijro etishi kerak bo lgan biror inson yoki qurilma Ijrochi deb ataladi. Shu izohlarga asosan algoritm tushunchasini ifodalasak bo ladi. Algoritm deganda biror maqsadga erishishga yo naltirilgan hamda Ijrochi bajarishi ko zda tutilgan ko rsatmalarning (buyruqlarning) aniq, tushunarli va chekli ketma-ketligi tushuniladi. Odatda, Ijrochi buyruq yoki ko rsatmalarni (natijasini qanday bo lishini o ylab ko rmay) so zsiz bajarishi shartligi nazarda tutiladi. U ko rsatmani bajarishdan kelib chiqadigan natijani bilishi ham shart emas va bilmaydi ham. Bu, masalan, hali kiyinish nimaligini bilmaydigan yosh bolachaga tufligini ustidan paypoq kiydirish yoki oshpalov nimaligini bilmaydigan insonga yog dan avval gurunch soldirish yoki avtobus nimaligini bilmaydigan yovvoyi odamga ko chani kesib o tishni buyurgandagi kabidir. Ular hech ikkilanmay natijasi bilan qiziqmagan holda buyruqni 133

134 bajarishadi. Xuddi shunday, kompyuter ham buyruq bajarishni biladi, o ylash unga xos xususiyat emas. U faqatgina buyruqni juda tez bajarishni biladi, xalos. Demak, har qanday kompyuter ham faqatgina oddiy Ijrochi kabi xizmat qilar ekan. Algoritm Ijrochisi haqida bunday sodda tushuncha va misollar bilan chegaralanib qolmaymiz, albatta. U ham o ziga xos xususiyatlarga ega bo ladi. Algoritm ijrochisi algoritmda ko rsatilgan buyruq yoki ko rsatmalarni bajara oladigan abstrakt yoki real (texnik yoki biologik) sistema. Bu ta rifning eng muhim tomonlaridan biri Ijrochi algoritmni bajara olishi uchun ko rsatmalar unga tushunarli bo lishidadir. Algoritm ko rsatmalari Ijrochi tushunadigan tilgagina emas, balki Ijrochining bilim va malakasiga ham mos bo lishi kerak. Aks holda Ijrochi birorta ham ko rsatmani bajara olmasligi mumkin. Demak, algoritm Ijrochiga tushunarli bo lishi uchun Ijrochining imkoniyatlarini bilish lozim. Agar Ijrochi inson bo lsa, u holda algoritm insonning imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzilishi kerak. Bunda ko zlangan maqsad va algoritmdan kelib chiqib inson tushunadigan til, insonning bilimi, hayotiy tajribasi, kasbiy malakasi, yoshi, qolaversa, jismoniy imkoniyatlari hisobga olinishi zarur. Agar ijrochi texnik vosita (masalan, kompyuter, elektron soat, dastgohlar) bo lsa, u holda algoritm shu texnik vositaning imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzilishi kerak. Yuqorida bildirilgan fikrlar asosida aniqlik kiritib olamiz: Ijrochi bajara olishi mumkin bo lgan ko rsatma yoki buyruqlar to plami Ijrochinining ko rsatmalar sistemasi(qisqacha, IKS)deb ataladi. Masalan, 16 sonidan kvadrat ildiz chiqarilsin ko rsatmasi 2-sinf o quvchisining ko rsatmalar sistemasiga tegishli emas, lekin 8-sinf o quvchisining ko rsatmalar sistemasiga tegishli bo ladi. Agar Ijrochi kompyuter hisoblanib, uning dasturiy ta minotida berilgan ( Karra jadvalini hosil qilish ) algoritmni bajara oladigan dastur (masalan, hech bo lmasa sodda amallar ketma-ketligini yozish mumkin bo lgan elektron jadvallardan birortasi ham) bo lmasa, u holda kerakli natijaga erishib bo lmaydi. Avvalgi darsda algoritm va algoritm ijrochisi haqida so z borgan edi. Endi algoritmning asosiy xossalari bilan kengroq tanishtiramiz: 1. Tushunarlilik. Algoritm ijrochiga tushunarli bo lishi uchun ijrochining imkoniyatlarini bilish lozim. Agar ijrochi inson bo lsa, u holda algoritm insonning imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzilishi kerak. Bunda ko zlangan maqsad va algoritmdan kelib chiqib inson tushunadigan til, insonning bilimi, hayotiy tajribasi, kasbiy malakasi, yoshi, qolaversa, jismoniy imkoniyatlari hisobga olinishi zarur. Agar ijrochi texnik vosita (masalan, kompyuter, elektron soat, dastgohlar) bo lsa, u holda algoritm shu texnik vositaning imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzilishi kerak. Demak, berilayotgan har qanday ko rsatma ijrochinining ko rsatmalar sistemasidan olinishi, ya ni ijrochi uni qanday bajarishni bilishi kerak ekan. 2. Aniqlik. Algoritmdagi barcha amallar, ko rsatmalar yoki buyruqlar bir ma noli va aniq bo lishi kerak. Masalan, ozgina tuz solinsin ( bir osh qoshiqmi yoki bir choy qoshiqmi yoki bir piyolami?), keragicha suv quyilsin (kerak deganda qancha suv nazarda tutildi: 1 litrmi, 100 litrmi, 1 tonnami?), insho yozib kelinsin 134

135 (qaysi mavzuga oid?) kabi ko rsatmalar har xil (ko pincha keraksiz) natijalarga olib keladi. Bundan shunday xulosaga kelamiz, aniqlik xossasiga asosan algoritm ijrochisi ko rsatmalar ketma-ketligini mexanik ravishda xatosiz bajaradi va qo shimcha izohlar talab qilmaydi. 3. Diskretlilik (uzluklilik, alohidalik). Algoritmda masalani yechish jarayoni alohida olingan sodda ko rsatmalar ketma-ketligini qadamma-qadam bajarishdan iborat bo lishi kerak. Bu xossa avvalgi darsdagi misollarda yaqqol ko rinib turibdi. 4. Natijaviylik (cheklilik). Algoritmni tavsifida biror maqsadga erishishga qaratilgan jumlasi ishlatilgan. Bu maqsadni yuqorida keltirilgan misollarda ko rishimiz mumkin: choy damlash, g ishtlar sonini hisoblash, yig indini hisoblash. Bular algoritmning natijaviylik (cheklilik) xossasi bilan bog liq. Bu xossaning mazmuni shundan iboratki, har qanday algoritm ijrosi chekli qadamdan so ng oxiroqibat ma lum bir yechimga olib kelishi kerak. Shuni ta kidlash joizki, algoritm avvaldan ko zlangan maqsadga erishishga olib kelmasligi ham mumkin. Bunga ba zan algoritmning noto g ri tuzilgani yoki boshqa xatolik sabab bo lishi ham mumkin. Ikkinchi tomondan, qo yilgan masala ijobiy yechimga ega bo lmasligi ham mumkin. Lekin salbiy natija ham natija deb qabul qilinadi. Shuni aytish lozimki, algoritmlarni tasvirlashning ham turli usullaru mavjud. Quyida algoritmlarni tasvirlashning keng tarqalgan usullarini ko rib chiqamiz: 1. Algoritmni so zlar yordamida ifodalanishi. Avvalgi darslarda keltirilgan bir qator misollar inson og zaki nutqida ishlatiladigan so zlar orqali ifodalangan edi (masalan, choy damlash yoki yig indi hisoblash algoritmi). Algoritmning bunday tasvirlash usulida ijrochi uchun ko rsatma jumlalar orqali buyruq shaklida beriladi. Misol tariqasida suv havzasi oldida turgan A litrli va B litrli suv idishi bor ijrochi uchun {A ni to ldir; B ni to ldir; A dan B ga quy; B dan A ga quy; A ni bo shat; B ni bo shat} ko rsatmalar sistemasini olish mumkin. Bu ijrochiga xos masalaning maqsadi o lchab olinishi kerak bo lgan suv miqdorining A yoki B idishlardan birortasida hosil bo lishidir. 1-masala. A=3 va B=5 bo lganda Suvchi 1 litr suv o lchab olishi uchun algoritm tuzing. Bu masalaning maqsadga yetkazuvhci algoritmini so zlar yordamida tuzish qulay: 135

136 Qadamlar Algoritmdagi ko rsatmalar A idishda B idishda 1 A ni to ldir; 3 litr 0 litr 2 A dan B ga quy; 0 litr 3 litr 3 A ni to ldir; 3 litr 3 litr 4 A dan B ga quy. 1 litr 5 litr 2. Algoritmni formulalar yordamida ifodalanishi. Bu usul matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi fanlarda ko plab foydalaniladi. Yodingizda bo lsa so zlar yordamida ifodalangan 4-darsdagi 2-misolda algoritmni formula orqali ifodalagan edik. Formuladagi +,,, kabi arifmetik amallarning hisoblash qoidalariga rioya qilgan holda bajarilishi ham 2 algoritmga misol bo ladi. 5-darsda berilgan ax bx c 0 a 0 ko rinishidagi kvadrat tenglamani yechish algoritmining quyida keltirilgan formula orqali ifodasi bilan tanishsiz: x 1,2 2 b b 4ac. 2a 3. Algoritmni jadval yordamida ifodalanishi. Algoritmning bu ko rinishda berilishi ham sizga tanish. Masalan, maktabdagi dars jadvali, Pifagorning ko paytirish jadvali, lotareya yutuqlar jadvali, Mendeleyev kimyoviy elementlar jadvali. Bunday jadvallardan foydalanish ma lum bir algoritm qo llashni talab etadi. Biror funksiyaning grafigini chizish uchun ham funksiyaning argument qiymatlariga mos qiymatlar jadvalini hosil qilamiz. Bu ham algoritmning jadval ko rinishiga misol bo ladi. Masalan, y=x 2 algoritm asosida harakat qilayotgan ijrochi o tadigan nuqtalarni ba zilari ko rsatilgan quyidagi jadval bilan matematikadan tanishsiz: x y Algoritmni grafik shaklda ifodalanishi. Algoritmning bu ko rinishdagi ifodasi bilan matematikadagi funksiyaning grafigi, kerakli uyni oson topish uchun dahalarda o rnatilgan uylarning joylashish sxemasi, avtobuslarning yo nalish sxemasi orqali sizga tanish. 136

137 Algoritmlash asoslarini o rganishning yana bir qulay grafik shakli blok-sxema usulidir. Blok-sxemalar yo nalish chiziqlari orqali tutashtirilgan ma lum buyruq yoki ko rsatmani aks ettiruvchi maxsus geometrik shakllar bloklardan tashkil topadi: algoritmning boshlanishini va tugallanganligini bildiradi ma lumotlarni kiritishni bildiradi ma lumotlarni chiqarishni bildiradi oddiy harakatni, ya ni qiymat berish yoki tegishli ko rsatmalar berishni bildiradi ha yo q shart tekshirilishini bildiradi takrorlanish boshlanishini bildiradi yordamchi algoritmga murojaatni bildiradi sxemadagi harakat yo nalishini bildiradi := qiymat berish ko rsatmasi 2-masala. Radiusi R ga teng doiraning yuzasini hisoblash algoritmi tuzilsin. Bu masala algoritmini ikki xil usulda so zlar yordamida va grafik shaklda 1) R ni qiymati aniqlansin; 2) R ni R ga ko paytirib, S deb olinsin; 3) S ni 3,14ga ko paytirib, S deb olinsin; 4) javob sifatida S yozilsin; 5) tugallansin. Boshlanis h R ning qiymati kiritilsin S:=3,14 R R S ning qiymati chiqarilsin Tamom 137

138 tuzamiz: 5. Algoritmni dastur shaklida ifodalanishi. Ma lumki, kompyuter dasturlar asosida ishlaydi va boshqariladi. Siz hozirgacha MS Word, Paint va MS Excel kabi amaliy dasturlar bilan ishladingiz. Shuni ta kidlash joizki, har bir amaliy dastur ham juda katta va murakkab algoritmning bir ko rinishidir. Demak, bu kabi algoritmlar bajarilishi uchun algoritm ijrochisiga, ya ni kompyuterga tushunarli bo lishi lozim. Odatda, algoritmning kompyuter tushunadigan tilda yozilishi dastur deb ataladi. Kompyuter tushunadigan til esa dasturlashtili deb ataladi. Jahonda minglab dasturlash tillari mavjud va yana rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda BASIC, Pascal, VBA, Delphi, C, C++ dasturlash tillari keng tarqalgan va o rganish uchun qulay. Har qanday algoritm mantiqiy tuzilishiga, ya ni bajarilish tartibiga qarab uch asosiy turga bo linadi: chiziqli (ergashish), tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi. Chiziqli algoritmlar. Barcha ko rsatmalari ketma-ket joylashish tartibida bajarib boriladigan algoritmlar chiziqli algoritmlar deyiladi. Choy damlash, doira yuzini hisoblash algoritmlari chiziqli algoritmlarga misol bo ladi. Lekin hayotimizdagi juda ko p jarayonlar shartlar asosida boshqariladi. Tarmoqlanuvchi algoritmlar. Shartga muvofiq bajariladigan ko rsatmalar ishtirok etgan algoritmlar tarmoqlanuvchi algoritmlar deb ataladi. Algoritmlarning bu turi hayotimizda har kuni va har qadamda uchraydi. Eshikdan chiqishimiz eshik ochiq yoki yopiqligiga, ovqatlanishimiz qornimiz och yoki to qligiga yoki taomning turiga, ko chaga kiyinib chiqishimiz ob-havoga, biror joyga borish uchun transport vositasini tanlashimiz to lash imkonimiz bo lgan pulga bog liqdir. Demak, tarmoqlanuvchi algoritmlar chiziqli algoritmlardan tanlanish imkoniyati bilan farqlanar ekan. Avvalgi darslardagi kvadrat tenglamani yechish, ikki sonning EKUBini topish algoritmlari tarmoqlanuvchi algoritmlarga misol bo ladi. 1, agar x 0 1 misol. Algoritmi formula yordamida berilgan y 0, agar x 0 funksiyani 1, agar x 0 qiymatini hisoblashga doir tarmoqlanuvchi algoritmni blok-sxema yordamida tasvirlaymiz: Bo x kiritilsin x < y h y x = h y y y 138 y Ta

139 2 misol. Berilgan ikkita A va B sonlardan kattasini topish uchun (IKT nomi bilan ataluvchi) algoritm tuzing. Boshlani 1) A va B kiritilsin; 2) agar A > B bo lsa 3-bandga o tilsin aks holda 4-bandga o tilsin; sh A va B kiritilsin 3) natija A deb olinsin va 5-bandga o tilsin; 4) natija B deb olinsin; 5) tugallansin. ha yo q A>B natija A natija B Tamom Bu misoldan quyidagicha xulosa qilish mumkin: agar A>B shart bajarilsa 4- banddagi ko rsatma qaralmaydi, aks holda, ya ni A B bo lganda 3-banddagi ko rsatma qaralmaydi. IKT algoritmi tarmoqlanishni yaqqol tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Takrorlanuvchi (siklik) algoritmlar. Masalalarni tahlil etish jarayonida algoritmdagi ba zi ko rsatmalar takroran bajarilishini kuzatish mumkin. Masalan, eng katta kvadratlar kesib olish masalasi (4-dars 5-misol), Evklid algoritmi (5-dars 2- misol). Hayotimizda ham juda ko p jarayonlar takrorlanadi. Masalan, darslarning har hafta takrorlanishi, har kuni nonushta qilish yoki maktabga borish va hokazo. Ko rsatmalari takroriy bajariladigan algoritmlar takrorlanuvchi algoritmlar deb ataladi. Takrorlanuvchi algoritmlar I := I + 1, S := S + I yoki P := P * I ko rinishidagi ko rsatmalarning ishtiroki bilan ajralib turadi (* ko paytirish amali). Bunday ko rsatmalarning mazmunini tushunish uchun takrorlanishning bir nechta qadamini ko rib chiqish lozim. Odatda yig indi uchun boshlang ich qiymat (inglizchadan SUMM, ya ni yig indi ma noli so zning bosh harfi) S:=0 va ko paytma uchun (inglizchadan PRODUCT, ya ni ko paytma ma noli so zning bosh harfi) P: = 1 deb olinadi, chunki bu qiymatlar, ya ni 0 va 1 lar, mos ravishda, yig indi va ko paytmaning natijasiga ta sir etmaydi: 1-qadam: I := 1 bo lsin, u holda S := S + I = = 1, P := P * I = 1 * 1 = 1; 2-qadam: I := I + 1 = = 2, S := S + I = = 3, P := P * I = 1 * 2 = 2; 3-qadam: I := I + 1 = = 3, S := S + I = = 6, P := P * I = 2 * 3 = 6; 4-qadam: I := I + 1 = = 4, S := S + I = = 10, P := P * I = 6 * 4 = misol. 1 dan 1000 gacha bo lgan sonlar yig indisini, ya ni S= ni hisoblash algoritmini tuzing. 139

140 1) S = 0 deb olinsin (ya ni S:=0); 2) I ning qiymati 1 deb olinsin (ya ni I:=1); 3) S ga I ni qo shib S deb olinsin (ya ni S:=S+I); 4) I ga 1 ni qo shib I deb olinsin (ya ni I:=I+1); 5) agar I 1000 bo lsa 3-bandga o tilsin; 6) javob S deb olinsin; 7) tugallansin. ha Boshlanis h S:=0 I:=1 S:=S+I I:=I+1 I yo q S chiqarilsin Tamom So zlar bilan ifodalangan algoritmda blok-sxema bilan mutanosiblikni ko rsatish uchun qavslar ichida izohlar berib bordik. Odatda, takrorlanuvchi algoritmlarda I:=I+1 kabi ifoda sanagich deb yuritiladi. Bu misol yechimini chiziqli algoritm shaklida ham tashkil etish mumkin. Buning uchun har qanday natural N son uchun o rinli bo lgan N N (N+1):2 ayniyatdan foydalanish kifoya (algoritmini mustaqil tuzing). Quyidagi misollarda bu kabi ish anchagina qiyin. 4 misol. Ikki xonali sonlar ichidan raqamlari yig indisi 7 ga teng Boshla ni S:=0 B:=I U 10 U yo q I yo q S chiqarilsin I:=10 U:=[I/10] ha S:=S+I ha I:=I+1 Tamo m sonlar yig indisini hisoblash algoritmini tuzing ([a] a sonining butun qismi, / bo lish amali). 5 misol. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir iborasini 20 marta yozdirish algoritmini tuzing. Bu misol algoritmini so zlar orqali ifodalaymiz. 140

141 Ko rib o tilgan algoritmlarga e tibor qilsak, algoritmlar chiziqli, tarmoqlanuvchi yoki takrorlanuvchi qismlardan tashkil topganligini ko rish mumkin. Demak, inson hayotida uchraydigan algoritmlar, asosan, shu uch turdagi algoritmlarning uzviy birligi sifatida namoyon bo ladi. 2 1 misol. x x 1 0 kvadrat tenglama yechilsin. 2 Quyida keltirilgan bx c 0 a 0 ax ko rinishidagi kvadrat tenglamani yechish algoritmini qo llab, tenglama yechimga ega emasligini aniqlaymiz. Bu ham natijadir. 1) a, b, c qiymatlar aniqlansin; 2) diskriminant: D b 2 4achisoblansin; 3) agar D < 0 bo lsa, tenglama yechimga ega emas deb olinsin va 6-bandga o tilsin; o tilsin; 4) agar D = 0 bo lsa, yagona yechim b D 5) birinchi yechim 2a 6) tugallansin. 1) I ning qiymati 1 deb olinsin; 2) Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir yozilsin; 3) I ga 1 ni qo shib I deb olinsin; 4) agar I 20 bo lsa 2-bandga o tilsin; 5) tugallansin. 141 b 2a ga teng deb olinsin va 6-bandga b D ga, ikkinchi yechim 2a ga teng deb olinsin; E tibor qilgan bo lsangiz diskriminantning noldan kichikligi, nolga tengligi tekshirildi, ammo noldan kattaligi tekshirilmadi. Sababini o ylab ko ring! Demak, algoritm doimo chekli qadamdan iborat bo lishi va biror natija berishi kerak ekan. 5. Ommaviylik. Biror masalani yechish algoritmi umumiy hollar uchun tuziladi, ya ni faqatgina boshlang ich ma lumotlar bilan farqlanuvchi bir turdagi masalalar turkumi uchun tuziladi. 2 Yuqoridagi bx c 0 a 0 ax ko rinishidagi kvadrat tenglamani yechish algoritmi ixtiyoriy a, b, c sonlar uchun natija beradi, ya ni algoritmning ommaviylik xossasi o rinlidir. Quyida keltirilgan berilgan ikki natural sonning eng katta umumiy bo luvchisini (EKUB) topishning Evklidalgoritmi ham barcha natural sonlar uchun o rinlidir. 2 misol. N va M natural sonlarning eng katta umumiy bo luvchisi topilsin. 1) agar N = M bo lsa, N natija deb olinsin va 5 - bandga o tilsin; 2) N va M sonlarning kattasi aniqlansin; 3) N va M sonlarning kattasi o zi bilan kichik sonning ayirmasiga teng deb olinsin; 4) 1-bandga o tilsin;

142 5) tugallansin. Xulosa qilib shuni aytish mumkin: yuqoridagi barcha xossalar bajarilganda ko rsatmalar ketma-ketligi algoritm bo ladi va biror (ijobiy yoki salbiy) natijaga olib keladi. 1 masala. Behzod kitobning to rt sahifasi va yana to rtta satrini o qidi. Kitob sahifasida qancha satr bo lsa, har bir satrda shunchadan belgi mavjud. Agar Behzod o qigan axborot 6560 bayt bo lsa, kitobning bir sahifasida nechta satr borligini aniqlang. Masalani tahlil qilishga o tamiz. Masalaning boshlang ich qiymatlari: Behzod kitobning 4 sahifasi va 4 satrini o qigan; Behzod o qigan axborot 6560 bayt; sahifadagi satrlar soni satrlardagi belgilar soniga teng. Masalaning maqsadi: Kitob sahifasida nechta satr borligini aniqlash. Masala shartlariga mos tenglama tuzish: Masalada topish talab etilgan satrlar sonini x bilan belgilaymiz. U holda shartga 2 ko ra har bir satrda x tadan belgi bo ladi. Demak, kitobning bitta sahifasida x ta ( x ta belgidan iborat x ta satr) belgi bor. Masala shartiga ko ra Behzod 4x 2 4x ta (4 ta sahifa va 4 ta satr) belgi o qigan. Masala shartiga asosan bu belgilarning soni 6560 bayt (bitta belgi bir bayt) ga teng: 4x 2 4x Tenglamani x x ko rinishdagi kvadrat tenglamaga keltiramiz, ya ni masalaning shartlariga mos tenglama hosil qildik. Tenglamani yechish ketma-ketligi: Sizga ma lum bo lgan kvadrat tenglama yechish usulidan foydalanamiz: 2 2 1) diskriminant hisoblanadi: D ) D 0 bo lgani uchun ikkita yechim topiladi: Natijaning tahlili: x 1 41, x Tenglamaning ikkita yechimi bor ekan. Lekin kitob sahifalarining soni manfiy bo la olmaydi, ya ni tenglamaning masalani qanoatlantiradigan yechimi x 40ekan. Javob: 40 ta satr. Yuqoridagi masalalarni yechilishini tahlil etib, ular qiyidagi bosqichlardan iborat ekanligini ko ramiz: 1. Har bir masalada avval masalaning qo yilishi, ya ni masalada berilgan boshlang ich kattaliklar va masalaning maqsadi (topilishi kerak bo lgan natijaviy kattaliklar) aniqlanadi. 142

143 2. Masalani yechish uchun zarur bo lgan formulalar, boshqacha aytganda matematik munosabatlar hosil qilinadi. 3. Masala yechimidagi amallarni (formulalarni, munosabatlarni)bajarish ketma-ketligi aniqlanadi (2-3-masalalarda bu yaqqol ko zga tashlanadi). 4. Natija olish va tahlil etish. Yuqoridagi kabi va boshqa masalalarni ham kompyuter yordamida hal etish mumkin va u yuqoridagi 4 ta bosqichga qo shimcha amallarni kompyuter tushunadigan tilga o girish va kompyuter xotirasiga kiritish kabi bosqichlarni o z ichiga oladi: Birinchi bosqich: Masalaning qo yilishi. Masalaga mos boshlang ich kattaliklari va natijaviy kattaliklar aniqlanadi Ikkinchi bosqich: Masalaning modelini tuzish. Masala ko rilayotgan sohaning ilmiy yutuqlaridan kelib chiqib matematil munosabatlar orqali ifodalanadi. Uchinchi bosqich: Algoritm tuzish. Masalaning modelidan foydalanib hal etishning ko rsatmalar ketma-ketligini tuzish. To rtinchi bosqich: Dastur tuzish. Algoritmdagi ko rsatmalar ketma-ketligini kompyuter bajara oladigan tilga o tkazish. Beshinchi bosqich: Dasturni kompyuter xotirasiga kiritish. Bunda tuzilgan dasturni kompyuter xotirasiga kiritiladi. Oltinchi bosqich: Natija olish va tahlil etish. Dastur ishlatiladi va natijasi tahlil etiladi, xato va kamchiliklar bartaraf etiladi. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlaridan ba zilari ma lum bir bilim va malaka talab etgani uchun maxsus mavzular orqali yoritib boriladi Paskal dasturlash tili. Dasturning umumiy strukturasi. Ma lumki, kompyuterda biror masalani hal qilish uchun avval algoritm tuziladi, so ng mazkur algoritm ma lum bir qonun-qoidalar asosida kompyuter tushunadigan ko rsatmalar shaklida yoziladi. Hosil bo lgan matn kompyuter tilida yozilgach dastur deb ataladi. Demak,dastur biror bir masalani yechish uchun kompyuter tushunadigan tilda yozilgan algoritm ekan. Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni dasturlash va dastur tuzadigan kishi dasturchi deb ataladi. Kompyuter tushunadigan «til» esa dasturlash tili deb ataladi. Dasturlash tillari tarixidan. Dasturlash tillari, asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin yaratila boshlandi. Ammo uning boshlanishi tarixi ancha olis yillarga borib taqaladi. Arxeologik qazilmalarda topilgan sopol taxtachada bundan 3800 yil oldin (eramizdan avvalgi 1800-yillar) Bobilda foiz bilan bog liq murakkab amallar algoritmi keltirilgan. Unda aniq masala ishlangan bo lib, agar bug doy hosili yiliga 20% dan oshib borsa, uning miqdori ikki marta o sishi uchun necha yil va oy kerak bo lishi algoritmi tuzilgan. 143

144 XIX asr fransuz kashfiyotchisi Jozef Mari Jakkard 1804-yilda yupqa mato ishlab chiqish jarayonida to quv dastgohlari uchun perfokartani eslatuvchi tasma ishlatgan va shu bilan perfokartaga asos solgan edi yilda ingliz olimi Charlz Bebbij hozirgi kompyuterlarning bevosita ajdodi bo lmish analitik mashina ishlab chiqishga kirishdi va bu masalani nazariy hal qildi. Bu mashinaning asosiy xususiyati uning dastur asosida ishlashi va hisob-kitob natijalarini «eslab» qolishida edi yilda ingliz matematigi Ogasta Ada Bayron (Lavleys), shoir lord Bayronning qizi analitik mashina buyruqlar CharlzBebbij asosida ishlashi lozimligini ta kidladi. U berilgan shartlar bajarilmagunga qadar qadamlar ketma-ketligini ta minlovchi buyruqlarni yozdi. Ana shu holat bilan dasturlash tiliga asos soldi va u birinchi dasturchi deb hisoblanadi. Mazkur va boshqa kashfiyotlar kompyuterlar ishlab chiqarilgach, ularni ishlatish uchun zarur bo lgan til yaratilishini talab etdi. Turbo Paskaldasturlash tili 1969-yili Nikalas Virt tomonidan ishlab chiqildi. Bu tilning nomi 1642-yilda o zining mexanik hisoblash mashinasini ishlab chiqib, keng ko lamda qo llanilgan va keyingi hisoblash mashinalari uchun asos bo lib xizmat qilgan mashina muallifi, Fransuzlarning Arximedi degan nomga musharraf bo lgan olim Blez Paskal xotirasiga atab qo yilgan. Turbo Paskaldasturlash tili dasturlashni o rgatish maqsadida ishlab chiqilgan bo lsa-da, ko p o tmay yuqori malakali dasturchilar orasida keng tarqaldi. Odatda, samarali dasturlash tillari o zgarishsiz va rivojlanishsiz qolmaydi. Shuning uchun ham Turbo Paskaldasturlash tilining turli rusumdagi kompyuterlar uchun moslashtirilgan naqllari ishlab chiqilgan bo lib, ular Turbo Paskaldasturlashtilining boshlang ich naqlidan farq qiladi. Dasturchilar ko pincha translyator, interpritator va kompilyator kabi iboralarni ishlatishadi. Translyator (ingliz: tarjimon) bir dasturlash tilida yozilgan dasturni boshqa tildagi dasturga o giruvchi maxsus dasturdir. Translyatorlar 2 turga bo linadi: interpritator va kompilyator. Interpritator (ingliz: og zaki tarjimon, talqin etuvchi) dasturni buyruqma-buyruq mashina tiliga o tkazadi va ishlaydi. Masalan, 1965 yilda J.Kemeni va T.Kurt tomonidan ishlab chiqilgan BASIC(ingliz: Beginners Allpurpose Symbolic Instruction Code boshlovchilar uchun universal belgili izohli kod)dasturlash tilini interpritatorga misol bo ladi. Basic dasturlash tilida yozilgan dastur ishga tushirilganda dastur matnidagi tugallangan mazmundagi buyruq, ya ni operator mashina tiliga o giriladi va ishlaydi, keyin navbatdagi operator yana mashina tiliga o giriladi va ishlanadi. Shu sababli ham Basic dasturlash tilida ish tezligi sekinroq. Kompilyator (ingliz: yig uvchi,tuzuvchi) esa bir tilda yozilgan dasturnito liqligicha boshqa tilda ifodalangan dasturga aylantiruvchi translayator dasturdir. Masalan, kompilyator C tilida yozilgan dasturni assembler tilida yozilgan dasturga aylantiradi. Huddi shunday, Turbo Paskal dasturlash tili ham kompilyator hisoblanadi. U dastur matnini to liqligicha mashina tiliga o giradi va shundan keyingina ishlaydi. Kompilyatsiya qilingan dastur juda ham tez ishlaydi, lekin 144 Ada Lavleys

145 interpritatorlarda yozilgan dasturlarni tahrirlash ancha oson kechadi. Turbo Paskal dasturlash tili keng doiradagi muhandislik, matematik, fizik, iqtisodiy va boshqa masalalarni muloqot usulida yechishga mo ljallangan tillardan biridir. Bu tilning keng tarqalishi va qo llanilishiga asosiy sabab uning soddaligi va undan foydalanishning qulayligidir. Dastavval Turbo Paskal tili universitetlarda qo llanilgan bo lib, keyinchalik o nlab turli rusumdagi kompyuterlar uchun bu tilning translyatorlari ishlab chiqildi yilda TurboPaskal tilining xalqaro standarti taklif etildi. IBM PC rusumli kompyuterlar uchun Turbo Paskal tilinig Borland firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan Turbo Paskal naqli hozirgi davrda keng tarqalgan bo lib, uning 4.0 naqlidan boshlab foydalanuvchilar juda qulay sistema dasturlashning integrallashgan muhiti(ingliz: IDE Integrated Development Environment) ga ega bo ldilar. Integrallashgan (birlashgan) muhit dasturlashga yordam beruvchi dastur bo lib, u quyidagi asosiy imkoniyatlarni o z ichiga olishi lozim: dastur matnini kiritish imkonini berish; kiritilayotgan dastur matnini vaqti-vaqti bilan diskda saqlab turish; dasturni ishga tushirish uchun translyatorga ega bo lish; sintaktik xatoliklarni aniqlash va tahrir etish vositasiga ega bo lish. Biz yoritmoqchi bo lgan Turbo Pascal 7.0 integrallashgan muhiti sanab o tilgan imkoniyatlardan tashqari yana bir qancha vazifalarni ham amalga oshirishga imkonini beradi. Tilning boshqa naqllari ozgina o zgarishlar bilan farqlanishi mumkin. TURBO PASKALNI O RNATISH VA UNING TARKIBI Turbo Paskal sistemasini Borland firmasining instalyatsiya diski yordamida o rnatish mumkin. Lekin bunday qilish shart emas, ko pincha uni bir kompyuterdan ikkinchisiga nusxasini ko chirib o tkazib ishlatishadi. Dasturning to liq tarkibi 4 Mbayt atrofidagi hajmga ega bo lib, xohishga qarab uni hajmini kamaytirish mumkin. Ammo bu holda o rnatilishi yoki ko chirilishi shart bo lgan fayllarni aniq bilishkerak. Shuning uchun avval Turbo Paskal ni to liq tarkibi qanday fayllardan iborat ekanligini ko rib chiqamiz. Turbo Pascal 7.0 paketi, odatda, diskning TP7 nomli katalogiga joylashtiriladi (umuman olganda boshqa katalogga joylashtirish ham mumkin, lekin bunda ba zi kataloglarga yo lni ko rsatish muammolari yuzaga keladi). Turbo Pascal 7.0 dasturlash tizimi yuzdan ortiq fayldan iborat bo lib, ular vazifalariga qarab bir nechta kataloglarga joylashtirilgan (1-rasm). Turbo Paskalning asosiy fayllari BIN katalogida joylashgan. Qolgan kataloglarda, asosan, yordamchi fayllar hamda Turbo Paskalning imkoniyatlarini oshiruvchi yoki namoyish etuvchi fayllar joylashgan. 1-rasm Asosiy kataloglardan biri BIN bo lib, undagi fayllardan asosiylari quyidagilar: TURBO.EXE dastur tuzish uchun integrallashgan muhit (shu ilova asosida dastur ishga tushiriladi); 145

146 TURBO.TPL standart modullar kutubxonasi; TPC.EXE integrallashgan muhitdan tashqari ishlaydigan komanda satri holatidagi dastur kompilyatori; TURBO.HLP dasturchiga yordam uchun ma lumotlar fayli; TURBO.TP tizimning konfiguratsiyasi fayli. BGI katalogida turli videoadapterlar drayverlari (drayverlar qurilma ishini boshqarish dasturlari) joylashgan bo lib, ular grafik holatda ishlash uchun zarurdir: ATT.BGI AT&T 6300; CGA.BGI IBM CGA va IBM MCGA; EGAVGA.BGI IBM EGA va IBM VGA; HERC.BGI Hercules; IBM8514.BGI IBM 8514; PC3270.BGI IBM 3270 PC. Bundan tashqari BGI katalogida grafik holatda ishlatiladigan CHR kengaytmali shriftlar fayllari joylashtirilgan bo ladi. Qolgan kataloglar tarkibining vazifasi, asosan, quyidagilar: DOC texnik hujjatlar; UNITS Turbo Paskalning kompilyatsiya qilingan.tpu kengaytmali modullari; EXAMPLE namuna dasturlar; SOURSE qo shimcha modullarning.pas kengaytmali matnlari. Yuqorida aytib o tilganidek, Turbo Paskal dasturi hech bo lmaganda TURBO.EXE (integrallashgan muhitiga kirish) va TURBO.TPL (standart modullar kutubxonasi) fayllardan tashkil topgan bo lishi kerak. Agar TURBO.EXE fayli olib tashlansa, u holda uni o rniga komanda satri holatidagi dastur kompilyatori TPC.EXE fayli qo llanilishi shart. Bu ikkala holda dastur hajmi 1 Mbaytdan kam bo ladi. Lekin bu hollarda grafik holat, PChar turidagi satrlar va interaktiv kutubxonadan foydalanib bo lmaydi, ulardan foydalana olish uchun qo shimcha kerakli fayllarni ham ko chirib olish zarurdir. TURBO PASKAL INTEGRALLASHGAN MUHITI Turbo Paskal integrallashgan muhitiga kirish uchun TURBO.EXE fayli ishga tushiriladi. Natijada ekranda Turbo Paskal integrallashgan muhitining grafik interfeysi ochiladi. Intefeysning dastur tomonidan belgilangan ko rinishi kichik o lchamli oyna holatida bo ladi, u menyular satri, oynalarsohasi va ma lumot satridan iborat (3-rasm). Oynani dastur tomonidan belgilangan ko rinishini to liq ekran ko rinishiga va aksincha o tkazish uchun Alt + Enter klavishlar juftligini bosish yetarli. Agar TURBO.EXE fayli yorlig ining Ekran xususiyati To liq ekran holatiga 2-rasm 146

147 o zgartirilsa (2-rasm), interfeys oynasi doimo To liq ekran holatida ochiladi. Menyular satri Ma lumot satri Oynalar sohasi 3-rasm. Turbo Pascal 7.0 interfeysi ko rinishi Turbo Paskal integrallashgan muhiti MS DOS holatida ishlaydi. Shu sababli, Turbo Paskal dasturini ishlatishda Windows operatsion sistemasining biror versiyasi o rnatilgan bo lishi shart emas. Turbo Paskal dasturini TURBO.EXE fayli yordamida Explorer, Norton Commander, Windows Commander, Far kabi turli qobiq dasturlar muhitida ham ishga tushirish mumkin. Yuqorida keltirilgan 3-rasmdagi oynalar sohasi, asosan, dastur matnini kiritish va tahrirlash uchun ochiladigan dastur muharriri oynasini aks ettirish uchun xizmat qiladi. Ko rinib turibdiki, Turbo Paskal integrallashgan muhiti interfeysi matn muharririning interfeysiga o xshab ketadi. Uning muharrir oynasi maydoniga dastur matnlari matn muharriridagi kabi kiritiladi. MS Worddagi kabi Turbo Paskalda ham bir nechta oyna ochib, ularning har biri bilan alohida ishlash imkoniyati bor. Bu bir vaqtda bir nechta dastur bilan ishlash imkonini beradi. Joriy vaqtda ishlanayotgan oyna faol oyna deb ataladi. Faol oyna ikki qatlamli, faolmas oyna bir qatlamli chegaraviy chiziqlari bilan farqlanib turadi (4-rasm). 4-rasm. Turbo Paskalda oyna turlari ko rinishi Turbo Paskal integrallashgan muhitida dastur muharriri oynalaridan farqli oynalar ham bor. Masalan, dasturni sozlash vaqtida o zgaruvchilar qiymatlarini 147

148 ko rsatib turuvchi (ochilishi: Debug Watch tanlanadi) Watches nomli (dasturni sozlash vaqtida o zgaruvchilarni oraliq qiymatlarini ko rsatib turadigan) oyna, foydalanuvchi yordam olishi uchun ma lumotlar oynalari (ochilishi: Help menyusi tanlanadi yoki F1 klavishi bosiladi). Ochilgan oynalarga ochilish tartibiga mos ravishda dastur tomonidan tartib raqamlari beriladi (4-rasm). Menyulardagi buyruqlarni tanlashning bir nechta usuli bor. Menyular satriga o tish uchun F10 klavishi bosiladi. So ngra chapga yoki o ngga yo nalish klavishalari yordamida kerakli menyuni tanlab quyiga yoki ENTER klavishi bosiladi. Kerakli menyuni tanlashning eng qulay usuli sichqoncha yordamidadir. Menyularni ochishda tezkor klavishlar bilan ishlashni xohlaganlar Alt klavishi bilan birgalikda menyu nomidagi birinchi harfni bosishi yetarli: Menyu nomi (ingliz) Menyu nomi (rus) Menyu nomi (o zbek) Tezkor klavishla r File Fayl Fayl Alt + F Edit Pravka Tahrir Alt + E Search Poisk Qidiruv Alt + S Run Compile Zapusk Kompilyatsiya Ishga tushirish Kompilyatsiya Alt + R Alt + C Debug Otladka Sozlash Alt + D Tools Instrumentы Vositalar Alt + T Options Vыborki Tanlovlar Alt + O Window Okno Oyna Alt + W Menyu buyruqlari vazifalari Asosiy dastur kodi fayllari bilan ishlash Dastur matnini tahrirlashga imkon berish Dastur matnidagi ma lumotni izlash va almashtirish Dasturni turli holatlarda ishga tushirish Dasturni kompilyatsiyasi va kompilyatsiya qilingan alohida modullarni birlashtirish Dasturni sozlash (tuzatish) Xabarlar bilan ishlash, qo shimcha vositalarni chaqirish Integrallashgan muhit parametrlarini tanlash Integrallashganmuhitda oynalar bilan ishlash 148

149 Help Pomoщ Yordam Alt + H Ma lumotlar bilan ishlash sistemasi Tezkor klavishlar juftligini ko rishni osonlashtirish uchun dastur ijodkorlari kerakli harflarni to q qizil rangda ifodalashgan. DASTUR MATNI MUHARRIRI Dastur matni muharriri asosiy matnni kiritish va tahrirlash uchun xizmat qiladi. Dastur matni muharriri oynasini oynalar sohasida siljitish, o lchamini o zgartirish, yopish va ochish mumkin. Integrallashgan muhitda ochilgan oynalar soni tezkor xotira hajmi tomonidan chegaralanadi, lekin faol oyna yagona bo ladi. Bir oynadan ikkinchisiga o tish uchun sichqoncha yordamida tanlash (agar oyna qismi ko rinib turgan bo lsa) yoki F6 klavishi yordamida amalga oshiriladi. Dastur matni muharririning har bir satriga ko pi bilan 126 ta belgi yozilishi mumkin. Faol oynani yopish sichqoncha yordamida chegaraning chap yuqori burchagidagi yopish to rtburchagini tanlash) yoki Alt + F3 tezkor klavishlarni bosish orqali amalga oshirilishi mumkin. Oyna sarlavhasi yuqori chegara bo ylab joylashadi va undan sichqoncha yordamida siljitish uchun foydalaniladi:. Masshtabni o zgartirishga mo ljallangan va tugmalari oyna o lchamini kichikroq o lchamdan oynalar sohasi o lchamigacha va aksincha o zgartirish uchun xizmat qiladi. Faqat matn muharriri maydonida yurgich (kursor) o rnini (pozitsiyasini) ko rsatib turishi uchun quyi chegarada yurgich indikatori (3-satr va 4-ustun) joylashtirilgan (ustunlar soni 1 dan 1023 gacha bo ladi). Oynaning quyi o ng tomonida masshtab chiziqlari joylashgan bo lib, u tanlangan (chapga yoki o ngga, yuqoriga yoki quyiga) yo nalish bo yicha oyna o lchamini 6-rasmdagidek sichqoncha yordamida o zgartirish uchun xizmat qiladi. Satrlab (o ng tomondagi surgich) yoki belgima-belgi (quyidagi surgich) strelkani sichqoncha yordamida tanlab va 6-rasm varaqlab (strelka va surgich oralig ini sichqoncha yordamida tanlab) o tkazish:. Dastur matni muharriri maydonida klavishlar yordamida harakatlanish quyidagicha amalga oshiriladi: 149

150 Klavishlar Ctrl + Ctrl + Ctrl + Z Ctrl +W Home End PageDown PageUp Ctrl + Home Ctrl + End Ctrl + PageDown Ctrl + PageUp Bajaradigan vazifasi Yurgich bitta belgi chapga Yurgich bitta belgi o ngga Yurgich bitta satr quyiga Yurgich bitta satr yuqoriga Yurgich bitta so z chapga Yurgich bitta so z o ngga Matn bitta satr quyiga Matn bitta satr yuqoriga Yurgich satr boshiga Yurgich satr oxiriga Yurgich bitta sahifa quyiga Yurgich bitta sahifa yuqoriga Yurgich joriy sahifaning yuqori satriga Yurgich joriy sahifaning quyi satriga Yurgich fayl oxiriga Yurgich fayl boshiga Holat satrining vazifalari quyidagicha: Ayni vaqtda faol oynaga mos ishlatish imkoni bo lgan menyu buyruqlarini tezkor klavishlarini ko rsatib turadi: Menyu buyruqlarini (yuqoridagi rasmdagi) sichqoncha yordamida tanlab yoki tezkor klavishlar yordamida bajarish imkonini beradi; Tanlangan oyna elementi yoki menyu buyrug i haqida qisqacha ma lumot beradi: 150 yoki.

151 PASKAL DASTURLASH TILI ALIFBOSI VA STRUKTURASI Har qanday dasturlash tili kabi Paskal dasturlash tili ham o zining alifbosi va sintaksis qoidalariga ega. Paskal dasturlash tili ASCII kodli belgilar to plamini o z ichiga oladi, masalan: Lotin alifbosining 26 ta bosh va kichik harflari : Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz (izohlar va matnlar yozish uchun kirill harflarini ham qo llash mumkin); O nta arab raqami: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; O n oltilik sonlar: 0 dan 9 gacha arab raqamlari va A, B, C, D, E, F va a, b, c, d, e, f harflar; Maxsus belgilar:. (nuqta),, (vergul), : (ikki nuqta); ; (nuqtali vergul), ' (apostrof), " (qo shtirnoq),! (undov),? (so roq), % (foiz), $ (tijorat belgisi), & (ampersand), # (panjara), ^ (urg u berish); turli qavslar: (, ), {, }, [, ]; juft belgilar: :=,.., (*, *), (.,.). Boshqaruv belgilari: #0 dan #31 gacha kodli belgilar (# belgi kodini o nlikdagi qiymatini bildiradi, boshqaruv belgilari ishlaganda ekranda aks etmaydi). Paskal tilida, asosan, quyidagi amallar va ularga mos belgilar ishlatiladi: Arifmetik amallar: + (qo shish), (ayirish), * (ko paytirish), / (bo lish); Munosabat amallari: = (teng), < (kichik), > (katta); juft belgilar: <> (teng emas), <= (katta emas), >= (kichik emas); Mantiqiy amallar:and ( VA mantiqiy ko paytirish amali);or ( YOKI mantiqiy qo shish amali);not ( EMAS mantiqiy inkor amali); XOR (o xshashlikni inkor etish amali). Barcha dasturlash tillari kabi Paskal dasturlash tili ham o zining imlosi, yozish qonun va qoidalariga ega bo lib, ular asosida yuqorida keltirilgan harflar, belgilar va amallar yordamida ko rsatma va buyruqlar tuziladi. Har bir ko rsatma yoki buyruq ; (nuqtali vergul) belgisi bilan yakunlanadi. Dastur matnida bir satrga ko pi bilan 127 ta belgi yozish mumkin. Ba zan, dastur tushunarli bo lishi uchun unga izohlar kiritiladi. Izohlar yordamida dastur va uning qismlari qanday vazifani bajarishi tavsiflanadi. Paskalda izoh { va } yoki (* va *) ko rinishdagi qavslar ichiga yoziladi. Masalan, {bu izoh misol uchun keltirildi} yoki (* izohni shunday yozsa ham bo ladi *). Odatda Paskal tilidagi dasturlar Programmaxsus so zi bilan boshlanadi. Bu so zdan keyin dastur nomi yoziladi. Masalan: Programkvadrat_tenglama; {kvadrat tenglama yechish dasturi.} Dastur nomi dastur vazifasiga mos bo lishi maqsadga muvofiq. Bu zarur dasturni boshqa dasturlar orasidan tez ajratib olish imkonini beradi. Ta kidlash joizki, dastur nomi dastur ishiga hech qanday ta sir ko rsatmaydi va umuman olganda, dasturga nom berish shart ham emas. Paskal dasturlash tilida dastur yozishda quyidagilar qo llaniladi: Konstantalar (o zgarmaslar) dastur ishlaganda qiymati o zgarmaydigan miqdorlar; O zgaruvchilar dastur ishlaganda qiymati o zgaradigan miqdorlar; 151

152 Ifodalar mos amallar bilan bog langan o zgarmaslar, o zgaruvchilar va funksiyalar; Operatorlar algoritmik tuzilmalarni ifodalaydigan dasturlash tilining ko rsatmalari; Funksiya va protseduralar dasturning o z nomiga ega bo lgan alohida qismlari. Ularga asosiy dasturdan murojaat etiladi; Nishonlar dasturda boshqarish uzatilayotgan operatorni ko rsatadi. Ularda ishlatiladigan son 0 dan 9999 gacha bo la oladi. Birinchi kelgan nollar hisobga olinmaydi. Aytib o tilganidek, Paskal tilining buyruq va ko rsatmalari modul deb ataluvchi TPU kengaytmali maxsus fayllarda joylashgan. Ularga misol qilib System(sistem), Crt (sierti), Graph (graf)modullarini keltirish mumkin. Modullarning har biri ma lum yo nalishdagi buyruq va ko rsatmalarni o z ichiga olgan. Masalan, System moduli Paskal dasturining barcha sistemalari ishini ta minlovchi, Dosmoduli MS DOS operatsion sistemasining turli funksiyalarini qo llashga imkon beruvchi,crt moduli ekran va klaviaturani boshqaruvchi (ekranni tozalash, ekranda bir nechta alohida oyna hosil qilish, ), Strings moduli satrlar bilan ishlashni ta minlovchi, Graph moduli esa grafik holatda ishlashga mo ljallangan dasturlarnio z ichiga oladi. Dasturda modullar zaruratga qarab ishlatiladi. Biror modul tarkibiga kirgan buyruqdan foydalanish uchun dastur boshida (sarlavhadan keyin) shu haqida ko rsatma berilishi kerak. Bu Paskalning maxsus so zi Usesyordamida amalga oshiriladi. Masalan, dasturda grafikadan foydalanish uchun, unga Uses Graph; yozuvini kiritish kerak. Agar dasturda bir nechta modul ishlatilsa, ular o zaro vergul bilan ajratib yoziladi. Masalan: Uses Crt, Graph; Paskal integrallashgan muhiti ishga tushirilganda System moduli avtomatik ravishda xotiraga yuklanadi. Shuning uchun Uses System; yozuvi ishlatilmaydi. Aksariyat dasturlarni ishlashi uchun System modulining o zi yetarli bo ladi. Dastur yozishdan avval unda ishtirok etadigan miqdorlarni aniqlab olish, o zgarmaslarni e lon qilish, o zgaruvchilarga nom berish hamda ularni tavsiflash (turini ko rsatish) kerak bo ladi. Shundan so nggina dasturning dasturning tanasi boshlanadi, ya ni Paskalda dastur ikki qismdan tashkil topadi. Paskaldagi eng sodda dastur quyidagi strukturaga ega bo ladi: Programdastur_nomi; {majburiy emas} Begin {dastur tanasi} End. Paskal tilidagi dasturlar umumiy holda quyidagi tuzilishga ega: Programdastur_nomi; {majburiy emas} Uses {Modullar ro yxati} Label{Nishonlar ro yxati} Const {Konstantalarni e lon qilish} Var {O zgaruvchilarni tavsiflash} Protsedura va funksiyalar Begin 152

153 {Asosiy dastur tanasi} End. Label, Const, Var, Begin, End Paskal tilining maxsus so zlari bo lib, label nishon, const (constant konstanta) o zgarmas miqdor, var (variable) o zgaruvchilarni tavsiflash, begin boshlanish, end tamomlash ma nolarini anglatadi. Identifikator deganda o zgarmaslar, o zgaruvchilar, protseduralar, funksiyalar, modullar, dasturlar nomi tushuniladi. Identifikatorlar standart va foydalanuvchi turlarga bo linadi. Standart identifikatorlar dastur tomonidan avvaldan belgilangan bo ladi. Foydalanuvchi identifikatori dasturchi tomonidan tanlanadi va ixtiyoriy uzunlikda (umuman olganda bir satrga sig ishi hisobga olingan) bo lishi mumkin, lekin birinchi 63 ta belgisi ma nogaega (farqlantiruvchi) bo ladi. Identifikator nomi lotin harfidan yoki tagchiziq ( _ ) belgisidan boshlanishi va probellarsiz yozilishi shart. Birinchi belgidan keyin harflar, raqamlar va tagchiziq belgisi yozilishi mumkin. Paskaldasturlash tilida identifikator nomlarini, qaysi registrda (quyi yoki yuqori) yozilishining ahamiyati yo q, ya ni aka, Aka, aka kabilar bir xil nom deb qaraladi. Chunki, Paskal translyatori dasturni kompilyatsiya qilish (dasturni mashina tiliga o girish) vaqtida identifikator nomlari va xizmatchi so zlardagi barcha yuqori registrdagi (katta) harflarni quyi registrdagi (kichik) harflarga almashtirib oladi. Nomlar apostrof ichiga olinmaydi, ya ni Men va men nom bo la olmaydi. Masalan: To g ri yozilgan a BMA MeningBirinchiDasturim Kun_21_iyul_1963 _tagchiziq Xato yozilgan 1kun {raqamdan boshlangan} Chegara#4 {maxsus belgi qatnashgan} Keyingi yil {probel ishtirok etgan} and {zahira so z} Nom {apostrof ichiga olingan} Paskal dasturlash tilida quyida keltirilgan so zlar zahiralangan bo lib, ularni foydalanuvchi identifikatori sifatida qo llash mumkin emas: and, asm, array, begin, case, const, constructor, destructor, div, do, downto, else, end, exports, file, for, function, goto, if, implementation, in, absolute, assembler, export, external, far, forward, index, interrupt, near, private, public, resident, virtual, inherited, inline, interface, label, library, mod, nil, not, object, of, or, packed, procedure, program, record, repeat, set, shl, shr, string, then, to, type, unit, until, uses, var, while, with, xor. Paskal dasturlash tili bu so zlarni dasturda ishlatishga yo l qo ymaydi hamda xato xabarini ekranga Error 2:Identifier expected (Xato 2: Identifikator kiritilishi kutilmoqda) yozuvi orqali ifodalaydi. Dastur muharririda yozilganda dasturdagi matnlarning turli qismlari turli rangda, 153

154 odatda, program, begin va end kabi zahira identifikatorlar oq rangda, dastur_nomi sariq rangda, izohlar kulrang rangda aks etadi. Bu ranglarda turlanish Paskal integrallashgan muhitiga avvaldan kiritilgan bo lib, xohishga qarab o zgartirish mumkin. Buning uchun Options Environment Colorsketma-ketligida tanlash orqali quyidagi Colors (ranglar) muloqot oynasi yordamida o zgartirish mumkin: Endi avval bayon etilgan maxsus belgilarning vazifalarini quyidagicha izohlash mumkin: := Qiymat berish (x:= 2.1; c:= sin(x); d:= c;) Miqdorlarni taqqoslash, = O zgarmaslarqiymatlarinianiqlash(const n=1; m=200;), turni belgilash (Type M = array [N.. M] of integer;) ; Operatorningoxiri (b:= 5; goto M1; begin end; ) Miqdorturinitavsiflash ( Var b, c, d: real; i, j, k: integer;), : Operatorlarninishon bilan ta minlash ( M1: c:=sin(x); ), Identifikatorlarnisanash ( Uses CRT, DOS; ).. Oraliq yoki diapazonni belgilash ( a: array [1..100] of real; ) Guruhlash (y:= b/(c+d);), argumentlarni belgilash ( () y:=sin(x); ), va hokazo Massivchegaralarini, massivelementiniifodalash ( a[1]:=23; a(.2.):=21;) Izohberish{izohlartranslyatortomonidanqaytaishlanmaydi}, (*izohlarni ichma-ich bunday yozish mumkin emas: {...{...}...} yoki (*...(*...*)...*); faqat bitta ichma-ich bunday mumkin: {... (*...*)...} yoki (*... {... }... *). ' Belgilivasatrlio zgarmaslarnibelgilash ( s:='a';s:='ar'; ) # O nliksonniasciikodibilanifodalash ( c:=#35; ), []yoki (..) {} yoki (* *) 154

155 $ O n oltilik son belgisi ( i:=$ff; ), O zgaruvchiadresinibelgilash (yx:=@x;) tezkorxotiradagi x o zgaruvchiqiymatliyacheykaadresi} Murojaatturdagibelgilash (Var yx: ^real; ), ^ murojaatturdagio zgaruvchiqiymati (yx^ := 5.4;) Paskalda miqdorlar turlari va ularni tavsiflash Paskalda asosan butun sonli (Integer), haqiqiy sonli (real), belgili (char), satrli (string), mantiyiy (boolean), jadvalli (array) miqdorlar bilan ishlanadi. Ularni tavsiflash uchun Var xizmatchi so zidan foydalaniladi. Masalan, Vara,b,c:Integer; {a,b,c - butun sonli o zgaruvchilar} bor: Boolean; {bor mantiqiy o zgaruvchi} d: Array(1..10) of real; {d 10 ta elementli haqiqiy sonlar massivi} Paskalning operatorlari O zlashtirish operatori := belgi bilan ifodalanadi. Masalan, a:=5+9; operatori bajarilishi natijasida a ning qiymati 14 ga teng bo ladi. a:=b+c; operatori bajarilishi natijasida a ning qiymati c va d o zgaruvchilar qiymatlarining yig indisiga teng bo ladi. Misol. Var a,b,c:integer; {a,b,c butun sonli o zgaruvchilar} Begin a:=57; b:=23; {a ning qiymati 57, b ning qiymati 23 ga teng} c:=a+b; {c ning qiymati 80 ga teng bo ldi} End. Kiritish operatori Read va ReadLn. Masalan, Read(a); operatori dastur ishlashini to xtatadi va klaviaturadan a o zgaruvchiga qiymat kiritilishini kutadi. Dastur Enter klavishi bosilgach ishini davom ettiradi. Read operatoridan keyin yurgich joyida qoladi, ReadLn dan keyin esa yurgich keyingi satr boshiga o tadi. Ularning farqi shunda. Chiqarish operatori Write va WriteLn. Masalan, Write(a, 5+9); operatori ekranga a ning qiymati va 14 sonini (5+9) chiqaradi. Bu operatorlarning farqi kiritish operatorlardagidek. Misol. Ikkita son yig indisini hisoblash dasturi: Sonlar oldindan berilmagani uchun ularni dastur ishlashi jarayonida Read operatoridan foydalanib kiritamiz. Var a,b,c: real; {sonlarning turi ko rsatilmagani uchun haqiqiy deb olamiz} Begin Read(a); Read(b); {a va b qiymatlarini kiritamiz. } c:=a+b; {c ning qiymati a va b ning yig indisiga teng} WriteLn(c); {c ning qiymati ekranga chiqariladi} End. Dasturda Read(a); Read(b); lar o rniga Read(a,b); deb yozsa ham bo ladi. Bu holda a va b ning qiymatlarini probel bilan ajratib yoziladi. 155

156 Tarmoqlanish operatori If Then. Umumiy ko rinishi: Ifmantiqiy amal Then operatorlar bloki Else operatorlar bloki. Mantiqiy amal qiymati rost bo lsa, Then dan keyingi, aks holda Else dan keyingi operatorlar bloki bajariladi. Operatorlar bloki begin va end so zlari orasiga yozilgan bir nechta operatorlar. Agar Then yoki Else dan keyin bitta operator bo lsa begin va end yozilmaydi (shart emas). Misol. Agar a ning qiymati 0 ga teng bo lsa ekranga NOL, aks holda NOL EMAS yozuvi chiqarilsin. Var a: Real; Begin ReadLn(a); If a=0 Then WriteLn( NOL ); Else WriteLn( NOL EMAS ); End. Takrorlash operatorlari For (parametrli), Repeat (mantiqiy), While (mantiqiy). Sikl tanasini tashkil etuvchi operatorlar blokini bir necha marta takrorlash uchun qo llaniladi. For takrorlashlar soni aniq bo lganda ishlatiladi. Masalan, For i:=1 to 10 Do WriteLn(i); Operatori ekranga 1 dan 10 gacha sonlarni chiqaradi. WriteLn ishlatilgani uchun sonlar tagma-tag chiqariladi. Bu yerda For, To, Do hizmatchi so zlar. Repeat va While operatorlari takrorlashlar soni noma lum bo lganda qo llaniladi. Bunda takrorlanish ma lum shart asosida to xtatiladi. Repeat operatorida shart sikl oxiriga qo yiladi va u bajarilishi bilan takrorlanish to xtaydi. While operatorida shart sikl boshiga qo yiladi va u bajarilmagan holda takrorlanish to xtaydi. Yuqoridagi misolda For o rniga Repeat va While operatorlaridan foydalanamiz: Repeat uchun: Var i:integer; Begin i:=0; Repeat Inc(i); {i ning qiymati 1 ga oshirildi. i:=i+1 deb yozsa ham bo ladi} WriteLn(i); Until i=10; {i =10 bo lganda sikldan qichib ketadi} End. While uchun: Var i:integer; Begin i:=0; While i<10 Do begin Inc(i); WriteLn(i); end; 156

157 End Paskal dasturlash tilini o`qitish metodikasi. MIQDORLARNING TURLARI Miqdorning turi miqdorning qabul qilishi mumkin bo lgan qiymatlar diapazoni (chegaralovchi qiymatlar) va miqdor ustida bajarilishi mumkin bo lgan amallarni aniqlovchi nom. Paskalda har qanday ma lumot quyidagi biror bir turga ajraladi: Sodda Satrli Ko rsatkichli Strukturali Protsedurali Obyektli Strukturali turlar bir yoki bir necha soda turlar qiymatlarining tartibli majmuini aniqlaydi. Turlarniquyidagicha sxematik tasvirlash mumkin: Sodda Tartiblangan Butun Turlar Satrli Ko rsatkichli Strukturali Haqiqiy Massiv Mantiqiy Belgili Sanovchi Protsedurali Yozuv Oraliqli Obyektli To plamli Faylli Tartiblangan tur deyilishiga sabab ularning qiymatlari soni chekli va shuning uchun tartiblash (nomi shundan kelib chiqqan) imkoniyati bor. Haqiqiy turdagilarni qiymati chekli bo lsa ham soni cheklanmagan, shu sababli tartiblashning imkoni yo q. Miqdorlar standart va foydalanuvchi turlarga ham bo linadi. Standart turlar Paskal tili tarkibiga avvaldan kiritilgan bo ladi. Standart turlarga avval aytib o tilgan turlardan butun, haqiqiy, belgili va mantiqiy turlar kiradi. Qolgan turlar foydalanuvchi (ya ni, dasturchi tomonidan hosil qilinadigan) turga mansubdir. Paskal tilining asos elementlari bo lib o zgarmaslar (konstantalar) va o zgaruvchilarhisoblanadi. O zgarmaslar miqdorlarning qat iy belgilangan qiymatli elementi bo lib, dastur ishlashi davomida o zgarmaydi. Dasturda o zgarmaslarni turini ifodalashni keragi yo q, kompilyatorni o zi aniqlab oladi. O zgarmaslardan farqli, o zgaruvchi qiymati dastur ishlashi davomida o zgarishi mumkin. Bundan tashqari uni aniq turini dasturda tavsiflash shart. O zgaruvchilar 157

158 dasturda identifikatorlar yordamida belgilanadi, zarur bo lsa o zgarmaslar ham identifikatorlar yordamida belgilanishi mumkin. Paskalning butun turdagi o zgarmas miqdorlari quyidagi jadvalda keltirilgan: Turi Qiymatlar chegarasi Egallaydigan xotira hajmi Byte bit = 1 bayt ShortInt bit = 1 bayt Integer bit = 2 bayt Word bit = 2 bayt LongInt bit = 4 bayt Miqdorlarning butun turi qiymatlari dasturda 10 lik yoki 16 lik sistemalarda tasvirlanishi mumkin. O nlik sistemada sonning har bir razryadiga 0 dan 9 qacha bo lgan qiymat mos keladi. O n oltilik sistemada sonning har bir razryadiga 0 dan 15 qacha bo lgan qiymat mos keladi va bu holda 10 dan 15 gacha bo lgan raqamlar lotin alifbosining A dan F gacha bo lgan harflari yordamida ifodalanadi. Bitta 16 lik raqamni saqlash uchun xotiradan 4 ta ikkilik razryad ajratiladi. O n oltilik raqamlarning ikkilikdagi va o nlikdagi ko rinishi quyidagicha: 16 lik raqam Ikkilikdagi ko rinishi O nlikdagi ko rinishi 16 lik raqam Ikkilikdagi ko rinishi A B C D E F O nlikdagi ko rinishi Agar dasturdagi son 16 lik sistemada yozilsa, u holda bu son oldida probelsiz $ belgisi yoziladi, masalan: $8, S15, $AA, $BA, $A1. Haqiqiy turdagi o zgarmas miqdorlar o z navbatida qo zg almas nuqtali va qo zg aluvchi nuqtali sonlarga bo linadi. O nli kasrlarning butun va kasr qismini ajratuvchi vergul o rniga Paskal dasturlash tilida nuqta yoziladi. Qo zg almas nuqtali sonlar o nli kasr ko rinishidagi sonlardir. Masalan: 2.753; ; 0.517; Qo zg aluvchi nuqtali sonlar eksponensial ko rinishda (E yoki e yordamida) ifodalangan sonlardir. Sonlarni yozishning bu usuli juda kichik yoki juda katta sonlarni ifodalashda juda qulay. O qilishi quyidagicha: 2.1E ko paytirilgan 10 ning 7 chi darajasi ;

159 Masalan, = 3, soni Paskalda 3.4E+09 kabi eksponensial ko rinishda yoziladi. E harfidan oldin yozilgan son mantissa, E harfidan keyin yozilgan son esa tartib deb ataladi. Mantissa butun yoki qo zg aluvchi nuqtali son, tartib esa faqat butun son bo lishi mumkin. Masalan: E 3= ; 5.31 E+5= ; E 5= ; 2.37 E-4= e ko paytirilgan 10 ning minus 63 chi darajasi. Paskalning haqiqiy turdagi o zgarmas miqdorlari quyidagi jadvalda keltirilgan: Turi Qiymatlar chegarasi Razryadi Egallaydigan xotira hajmi Real 2, , bayt Single 1, , bayt Double 5, , bayt Extended 3, bayt , Comp 9, , bayt Jadvaldagi Razryadi sonning aniq raqamlari sonini bildiradi. Haqiqiy turdagi miqdorlarning Comp turida 64 bitli butun qismli sonlar bilan ishlanadi. Bunda oraliqdagi butunsonlar hosil bo ladi. Paskal translyatorida {$N } direktivasi avvaldan belgilangan bo ladi. Shuning uchun faqat REAL turdagi haqiqiy sonlar bilan ishlash mumkin bo ladi. Agar bu holda boshqa turlardan foydalanishga harakat qilinsa xatolik xabari chiqadi. Agar dastur boshida {$N+} direktivasi yozilsa, haqiqiy turdagi barcha miqdorlar bilan ishlash mumkin. Belgili char turidagi o zgarmas miqdorlarni qiymatiga ASCII kodlash jadvalidagi bitta belgi mos keladi. Belgili miqdorlar uchun xotiradan 1 bayt joy ajratiladi. Ular dastur matnida apostrof ichiga olingan bo ladi. Masalan, a ; B ; 9 ; -, va hokazo. Agar apostrof belgisini yozish kerak bo lsa, u holda u ikki marta yoziladi:. Belgili o zgarmaslarni yozishda ASCII kodidan ham foydalanish mumkin: #65 ( A harfi o rniga), #13 (cr o rniga). Mantiqiy boolean turidagi miqdorlar faqat True (rost) yoki False (yolg on) qiymatlardan biri bo lishi mumkin.ular uchun xotiradan 1 bayt joy ajratiladi. Satrli string turdagi o zgarmasmiqdorlar (belgilar satri) uzunligi 0 tadan (bitta satrga sig dirish imkoniyatidan kelib chiqqan holda) 122 ta belgigacha bo lgan va apostrof ichiga olingan harf, raqam va maxsus belgilar ketma-ketligidan iborat. Satrli o zgarmaslar boshqaruv belgilarini # dan keyin (#13 dan tashqari) yozilgan holda o z ichiga olishi mumkin. Karetkani qaytarish (#13) belgisini ishlatish uchun bu belgidan avval va keyin apostrof qo yiladi. Satrda ketma-ket yozilgan ikkita apostrof bitta apostrof deb hisoblanadi. Apostrof ichida hech narsa yozilmasa u bo sh satr deyiladi. 159

160 Masalan: Toshkent ; A 549 ; ***. ; 37% ; A = ; ; TURBO ; Mo tabar ; Paskal tilida tuzilgan dasturda e lon qilingan o zgarmaslar ishtirok etishi mumkin. Ular Const zahira so zidan keyin quyidagi ko rinishda e lon qilinadi: identifikator= qiymat; Masalan, Const A= ; _m10m10= 2301 ; Pi= ; ; ; ; ; #13#10; Har doim #13 Har kuni ; #7#7 Doimo! #7#7 va hokazo. Paskal tilida zahiralangan o zgarmaslar bor bo lib, ularni e lon qilmasdan ham ishlatish mumkin. Masalan: True Rost mantiqiy qiymatli False Yolg on mantiqiy qiymatli Pi qiymatli MaxInt Integer turdagi maksimal qiymatli, ya ni qiymatli MaxLongInt LongInt turdagi maksimal qiymatli, ya ni qiymatli Aytib o tilganidek, dasturda o zgarmaslarni turini ifodalashni keragi yo q, ularning turini kompilyatorning o zi aniqlab oladi. Lekin Paskalda o zgarmaslarni turini ifodalash ham mumkin. Bunday o zgarmaslar turi aniqlangan o zgarmaslar Const identifikator: turi= qiymat; deyiladi va quyidagicha e lon qilinadi: Masalan, Const A: LongInt = ; _m10m10: String = 2301 ; Pi: real = ; Paskal tilida o zgarmaslar ifodaga ham teng bo lishi mumkin. Dastur ishga tushirilganda kompilyator bu ifodalarni hisoblab oladi, shuning uchun ifodalarda noma lum qiymatlar ishtirok etmasligi shart. O zgarmaslar ifodalarida quyidagi standart funksiyalarni qo llash mumkin: ABS CHR HI LENGTH LO ODD ORD PRED PTR ROUND SIZEOF SUCC SWAP TRUNC Masalan: Const Min =0; Max=255; Markaz = (Max Min) div 2; Belgi = Chr(65); BelSoni = Ord( Z ) Ord ( A ) +1; Xabar = Xotira tugadi ; Hisob = 80 Length(Xabar) div 2; Ora = [ A.. Z, a.. z ]; 160

161 O zgaruvchilar dasturning tavsiflash qismida albatta tavsiflanishi, yani ularning turi ko rsatilgan bo lishi shart. O zgaruvchilari dentifikator bo lgani uchun 63 tabelgisi farqlantiruvchi o z nomiga ega hamda o zgaruvchi nomida faqatgina raqamlar, lotin harflari va tag chiziq belgisi ishlatilishi mumkin. Masalan: Abm; _son; mening_ismim; besh_9. Dasturda o zgaruvchilarni tavsiflash Paskalning Var xizmatchi so zi bilan boshlanadi: Var 1-o zgaruvchi : turi; 2-o zgaruvchi : turi; Agar bir nechta o zgaruvchining turi bir xil bo lsa, ularni alohida tavsiflamasdan, birgalikda tavsiflash ham mumkin: 3-o zgaruvchi : turi; ; n-o zgaruvchi : turi; Var Masalan: 1-o zgaruvchi, 2-o zgaruvchi,, n-o zgaruvchi : turi; Var i, j: Integer; bma: longint; mmr: Shortint; tartib_raqam: Byte; nat_0: word; burchak, yoy_uzunligi : Real; mab : extended; daraja : Single; kub : double; haqiqiy : Comp; harf, belgi : char; natija : Boolean; katta, kichik : Boolean; Paskalda butun turdagi o zgarmas miqdorlar qiymatini qabul qiladigan o zgaruvchilar butun turdagi o zgaruvchilar deyiladi. Xuddi shunday, haqiqiy, belgili, mantiqiyo zgaruvchilar aniqlanadi. Satrli o zgaruvchilarni tavsiflash uchun Paskalning String maxsus so zi qo llaniladi. Bunday o zgaruvchilar uchun kompyuter xotirasidan (o zgarmaslardan farqli ravishda) 255 bayt (255 ta belgi uchun) joy ajratiladi. Agar satrli o zgaruvchi qabul qiladigan satrdagi belgilar soni dastur ishlashi davomida ma lum miqdordan, masalan, 10 ta belgidan oshmasa, kompyuter xotirasini tejash maqsadida, uni String[10] kabi tavsiflash maqsadga muvofiq. Masalan: Var qator : String; {qator nomli o zgaruvchiga xotiradan 255 bayt ajratildi} _satr : String[24]; {_satr nomli o zgaruvchiga xotiradan 24 bayt ajratildi} Paskalda tilida tuzilgan dasturda faqat tavsiflangan o zgaruvchilar ishtirok etishi mumkin. Paskal translyatori tavsiflanmagan o zgaruvchilarni dasturda ishlatishga yo l qo ymaydi hamda xato xabarini ekranga Error 3:Unknown identifier (Xato 3: Noma lum identifikator) yozuvi orqali ifodalaydi. Shuni yodda tutish zarurki, o zgaruvchilarga faqat tavsiflashda ko rsatilgan turdagi qiymatlarnigina berish mumkin bo ladi. Ba zan biror turdagi o zgaruvchiga boshqa turdagi o zgaruvchini qiymatini beruvchi amallar bajarlishi mumkin. Bunday amallar turlarni o tkazish deyiladi. 161

162 Masalan, real turdagi o zgaruvchiga integer turdagi o zgaruvchi qiymatini berish mumkin (teskarisi emas). PASKALNING BA ZI STANDART FUNKSIYALARI VA PROTSEDURALARI Paskal dasturlash tili translyatoriga butun va haqiqiy turdagi miqdorlarda aniqlangan (Sistem moduliga) standart funksiyalar kiritilgan bo lib, ulardan ko p qo llanadiganlari quyidagilar: Funksiya nomi Argument turi Qiymat turi Izoh Matematik funksiyalar ABS(X) butun/haqiqiy butun/haqiqiy X ning absolyut qiymati (moduli) X SIN(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning sinusi (radian o.b.) sinx COS(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning kosinusi (radian o.b.) cosx ARCTAN(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning arktangensi arctgx SQRT(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning kvadrat ildizi X (X 0) SQR(X) butun/haqiqiy butun/haqiqiy X ning kvadrati X 2 EXP(X) butun/haqiqiy haqiqiy e X (e = ) LN(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning natural logarifmi (X> 0) FRAC(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning kasr qismi {X} INT(X) butun/haqiqiy haqiqiy X ning butun qismi [X] RANDOM - haqiqiy [0, 1) oraliqdagi tasodifiy son RANDOM(X) Word Word 0..(X 1) oraliqdagi tasodifiy son SWAP(X) 2 baytli butun 2 baytli butun X ning baytlari o rnini almashtiradi O zgaruvchilar turini o zgartiruvchi funksiyalar TRUNC(X) haqiqiy LongInt X ning butun qismi ROUND(X) haqiqiy LongInt X ni yaxlitlaydi ODD(X) butun mantiqiy X toq son bo lsa 162

163 natijasi TRUE CHR(X) byte Char X ning o nlik ASCII kodiga mos belgi HI(X) butun byte X ning eng yuqori bayti LO(X) butun byte X ning eng quyi bayti Bu funksiyalardan CHR(X) avval ko rilgan ORD(X) funksiyasiga nisbatan qisman teskari vazifani bajaradi. Funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko rish mumkin: Funksiya Qiymati Funksiya Qiymati ABS( 5) 5 ABS( 4.9) E+00 ABS(5) 5 ABS(4.9) E+00 SQR(4) 16 SQR(2.5) E+00 SQR( 4) 16 SQR(0.0) E+00 SQR(0) 0 SQRT(16) E+00 SQRT(0.16) E 01 SIN(0) E+00 SIN(1) E 01 TRUNC(5.3) 5 TRUNC( 5.3) 5 INT(5.3) E+00 INT(5) E+00 INT( 5.3) E+00 FRAC(5.3) E 01 FRAC( 5.3) E 01 FRAC(5) E+00 ROUND(5.49) 5 ROUND(5.5) 6 ROUND( ) ROUND( 6 ODD( 5) TRUE 5.5) ODD(5) TRUE ODD(4) FALSE ODD( 4) FALSE ODD(0) FALSE CHR(65) A CHR(97) a ORD( a ) 97 ORD( A ) 65 HI(255) 0 LO(255) 255 HI(256) 1 LO(256) 255 HI(65280) 255 LO(65280) 0 SWAP(32897) SWAP(256) 1 163

164 Paskal dasturlash tili translyatoriga sodda turdagi miqdorlarda aniqlangan (Sistem modulidagi) standart funksiyalar kiritilgan bo lib, ulardan ba zilari quyidagilar: Funksiya nomi Argument turi Qiymat turi HIGH(X) butun/oraliqli butun LOW(X) butun/oraliqli butun UPCASE(X) Char Char Izoh Xga mos turning eng katta qiymati Xga mos turning eng kichik qiymati X ni yuqori registrga o tkazadi Bu funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko rish mumkin: Argument Funksiya Qiymati Funksiya Qiymati X ning turi BYTE HIGH(X) 255 LOW(X) 0 INTEGER HIGH(X) LOW(X) WORD HIGH(X) LOW(X) 0 LONGINT HIGH(X) LOW(X) ORALIQLI: HIGH(X) 150 LOW(X) A A CHAR: X= a yoki X= A UPCASE( a ) A UPCASE( A ) A Dastur translyatori ta minotiga aniq bir amallarni bajarishga mo ljallangan protseduralarkiritilgan bo lib, ular standart protseduralar deyiladi. Ularning sodda turlar bilan ishlaydigan ba zilari quyidagi jadvalda keltirilgan. 164

165 Nomi Argument Qiymat turi turi Izoh Matematikprotseduralar INC(X) butun butun X ni qiymatini 1 ga oshiradi (X=X+1) INC(X, N) butun butun X ni qiymatini 1 ga oshiradi (X=X+N) DEC(X) butun butun X ni qiymatini 1 ga kamaytiradi (X=X 1) DEC(X, X ni qiymatini N ga kamaytiradi butun butun N) (X=X N) O ZLASHTIRISH OPERATORI Paskal dasturlash tili, odatda, tavsiflangan o zgaruvchilar uchun xotiradan turga mos joy ajratadi va shu turga mos boshlang ich qiymatlarni yozib qo yadi: O zgaruvchi turi Boshlang ich qiymat O zgaruvchi turi Boshlang ich qiymat barcha 0 barcha E+00 butun sonli haqiqiy sonli char (probel) boolean FALSE string (bo sh satr) string[7] (bo sh satr) Miqdorlar ustida bajariladigan amallar natijalarini dastur ishlashi davomida kompyuter xotirasida saqlab turish uchun o zlashtirish operatori qo llanadi. O zlashtirish operatori o zgaruvchilarga qiymat berish uchun ishlatiladi va u := belgi orqali ifodalanadi. O zlashtirish operatorning umumiy ko rinishi quyidagicha: o zgaruvchi := ifoda; Bu operator bajarilganda quyidagicha ishlar bajariladi: 1) ifoda qiymati hisoblanadi; 2)ifodaning qiymati o zgaruvchiga o zlashtiriladi, ya ni xotiraning o zgaruvchi uchun ajratilgan qismida (o zgaruvchining eski qiymati o chib ketib) hisoblangan ifodaning qiymati yoziladi. Quyidagi misollarda a, b va m nomli har xil turidagi o zgaruvchilarning qiymati qanday o zgarishi yaqqol ko rinadi. 165

166 var a,b,m:byte; begin a := 8; {a ning qiymati 8 ga teng bo ldi} b := a*5; {b ning qiymati a*5=8*5= 40 ga teng bo ldi} b := b+10; {endi b ning qiymati b+10= 40+10= 50 ga teng bo ladi} m:=m*b; {m ning boshlang ich qiymati berilmagani uchun 0 deb olinadi, demak, 0*50=0, ya ni m ning qiymati 0 teng bo ladi} end. var a: byte; b: word; m:integer; begin a := 8; {a ning qiymati 8 ga teng bo ldi} b := a*5000; {b ning qiymati a*500=8*500= ga teng bo ldi, shuning uchun word turida tavsiflangan} m:= b; {m ning qiymati b = = ga teng bo ladi, shuning uchun word turida tavsiflangan} end. Paskal dasturlash tilida ifodalar amallar yordamida bog langan o zgarmaslar, o zgaruvchilar va funksiyalardan tashkil topadi. Algebraik ifodalar bir satrda yoziladi, ya ni satrdan pastga tushirib yoki yuqoriga ko tarib yozish mumkin emas. Masalan, 3ab 2 a ifoda Paskalda 3*a*sqr(b) yoki 3*a*b*b kabi, 2 ifoda a/sqr(b) yoki b a/(b*b) kabi yoziladi. Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini ko rsatish uchun faqat oddiy qavslar ishlatiladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan o ngga qarab, matematikada qabul qilingan tartibni saqlangan holda ketma-ket amalga oshiriladi: funksiyalar qiymatlari hisoblanadi; ko paytirish yoki bo lish amali bajariladi; qo shish yoki ayirish amali bajariladi. Masalan, a b c arifmetik ifodani Paskaldagi yozilishi(a+b)/c kabi bo lib, uni hisoblashda avval qavs ichidagi amal, ya ni a+b bajariladi, so ngra natija cga 2 2 bo linadi.amallar bajarilish tartibi ham qavslar yordamida tartiblanadi: a b ifodani Paskalda sqrt(sqr(a) sqr(b)) kabi, x + tgx ifoda abs(x + sin(x)/cos(x)) ko rinishida yoziladi. Albatta, ikkita arifmetik amal ketma-ket kelganda ifodani qavs bilan yozish mumkin. Masalan: 5*( 1) yoki a+( b). Ba zi hollarda Paskal dasturlash tilida yozilgan ifodani odatdagi matematik ko rinishda yozish talab etiladi. Masalan, Paskal dasturlash tilida yozilgan 0.5*(sin(x)+cos(x)) ifoda matematik ko rinishda quyidagicha bo ladi: 1 (Sinx Cosx) 2 166

167 Paskalning standart funksiyalari ba zi matematik amallarni o z ichiga olmagan. Shu sababli ba zi matematik amallarni Paskalning bir nechta standart funksiyasi orqali yoki bitta standart funksiyani bir necha marta qo llash orqali ifodalashga to g ri keladi. Masalan, Paskalda sonni ixtiyoriy darajaga ko tarish funksiyasi yo q. Shuning uchun a 3 ifodani Paskalda a*a*a yoki sqr(a)*a kabi, a 4 ifodani esa a*a*a*a yoki sqr(a*a) yoki sqr(sqr(a)) yoki sqr(a)*sqr(a) kabi yozish mumkin. Umuman, a b (a>0)ko rinishdagi ifoda uchun matematikada a b = e b ln a formula o rinli. Shuning uchun Paskalda a b (a>0)ifoda exp(b*ln(a)) ko rinishda yoziladi. x y Masalan, 50 3 algebraik ifodani Paskalda bir necha xil usulda tasvirlash x y mumkin. Shulardan bittasi quyidagicha (x 0): (x y)/(exp(50*ln(abs(x))) sqr(y)*y). BELGI VA SATRLAR BILAN ISHLASH FUNKSIYALARI VA PROTSEDURALARI Satr, umuman olganda, char turidagi elementlar soni (uzunligi) 0 dan 255 gacha bo lgan massivdir. Satrlarni String maxsus so zi orqali tavsiflanadi va satr uchun xotiradan uzunligiga nisbatan bir bayt ortiqcha (satr uzunligini saqlash uchun) joy ajratiladi. Paskalning Sistem moduliga belgili va satrli miqdorlar bilan ishlash uchun ko pgina funksiya va protseduralar kiritilgan. Quyida biz ularning ba zilari bilan tanishtiramiz. 167

168 Yozilishi Vazifasi Standart funksiyalar S1,S2,,SN satrli (belgili) turdagi CONCAT(S1,S2,,SN) o zgaruvchilar (o zgarmaslar) ni bir biriga ketma-ket ulaydi LENGTH(S) S satrning uzunligini (belgilari sonini) aniqlaydi. POS(B,S) Ssatr ichidan Bbelgini (satrni) izlaydi COPY(S,N1,N2) S satrning N1-belgisidan boshlab N2 ta belgining nusxasini oladi Standart protseduralar DELETE(S,N1,N2) S satrning N1-belgisidan boshlab N2 ta belgisini olib tashlaydi INSERT(S1,S,N) S satrga N-o rindan boshlab S1 satrni joylashtiradi STR(A,S) S satrli o zgaruvchining qiymati A sonning satr ko rinishidagi ifodasiga teng bo ladi A sonli o zgaruvchining qiymati S satrli o zgaruvchining son ko rinishidagi ifodasiga, c esa nolga teng bo ladi (agar VAL(S,A,C) berilgan satrni son ko rinishida ifodalab bo lmasa, A ning qiymati nolga teng bo ladi, C ning qiymati esa noldan farqli bo ladi) Shuni ta kidlash joizki, dasturda ishlatilgan funksiyalarning qiymati biror o zgaruvchiga o zlashtiriladi, protseduralar ishlatilganda esa o zlashtirish operatorisiz yoziladi. Endi sodda misollarni ko rib chiqamiz. 1. a:= Sog`lom tanda, b:= sog` aql. bo lsa, c:=concat(a,b); operatori bajarilganda c ning qiymati Sog`lom tanda sog` aql. ga teng. Lekin c:=concat(a,b);o rniga c:=a+b; deb yozish mumkinligini avval ko rilgan edi. 2. a:= informatika bo lsa, n:=length(a);operatori bajarilganda n ning qiymati 11 ga teng bo ladi, bu vazifani n:=ord(a[0]) ham bajaradi. 3. a:=pos( m, informatika ); operatori bajarilganda a ning qiymati 6 ga, a:=pos( ma, informatika ); operatori bajarilganda hama ning qiymati 6 ga, a:=pos( sn, sinf ); operatori bajarilganda a ning qiymati 0 ga,a:=pos( v, sinf ); operatori bajarilganda esa, a ning qiymati 0 ga teng bo ladi teng bo ladi. 4. a:=copy( informatika,3,5); operatori bajarilsa, a ning qiymati forma so ziga teng bo ladi. 5. a:= bajarilmadi bo lsa, Delete(a,8,2); protsedurasi bajarilgach natija a:= bajarildi bo ladi. Buni sxematik ko rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin: 168

169 ( a:= bajarilmadi Delete(a,8,2); bajarilmadi a:= bajarildi ) 6. a:= bajarildi, b:= ma bo lsa, Insert(b,a,8);protsedurasi bajarilgach natija a:= bajarilmadi bo ladi. Buni sxematik ko rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin: (a:= bajarildi, b:= ma Insert(b,a,8); bajaril + ma + di a:= bajarilmadi ) 7. a:=765 bo lsa, Str(a,s); protsedurasi bajarilgach, s:= 765 bo ladi. 8. s:= 123 bo lsa, Val(s,a,c);bajarilgach, a:=123 va c:=0 bo ladi; s:= 34BMA5 bo lsa, Val(s,a,c); bajarilgach, a:= 0 va c 0 bo ladi. MA LUMOTLARNI EKRANGA CHIQARISH PROTSEDURALARI Dastur matn holatida ishlaganda kompyuter xotirasidagi ma lumotlarni yoki turli ifodalar natijasini kompyuter ekraniga chiqarish uchun chiqarish protsedurasidan foydalaniladi. Paskalda matnli ma lumotlarni ekranga chiqarish protseduralari quyidagi ikki xil ko rinishga ega: Write(chiqarish ro yxati) va WriteLn(chiqarish ro yxati) bu yerda Write (ing. yozmoq) va Writeln Paskalning xizmatchi so zlari; chiqarish ro yxati o zaro vergul bilan ajratilgan va ekranga chiqarilishi kerak bo lgan ifoda, o zgaruvchi yoki o zgarmaslar ketma-ketligi. Chiqarish ro yxatida ifoda qatnashsa, avval ifoda hisoblanib, hosil bo lgan natija ekranga chiqariladi. Chiqarish ro yxatidagi o zgarmaslar belgili yoki satrli bo lsa, albatta apostrof ichiga olinishi shart. Write va Writeln protseduralarining farqi shundaki, Write protsedurasi yordamida ma lumotlar ekranga chiqarilgach yurgich ekranning shu satrida qoladi va ekranga chiqariladigan keyingi ma lumotlar shu satrga yurgich turgan joydan boshlab chiqariladi. Writeln protsedurasida esa ma lumotlar ekranga chiqarilgach yurgich keyingi satr boshiga o tadi. Biror vazifa bajaruvchi eng sodda chiziqli tuzilmalarga quyidagilar misol bo ladi: So zlar orqali Blok-sxemasi Dasturi Ekranda 1) boshlanish; begin 23 2) javob sifatida 23 yozilsin; 3) tamom. 23 Bos Ta write(23); end. 169

170 1) boshlanish; 2) javob sifatida yozilsin; 3) tamom. Bosh l begin write(23+21); end. 44 Tam o 1) boshlanish; 2) javob sifatida MMR yozilsin; 3) tamom. Bosh l MMR begin write( MMR ); end. MMR Tam o Quyidagi chiziqli tuzilmalarni tahlil etish orqali Write va Writeln protseduralari ishidagi farqni tushunib olish mumkin. begin write( Yashna, ); write( gulla ); write( ona Vatanim! ); end. Dastur bajarilgach, kompyuter ekranida Yashna, gulla ona Vatanim! yozuvi hosil bo ladi. Dasturga nom berish, o zgaruvchilarni tavsiflash, o zlashtirish operatori va chiqarish protsedurasi qatnashgan chiziqli tuzilmali dasturlarga quyidagilar misol bo ladi. So zlar orqali: 1) boshlanish; 2) 21 ni a ga o tkazilsin; 3) a ni 23 ga qo shib m ga o tkazilsin; 4) javob sifatida m yozilsin; 5) tamom. Blok-sxemasi: Boshl a a:=21 m:=a+23 m Tam o 170

171 Dasturi: program o`zlashtirish; var a, m :integer; begin a:=21; m:=a+23; write( M ning qiymati, m, ga teng ); end. Dastur bajarilgach, kompyuter ekranida M ning qiymati 44 ga teng yozuvi hosil bo ladi. Oxirgi ikki misol javobi qo zg aluvchan nuqtali son ekanligini ko rish mumkin. Aslida foydalanuvchiga tushunarli va ancha qulay bo lishi uchun ekranda ulardan birinchisining qiymatini butun son 3, ikkinchisining qiymatini kabi aks ettirish maqsadga muvofiq bo lardi. Paskal dasturlash tilida ma lumotlarni shu kabi aks ettirish imkoniyati mavjud bo lib, bu imkoniyat chiqarish formati deb ataladi. Ma lumotlarni chiqarishda chiqarish formatini ko rsatish mumkin. Chiqarish formati chiqarilayotgan ma lumotlarning ko rinishini (formatini) belgilaydi. Buning uchun chiqarilayotgan miqdordan keyin : (ikki nuqta) belgisi qo yiladi va, agar a haqiqiy turdagi miqdor bo lsa, chiqarish formatida ikkita parametr chiqarilayotgan miqdorga ajratilgan xonalar soni va kasr qismi uchun ajratilgan xonalar soni ko rsatiladi. Masalan, WriteLn(a:10:2); protsedurasi a haqiqiy turdagi miqdorning qiymatini chiqarish uchun 10 ta xona ajratadi, shundan bir xonasi nuqta va ikkita xonasi kasr qismi uchun ajratiladi. Agar miqdor butun turda bo lsa, chiqarish formatida bitta parametr chiqarilayotgan miqdorga ajratilgan xonalar soni ko rsatiladi. Masalan, WriteLn(b:6); butun turdagi miqdorlar uchun formatni ko rsatishdan maqsad chiqarilayotgan qiymatdan oldin bo sh joy qoldirish yoki ma lumotlarni ustun bo yicha tekislashdir. Satrli va belgili turdagi miqdorlar uchun chiqarish formati ularning qiymatini chiqarishga ajratilgan joy (maydon) uzunligini aniqlaydi. Chiqarilayotgan son yoki matn unga ajratilgan joyning o ng chegarasi bo yicha tekislanib chiqadi. Masalan, a:=2.34; bo lsa, WriteLn( a=, a:6:2); protsedurasi ekranga a= 2.34 ko rinishdagi yozuvni chiqaradi (= belgisidan keyin ikkita bo sh joy probel qoladi). Chiqarish formatida ajratilgan joy miqdor qiymatining uzunligi dan kichik bo lsa, chiqarish formati bekor qilinadi va o zgaruvchining qiymati to liqligicha ekranga chiqariladi. Faqatgina haqiqiy son kasr qismining formati bekor qilinmaydi. Haqiqiy sonni chiqarishda formati ko rsatilmasa, u ekranga eksponensal ko rinishda chiqariladi. Chiqarish formatini tushunish uchun quyidagi misollarni tahlil etish kifoya. var a, b : real; m: integer; Begin a:=23.01; b:=1963; m:=2012;writeln( a=, a); Kompyuter ekranida a= e+01 b= e+03 m=

172 writeln( b=, b); write( m=, m); end. Keltirilgan misollarda ekranga chiqarilgan a, b,m miqdorlarning va belgili turdagi o zgarmas miqdorlarning qiymatlari bir xil, ammo ularning ko rinishida katta farq bor. Sonning butun qismi qymatini aniq bilmagan holda chiqarish formatidan ehtiyotlik bilan foydalanish zarur. Paskal dasturlash tilida matn holatida ma lumotlarni ekranda go zal tasvirlash uchun chiqarish formatidan farqli boshqa imkoniyatlar ham ko zda tutilgan. 172

173 PASKALDA MATN HOLATIDA EKRAN BILAN ISHLASH Biz avvalgi darslarda axborotlarni ekranga chiqarish usullari bilan tanishdik. Bu usullarda axborotning har biri ekranga o zidan avval chiqarilgan axborotning davomidan chiqariladi. Lekin, Paskal dasturlash tilida axborotlarni ekranning ko rsatilgan joyidan chiqarish imkoniyati ham mavjud. Bundan tashqari, ekranga chiqarilayotgan belgilarni, hamda ularning fonini har xil ranglarda berish ham mumkin. Aytib o tilganidek, Paskalning ekran bilan ishlashga yo naltirilgan protsedura va funksiyalari Crt modulida joylashgan. Shu sababli ulardan foydalanish uchun ushbu modulga murojaat qilish lozim. Buning uchun dastur boshida Uses Crt;ko rsatmasi beriladi. Crt moduli ekranga rangli axborot chiqarish imkonini berar ekan, qanday ranglardan foydalanish mumkinligini bilib olaylik. Paskalda, asosan, 16 xil rang ishlatilshi mumkin. Ular 0 dan 15 gacha butun sonlar bilan kodlangan. Crt modulida bu sonlarga mos konstantalar ham ajratilgan. Bu konstantalarning nomlari ularga mos ranglarning ingliz tilidagi ifodasi bilan mos keladi. Quyidagi jadvalda Paskalda qo llaniladigan ranglarning kodlari va ularga mos konstantalar nomlari keltirilgan: Rang Kodi Konstanta nomi Rang Kodi Konstanta nomi Qora 0 Black To q kulrang 8 DarkGray Ko k 1 Blue Havorang 9 LightBlue Yashil 2 Green Och yashil 10 LightGreen Billur 3 Cyan Och billur 11 LightCyan Qizil 4 Red Och qizil 12 LightRed Siyoxrang 5 Magenta Och 13 LightMagenta siyoxrang Jigarrang 6 Brown Sariq 14 Yellow Och kulrang 7 LightGray Oq 15 White Biror rangni tanlash uchun Paskalning maxsus protseduralari yordamida qavs ichida shu rangning kodi yoki unga mos konstanta nomi ko rsatiladi. Ranglarmatnvafonuchunturlichatanlananishimaqsadgamuvofiq, aksholdamatnfonichidako rinmayqoladi. Matn va fon uchun belgilangan oxirgi ranglar mos ravishda matnning joriy rangi va fonning joriy rangi deyiladi. Agar avvaldan biror rang tanlanmagan bo lsa, kompilyator tomonidan matn uchun oq, fon uchun esa qora rang joriy deb olinadi. Paskalning Crt moduli tarkibiga kirgan matn va matn foni rangi bilan ishlaydigan protseduralar quyidagilar: 173

174 Matn rangini belgilaydigan protsedura TextColor(rang); Matn foni rangini belgilaydigan Protsedura TextBackGround(rang); bu yerda rang o garuvchi yoki o zgarmas miqdor bo lib, tanlangan rang kodi yoki konstanta nomini ifodalaydi. 1 misol. Uses Crt; BeginTextColor(14); {yoki TextColor(yellow) } WriteLn( Matn ekranga sariq rangda chiqadi ); End. Matn ekranga sariq rangda chiqadi 2 misol. Uses Crt; BeginTextColor(Yellow); TextBackGround(Blue); WriteLn( Matn ekranga ko k fonda sariq rang bilan chiqadi ); End. Matn ekranga ko k fonda sariq rang bilanchiqadi MA LUMOTLARNI XOTIRAGA MULOQOT USULDA KIRITISH PROTSEDURALARI Paskalda o zlashtirish operatori o zgaruvchilarga bevosita qiymat berish usuli bo lib xizmat qiladi. Ammo o zgaruvchilarga qiymat berishning boshqa usullari ham bor. Ulardan biri ma lumotlarnixotiragamuloqot usulida kiritish deyiladi va kiritishprotsedurasi yordamida amalga oshiriladi. Kiritish protsedurasidan o zgaruvchilarga dastur bajarilishi davomida kompyuter klaviaturasidan qiymat kiritib borish uchun qo llaniladi. Kiritish protsedurasi quyidagi ikki xil ko rinishga ega: Read ro yxati) (kiritish va ReadLn(kiritish ro yxati) bu yerda Read(read (ing.) o qish) va ReadLn Paskalning xizmatchi so zlari,kiritish ro yxati esa bitta o zgaruvchi yoki o zaro vergul bilan ajratilgan bir nechta o zgaruvchilar ketma-ketligi. Masalan: Read(a); Read(alfa,betta); 174

175 ReadLn(_name);. Kiritish protsedurasi dastur ishlashini to xtatadi va ro yxatdagi o zgaruvchilarga klaviatura orqali qiymat berilishini kutadi. Agar ro yxatda bir nechta o zgaruvchi bo lsa, ularning qiymatlari o zaro probel (bo sh joy) bilan ajratib kiritilishiyokienter klavishinibosibkeyin kiritilishimumkin. Ikkala holda ham oxirgi o zgaruvchi qiymati kiritilgach ENTERklavishini bosish shart. Readva Readln protseduralariningfarqlariquyidagicha.bitta yoki bir nechta alohida yozilgan Readprotsedurasi yordamida kiritiladigan o zgaruvchilar qiymati bir satrda probellar bilan ajratib kiritilishi mumkin. Readln protsedurasi esa faqat o zining ro yxatida keltirilgan o zgaruvchilarnigina qiymatini bir satrda probellar bilan ajratib kiritilishiga imkon beradi. Shuning uchun Readln protsedurasidagi ro yxat tugagach keyingi kiritish protsedurasi ishlashi uchun albatta ENTER klavishini bosish shart. Misollarga murojaat qilaylik. 1 misol. 2 misol. Var a, b:integer; Var Begin a, b:integer; Read(a); Begin Read(b); Read(a, b); WriteLn( a+b=, a+b); WriteLn( a+b=, a+b); End. End. Ikkala misolda ham qiymat kiritish quyidagi ikki usuldan birida 1-usul: dastur ishgatushirilgach, eranda satr boshida yurgich chiqadi va dastur a ning qiymati kiritilishini kutib turadi. Masalan, a ning qiymati sifatida 10 ni kiritamiz, so ng probelni bosib b ni qiymati sifatida 11 deb kiritamiz. Endi ENTER klavishi bosilsa ekranda quyidagilar aks etadi: a+b=21 amalga oshirilishi mumkin. 2-usul: dastur ishga tushirilgach, ekranda satr boshida yurgich chiqadi va dastur a ning qiymati kiritilishini kutib turadi. Masalan, a ning qiymati sifatida 10 ni kiritamiz, so ng ENTER klavishini bosib b ni qiymati sifatida 11 deb kiritamiz. Endi ENTER klavishi bosilsa ekranda quyidagilar aks etadi: a+b=21 O zgaruvchilarga qiymat berishda o zlashtirish operatori ishlatilsa, dastur bitta qiymat uchun bajarilaveradi, ya ni o zgaruvchining qiymati xotiraga bir marta kiritiladi. Biror o zgaruvchi qiymatini almashtirish uchun esa har safar dastur matninio zgartirish zarur bo ladi. Dasturda biror o zgaruvchiga qiymat berishda kiritish protsedurasi qo llanilgan bo lsa, u holda dasturni ishga tushirib o zgaruvchining qiymatini klaviaturadan kiritilaveradi, ya ni muloqot usuldao zgartirilaveradi. 175

176 Muloqot usulida ozgina noqulaylik bor, ya ni qaysi o zgaruvchiga qiymat kiritayotganimizni yodda saqlab turishimiz shart. Bu noqulaylikdan qutulish uchun Writeyoki Writeln protsedurasidan foydalanib izoh kiritish mumkin. Masalan, Write( a= ); Readln(a);Write( b= ); Readln(b); yozilsa, qaysi o zgaruvchiga qiymat kiritilayotganini ekranda ko rib turish mumkin. Readln protsedurasi beradigan yana bir imkoniyat bor. Ma lumki, Paskal dasturlash tili amallarni shunchalik tez bajaradiki, natijani ko rib olishga ulgurmaymiz va ekrandagi natijani ko rish uchun ALT+F5 klavishlar juftligidan foydalanishga majbur bo lamiz. Barcha natijalar ekranga chiqarilganidan so ng natijani ko rib olgunimizcha dasturni kuttirish, ya ni dastur ishini kerakli joyda to xtatib turish uchun end. dan avval ro yxatsiz readln protsedurasini yozish kifoya. Bunday holda dastur ishini davom ettirish uchun ENTER klavishi bosiladi. Albatta, bu protsedura kutilgan natijani berishi uchun undan avval yozilgan oxirgi kiritish protsedurasi ham LN qo shimchasi bilan yozilgan bo lishi shart. PASKALDA GRAFIK HOLATDA ISHLASH Chiziqli tuzilmali dasturlar tuzishni to laroq ko rsatish uchun Paskal dasturidagi shakllar chizish bilan bog liq imkoniyatni ko rib chiqamiz. Paskal dasturlash tili yordamida kompyuter ekranida turli rasmlar ham hosil qilish mumkin. Buning uchun Paskalning GRAPH(graf) moduliga nuqta, to g ri chiziq, to g ri to rtburchak, aylana kabi bir qancha shakllarni chizishga mo ljallangan protsedura va funksiyalari kiritilgan. Shakl chizish protsedura va funksiyalaridan foydalanish uchun dastur boshidauses Graph; ko rsatmasi beriladi. Bu ko rsatma uning tarkibidagi protsedura va funksiyalardan foydalanish imkoniyatini beradi, xalos. Mazkur protsedura va funksiyalarning ishlashi uchun esa, ekran grafik holatga o tkazilishi zarur. Grafik holatda kompyuter ekrani piksel deb ataluvchi mayda nuqtalardan tashkil topadi. Grafik holatda ham matnli holatdagi kabi yurgich mavjud bo lib, u nuqtadan iborat. Ekranda hosil bo ladigan barcha chizmalar yurgichning ekranda iz qoldirib yoki iz qoldirmasdan siljishi natijasida hosil bo ladi. Yurgichning ekranda turgan o rni uning koordinatasi (0,0) 400 bilan aniqlanadi. Koordinata boshi bo lgan (0,0) nuqta ekranning chap yuqori burchagida joylashgan. Ekran grafik holatga o tkazilganda yurgich 200 (400,200) koordinata boshida joylashadi. Koordinata o qlari X va Y koordinata boshidan mos ravishda o ngga va pastga qarab yo nalgan, ya ni qiymatlar shu yo nalishlarda o sib boradi. Ekranning yurgich turgan nuqtasi joriy nuqta deyiladi. Ekrandagi nuqtalar soni ko pi bilan 640x480 ta (0..639x0..479) bo ladi. Ekranni grafik holatga o tkazish uchun Graph modulining InitGraph(GD,GM,<yo l>);protsedurasidan foydalaniladi, bu yerda GD (GraphDriver) va GM (GraphMode) butun sonli o zgaruvchilar. Ularning qiymati kompyuterning grafik imkoniyatlariga va tanlangan grafik holatga bog liq. Agar 176

177 GD:=0; (yoki GD:=Detect;) deb tanlansa, dastur tomonidan avtomatik ravishda eng samarali grafik holat aniqlanadi. <yo l> grafik holatda ishlashni ta minlovchi BGI kengaytmali maxsus fayl joylashgan BGI katalogining to liq adresi bo lib, zamonaviy kompyuterlarda EGAVGA.BGI fayli qo llaniladi. Bu fayl joriy katalogda joylashgan bo lsa <yo l>o rnida bo sh satr yozilishi kifoya. Grafik holatdan chiqish, ya ni matn holatiga qaytish uchun CloseGraph protsedurasidan foydalaniladi. Grafika bilan bog liq dasturlar, asosan, quyidagi ko rinishda bo ladi: Uses Graph; Var Gd, Gm : Integer; {Grafika bilan bog liq masalaga mos o zgaruvchilar tavsifi } Begin Gd := 0; { Grafik drayverni avtomatik ravishda aniqlash } InitGraph(Gd,Gm, ); { Grafik holatga o tish } {Grafika bilan bog liq masala yechimi yoziladigan qism} Readln; {Grafik ma lumotni ko rib olish uchun dasturni to xtatish} CloseGraph; {Grafik holatdan chiqish } End. Paskal tilida 16 xil rangdan foydalanish mumkin bo ladi. Bu ranglar 0 dan 15 gacha butun sonlar bilan kodlangan. Graph modulida har bir rang uchun maxsus o zgarmas (konstanta) ajratilgan bo lib, ular matn holatidagi ranglar bilan bir xil. Graph modulida 80 ga yaqin protsedura va funksiyalar mavjud. Quyida ularning ba zilari bilan tanishamiz. PutPixel(X,Y,Rang) protsedurasi ekranning (X,Y) koordinatali nuqtasini Rang parametri bilan aniqlangan rangga bo yaydi. Masalan, PutPixel(400,200,Red) protsedurasi ekranning (400,200) koordinatasiga mos joyda qizil rangli nuqta joylashtiradi (yuqoridagi rasm)..ekranning to rtta burchagida sariq rangli nuqta hosil qiluvchi dastur tuzing. 177

178 Yechim: Grafik ekran (0..639x0..479) nuqtalar to plamidan iborat. Shuning uchun ekranni burchakdagi nuqtalari quyidagilar: chap yuqori nuqta (0,0); o ng yuqori nuqta (639,0); chap quyi nuqta (0,479); o ng quyi nuqta (639,479). Ekran grafik holatga o tkazilgach (avvalgi mashqdagi kabi) PutPixel(X,Y,Rang)protsedurasi yordamida nuqtalar joylashtiramiz. Bunda nuqtalar sariq rangda aks etishi uchun rangni Yellow (yoki 14) kabi tanlanadi. Dasturni Enter klavishi bosilguncha kuttirish uchun CloseGraph protsedurasidan avval Readln; operatori yoziladi. Dasturi: Natijaning ekrandagi ko rinishi: Uses graph; var gd, gm: integer; Begin gd:=0; initgraph(gd, gm, ''); PutPixel(0,0,yellow); PutPixel(639,0,yellow); PutPixel(0,479,14); PutPixel(639,479,14); readln; closegraph; End. GetPixel(X,Y) funksiyasi ekranning (X,Y) koordinatali nuqtasi qanday rangda ekanini aniqlaydi. Masalan, Rang butun turdagio zgaruvchi bo lsa, Rang:= GetPixel(40,50);operatori bajarilgach Rangnomli o zgaruvchi qiymati (40,50) koordinatali nuqta rangining qiymatiga teng bo ladi. GetMaxX va GetMaxY funksiyalari mos ravishda ekranning gorizontal va vertikal yo nalishi bo yicha maksimal koordinatasini aniqlaydi. Bu funksiyalar kompyuterning grafik adapteri va ishlatiladigan grafik holatga bo g liq bo lmagan dasturlar tuzishda foydalidir. Paskalda chiziq rangini tanlash uchun SetColor(rang),fon rangini tanlash uchun esa SetBkColor(rang)protseduralaridan foydalaniladi. Bu yerda rang butun sonli o zgaruvchi yoki o zgarmas bo lib, u tanlangan rang kodini yoki unga mos konstanta nomini ifodalaydi. Paskalda grafik holatda ekranga chiqarilayotgan matnli ma lumot rangi ham chiziq rangi kabi qaraladi. Tanlangan rang joriy rang deyiladi. Agar avval biror rang tanlanmagan bo lsa, u holda oq rang joriy hisoblanadi. Line(X1,Y1,X2,Y2) protsedurasi ekranning (X1,Y1) koordinatali nuqtasi bilan (X2,Y2) koordinatali nuqtasini birlashtiruvchi joriy rangli kesma chizadi..ekranni o rtasidan o tuvchi gorizontal va vertikal chiziq chizuvchi dastur tuzing. 178

179 Yechim: Gorizontal chiziq rangi qizil bo lishi uchun Setcolor(red) va vertikal chiziq rangi sariq bo lishi uchun Setcolor(yellow);protseduralari qo llaniladi. Ma lumki, Line(X1,Y1,X2,Y2) protsedurasi ekranning (X1,Y1) koordinatali nuqtasi bilan (X2,Y2) koordinatali nuqtasini birlashtiruvchi joriy rangli kesma chizadi. Shunga ko ra gorizontal chiziqni 20 pikseldan 600 pikselgacha chizdirish uchun X1=20, X3=600, ekran markazidan o tishni ta minlash uchun ikkinchi va to rtinchi koordinataga (480/2=) 240 yoziladi. Vertikal chiziqni 20 pikseldan 460 pikselgacha chizdirish uchun X2=20, X4=460, ekran markazidan o tishni ta minlash uchun birinchi va uchinchi koordinataga (640/2=) 320 yoziladi. Dasturi: Natijaning ekrandagi ko rinishi: Uses Graph; 320 var gd, gm: Integer; Begin gd:= 0; InitGraph(gd, gm, ''); 240 Setcolor(red);Line(20,240,600,240); Setcolor(yellow);Line(320,20,320,460); Readln; CloseGraph; End. Circle(X,Y,R) protsedurasi markazi (X,Y) nuqtada va radiusi R ga teng aylana chizadi. Endi aylanalar bilan bog liq masalalarni shu protsedura yordamida osongina hal etish mumkin..ekranning o rtasida radiuslari 100 dan kichik bo lgan sariq rangli 4 ta aylana chizuvchi dastur tuzing. Yechim: Aylanalar chizig i rangi sariq bo lishi uchun barcha aylanaga bitta Setcolor(yellow);protsedurasi qo llaniladi. Ma lumki, Circle(X,Y,R) protsedurasi markazi (X,Y) nuqtada va radiusi R ga teng aylana chizadi. Shuning uchun barcha aylana uchun Circle(X,Y,R) protsedurasida markazni X=320, Y=240 kabi tanlanadi. Endi 4 ta radiusni 100 dan kichik bo lgan sonlar, masalan, 40, 55, 70, 85 kabi tanlash mumkin. Radiusni takrorlash operatori yordamida ham o zgartirish mumkin. Dasturi: Natijaning ekrandagi ko rinishi: Uses Graph; var gd, gm: Integer; Begin gd:= 0; InitGraph(gd, gm, ''); 179

180 Setcolor(yellow); Circle(320,240,45); Circle(320,240,60); Circle(320,240,75); Circle(320,240,90); Readln; CloseGraph; end Ellipse(X,Y,BB,OB,XR,YR)protsedurasi markazi (X,Y) nuqtada, x va yo qlari bo yicha radiuslari mos ravishda XR va YR ga teng ellipsning BB burchagidan OB burchagigacha bo lgan yoyini chizadi. Burchak gradus o lchov birligida beriladi. XR=YR bo lsa, aylananing yoyi chizi Rectangle(X1,Y1,X2,Y2) protsedurasi ekranda yuqori chap burchagi (X1,Y1) koordinatali va quyi o ng burchagi (X2,Y2) koordinatali nuqtada bo lgan to g ri to rtburchak chizadi..markazi (300,200) koordinatali nuqtada, x o qi bo yicha radiusi 100, yo qi bo yicha radiusi 50, boshlang ich burchagi 0 o, oxirgi burchagi 135 o bo lgan qizil rangli yoy hamda chap yuqori va o ng pastki uchlari, mos ravishda, (10,220) va (300,400) koordinatali nuqtalarda bo lgan ko k rangli to g ri to rtburchak chizing. Uses Graph; 300 Var gd, gm : Integer; Begin Gd:=0; InitGraph(gd,gm, ); 200 Setcolor(4); Ellipse(300,200,0,135,100,50); Setcolor(1); Rectangle(10,220,300,400); Readln; CloseGraph; End. DrawPoly(BS,KM) protsedurasi siniq chiziq chizadi. BS siniq chiziqning sinish nuqtalari soni, KM siniq chiziq sinish nuqtalarining koordinatalari berilgan massiv nomi. Agar siniq chiziq boshlang ich nuqtasining koordinatasi bilan oxirgi nuqtasining koordinatasi ustma-ust tushsa, yopiq soha ko pburchak hosil bo ladi. 180

181 PASKAL GRAFIKASIDA USULLAR Paskalning turli rang va usulda bo yalgan shakllarni chizish protseduralari ham bor. Mazkur shakllarning chegara chiziqlari rangi biz yuqorida ko rgan SetColor protsedurasi bilan tanlanadi. Ularning ichini bo yash uchun rang va usul Paskalning SetFillStyle(usul,rang);protsedurasi yordamida belgilanadi, bu yerda rang tanlanayotgan rang kodi, usul bo yash usuli. Paskalda shakllarning ichini tanlangan rang bilan bir necha xil usulda bo yash mumkin. Bo yash usullari ham ranglar kabi butun sonlar bilan kodlangan. Graph modulida har bir bo yash usuliga alohida konstantalar ham ajratilgan. Quyidagi jadvalda bo yash usullari, ularning kodlari va mos konstantalarning nomlari keltirilgan. Bo yash usuli Kodi Konstanta nomi Fon rangi bilan bo yash 0 EmptyFill Berilgan rang bilan bo yash 1 SolidFill Qalin gorizontal chiziqlar bilan to ldirish 2 LineFill Ingichka o ngga og ma chiziqlar bilan 3 LtSlashFill to ldirish Qalin o ngga og ma chiziqlar bilan to ldirish 4 SlashFill Qalin chapga og ma chiziqlar bilan to ldirish 5 BkSlashFill Ingichka chapga og ma chiziqlar bilan 6 LtBkSlashFill to ldirish Katak chiziq bilan to ldirish 7 HatchFill Og ma katak chiziq bilan to ldirish 8 XHatchFill Quyuq og ma chiziqlar bilan to ldirish 9 InterLeaveFill Siyrak nuqtalar bilan to ldirish 10 WideDotFill Quyuq nuqtalar bilan to ldirish 11 CloseDotFill Foydalanuvchi belgilagan usulda bo yash 12 UserFill Bar(X1,Y1,X2,Y2)protsedurasi ekranda yuqori chap burchagi (X1,Y1) va quyi o ng burchagi (X2,Y2) koordinatali nuqtalarda bo lgan, ichi joriy rang va usulda bo yalgan to g ri to rtburchak chizadi. Bar3D(X1,Y1,X2,Y2,a,b)protsedurasi joriy rang va usulda bo yalgan parallelepiped chizadi. Bu yerda a parallelepiped yon tomonining uzunligi, b esa mantiqiy ifoda bo lib, uning qiymati rost bo lsa parallelepipedning yuqori qirrasi chiziladi, yolg on bo lsa chizilmaydi..ichi qizil rangli qalin gorizontal chiziqlar bilin to ldirilgan to g ri to rtburchak va havorang paralelopiped chizing. Uses Graph; Var gd, gm : Integer; Begin 181

182 Gd:=0; InitGraph(gd,gm, ); SetFillStyle(2, 4); Bar(10,10,400,200); SetFillStyle(1, 9); Bar3D(100,200,350,400,50,True); Readln; CloseGraph; End. FillEllipse(X,Y,XR,YR)protsedurasi markazi (X,Y) koordinatali nuqtada, X va Y o qlari bo yicha radiuslari (eni va bo yi) mos ravishda XR va YR ga teng, joriy rang va usulda bo yalgan ellips chizadi.. Ichi ko k rangli og ma katak chiziqlar bilan to ldirilgan ellips chizing. Uses Graph; Var gd, gm : Integer; Begin Gd:=Detect;InitGraph(gd,gm, );SetColor(Red); SetFillStyle(8,1); FillEllipse(320,240,200,100); Readln; CloseGraph; End. FillPoly(BS,KM)protsedurasi joriy rang va usulda bo yalgan ko pburchak chizadi. BS ko pburchakning burchaklari soni, KM ko pburchak uchlarining koordinatalari berilgan massiv. Bu operator DrawPoly protsedurasidan farqli o laroq, ko pburchakning birinchi uchi bilan oxirgi uchini o zi birlashtirib oladi.. Uchlarining koordinatalari berilgan KM massivda berilgan va ichi qizil rangli katak chiziqlar bilan to ldirilgan oltiburchak chizing. Yechim. Uchlarining soni 6 ta bo lgan ko pburchak chizish protsedurasidan foydalanamiz. DrawPoly protsedurasidan foydalanish uchun 7 ta nuqta olinib, 7-uchi koordinatasini 1-uchi koordinatasi bilan bir xil tanlansa, oltiburchak hosil bo ladi. Dasturi: Uses Graph; Const bs=6; Var gd, gm : Integer; km : Array[1..bs,1..2] of Integer; Begin gd:=0; InitGraph(gd,gm, ); Setcolor(4); SetFillStyle(7,4); {usul va rang tanlandi} km[1,1]:=300; km[1,2]:=10; km[4,1]:=400; km[4,2]:=190; km[2,1]:=200; km[2,2]:=80; 182 Natijaning ekrandagi ko rinishi:

183 km[5,1]:=300; km[5,2]:=80; km[3,1]:=200; km[3,2]:=200; km[6,1]:=400; km[6,2]:=40; FillPoly(bs,km); {agar DrawPoly(bs,km); yozilsa ichi bo sh oltiburchak chiziladi} End. FloodFill(A,B,D) protsedurasi tanlangan rangni shakl ichiga quyish (MS Paint dasturidagi kabi) uchun xizmat qiladi, bu yerda (A,B) shakl ichidagi biror nuqta, D chegara chizig i rangi.. Svetofor rasmini chizuvchi dastur tuzing. Yechim: Bu masalani turli xil usullarda hal etish mumkin. Masalan: 1) Bar(X1,Y1,X2,Y2)protsedurasi yordamida 2 ta to g ri to rtburchak, FillEllipse(X,Y,XR,YR)protsedurasi yordamida 3 ta doira chizib (doira chizish uchun XR=YR bo lishi kerak), ularning ichini bo yash uchun rang va usulni SetFillStyle(usul,rang);protsedurasi yordamida tanlash orqali. Bo yash usuli 1 deb olinadi, chunki shakl ichi to liq bo yaladi. Ranglar esa doiralar uchun 4 (qizil), 14 (sariq), 2 (yashil) tanlanadi. Dasturda doiralar chegara chizig i rangi Setcolor(rang) protsedurasi yordamida tanlanmagani uchun Paskal dasturi chegara rangini oq (kodi 15) rangda chizadi. 2) To g ri to rtburchaklar chizish uchun Rectangle(X1,Y1,X2,Y2) protsedurasidan va doiralar chizish uchun Circle(X,Y,R) protsedurasidan foydalanish mumkin. SetFillStyle(usul,rang); protsedurasidan bu shakllarni ichini bo yash usuli va rangini tanlashda, tanlangan rangni shakl ichiga quyish (MS Paint dasturidagi kabi) uchun FloodFill(A,B,D) protsedurasidan foydalanish mumkin, bu yerda (A,B) shakl ichidagi biror nuqta, D chegara chizig i rangi. Dasturda chegara chizig i rangi Setcolor(rang) protsedurasi yordamida tanlanmagan bo lsa, u holda Paskal dasturi chegara rangini oq (kodi 15) rangda chizadi. Agar shakl ichini bo yashda FloodFill(A,B,D) protsedurasidan foydalanayotganda (A,B) nuqta shakl ichiga tegishli bo lmasa, u holda rang MS Paint dasturidagi yopiq sohani bo yash ( ) uskunasi yordamida bo yagandagi kabi rang yoyilib ketadi. Dasturi: Uses graph; Var gd, gm: Integer; Begin 183 Natijaning ekrandagi ko rinishi:

184 gd := 0; InitGraph(gd, gm, ''); setfillstyle(1,6); bar(150,10,210,190); SetFillStyle(1,red); fillellipse(180,40,30,30); SetFillStyle(1,14); fillellipse(180,100,30,30); SetFillStyle(1,2); fillellipse(180,160,30,30); setfillstyle(1,6); bar(175,190,185,300); Readln; CloseGraph; end. Dasturi (Floodfill): Uses graph; Var gd, gm: integer; Begin gd:=0; InitGraph(gd, gm, ''); setfillstyle(1,6); rectangle(150,10,210,190); Floodfill(160,100,15); SetFillStyle(1,4); circle(180,40,25); Floodfill(180,40,15); SetFillStyle(1,14); circle(180,100,25); Floodfill(180,100,15); SetFillStyle(1,2); circle(180,160,25); Floodfill(180,160,15); setfillstyle(1,6); rectangle(175,190,185,300); Floodfill(180,200,15); Readln; CloseGraph; End. ClearDeviceprotsedurasi belgilangan parametrlarni saqlagan holda grafik ekranni tozalash uchun xizmat qiladi. LineTo(X, Y) grafik yurgichni joriy koordinatasidan (X,Y) koordinatali nuqtagacha kesma chizadi. MoveTo(X,Y) grafik yurgichni (X,Y) koordinatali nuqtaga ko chiradi. MoveRel(DX,DY) grafik yurgichni joriy nuqtadan gorizontaliga DX va vertikaliga DY masofaga ko chiradi. Chiziq qalinligi va formasini SetLineStyle(F, P, Q); protsedurasiyordamida tanlash mumkin. Parametrlar F, P, Q Word turidagi miqdorlar.parametr F chiziqning BGI standart majmuidagi formasi: F=0 uzluksiz; F=1 punktir; F=2 shtrixpunktir;f=3 shtrix; F=4 chiziqning formasi P parametr yordamida beriladi. Agar F<4 bo lsa P ning qiymati qaralmaydi. Parametr P ning qiymatini translyator ikkilikka o tkazadi va chiziqni 16 piksel uzunlikdagi qismini qanday ko rinishini belgilaydi,agar P ning razryadi 1 bo lsa piksel ko rinadi, 0 bo lsa piksel ko rinmaydi.shuning uchun P ni 16 lik sanoq sistemasida aks ettirish qulay.masalan: P= $35F1 = (ikkilikda) forma: ko rinishda bo ladi. 184

185 Chiziq qalinligini belgilaydigan Q faqat 2 ta qiymat qabul qiladi: Q= 1 ingichka (1 piksel), Q= 3 qalin (3 piksel). Masalan: SetLineStyle(4, $5555, 3); Line(X1,Y1,X2,Y2); qalin mayda punktirli chiziqni aniqlaydi.. Uchlari (320,100), (220,200), (420,200) nuqtalarda bo lgan qizil rangli qalin punktrli uchburchak chizuvchi dastur tuzing. Yechim. Ekran foni rangini SetBkColor(yellow), chiziq rangini SetColor(Red) protseduralari yordamida tanlaymiz. Chiziq qalinligi va formasini SetLineStyle(1, 1, 3) protsedurasi yordamida belgilaymiz. Grafik yurgichni MoveTo(320,100) protsedurasi yordamida (320,100) nuqtaga o tkazamiz. LineTo(220,200) protsedurasi (320,100) nuqta bilan (220,200) nuqtani, LineTo(420,200) protsedurasi (220,200) nuqta bilan (420,200) nuqtani, LineTo(320,100) protsedurasi (420,200) nuqta bilan (320,100) nuqtani kesma bilan tutashtiradi. Dasturi: Natijaning ekrandagi Uses Graph; Var gd, gm : Integer; Begin gd:=0; InitGraph(gd,gm, ); Setcolor(4); SetLineStyle(1, 1, 3); {forma va qalinlik tanlandi} MoveTo(320,100);LineTo(220,200); LineTo(420,200); LineTo(320,100); ReadLn; CloseGraph; End. ko rinishi: OutText(S) protsedurasi string turdagi S matnni joriy nuqtadan, OutTextXY(X,Y,S) protsedurasi esa string turdagi S matnni (X,Y) koordinatali nuqtadan ekranga chiqaradi. Grafik holatda shrift turi ikki xil bo lib matritsali (jadvalli) va vektorli deb ataladi. Grafik holatda matnni chiqarish usulini belgilash uchun SetTextStyle(F, Y, T) protsedurasi qo llanadi, bu yerda F, Y va T Word turida bo lib, F shrift tartib raqami, Y yozuvni chiqarish yo nalishi, T shrift o lchamini asosiy o lchamga nisbatan oshirilishini belgilaydi. Bitta belgini ekranga chiqarish uchun 8x8 piksellar matritsasi ajratiladi. Agar shrift turi F=0 (DefaultFont), ya ni matritsali shriftbo lsa, u holda shriftni kattalashtirishda matritsa 8 Tx8 T pikselgacha oshadi, shuning uchun belgilar ko rinishi sifati kamayadi. Matritsali shriftda asosiy o lcham T=1 bo lib, T ning qiymati 1 dan 31 gacha o zgarishi mumkin. Vektorli shrift turi tanlansa, ya ni F=1 (TriplexFont qalin) yoki 2 (SmallFont kichiklashgan) yoki 3 (SansSerifFont kitobiy) yoki 4 (GothicFont gotik), belgilar 185

186 kesmalardan hosil qilinadi. Bu holda shriftni kattalashtirishda belgilar ko rinishi sifati o zgarmaydi. Vektorli shriftda asosiy o lcham T=4 bo lib, T ning qiymati 1 dan 10 gacha o zgarishi mumkin. Agar shrift yo nalishi Y=0 bo lsa, belgilar gorizontal bo yicha chapdan o ngga qarab chiqariladi. Agar shrift yo nalishi Y=1 bo lsa, belgilar vertikal bo yicha quyidan yuqoriga qarab belgilar 90 0 ga burilgan holatda chiqariladi. Paskalda garfik holatda ekranga chiqarilayotgan matnni tekislash usulini tanlash mumkin. Buning uchun SetTextJustify(G, V)protsedurasi qo llanadi, bu yerda H gorizontal bo yicha tekislash parametri H=0 (matn chiqarilayotgan nuqtadan o ngda) yoki H=1 (o rtadan tekislanish) yoki H=2 (matn chiqarilayotgan nuqtadan chapda) qiymatlarni, V vertikal bo yicha tekislash parametri esa V=0 (matn chiqarilayotgan nuqtadan yuqorida) yoki V=1 (o rtadan tekislanish) yoki V=2 (matn chiqarilayotgan nuqtadan quyida) qiymatlarni qabul qiladi. Paskal dasturi ishga tushirilganda avtomatik ravishda H=0 va V=2 qiymatlar belgilanadi.. Infromatika, Algoritm va Dastur so zlarini turli rangda turli qalinlikda ekranning turli joylarida chiqaruvchi dastur tuzing. Yechim. Grafik ekranga chiqariladigan belgilar rangi ham chiziq rangini tanlash SetColor(Rang) protsedurasi yordamida turlicha tanlanadi. Shrift formasi, yo nalishi va qalinligini SetTextStyle(F, Y, T) protsedurasi yordamida turlicha belgilaymiz. Grafik yurgichni surish uchun MoveTo(X,Y) protsedurasini qo llaymiz. Matnni ekranga chiqarish uchun esa OutText(S) va OutTextXY(X,Y,S) protseduralaridan foydalanamiz. Dasturi: uses graph; var gd, gm:integer; S: string; begin gd:=0; initgraph(gd, gm, ''); S:='Informatika'; SetColor(15); SetTextStyle(0, 0, 0); OutText(s); SetColor(4); SetTextStyle(0, 0, 5);OutText(s); SetColor(11); SetTextStyle(0, 0, 7); OutTextXY(0,50,s); MoveTo(0,110); SetColor(1); SetTextStyle(1, 0, 1); OutText('Algoritm'); SetColor(12); SetTextStyle(1, 0, 5); OutText('Algoritm'); SetColor(11); SetTextStyle(1, 0, 10); OutTextXY(75,120,'Algoritm'); SetColor(14); MoveTo(0,250); SetTextStyle(3, 0, 1); OutText('Dastur'); SetColor(6); SetTextStyle(3, 1, 1); OutText('Dastur'); SetColor(2); SetTextStyle(3, 0, 5); OutTextXY(100,270,'Dastur'); SetColor(1); SetTextStyle(3, 0, 10); OutTextXY(250,220,'Dastur'); SetColor(9); MoveTo(30,370);SetTextStyle(4, 0, 5); OutText(S+' Algoritm '+' Dastur'); ReadLn; CloseGraph; end. 186

187 TARMOQLANUVCHI TUZILMALI ALGORITMLAR VA DASTURLAR MANTIQ ELEMENTLARI Har bir dasturlash tilida biror bir shartni tekshirish imkoni bor. Shart tekshirish deganda biror narsani da vo qilib, uni rost yolg onligini aniqlanishini tushunamiz. Masalan, biz son juft deb da vo qildik deylik, agar son haqiqatan juft bo lsa, u holda da voyimiz ROST, aks holda da voyimiz YOLG ON bo ladi. Demak, shartni tekshirishni talab etish juft son degan da vo o rinlimi? savolini berish kabi ekan. Bu savolga faqat HA yoki YO Q deb javob beriladi. Shu sababli blok-sxemada, avval ko rganingizdek, quyidagi ko rinishdagi blok qaraladi: ha shart yo q Agar da voyimiz shartni qisqa ko rinishi ekanligini hisobga olsak, u holda oddiy ko rinishi qanday bo ladi? U mana bunday: Tekshirilayotgan shart o rinli. Endi bu da vo rost yoki yolg onligi haqida fikr yuritish mumkin bo ladi. Hayotimizda juda ko p bu kabi da volarni aytamiz. Masalan: Bugun havo issiq, 0 soni juft, Qishda qor yog adi, Men algoritmikani yaxshi ko raman va hokazo. Bu barcha da volar ROST bo lavermaydi, boshqacha aytganda sharoitga bog liq bo ladi. Haqiqatan, birinchi gapni qishni barcha kunlarida, uchinchi gapni esa Afrika qishida, to rtinchi gapni esa hammamiz hamayta olmaymiz. Faqatgina ikkinchi gap doimo ROST bo ladi. ASOS TARMOQLANUVCHI TUZILMALAR Shartga muvofiq bajariladigan ko rsatmalar ishtirok etgan algoritmlar tarmoqlanuvchi tuzilmali algoritmlar deb ataladi. Algoritmlarning bu turi hayotimizda har kuni va har qadamda uchraydi. Eshikdan chiqishimiz eshik ochiq yoki yopiqligiga, ovqatlanishimiz qornimiz och yoki to qligiga yoki taomning turiga, ko chaga kiyinib chiqishimiz ob-havoga, biror joyga borish uchun transport vositasini tanlashimiz to lash imkonimiz bo lgan pulga bog liqdir. Demak, tarmoqlanuvchi algoritmlar chiziqli algoritmlardan tanlash imkoniyati bilan farqlanar ekan. Asos tarmoqlanuvchi tuzilmalar shart tekshirish natijasiga (ha yoki yo q) ko ra ikki yo ldan birini tanlash imkoniyatini beradi. Bu tuzilmalar, asosan, 2 xil: qisqa (agar u holda) va to liq(agar u holda aks holda) ko rinishda bo ladi.bu tuzilmalarning ahamiyatga molik tomoni shundan iboratki, ularda bitta kirish va bitta chiqish bor. Paskal dasturlash tilida bu tuzilmalar uchun maxsus operatorlar ko zda tutilgan. Shuni aytib o tish joizki, Paskalda bittadan ortiq ko rsatmalar guruhlanishi uchun Begin va End xizmatchi so zlari orasiga yoziladi. Agar ko rsatmalar guruhida bitta ko rsatma bo lsa Begin va End xizmatchi so zlari yozilishi shart emas. Qisqa asos tarmoqlanuvchituzilmalar so zlar orqali, blok-sxema ko rinishida va Paskal dasturlash tilida quyidagicha tasvirlanadi: 187

188 So zlar orqali AGARshart U HOLDA ko rsatmalar guruhi OXIRI Blok-sxema ko rinishida ha ko rsatmalar guruhi shart yo q Paskalda IF shart THEN begin ko rsatmalar guruhi end; Buyerdashartbiror ifodabo lib, uning natijasi sifatida mantiqiyrost (ha, True) yokiyolg on (yo q, False) qiymatlardanbiri hosil bo lishi lozim. Masalan, A>5 yoki 5 5<>25+B. Tuzilmadagi IF va THENPaskalning xizmatchi so zlari bo lib, ularning o qilishi va ma nosi quyidagicha: If (talaffuzi: if) agar, Then (talaffuzi: zen) u holda. Agar tuzilmadagi shart qiymati Rost (True) bo lsa U HOLDA (blok-sxemada ha tomon, begin) dan keyin yozilgan ko rsatmalar guruhi bajariladi va boshqaruv (OXIRI dan, blok-sxemada yo q tomondan, end; dan) keyingi ko rsatmagao tkaziladi, aks holda, ya ni shart qiymatiyolg on(false)bo lsa, hech qanday ish bajarilmaydi va boshqaruv (OXIRI dan, blok-sxemada yo q tomondan, end; dan) keyingi ko rsatmaga o tkaziladi..berilganasonmusbatbo lsa, uholdauningkvadratinivakvadratildizinihisoblang. 188

189 Yechim: Masala yechimi shart tekshirishni taqozo etadi, shuning uchun algoritm tarmoqlanuvchi bo ladi. Masalada faqat bir holatda, ya ni a>0 shart bajarilganda ko rsatmalar guruhini bajarilishi talab etilmoqda, aks holda biror ish bajarilishi talab etilmagan. Shuning uchun tarmoqlanish tuzilmasini qisqa ko rinishidan foydalanish qulay. So z orqali: boshlansin a kiritilsin; AGARa>0U HOLDA kv:=a 2 ; kvi:= a ; kv, chiqarilsin; OXIRI tamom kvi Blok-sxema: ha kv:=a 2 kvi:= 189 Dasturi: Var a, kv, kvi : Real; Begin Write( a= ); Readln(a); IF a>0 Then begin kv:=sqr(a); kvi:=sqrt(a); Writeln( Kvadrati, kv); Writeln( Kvad.ildizi, kvi); end; End..Uchta a, b, csonlar berilgan. Ular ichida manfiy bo lmagan sonlarning kvadrat ildizini hisoblang. Yechim: Masala yechimi shart tekshirishni taqozo etadi, shuning uchun algoritm tarmoqlanuvchi bo ladi. Masalada har bir o zgaruvchi uchun faqat bir holatda, ya ni berilgan sonlar manfiy bo lmaganda EMAS manfiy, boshqacha aytganda berilgan sonlar musbat yoki 0 bo lgandako rsatmalar guruhini bajarilishi talab etilmoqda, aks holda biror ish bajarilishi talab etilmagan. Shuning uchun tarmoqlanish tuzilmasini qisqa ko rinishidan 3 marta foydalanish qulay. Yechim dasturini 2 xil usulda yozamiz. So z orqali: boshlansin a, b, c kiritilsin; AGAR a 0 U HOLDA kvia:= a ; kvia chiqarilsin; OXIRI AGAR b 0 U HOLDA a kv, kvi Boshlanish a a>0 yo q Tamom So z orqali: boshlansin a, b, c kiritilsin; AGAR EMAS(a<0) U HOLDA kvia:= a ; kvia chiqarilsin; OXIRI AGAR EMAS(b<0) U HOLDA

190 kvib:= b ; kvib chiqarilsin; OXIRI AGAR c 0 U HOLDA kvic:= c ; kvic chiqarilsin; OXIRI tamom Blok-sxema: Boshlanish kvib:= b ; kvib chiqarilsin; OXIRI AGAR EMAS(c<0) U HOLDA kvic:= c ; kvic chiqarilsin; OXIRI Tamom a, b, c a>=0 yo q b>=0 yo q c>=0 yo q Tamom ha ha ha kvia:= a kvia kvib:= b kvib kvic:= c kvic Dasturi: Var a, b, c, kvia, kvib, kvic : Real; Begin Write( a= ); Readln(a); Write( b= ); Readln(b); Write( c= ); Readln(c); IF a>=0 THEN begin kvia:=sqrt(a); Writeln( a ni ildizi:, kvia); end; IF b>=0 THEN begin kvib:=sqrt(b); Writeln( b ni ildizi:, kvib); end; IF c>=0 THEN begin kvic:=sqrt(c); Writeln( c ni ildizi:, kvic); end; End. Dasturi: Var a, b, c, kvia, kvib, kvic : Real; Begin Write( a= ); Readln(a); Write( b= ); Readln(b); Write( c= ); Readln(c); IF NOT(a<0) THEN begin kvia:=sqrt(a); Writeln( a ni ildizi:, kvia); end; IF NOT(b<0) THEN begin kvib:=sqrt(b); Writeln( b ni ildizi:, kvib); end; IF NOT(c<0) THEN begin kvic:=sqrt(c); Writeln( c ni ildizi:, kvic); end; End. 190

191 Asos tarmoqlanuvchituzilmalardan to lig ini so zlar orqali, blok-sxema ko rinishida va Paskal dasturlash tilida quyidagicha tasvirlash mumkin: So zlar orqali Blok-sxema ko rinishida AGAR shart U HOLDA ko rsatmalar guruhi 1 AKS HOLDA ko rsatmalar guruhi 2 OXIRI Paskalda IF shart THENbegin ko rsatmalar guruhi 1 end ELSE begin ko rsatmalar guruhi 2 end; Tuzilmadagi ELSEPaskalning xizmatchi so zi bo lib, uning o qilishi va ma nosi quyidagicha: Else (elz) aks holda. Agar tuzilmadagi shart qiymati Rost (True) bo lsa U HOLDA (blok-sxemada ha tomon, THEN ga mos begin) dan keyin yozilgan ko rsatmalar guruhi1 bajariladi va boshqaruv (OXIRI dan, blok-sxemada chiqishdan, Paskalda end; dan) keyingi ko rsatmagao tkaziladi, agar shartqiymatiyolg on(false)bo lsa AKS HOLDA (blok-sxemada yo q tomon, ELSE ga mos begin) dan keyin yozilgan ko rsatmalar guruhi2 bajariladi va boshqaruv (OXIRI dan, blok-sxemada chiqishdan, Paskalda end; dan) keyingi ko rsatmagao tkaziladi. Shuni yodda tutingki, ELSE xizmatchi so zi bilan shu so zdan oldin yozilgan ko rsatma orasida ; belgisi yozilmaydi..berilganava bsonlardan kattasini aniqlang. Yechim: Masala yechimi shart tekshirishni taqozo etadi, shuning uchun algoritm tarmoqlanuvchi bo ladi. Masalani bir necha usulda yechish mumkin. Masalan: 1) qo shimcha Katta nomli o zgaruvchi kiritish yordamida tarmoqlanish tuzilmasini qisqa ko rinishidan foydalanib; 2) qo shimcha Katta nomli o zgaruvchi kiritish yordamida tarmoqlanish tuzilmasini to liq ko rinishidan foydalanib; 3) qo shimcha o zgaruvchi kiritmasdan tarmoqlanish tuzilmasini to liq ko rinishidan foydalanib. So z orqali- 1: boshlansin Blok-sxema-1: ha ko rsatmalar guruhi 1 shart yo q ko rsatmalar guruhi 2 Dasturi: Var a, b, Katta : Real; Begin 191

192 a, b kiritilsin; Katta:=a; AGAR b>katta U HOLDA Katta:=b; OXIRI Katta chiqarilsin; tamom ha Katta:=b Boshlanish a, b Katta:=a b>katta yo q Katta Tamom Write( a= ); Readln(a); Write( b= ); Readln(b); Katta:=a; IF b>katta THEN Katta:=b; Writeln( Javob:, Katta); End. O TISH OPERATORI Ba zan berilgan masalani hal qilishda operatorlarning bajarilish tartibini buzishga, ya ni boshqarishni dastur bo yicha orqaga yoki oldinga o tkazish zarur bo ladi. Buning uchun dasturda boshqarish uzatilayotgan operatordan avval nishonyoziladi. Avval aytib o tilganidek, nishon o zgaruvchining nomi kabi lotin harflari va raqamlar yordamida hosil qilinadi. Masalan, 7, N1, nishon2. Ularda ishlatiladigan son 0 dan 9999 gacha bo la oladi. Birinchi kelgan nollar hisobga olinmaydi. Dasturda qo llaniladigan nishonlar dasturning tavsif qismida Labelxizmatchi so zi yordamida ko rsatilishi shart. Nishonlardan dasturda o tish operatori qo llanilganda foydalanish maqsadga muvofiq. O tish operatori quyidagi ko rinishga ega: GOTO nishon;, bu yerda GOTO (ing. o tilsin) operatori boshqarishni dasturning oldiga nishonqo yilgan operatoriga uzatadi. Masalan: Label N1; Var a,b, C :Integer; Begin a:=15; b:=13; C:=a+b; GoTo N1; {Boshqarish N1 nishonli operatorga uzatildi} C:=a b; N1: WriteLn(C); End. Bu dasturning ishlashi natijasida ekranda hosil bo lgancning qiymati 28 tengdir. Chunki, boshqarish N1 nishonli chiqarish operatoriga uzatilgani uchun C:=a b amali bajarmay o tkazib yuborildi. Demak, o tish operatorida hech qanday shart tekshirilmasdan boshqarish ko rsatilgan nishonli operatorga uzatiladi. Ba zan o tish operatorini qo llanganda masalalar algoritmi dasturni qarab chiqayotgan kuzatuvchiga anchagina tushunarli ko rinishda aks etadi.. Berilgan A sonning ishorasini aniqlovchi dastur tuzing. Dasturi: Label tamom; Var A : Real; Begin Write( Ixtiyoriy son kiriting: ); ReadLn(A); 192

193 IF A<0 THEN begin WriteLn(A:0:11, soni manfiy ); Goto tamom; end; IF A=0 THEN begin WriteLn(A:0:0, soni ishorasiz ); Goto tamom; end; WriteLn(A:0:11, soni musbat ); tamom: End..a x 2 + b x + c = 0 (a 0) kvadrat tenglamani yeching. Dasturi (2-usul): Label tamom; Var a, b, c, D : Real; Begin Write( a= ); ReadLn(a);Write( b= ); ReadLn(b);Write( c= ); ReadLn(c); D:=Sqr(b) 4*a*c; {Diskriminant hisoblandi} IF D<0 THEN begin WriteLn( Yechim yo`q ); Goto tamom; end; IF D=0 THEN begin WriteLn( Yechim yagona: ); WriteLn( x=, b/(2*a)); Goto tamom; end; WriteLn( Yechim ikkita: );WriteLn( x1=,( b Sqrt(d))/(2*a)); WriteLn( x2=,( b+sqrt(d))/(2*a)); tamom: ReadLn; End. Dasturi (3-usul): Label tamom; Var a, b, c, D : Real; Begin Write( a= ); ReadLn(a);Write( b= ); ReadLn(b);Write( c= ); ReadLn(c); D:=Sqr(b) 4*a*c; {Diskriminant hisoblandi} IF D<0 THEN begin WriteLn( Yechim yo`q ); Goto tamom; end; {bitta holat qarab bo lindi} IF D=0 THEN begin WriteLn( Yechim yagona: ); WriteLn( x=, b/(2*a)); end ELSE beginwriteln( Yechim ikkita: ); WriteLn( x1=,( b Sqrt(d))/(2*a)); WriteLn( x2=,( b+sqrt(d))/(2*a)); end; tamom: ReadLn; End. 193

194 Qisqa tarmoqlanuvchi operator bilan o tish operatorini birga qo llash orqali to liq tarmoqlanuvchi operator ishini amalga oshirish mumkin. Haqiqatan: To liq tarmoqlanuvchi operator IF shart THEN ko rsatmalar guruhi 1 ELSE ko rsatmalar guruhi 2; navbatdagi ko rsatma. Qisqa tarmoqlanuvchi operator va o tish operatori IF shart THEN ko rsatmalar guruhi 1 va uning oxirgi ko rsatmasi Goto nishon; ko rsatmalar guruhi 2; nishon: navbatdagi ko rsatma. TANLASH OPERATORI Tarmoqlanuvchi dasturlar tuzishda Paskalning yana bir operatoridan foydalaniladi. U bir nechta asos tarmoqlanuvchi tuzilmalarni o zida birlashtirgan bo lib, tanlash operatori deb ataladi va quyidagi to liq ko rinishga ega: Case parametr Of qiymat : ko rsatmalar guruhi 1; qiymat : ko rsatmalar guruhi 2; qiymat : ko rsatmalar guruhi N; Elseko rsatmalar guruhi N+1; End; bu yerda Case, Of, Else va End Paskalning xizmatchi so zlari; parametr - sonli, belgili yoki mantiqiy turdagi o zgaruvchi yoki ifoda; qiymat - parametr turiga mos qiymatlar. Tanlash operatorining qisqa ko rinishida Else xizmatchi so zi qatnashgan qism ishtirok etmaydi. Tanlash operatori parametr qiymatiga ko ra belgilangan ko rsatmalar guruhidan bittasini tanlash uchun qo llaniladi. Agar parametr qiymati berilgan qiymatlarning qaysi biriga teng bo lsa, shu qiymatdan keyingi ko rsatmalar guruhi bajariladi. Agar parametr qiymati keltirilgan birorta qiymatga teng bo lmasa, Else xizmatchi so zidan keyingi ko rsatmalar guruhi bajariladi..butun sonli xafta_kunio zgaruvchisining qiymatiga qarab xafta kunining nomini chiqaruvchi dastur tuzing. Dasturi: Var xafta_kuni : Integer; Begin Write( xaftaning nechanchi kuni? );ReadLn(xafta_kuni); Case xafta_kuni of 1 : WriteLn( dushanba ); 2 : WriteLn( seshanba ); 3 : WriteLn( chorshanba ); 4 : WriteLn( payshanba ); 194

195 5 : WriteLn( juma ); 6 : WriteLn( shanba ); 7 : WriteLn( yakshanba ); else WriteLn( xaftada bunday kun yo`q ); End; End. Shuni aytish lozimki, qiymat sifatida bitta qiymat yoki qiymatlar oralig i (diapazoni) berilishi mumkin. Qiymatlar oralig i o zaro ikkita ketma-ket kelgan nuqta bilan ajratilgan boshlang ich va oxirgi qiymat ko rinishida yoziladi. Masalan, Kiritilgan 0 dan 999 gacha butun sonning necha xonali (razryadli) ekanini aniqlovchi dastur tuzing. Dasturi: Var son : Integer; Begin Write( [0, 999] oraliqdagi birorta son kiriting : ); ReadLn(son); Case son of 0..9 : WriteLn( Kiritilgan son bir honali ); : WriteLn( Kiritilgan son ikki honali ); : WriteLn( Kiritilgan son uch honali ); else WriteLn( Kiritilgan son berilgan oraliqdan tashqarida ); End; End. Tanlash operatorida tanlanayotgan ko rsatmalar ketma-ketligi begin xizmatchi so zi bilan boshlanib end xizmatchi so zi bilan tugallanishi lozim..kiritilgan 99 dan katta bo lmagan natural asonni palindrom (chapdan ham o ngdan ham bir hil o qiladigan) son bo lishini tekshiruvchi dastur tuzing. Dasturi: Var a,b,k,tes : Integer; Begin Write( [0, 99] oraliqdagi birorta son kiriting : ); ReadLn(a); Case a of 0..9 : WriteLn( Kiritilgan son palindrom ); : begin b:=a div 10; k:=a mod 10; tes:=k*10+b; IF a=tes Then WriteLn( Kiritilgan son palindrom ) ELSE WriteLn( Kiritilgan son palindrom emas ); end; else WriteLn( Kiritilgan son berilgan oraliqdan tashqarida ); End; End. 195

196 PARAMETRLI TAKRORLANUVCHI TUZILMALAR Odatda, algoritm tarkibida murakkabroq tuzilma ishtirok etsa, bunday algoritmlarga murakkab algoritmning nomi beriladi. Masalan, tarkibida tarmoqlanish ishtirok etgan algoritm asosan chiziqli tuzilmali qismdan tashkil topgan bo lsada, uni tarmoqlanuvchi algoritm deb atashadi. Huddi shunday, biror ko rsatma yoki ko rsatmalar guruhi ko p marta bajariladigan tuzilmali algoritmlarni, odatda, takrorlanuvchi tuzilmali algoritmlar yoki qisqacha takrorlanuvchi algoritmlar deb atashadi. Asos takrorlanuvchi tuzilmalar ham, asosan, 2 xil bo ladi: parametrli takrorlanuvchi tuzilmalar va shart bo yicha takrorlanuvchi tuzilmalar. Parametrli takrorlanuvchi tuzilmaning ko rinishiniso zlar orqali, blok-sxema ko rinishida va Paskal dasturlash tilida quyidagicha tasvirlash mumkin: So zlar orqali Blok-sxema ko rinishida PARAMETR B DAN O GACHA ko rsatmalarguruhi OXIRI For parametr:= B To O Do begin ko rsatmalar guruhi end; Paskalda 196 parametrb dan O gacha ko rsatmalar guruhi For parametr:= B DownTo O Do begin ko rsatmalar guruhi end; bu yerda For (ing. uchun), parametr qiymati ortib borganda To (ing. gacha), parametr qiymati kamayib borganda DownTo (ing. gacha) va Do (ing. bajar) Paskalning xizmatchi so zlari; parametr butun yoki belgili turdagi ixtiyoriy o zgaruvchi bo lib, u takrorlash parametri deyiladi; B takrorlash parametri qabul qiladigan boshlang ich qiymat; O takrorlash parametri qabul qiladigan oxirgi qiymat. Ko rsatmalar guruhini odatda takrorlanish tanasi deb ham atashadi. Agar takrorlanish tanasi bitta ko rsatmadan iborat bo lsa, u holda begin va end xizmatchi so zlarini yozish shart emas. Takrorlash parametrining boshlang ich va oxirgi qiymatlari aniqlovchi parametr turiga mos o zgarmas, o zgaruvchi yoki ifoda ko rinishida bo lishi mumkin. For parametr:= B To(Downto) O Do operator quyidagicha ishlaydi: 1. Avval takrorlash parametri boshlang ich qiymatni qabul qiladi; 2. Agar takrorlash parametrining qiymati oxirgi qiymatdan katta (kichik) bo lmasa, takrorlash tanasini tashkil etuvchi ko rsatmalar guruhi bajariladi, aks holda takrorlanish to xtatiladi va boshqarish navbatdagi ko rsatmaga uzatiladi; 3. Takrorlash parametrining qiymati turiga mos bittaga ortadi (bittaga

197 kamayadi) va 2-bandga o tiladi. For operatori, asosan, takrorlanishlar soni avvaldan ma lum bo lganda qo llaniladi.. O zbekiston kelajagi buyuk davlat! iborasini shu yilda Vatanimiz mustaqilligining nishonlangan sonicha yozdirish algoritmini tuzing. Yechim: Vatanimiz 1991 yilda mustaqillikka erishgan. Agar Vatanimiz mustaqilligi nishonlanayotgan joriy yil uchun Word turidagi JY nomli o garuvchini olsak, u holda Vatanimiz mustaqilligining JY 1991 yilligi nishonlanayotgan bo ladi. Takrorlanishlar soni 1 dan Son=JY 1991 gacha bo lgani uchun parametrli takrorlash tuzilmasidan foydalanish qulay. Bu holda parametr sifatida Byte turidagi Yil nomli o zgaruvchini tavsiflaymiz. O zbekiston kelajagi buyuk davlat! iborasini satrli turdagi A o zgaruvchiga o zlashtiramiz. Takrorlash parametrini boshlang ich va oxirgi qiymatlarini turlicha aniqlash mumkin. Masalan, 1 dan Son=JY 1991 gacha, 2 dan Son=JY gacha, 3 dan Son=JY ,, Son=1991 danjy 1 gacha. Bunday holda Yil parametrini Word turida olinadi. Blok-sxema: Boshlanish JoriyYil Son:=JoriyYil 1991 M:=1 dan Son gacha O zbekiston kelajagi buyuk davlat! Tamom So z orqali: boshlansin JY kiritilsin; Son:=JY 1991; YIL 1 DAN Son GACHA O zbekiston kelajagi buyuk davlat! chiqarilsin; OXIRI Tamom Dasturi (1-usul): Var JY : Word; Son, Yil: Byte; Begin Write( Joriy yil= ); Readln(JY); Son:=JY 1991; A:= O zbekiston kelajagi 197 Dasturi (2-usul): Var Yil, JY : Word; A: String; Begin Write( Joriy yil= ); Readln(JY); A:= O zbekiston kelajagi buyuk davlat!

198 buyuk davlat! For yil:=1 To Son Do WriteLn(A); End. For yil:=1991 To JY 1 Do WriteLn(A); End. Ko rib turganingizdek, massivlarni kiritish, chiqarish va ularni indekslarini sanash kabi vazifalarni bajarish uchun parametrli takrorlash operatori juda qulay. SHART BO YICHA TAKRORLANUVCHI TUZILMALAR Shunday masalalar ham uchraydiki, ularda biror amallar ketma-ketligini ma lum bir shart bajarilgan holdagina takrorlash kerak bo ladi. Bunda takrorlanishlar sonini avvaldan aytib bo lmaydi. Bunday hollarda shart bo yicha takrorlash tuzilmalaridan foydalaniladi. Shart bo yicha takrorlanuvchi tuzilmalarni ifodalash imkoniyati Paskalda ham ko zda tutilgan. Misol sifatida While va Repeat operatorlarini olish mumkin. Shart bo yicha takrorlanuvchi tuzilmaning ko rinishiniso zlar orqali, blok-sxema ko rinishida va Paskal dasturlash tilida quyidagicha tasvirlash mumkin: So zlar orqali Blok-sxema ko rinishida Paskalda TOKI shart ko rsatmalar guruhi OXIRI shart ha ko rsatmalar guruhi yo q While shart Do begin ko rsatmalar guruhi end; Tuzilmadagi While (ing. toki) va Do Paskalning xizmatchi so zlari, shart oddiy yoki murakkab mantiqiy ifoda. Agar takrorlanish tanasi bitta ko rsatmadan iborat bo lsa, u holda begin va end xizmatchi so zlarini yozish shart emas. Mazkur takrorlash operatori quyidagicha ishlaydi: Avval sharttekshiriladi. Agar uning qiymati rost bo lsa, takrorlash tanasini tashkil etuvchi ko rsatmalar ishlaydi, va yana shart tekshiriladi. Bu jarayon shart yolg on qiymat qabul qilgunga qadar davom etadi. Paskalda shart bo yicha takrorlashni amalga oshiradigan Repeat operatori ham bor bo lib, uning umumiy ko rinishi quyidagicha: Repeat ko rsatmalar guruhi Until shart; bu yerda Repeat (ing. takrorlash) va Until (ing. gacha) Paskalning xizmatchi so zlari bo lib, Repeat takrorlash boshi, Until takrorlash oxirini bildiradi; shart oddiy yoki murakkab mantiqiy ifoda. Takrorlanish shart TRUE qiymat qabul 198

199 qilgunga qadar bajariladi. Repeat operatorining While operatoridan birinchi farqi shundaki, While operatorida shart takrorlash boshida tekshirilsa, Repeat operatorida shart takrorlash oxirida tekshiriladi. Shu sababli While operatorida takrorlash tanasini tashkil etuvchi ko rsatmalar bir marta ham bajarilmasligi mumkin (shart FALSE qiymat qabul qilsa), Repeat operatorida esa ko rsatmalar hech bo lmaganda bir marta bajariladi. Ikkinchi farqi While operatorida takrorlanish shart bajarilmaganda (shart FALSE qiymat qabul qilganda) yakunlansa, Repeat operatorida takrorlanish shart bajarilganda (shart TRUE qiymat qabul qilganda) yakunlanadi..berilgan A va B natural sonlarning qiymatlari teng bo lguncha bu sonlarni kattasidan kichigini ayirib kattasi bilan almashtirib boruvchi algoritm tuzing. Yechim: Bu masalada A va B sonlarni kattasidan kichigini ayirib borish orqali tenglashtirish talab qilingan. Kattasidan kichigini ayirish jarayoni necha marta takrorlanishi avvaldan noma lum. Shuning uchun parametrli takrorlash operatorini qo llab bo lmaydi. Shuning uchun algoritmda shart bo yicha takrorlash tuzilmasidan foydalanish qulay. So z orqali: Blok-sxema: boshlansin A, B kiritilsin TOKI A B AGAR A>B U HOLDA A:=A B; AKS HOLDA B:=B A; OXIRI OXIRI A, B chiqarilsin tamom Dasturi (While): Var A, B : LongInt; Begin Write( A= ); Readln(A); Write( B= ); Readln(B); While A<>B Do IF A>B THEN A:=A B ELSE B:=B A ; Write(A,, B); Dasturi (Repeat): Var A, B : LongInt; Begin Write( A= ); Readln(A); Write( B= ); Readln(B); Repeat IF A>B THEN A:=A B ELSE B:=B A ; Until A=B; Write(A,, B); 199 yo q Boshlanish A, B A B ha ha A > B A:=A B yo q B:=B A A, B Tamom

200 End. End. Repeat yordamida tuzilgan dastur A va B sonlar kiritilishida ikkalasi 0 ga teng bo lsa yoki bir-biriga teng bo lmasagina to g ri natija beradi. Agar kiritishda 0 dan farqli A va B uchun A=B bo lsa, u holda bitta qadamdan keyin A 0 va B=0 bo lgani uchun dastur hech qachon ishlashdan to xtamaydi, ya ni dasturchilar tili bilan aytganda cheksiz marta takrorlanadi yoki siklga tushib qoladi. Shuning uchun asos takrorlanish tuzilmalarini tanlashda ehtiyot bo lish kerak. FOYDALANUVCHI PROTSEDURA VA FUNKSIYALARI, REKURSIYA Paskal dasturlash tilidagi tarmoqlanish yoki takrorlash tuzilmalari masalalar yechishni ancha osonlashtirganini e tirof etmaslik mumkin emas. Bu tuzilmalardan farqli shunday foydalanuvchi tuzilmalarini tashkil etish mumkinki, ular yordamida ishimiz juda va ko p marta yengillashadi. Shunday masalani qaraylik: Tomonlari a, b, c bo lgan uchburchakni yuzini hisoblash dasturini tuzing. Berilgan ma lumotlar yordamida uchburchak b c yuzasini hisoblashning eng oson yo li quyidagi Geron formulasidan foydalanib dastur tuzishdir: yp a b c 2, S yp yp a yp b yp c. Endi yuza hisoblashga oid boshqa masalani qaraylik:. Uchlari A(x1,y1), B(x2,y2), B C C(x3,y3), D(x4,y4), E(x5,y5), F(x6,y6) nuqtalarda bo lgan oltiburchak (quyidagi rasm) yuzini hisoblash D dasturini tuzing. A Masalani yechishni oson usullaridan E biri F oltiburchak yuzini to rtta uchburchak yuzi yig indisi kabi ifodalashdir. Yana uchburchak yuzini hisoblashga oid masalaga keldik. Lekin bu holda quyidagi hisoblashlarni bajarishimiz kerak: dab, dbc, dcd, dde, ded, dfa, dbf, dbe, dce uzunliklar; ypabf, ypbef, ypbce, ypcde yarim perimetrlar; SABF, SBEF, SBCE, SCDE yuzalar.ya ni, dasturda uchburchaklar yuzalari yig indisi bilan birga hisoblaganda 18 ta formula yozish kerak bo ladi. Lekin bu formulalardan 9 ta uzunlik, 4 ta yarim perimetr va 4 ta yuza formulasi bir-biriga o xshashligini e tirof etish mumkin. Paskalda bu kabi hisoblashdagi takrorlanishlarni birlashtirish imkoni bo lib, uni protsedura yoki funksiyalar kabi tashkillashtirish mumkin. Funksiyalar, umuman olganda, biror bir qiymatni hisoblashga mo ljallab tuziladi. Pirovard natijada hisoblangan qiymat funksiya nomiga o zlashtiriladi.protseduralar esa ma lum bir amallar ketma-ketligini bajarish maqsadida tuziladi. Bunda biror natijaviy qiymat hisoblanishi emas, balki berilgan amallar ketma-ketligi bajarilishining o zi ahamiyatga ega. 200 a

201 Protsedura va funksiyalar sarlavha bilan boshlanadi. Protsedura sarlavhasi quyidagi umumiy ko rishga ega: Procedure <protsedura nomi> (parametrlar); Funksiya sarlavhasi quyidagi umumiy ko rishga ega: Function <funksiya nomi> (parametrlar) : <funksiya qiymatining turi> ; Protsedura va funksiyalar parametrli yoki parametrsiz bo lishi mumkin.parametrli protsedura va funksiyalarda parametrlarning turlari ham tavsiflanadi. Masalan, Function daraja (a, n : Integer):Integer; yoki Procedure shifr(satr:string); Protsedurani foydalanuvchi bergan nomdagi yangi tuzilma kabi aniqlanadi, ya ni foydalanuvchi bir nom ichida bir nechta ko rsatmalarni birlashtirish imkoniga ega bo ladi. Protseduraning umumiy tuzilishi: Procedure<protsedura nomi> (parametrlar); Label <nishonlar>; Const <konstantalar tavsifi>; Var <o zgaruvchilar tavsifi>; Ichki protsedura va funksiyalar; begin <protsedura tanasi>{dastur} end; Funksiyaning umumiy tuzilishi: Function<funksiya nomi> (parametrlar):turi; Label <nishonlar>; Const <konstantalar tavsifi>; Var <o zgaruvchilar tavsifi>; Ichki protsedura va funksiyalar; begin <funksiya tanasi> {dastur} end; Ko rinib turganidek, protsedura va funksiyalar o xshash tuzilishga ega. Ularning tuzilishi dasturning tuzilishidan deyarli farq qilmaydi. Shuni aytish lozimki, asosiy dasturda tavsiflangan o zgarmas va o zgaruvchilar umumiy(global)o zgarmas va o zgaruvchilar deyiladi. Ulardan dasturning istalgan qismida, jumladan, protsedura va funksiyalarning ichida ham foydalansa bo ladi. Biror protsedura yoki funksiyaning ichida tavsiflangan o zgarmas va o zgaruvchilar mahalliy (lokal)o zgarmas va o zgaruvchilar deyiladi. Ulardan faqat o zi tavsiflangan protsedura yoki funksiyaning ichida foydalanish mumkin. Paskalda umumiy va mahalliy o zgaruvchi bir xil nomga ega bo lishi ham mumkin. Bu holda mahalliy o zgaruvchi tavsiflangan protsedura yoki funksiya ichida mahalliy o zgaruvchining qiymati, boshqa protsedura va 201

202 funksiyalarda, hamda asosiy dasturda umumiy o zgaruvchining qiymati hisobga olinadi. Protsedura va funksiyalarni tushunib olish uchun oltiburchak yuzini hisoblash masalasiga qaytamiz. Yechim: Avval tomonlari a, b, c bo lgan uchburchak yuzini hisoblash protsedurasini tuzib olamiz: Procedure yuza(a, b, c: Real); Var p: Real; begin p:=(a+b+c)/2; S:=Sqrt(p*(p a)*(p b)*(p c)); end; Endi berilgan 3 juft (q,w), (u,v) va (g,h) koordinataga muvofiq uchburchakni 3 ta tomonini hisoblaydigan protsedura tuzib olamiz: Procedure uchtomon(q, w, u, v, g, h: Real); Var a, b, c: Real; begin a:=sqrt(sqr(q u)+sqr(w v)); b:=sqrt(sqr(q g)+sqr(w h)); c:=sqrt(sqr(u g)+sqr(v h)); end; Bu protseduralar yordamida tuzilgan dastur quyidagi ko rinishga ega bo ladi: Dasturi (Protcedure): Uses Crt; Var x1,y1, x2, y2, x3, y3, x4, y4, x5, y5, x6, y6: Real; S, SABF, SBEF, SBCE, SCDE: Real; Procedure yuza(a, b, c: Real); Var p: Real; begin p:=(a+b+c)/2; S:=Sqrt(p*(p a)*(p b)*(p c)); end; Procedure uchtomon(q, w, u, v, g, h: Real); Var m, n, k: Real; begin m:=sqrt(sqr(q u)+sqr(w v)); n:=sqrt(sqr(q g)+sqr(w h)); k:=sqrt(sqr(u g)+sqr(v h)); yuza(m, n, k); end; BEGIN ClrScr; Write( x1= ); Readln(x1); Write( y1= ); Readln(y1); Write( x2= ); Readln(x2); Write( y2= ); Readln(y2); Write( x3= ); Readln(x3); Write( y3= ); Readln(y3); Write( x4= ); Readln(x4); Write( y4= ); Readln(y4); Write( x5= ); Readln(x5); Write( y5= ); Readln(y5); 202

203 Write( x6= ); Readln(x6); Write( y6= ); Readln(y6); uchtomon(x1,y1, x2, y2, x6, y6); SABF:=S; uchtomon(x2, y2, x5, y5, x6, y6); SBEF:=S; uchtomon(x2,y2, x3, y3, x5, y5); SBCE:=S; uchtomon(x3, y3, x4, y4, x5, y5); SCDE:=S; S:= SABF+SBEF+SBCE+SCDE; Writeln( Oltiburchak yuzasi:, S); END. Yuqorida keltirilgan dasturlarga e tiborni qaratib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: protsedura va funksiyalarga murojaat etish vaqtida funksiya nomi albatta biror operator tarkibida, protsedura nomi esa alohida (mustaqil) yozilar ekan. Agar birinchi protsedura (funksiya) o z tarkibida ikkinchi protseduraga (funksiyaga) murojaat qilsa, u holda ikkinchi protsedura (funksiya) asosiy dasturda birinchi protseduradan (funksiyadan) oldin yoki birinchi protsedura (funksiya) ichida yozilishi shart. Avval ko rilgan oltiburchak yuzasini hisoblash masalasida shunday qilgan edik. Agar protsedura o ziga murojaat qilsa to g ri rekursiya, agar ikkita protsedura bir-biriga murojaat qilsa ikkilamchi rekursiya deb atashadi. Odatda, rekursiya iteratsiya jarayonida qo llanadi, ya ni FN(x)=FN 1(x) ko rinishidagi hisoblashlarda yoki oldingi qadamdagi natijalardan foydalanish kerakligida qo llaniladi. Masalan, N! (Nfaktorial), X N (XniN-darajasi). Lekinrekursiyaniishlatishoraliqnatijalarni eslab qolishnitalabetadi, buesakattahajmdagiaxborotbilantezkorxotiranibandqilishdegani. Ba zanesatezkorxotiradasaqlabturilganma lumotlarko pligidandastur osilib qolishihammumkin. Shuning uchun rekursiyani tugatish shartini berish katta ahamiyatga ega. PASKALNING BA ZI QO SHIMCHA IMKONIYATLARI TOVUSH CHIQARISH Paskal dasturi yordamida tovush hosil qilish Crt modulining quyidagi protseduralari yordamida amalga oshiriladi: Sound(G); G gers chastotali tovush hosil qilish (G: Word); Delay(N); dastur ishini N millisekundga to xtatib turish (N: Word); NoSound; tovushni o chirish. Tovushni boshqarish quyidagi protseduralar ketma-ketligi yordamida amalga oshiriladi: Sound(G); Delay(N); NoSound; Dasturlashda tovush chastotani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: G:=Round(440*Exp(Ln(2)*(No (10 Nn)/12))); bu yerda No oktava tartib raqami ( 3 No 4, asosiy oktava uchun No=0), Nn nota tartib raqami: 1-Do, 2-Do#, 3-Re,,12-Si. Masalan: 203

204 Uses CRT; const F: array [1..12] of Real =(130.8, 138.6, 146.8, 155.6, 164.8, 174.6, 185.0, 196.0, 207.7, 220.0, 233.1, 246.9);{1-oktava chastotasi massivi} Temp = 31000;{Ijro tempi} Var k, n: Integer; Begin for k := 0 to 3 do for n := 1 to 12 do begin Sound(Round(F[n]*(1 shl k) )); Delay(Temp); NoSound; end ; for k := 3 downto 0 do for n := 12 downto 1 do begin Sound(Round(F[n]*(1 shl k)) ) ; Delay(Temp); NoSound; end; End. OYNACHALAR BILAN ISHLASH Paskalda huddi to liq ekran sifatida qaraladigan matnli oyna hosil qilish imkoniyati bor. BuninguchunCrt moduliga Window(X1,Y1,X2,Y2:Byte) protsedurasi kiritilgan (X1 X2 va Y1 Y2). Agar X1 X2 va Y1 Y2 shartlar buzilsa Window protsedurasi ishi bekor qilinadi. Protsedura ishga tushgach asosiy oynada yuqori chap chegarasi X1-ustun Y1-satrida va quyi o ng chegarasi X2-ustun Y2- satrigacha bo lgan oynacha fon rangida tozalanadi, bunda yurgich asosiy oynaning X1-ustun Y1-satrida, ya ni oynachaning 1-ustun va 1-satrida joylashadi. Matn kiritilishi davomida yurgich o ng tomonga siljiydi va oynacha chegarasiga yetganda keyingi satr boshiga o tadi. Agar yurgich oynaning oxirgi satri o ng chegarasiga yetgan bo lsa yangi satrga o tilganda oynachadagi satrlarning yuqoriga qarab siljishi ro y beradi. Oynachalar holatidan o lchami 80x25 bo lgan rangli oddiy matn holatiga qaytish uchun Crt modulining TextMode(Co80) protsedurasi qo llaniladi. Quyidagi misolda oynachalar ko rinishi va uzun matnlar kiritilganda matn siljishi aks etadi. Uses CRT; var k: integer; begin {Chap tomonda oyna hosil qilamiz - ko k fonda sariq belgilar:} TextBackground(Blue); TextColor(Yellow); Window(5,2,35,17); for k := 1 to 50 dowrite(' Enter klavishini bosing...'); ReadLn; {Enter klavishi bosilishi kutilmoqda} ClrScr; {Oya tozalandi} {O`ng tomonda oyna hosil qilamiz - qizil fonda oq belgilar:} TextBackground(Red); TextColor(White); Window(40,2,70,17); for k := 1 to 100 dowrite(' Enter klavishini bosing...'); ReadLn; TextMode(Co80) {Oddiy matn holatiga qaytish} end. 204

205 Quyidagi protseduralar parametrli va shart bo yicha takrorlash operatorlari, ya ni sikl ichida qo llaniladi: Continue; takrorlanishni (siklni) chegaralash, Break; takrorlanishni (siklni) to xtatish. Continue protsedurasi ishlaganda sikldan chiqish sharti tekshirilgan holda boshqaruv sikl boshiga o tkaziladi. Break protsedurasi ishlaganda sikldan chiqish shartiga e tibor berilmagan holda boshqaruv takrorlash operatoridan keyingi ko rsatmaga beriladi. Ichma-ich joylashgan sikllarda Continue va Break protseduralari faqat o zi ishtirok etgan siklgagina ta sir etadi. Ba zan biror sababga yoki shartga ko ra dastur ishini butunlay to xtatish kerak bo ladi. Bunday hollarda Halt yoki Exit protsedurasi qo llaniladi. Shunday hayotiy masalani qaraylik. Hozirgi kunda plastik kartochkalar bilan pul muamalasi tartibga solinmoqda. Plastik kartochkadan foydalanayotgan inson 3 marta ketma-ket xato parol-kod tergan holatda plastik kartochka qulflanib qoladi, ya ni blokka tushub qoladi. Huddi shu kabi jarayonni mobil telefonlardagi pin-kod kiritilganda kuzatish mumkin. Ma lumki, bu jarayonlar dastur yordamida bajarilgani uchun dasturni quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Const P= 1234 ; {Bu parol kartochkadan yoki sim-kartadan dastur tomonidan o qib olinadi} Var k, S: Byte; BEGIN For k:= 1 to 3 do Begin Write( 'Kodni kiriting:' ); Readln(S); {kod kiritildi} If S = P Then Break {sikl to xtatildi} else If i <> 3 Then Continue; {siklni chegaralash} Writeln( 'Karta blokka tushirildi' ); Halt; {dastur ishi to xtatildi} end; {dasturning asosiy qismi ishga tushadi} END. GRAFIKADA EKRANNING XOTIRAGA OLINGAN QISMI BILAN ISHLASH Paskal grafikasida shakllar bilan ishlaganda ko pincha bitta chizmani bir necha yuz yoki ming marta chizish va o chirish kerak bo lib, ba zi chizmalar silliqligi va fon ko rinishini saqlab qolish bilan bog liq muammolar kelib chiqadi. Bu kabi muammolar ayniqsa harakatlanuvchi dasturlar tuzishda yuzaga keladi. Paskalning shunday protsedura va funksiyalari borki, ular yordamida bunday muammolarni hal etish oson kechadi. Bunday protsedura va funksiyalarga ekran qismi uchun xotiradan 205

206 joy ajratish, ekran qismini xotiraga olish va xotiradagi tasvirni joylashtirish kabilarni qo shish mumkin. Buning uchun avval Paskalning yana bir turdagi miqdori bilan tanishamiz. Paskal dasturlash tili dasturchi uchun xotirani ko rsatkichlar yordamida boshqarish imkoniyatini beradi. Ko rsatkich xotira bayti adresini o zida saqlaydigan o zgaruvchi bo lib, uni turi aniqlanmagan bo ladi. Bu o zgaruvchi turi Pointer xizmatchi so z orqali tavsiflanadi. Bu turda tavsiflangan o zgaruvchidan dastur davomida turni o zgartirish uchun foydalaniladi. Ko rsatkichlarni foydali tomonini quyidagi misol ochib beradi: Var a, b: Integer; c: Real; p:pointer; bo lsa a:=b; yozish mumkin, lekin a:=c; o zlashtirish operatori turlar mos emasligi haqida xato beradi. Lekin, p:=c; a:=p; yozuvi xatolik bermaydi. Ekran qismini xotiraga olishdan avval uning uchun xotiradan joy ajratilishi kerak. Xotiradan ajratiladigan joy o lchami (ing. Size:Word) quyidagi funksiya yordamida amalga oshiriladi: Size:=ImageSize(X1, Y1, X2,Y2); Ko rinib turibdiki, ImageSize funksiyasi parametrlari Rectangleprotsedurasi kabi grafik ekranni to g ri to rtburchak sohasini aniqlaydi. Funksiya bu sohani saqlash uchun kerak bo ladigan baytlar sonini aniqlaydi. Soha o lchamini (X2- X1+1)*(Y2-Y1+1) formula yordamida hisoblashimiz mumkin. Xotiradan ajratiladigan joy, odatda, 64 Kbaytdan kichik bo lishi shart. Endi GetMem(P, Size); protsedurasi yordamida xotirani Size o lchamidagi sohasini boshlang ich adresini o zida saqlagan Pointer turidagi P parametr qiymatini aniqlaymiz. Bu quyidagi ma noda tushuniladi. Xotirani dastur tanasidan keyingi qismida tavsiflangan o zgaruvchilar uchun joy ajratiladi. GetMem protsedurasi ishlaganda xotirani bo sh qismida Size o lchamiga ega xotira sohasining boshlang ich bayti adresi P parametrga beriladi. P parametr qiymati aniq bo lgandan keyin uni ^ belgisi bilan birga P^ ko rinishida ishlatiladi. Xotiraning foydalanib bo lingan keraksiz ko rsatkichlari band qilib turgan sohalarini bo shatib turilmasa xotira to lib, yangi ma lumotlar sig may qolishi mumkin. Shuning uchun ko rsatkich band qilgan sohasini boshatish uchun FreeMem(P, Size); protsedurasi qo llaniladi. Bu protsedura Pointer turidagi P^ o zgaruvchi band qilgan Size o lchamdagi xotira sohasini tozalaydi. Quyidagi protsedura to g ri to rtburchak ko rinishidagi sohani ikkilikdagi obrazini tezkor xotirada (buferda) saqlash uchun xizmat qiladi: GetImage(X1,Y1,X2,Y2, P^); Piksellarning xotirada saqlangan massivini ekranga chiqarish uchun GetImage(X,Y, P^, N); protsedurasidan foydalaniladi, bu yerda X,Y to g ri to rtburchakning yuqori chap burchagi o rni, P^ buferning P boshlang ich adresidan boshlangan ma lumotlari, N chiqarish holati. Chiqarish holatlari ekrandagi rang bilan piksellar rangi bitlari orasidagi quyidagi munosabatlardan birida bo lishini aniqlaydi: N=0 (CopyPut) ekrandagi tasvirni xotiradagi tasvir bilan almashtirish; 206

207 N=1 (XorPut) o xshshlikni inkor etish (bitlar turli qiymatda bo lsagina natija 1 ga teng); N=2 (OrPut) YOKI (bitlar birortasi 1 bo lsagina natija 1 ga teng); N=3 (AndPut) VA (bitlar ikkalasi 1 bo lsagina natija 1 ga teng); N=2 (NotPut) EMAS (ekrandagi tasvirni buferdagi tasvirni teskari rangli (inversli) ko rinishi bilan almashtirish). Rangli fonga chiqarilayotganda tasvir piksellarining rangi o zgarmaydi. Agar biror rangdagi shakl ustiga buferdagi tasvir chiqarilayotgan bo lsa, u holda piksellar rangining o zgarishi mantiqiy amallarga mos holda amalga oshadi. Masalan, qizil rangli doira ko k to g ri to rtburchak ustiga chiqarilayotgan bo lsa ranglar quyidagicha o zgaradi: Chiqarish Piksel rangiga mos bitlar qiymati holati Qizil rang Ko k rang Natijaviy rang XorPut = $5 Siyoxrang (Magenta) OrPut = $5 Siyoxrang (Magenta) AndPut = $0 Qora (Black) NotPut $15 $4 = $11 Och billur (LightCyan) Harakatlanuvchi shakllar chizishda XorPut holatidan foydalanish qulay, chunki birinchi chiqarishda buferdagi tasvirni, ikkinchi chiqarishda ekrandagi tasvirni hosil qilamiz. Parametr P bilan aniqlangan boshlang ich adresdan boshlangan Size o lchamidagi xotira qismini bo shatish (tozalash) uchun quyidagi protsedurasidan foydalaniladi: FreeMem(P, Size); Shundan keyin P va P^ ning qiymatlari noaniq deb hisoblanadi. Quyidagi masalada GetImage va PutImage protseduralari va XorPut holatini qo llaymiz.. Biror klavish bosilmaguncha ekranda gorizontal yo nalishda chap va o ng chegaralarga urilib qaytaveradigan aylana chizuvchi dastur tuzing. 207

208 uses Graph, Crt; var Gd, Gm, Size, x, y: Integer; P: Pointer; {ko rsatkich tur} Begin Gd := 0;InitGraph(Gd, Gm, ''); Size := ImageSize(0, 0, 50, 50); {soha o lchami} SetColor(2);SetFillStyle(1,2); {chegara rangi va bo yash usuli} FillEllipse(25, 25, 25, 25); {Ichi yashil doira} GetMem(P, Size); {P obrazni xotiradagi adresi ko rsatkichi} GetImage(0, 0, 50, 50, P^); {P^ obrazning ikkilik kodi} ClearDevice;SetbkColor(14); {Ekran tozalanib sariq rangga bo yaldi} x:=0; y:=200; {boshlang ich nuqta koordinatasi} While Not(KeyPressed) Do Begin While (Not(KeyPressed)) AND (x<600) do begin PutImage(x, y, P^, 1);delay(500);PutImage(x, y, P^, 1); {obrazni joylashtirish} x:=x+5; end; {joylashtirish qadami} While (Not(KeyPressed)) AND (x>5) do begin PutImage(x, y, P^, 1); delay(500); PutImage(x, y, P^, 1); x:=x 5; end; End; FreeMem(P, Size); {P boshlang ich baytdan boshlab xotirani tozalash} CloseGraph; End. MASSIVLARNI TARTIBLASH USULLARI Dasturlashda juda ko p masalalar massivlar bilan bog liq bo lib, bir o lchamli massiv elementlari qiymatlarini o sish yoki kamayish yo nalishida tartiblash masalasi dolzarb masalalardan biridir. Tartiblashning juda ko p usullari bor bo lib, ulardan eng soddalarini ko rib chiqamiz. Bir o chovli A massiv elementlari qiymati berilgan bo lsin. Tanlov yordamida tartiblashda(qo yilgan masala shartidan kelib chiqib) eng kichik (eng katta) elementini aniqlab massivning boshiga o tkaziladi. Keyin tartiblangan qismga tegmasdan massivning qolgan qismi uchun ham shu kabi ish bajarilaveradi. Bunda 1-elementni aniqlash uchun (N 1) ta taqqoslash, 2-elementni aniqlash uchun (N 2) ta taqqoslash,, (N 1)-elementni aniqlash uchun 1 ta taqqoslash kerak bo ladi. Ja mi (N 1)= Dastur qismi quyidagicha: N (N 1) 2 marta taqqoslash bajariladi. 208

209 for j: = 1 to N 1 do Begin {o tishlar soniga mos sikl} k:= j; {k massivningtekshirilayotganqismidagi birinchi element tartib raqami} m:= k; {m eng kichik qiymatli massiv tartib raqami} fori:= k+1tondo {massivni qolgan qismi bilan taqqoslash sikli} if A[i] <A[m] then m: = i; {i ni qiymatini eslab qolish} b:= A[k]; A[k]:= A[m]; A[m]:= b; {elementlar qiymatini almashtirish} End; Dasturda avval massivni 1-elementi (m=1) qiymati eng kichik deb olinadi. Qolgan elementlar bilan birma-bir taqqoslab undan kichik qiymatli biror element topilsa, uni indeksi eslab qolinadi (m=i). Birinchi element bilan m indeksli element qiymati almashtiriladi. Keyin hosil bo lgan yangi massivni 2- elementi (m=2) qiymati eng kichik deb olinadi. Qolgan elementlar bilan birmabir taqqoslab undan kichik qiymatli biror element topilsa, uni indeksi eslab qolinadi (m=i). Ikkinchi element bilan m indeksli element qiymati almashtiriladi. Keyin 3-elementi,, (N 1)-elementi (m=3,, N 1) qiymatiengkichik debolib, 1-element va 2-elementlardagi kabi amallar ketmaketligi bajariladi. Almashtirish yordamida tartiblash (pufakcha) usuli ikkita yonma-yon joylashgan elementlar juftligini ketma-ket taqqoslashga asoslangan. Agar yonma-yon joylashgan elementlar juftligi kerakli tartibda joylashmagan bo lsa, u holda ularni qiymati almashtiriladi. Masalan, birinchi o tishda 1-element 2-elementdan katta bo lsa o rnini almashtiramiz, 2-element 3-elementdan katta bo lsa o rnini almashtiramiz,, (N 1)-element N-elementdan katta bo lsa o rnini almashtiramiz, va natijada eng oxirgi element o zidan oldingi barcha elementlarga nisbatan eng katta qiymatli bo ladi. Ikkinchi o tishda (N 1)-element o zidan oldingi barcha elementlarga nisbatan eng katta qiymatli bo ladi. Shu usulda davom etsak 2-element o zidan oldingi 1-elementga nisbatan eng katta qiymatli bo ladi. Bu usulda N- elementni aniqlash uchun (N 1) ta taqqoslash, (N 1)-elementni aniqlash uchun (N 2) ta taqqoslash,, 2-elementni aniqlash uchun 1 ta taqqoslash kerak bo ladi. Ja mi (N 1)= N (N 1) 2 marta taqqoslash bajariladi. for j:= 1 to N 1 do {o tishlar soniga mos sikl} fori:= 1 ton jdo {massivni qolgan qismi bilan taqqoslash sikli} if x[i] > x[i+1] then begin {x[i] ni qiymatini eslab qolish} b:=x[i]; x[i]:=x[i+1]; x[i+1]:=b; end; {elementlar qiymatini almashtirish} Parametrli takrorlash operatori yordamida tuzilgan dasturda biror o tishda taqqoslash sharti bir marta ham rost qiymat qabul qilmasa ham, ya ni massiv tartiblanib qolgan bo lsa ham, tekshirish davom etaveradi. Agar tartiblash dasturini shart bo yicha takrorlash operatori yordamida tuzilsa, behuda o tishlarni olib tashlash mumkin. 209

210 Bu holda taqqoslashlar soni kamayadi. j:= 0; Repeat j:= j+1; bor:= 0; {bor o tish kerakligi belgisi} for i:= 1 to N j do {tekshirilayotgan qismda elementlarni taqqoslash sikli} if x[i] > x[i+1] then begin bor:= 1; {belgi qiymatini o zgartirish} b:=x[i]; x[i]:=x[i+1]; x[i+1]:=b; end; {elementlar qiymatini almashtirish} Until bor = 0; {sikldan chiqish sharti} Dasturda har bir qo shni elementlar taqqoslanayotgani uchun biror o tishda bor = 0 bo lsa, u holda massiv tartiblanib qolgan bo ladi va bor = 0 shart rost qiymat qabul qilgani uchun shart bo yicha takrorlash operatori ham o z ishini tugatadi. Joylashtirish orqali tartiblashusuli tartiblash shartini bajargan elementni massivni tartiblangan qismidan keyingi o ringa joylashtirishga asoslanadi. Birinchi qadamda 2-element 1-element bilan taqqoslanadi, ikkinchi qadamda 3-element birinchi ikkita element bilan taqqoslanadi,uchinchi qadamda 4-element birinchi uchta element bilan taqqoslanadi, va hokazo. Tartiblangan element (k 1) ta elementli qismga k-element ularni tartibini buzmagan holda joylashtiriladi, ya ni k-elementni m-o ringa (m<k) joylashtirish uchun m dan katta va k dan kichik tartib raqamli elementlar indekslari bittaga oshiriladi. for k:= 2 to N do begin {qadamlar soni} b:=x[k]; {massivni tartiblangan qismidan keyingi element qiymati} m:= 1; whileb>x[m] dom:= m+1; {joylashtirish uchun m tartib raqamni aniqlash} for i:=k downto m+1 do x[i]:=x[i 1]; {elementlar indeksini oshirish} x[m]:= b; {b qiymatni m-element o rniga joylashtirish} end; Avvalgi tartiblash usullaridan farqli ravishda bu usulda elementlarni taqqoslash jarayoni element tartiblash shartini bajargan zahoti to xtatiladi. Joylashtirish orqali tartiblash usulida ham ko pi bilan (N 1)= bajariladi. 210 N (N 1) 2 PASKAL DASTURLASH TILIDA ISHLASH BO YICHA KELTRILGAN ILOVALAR Dasturni kiritgandan keyin Contrl + F9 birgalikda bosiladi, Alt + F5 bilan dastur natijasi ko riladi shift + tugmachalari birgalikda bosilganda cho ntakka olinadi, marta taqqoslash

211 Ctrl + Ins yordamida nusxalanadi, shift + Ins yordamida olingan nusxa qo yiladi. O zgarmas va o zgaruvchi miqdorlar. Belgili o zgarmaslar apostrof ichiga olingan bitta belgi-harf, raqam yoki maxsus belgidan iborat.. Satrli o zgarmaslar uzunligi 255 ta belgidan ortmagan va apostrof ichiga olingan harf, raqam va maxsus belgilar ketma-ketligidan iborat.. Mantiqiy o zgarmaslar faqat True (rost) False (yolg on) qiymatlardan birini qabul qiladi. Sonli o zgarmaslar ikki turda butun yoki haqiqiy bo lishi mumkin. Haqiqiy sonlar o z navbatida qo zg almas nuqtali sonlarga bo linadi. Qo zg almas nuqtali sonlar eksponensial ko rinishda ifodalangan sonlar. Sonlarni bu usulda yozish juda kichik yoki juda katta sonlarni ifodalashda qo l keladi. O zgaruvchi := algebraik ifoda. O zgaruvchilarning tiplari quyidagicha: Integer - butun; Real - haqiqiy; Char - harfiy; String - satrli o zgaruvchi; Boolean - mantiqiy. Write (chiqarish ro yxati ); Write Ln (chiqarish ro yxati ); Masalan, a- haqiqiy turdagi o zgaruvchi bo lsa, Write Ln (a:6:2); -a ning qiymatini chiqarish uchun 6 xona ajratiladi, shundan ikki xonasi kasr qismi uchun ajratiladi. Agar son butun bo lsa,chiqarish formatida bitta son (parametr) chiqarayotgan songa ajratilgan xonalar soni ko rsatiladi. Masalan, Write Ln (1:6); Read (kiritish ro yxoti) ReadLn (kiritish ro yxoti) (TextColor va TextBack Grounnd), matnni ekranning ko rsatilgan joyidan chiqarish (GotoXY) imkonini beruvchi operatorlar mavjud. KeyPressed mantiqiy funksiya bo lib, agar klavish bosilgan bo lsa Rost, aks holda Yolg on qiymat qabul qiladi. ReadKey funksiyasi dasturni ishlashdan to xtatadi va klavish bosilishini kutadi. Klavish bosilgach uning qiymatini (bosilgan klavishga mos belgini) qabul qiladi va dastur ishlashda davom etadi. Ushbu funksiya faqat belgili qiymat qabul qiladi. Dasturda qo llaniladigan nishonlar dasturning tavsif qismida Label xizmatchi so zi yordamida ko rsatilishi shart. Tarmoqlanish operatorining to liq ko rinishi: If<shart>Then<operator yoki operatorlar >Else<operator yoki operatorlar>; Tarmoqlanish operatorining qisqa ko rinishi: If<shart>Then<operator yoki operatorlar >; Takrorlanuvchi dasturlar tuzish uchun takrorlash operatorlaridan foydalaniladi. Paskalda ular uchta bo lib, bu darsda ulardan bittasi- Parametrli takrorlash operatori bilan tanishamiz. Mazkur operatorning umumiy ko rinishi quyidagicha: For I: = N1 To N2 Do <operator>. 211

212 Bunda takrorlanishlar sonini avvaldan aytib bo lmaydi. Bunday hollarda Shart bo yicha takrorlash operatorlaridan foydalaniladi. Paskalda bunday operatorlardan ikkita: While va Repeat operatorlari. While operatori quyidagi umumiy ko rinishga ega: While <shart> Do <operator>; Repeat operatorining umumiy ko rinishi quyidagicha: Repeat <operator> Until <shart> 1. While operatori ham, Repeat operatori ham asosan takrorlanishlar soni avvaldan ma lum bo lmaganda qo llaniladi. 2. While operatorida shart takrorlanish boshida tekshiriladi. 3. Repeat operatorida shart takrorlanish oxirida tekshiriladi. While operatorida shart takrorlanish tanasi biror marta ham bajarilmasligi Concat funksiyasi satrlar ketma-ketligining konkatsiyasini amalga oshiradi, ya ni ularni bir-biriga ulaydi. Bu funksiyaning yozilishi quyidagicha: Concat(s1,s2, sn); bunda s1, s2 sn lar satri yoki o zgarmaslar bo lib, mazkur funksiya ularni birbiriga ketma-ket ulaydi. Length funksiyasi satrning uzunligi (belgilar sonini) aniqlaydi. Uning yozilishi quyidagicha: Length (s) agar a= informatika bo lsa, n:=length(a); operatori bajarilganda n ning qiymati 11 ga teng bo ladi. Chunki informatika so zida 11ta belgi bor. Pos funksiyasi satrdan ko rsatilgan belgini izlaydi. Uning yozilishi quyidagicha: Pos(b,s); bunda b-belgi, s-satr bo lib, Pos funksiyasi s satrdan b belgini izlaydi. Agar belgi topilsa, funksiya qiymati shu belgining satrida turgan o rning son qiymatiga teng bo ladi. Agar berilgan satrda izlanayotgan belgi bo lmasa, Pos funksiyasining qiymati nolga teng bo ladi. Copy funksiyasi satrning ko rsatilgan qismidan nusxa oladi. Uning yozilishi quyidagicha: Copy(s,n1,n2); Bunda s-satr, n1 va n2-butun sonlar bo lib, Copy funksiyasi s starning n1- belgisidan boshlab, n2ta belgining nusxasini oladi. Bularning qo llanishini misollar orqali tushuntiriladi. Paskalda belgili va satrli miqdorlar bilan ishlashga mo ljallangan bir nechta standart proseduralar (amallar) mavjud. Quyida ularning bir nechtasini ko rib chiqamiz. Delete protsedurasi satrning ko rsatilgan qismini olib tashlaydi(o chiradi). Uning yozilishi quyidagicha: Delete(s,n1,n2); Bu yerda s-satr, n1 va n2- butun sonlar bo lib, Delete amali s satrning n1- belgisidan boshlab, n2 ta belgisini olib tashlaydi. Masalan, a= bajarilmadi bo lsa, 212

213 Delete(a,8,2); prosedurasi bajarilgach, natija a= bajarildi bo ladi. Buni sxematik ko rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin: (a= bajarilmadi >Delete(a,8,2); > bajarilmadi > a= bajarildi ) Insert prosedurasi bir satrning ko rsatilgan joyiga ikkinchi satrni joylashtiradi. Uning umumiy ko rinishi quyidagicha: Insert(s1,s,n); Bunda s1 va s satrli o zgaruvchilar, n-butun son. Mazkur prosedura s satrga n- o rindan boshlab s1 satrni joylashtiradi. Bularni ishlatishni misollar orqali tushuntiriladi. Savol-javob usuli bilan axborotlarning kompyuterda tasvirlanishi, ASCII (Amerikan Standard Code for Information Interchange) kodlar jadvali esga olinadi. Ord funksiyasi belgining ASCII kodini aniqlab beradi. Cyr funksiyasi esa ASCII kodiga mos belgini aniqlaydi. 1. Paskalda grafik holatda ishlash uchun Graph moduliga murojaat qilish zarur. 2. Grafik drayver tartib raqamini 0 ga teng qilib olinsa, kerakli grafik drayver va optimal grafik holat avtomatik ravishda aniqlanadi. 3. Grafik holatda koordinata boshi (0,0 koordinatali nuqta) ekranning chap yuqori burchagida joylashadi. 4. SetColor operatori yordamida tanlangan rang joriy rang hisoblanadi va u o zgartirilmaguncha barcha chiziqlar shu rangda chiziladi. 5. SetBkColor operatori fon rangini o zgartiradi. Bunda butun ekran shu ranga bo yaladi (matn holatida bunday emasdi). 6. Fon rangi o zgartirilgan vaqtda ekranda chiziq va shakllar bo lsa, ular o z o rnida qoladi; 7. Kodi 0 (Black) rang aslida qora emas, balki fon rangini beradi. Ushbu rangdagi shakl ekranda ko rinmaydi, chunki u fon bilan bir xil rangda bo ladi. 8. GetMaxX va GetmaxY funksuyalari mos ravishda ekranning gorizontal va vertikal yo nalish bo yicha maksimal koordinatasini aniqlaydi. Fayllar bilan ishlash uchun Paskalda quyidagi amallarni bajarish lozim: 1. Fayl turi o zgaruvchini tashqi xotiradagi fayl bilan bog lash. 2. Faylni o qish yoki yozish uchun ochish. 3. Fayldagi ma lumotlarni o qish yoki fayldagi ma lumotlarni yozish. 4. Faylni yopish. Fayldagi ma lumotlarni o qish yoki unga ma lumotlar yozish uchun faylni ochish zarur. Append operatori tashqi xotiradagi ko rsatilgan faylni yozish uchun ochadi. Append operatorining umumiy ko rinishi quyidagicha: Append(f); Bunda f-faylli o zgaruvchi. uses crt,graph grafik rejimga o tish. Putpixel(x,y,color) (x,y) koordinatadagi nuqtani Color parametrida aniqlangan rangga bo yaydi. Get Pixel(x,y) (x,y) koordinatadagi nuqtaning rangini aniqlaydi. 213

214 Line (x1,y1,x2,y2) (x1,y1 koordinatali nuqtadan (x2,y2) ko o rdinatali nuqtaga kesma o tkazadi. LineRel (x,y) (x,y) koordinatali nuqtadan joriy nuqtagacha kesma chizadi. LineTo (x,y) - joriy nuqta dan berilgan koordinatadagi nuqtagacha kesma chizadi. MoveREI(x,y) ko rsatkichning berilgan nuqtaga nisbatan ko chiradi. MoveTO(x,y) - ko rsatkichning berilgan nuqtaga nisbatan ko chiradi. Circle(x,y,Radius) markazi x,y nuqtada radiusi radiusga teng bo lgan aylana chizadi. Rectangle(x1,y1,x2,y2) yuqori chap nuqtasi (x1,y1) koordinata, o ng pastki nuqtasi (x2,y2)da bo lgan to g ri to rtburchak chizadi. Grafik rejimda ranglarni berish uchun quyidagi o zgarmaslar ishlatiladi: Const Black=0;{qora} Blue=1;{ko k} Green=2;{yashil} Cyan-3;{ Billur} Red=4; {Qizil} Magenta=5; {Siyohrang} Brown=6; {Jigarrang} LightGray=7; {Och kulrang} DarkGray=8; {To q kulrang} LightBlue=9; {Havorang} LightGreen=10; {Och yashil} LightCyan=11; {Och billur} LightRed=12; { Och qizil} LightMagenta=13; { Och siyohrang} Yellow=14; {Sariq} Whity=15; {Oq} SetFillStyle(Style,Color) bo yash uchun joriy rang va bo yash usulini o rnatadi. Bar(x1,y1,x2,y2) joriy rang va shtrixlar yordamida to g ri to rtburchak chizadi. FillEllipse(x,y,Xradius, Yradius) - joriy rang va shtrixlar yordamida rangli ellips chizadi. Xradius ellips kengligi, Yradius balandligi FloodFill(X,Y,Border) joriy rang va bo yash usulidan foydalangan holda Border da ko rsatilgan rang bilan chegaralangan sohani bo yab beradi. X,Y- sohadagi ixtiyoriy nuqtaning koordinatasi. Turbo - Paskal muhitida ishlashda ro y beradigan xatoliklar Turbo Paskal dasturlash muhitida ishlash jarayonida, dastur tuzuvchi tomonidan dastur tuzishda va uning natijasini olishda ko plab xatoliklarga yo l qo yishi mumkin. Xatoliklar ro y berganda Paskialda muhiti xatolik kodi va uning tafsilotlari hosil bo ladi. Bunday hollarda dastur tuzuvchi tomonidan xatoliklar to g irlanib, dastur bajarish komandasi qayta beriladi. Xatolik haqidagi to liqroq 214

215 ma lumot olish uchun F1 (Help) tugmachasi bosiladi. Natijada xatolik haqida batafsilroq ma lumot beriladi. Turbo Paskal dasturlash muhitida xatoliklarning ko rsatilishiga qarab 2 turga ajratiladi. 1.Turbo - Paskal muhitida dasturni kompilyatsiya qilish vaqtida ro y beradigan xatoliklar. Turbo - Paskal muhitida dasturni kompilyatsiya qilish vaqtida ekranda quyidagi ko rinishda xatolik ro y berganligi haqida ma lumot chiqadi. ERROR <xatolik kodi>: <xatolik haqida tavsilot>. Dasturni kompilyatsiya qilish va natija olish jarayonida ko p uchraydigan xatolik va ularni hal etish yuzasidan quyidagilarni tavsiya etish mumkin: Xatolik kodi Xatolik tavsiloti 1. Unknown identifier (identifikator tavsiflanmagan) Xatolikni tuzatish yo llari Tavsiflovchi qismda ko rsatilgan o zgaruvchining tipini ko rsatish kerak 2. Duplicate identifier (identifikator Tavsiflovchi qismda ko rsatilgan yana bir marta tavsiflangan) o zgaruvchi oldin ham tavsiflagan 3. Syntax error (sintaksik xatolik) Berilgan matnda noma lum belgi aniqlangan. Satrli kattalik apostrof ichiga olinmagan bo lishi mumkin. 4. Line too long (katta uzunlikdagi Satrning uzunligi 256 belgidan oshib satr) ketgan. 5. Type identifier expected Ko rsatilgan identifikatorning tipini (identifikatorning tipi kutilayapti) aniqlanmagan yoki noto g ri ko rsatilgan. Ko rsatilgan fayl joriy katalogda yo q yoki yo l noto g ri keltirilgan. 6. Invalid file name (fayl nomi noto g ri) 7. File not found (Fayl topilmadi) Ko rsatilgan faylning nomi yoki kengaytmasi noto g ri keltirilgan. 8. Disk full (Disk to lib ketgan) Diskdagi zarur bo lmagan fayllarni o cherish, arxivlash yoki boshqa disk ko rsatilishi mumkin. 9. Error in type (tiplar xatoligi) Ko rsatilgan belgi tipini aniqlash uchun boshlanmasligi kerak 10. Invalid string length (satrning uzunligi noto g ri) 11. Type mismatch (Tiplar bir biriga mos emas) Tipi e lon qilinayotgan o zgaruvchining uzunligi oraliqda bo lishi kerak - ta minlash operatorida o zgaruvchi va unga ta minlanayotgan o zgarmas, o zgaruvchi yoki ifodaning tiplari har xil; - ifodada turli xil tiplar ustida amal bajarailayapti. 215

216 12. Begin expected (Begin kutilyapti) Ko rsatilgan o rinda Begin kalitli so zi qoldirilgan bo lishi mumkin yoki Begin va End kalitli so zlari mosligi buzilgan 13. End expected (End kutilyapti) Ko rsatilgan o rinda End kalitli so zi qoldirilgan bo lishi mumkin yoki Begin va End kalitli so zlari mosligi buzilgan 14. Operand types do not match operator (Amal bajarilayotgan tiplar operatorga mos kelmaydi) Ko rsatilgan tipdagi o zgarmas yoki o zgaruvchi bajarailayotgan amalda yoki operatorda qo llanilmaydi. Masalan: A div2, ya ni A satrli o zgarmasni 2 ga bo lib bo lmaydi 15. Error in expression (Ifodadagi Belgi ifodada noto g ri ko rsatilgan xatolik) yoki amal belgisi yozilmagan 16. Do expected (Do kutilayapti) Ko rsatilgan o rindagi sikl operatorida Do kalitli so zi yozilmagan bo lishi mumkin 17. Of expected (Of kutilayapti) Ko rsatilgan o rindagi o zgaruvchilarni tavsiflashda yoki variant operatorida Of kalitli so zi yozilmagan bo lishi mumkin 18. Then expected (Then kutilayapti) Ko rsatilgan o rindagi shartli operator noto g ri yozilgan yoki Then kalitli so zi yozilmagan bo lishi mumkin 19. To or Downto expected (To yoki Downto kutilayapti) Ko rsatilgan o rindagi sikl operatori noto g ri yozilgan yoki operatorda TO yoki Downto kalitli so zi yozilmagan bo lishi mumkin 20. Division by zero (Nolga bo lish) Ko rsatilgan o rindagi ifodaning bo lish amalida bo luvchi 0 ga teng bo layapti 21. String variable expected (Satrli Ko rsatilgan o rindan oldingi o zgaruvchi kutilyapti) o zgaruvchi satrli tipda bo lishi kerak 22. String expression expected (Satrli Ko rsatilgan o rindagi ifoda satrli ifoda kutilayapti) tipda bo lishi kerak 23. «Belgi» expected («Belgi» kutilyapti) 24. Character expression expected (Ifodada belgi kutilyapti) Ko rsatilgan o rinda yoki undan oldin Belgi tushirib qoldirilgan. Belgi o rnida :, ;,,,., (, ), =,.., [or ), (or ] belgi;ari bo lishi mumkin. Ifodada ko rsatilgan o rindan oldin Char (belgili) o zgarmas yoki o zgaruvchi kutilyapti 216

217 25. Case constant out of range (Case operatorida o zgarmas noto g ri ko rsatilgan) 26. Error in statement (operatorda xatolik) Ko rsatilgan o rindagi Case variant operatorida o zgarmasning qiymati dan gacha bo lishi mumkin Ko rsatilgan o rindagi belgidan operator yozilmaydi. Operatorning yozilishida xatolik bo lishi mumkin Turbo Paskal daturni bajarish vaqtida uchraydigan xatoliklar. Turbo - Paskal muhitida dasturni bajarish vaqtida ekranda quyidagi ko rinishda xatolik ro y berganligi haqida ma lumot chiqadi. Run time error <xatolik kodi> at <xatolik kodi manzili> Dasturni bajarilish vaqtidagi xatoliklar to ri guruhga bo linadi: 1) Operatsion tizim xatoliklari (xatolik raqami 1 dan 100 gacha); 2) Kiritish chiqarish xatoliklari (xatolik raqami 100 dan 150 gacha); 3) Kritik xatoliklar, ya ni dasturning bajarilishi xatolik tuzatilgandan keyingina davom qidirilishi mumkin bo lgan xatoliklar (xatolik raqami 150 dan 200 gacha); 4) Fatal xatoliklar, ya ni dasturning bajarilishi xatolik ro y bergan zahoti to xtatiladi (xatolik raqami 200 dan 250 gacha). Quyida dasturni bajarishda ko p uchraydigan xatoliklarning ayrimlari va ularni tuzatish bo yicha tavsiyalar keltiramiz. Operatsion tizim uchraydigan xatoliklari 1. Invalid function number(funktsiya raqami noto gri). Dasturda operatsion tizimning mavjud bo lmagan funktsiyasiga murojaat qilingan. 2. File not found (fayl topilmadi). Dasturrda diskda mavjud bo lmagan faylga murojaat qilingan. Kiritish chiqarish xatoliklari 100. Disk read error (diskdan o qish xatoligi). Xatolik dasturda Read, ReadLn proseduralari yordamida fayldan ma lumotlarni o qish vaqtida yozuv ko rsatkichi fayl oxirida turgan bo lsa ro y beradi Disk write error (diskka yozish xatoligi). Xatolik dasturda Write, WriteLn proseduralari ma lumotlarni diskdagi faylga chiqarish vaqtida disk to lib ketganda ro y beradi. Kritik xatoliklar 150. Disk is write protect (disk yozishdan himoyalangan). Xatolik dasturda himoyalangan diskka ma lumot yozish vaqtida sodir bo ladi Drive not ready (qurilma tayyor emas). Xatolik dasturda chiqrilish buyrug i bajarilganda chop qiluvchi qurilma kompyuterga ulanmaganda yoki elektr tokidan ajralgan vaqtda ro y beradi. 217

218 153. Unknown command (noma lum buyruq). Xatolik dasturda operatsion tizimda mavjud bo lmagan buyruq ishlatilganda ro y beradi. Fatal xatoliklar 204. Division by Zero (0 ga bo lish). Ko rsatilgan o rindagi ifodaning bo lish amalida bo luvchi 0 ga teng bo lyapti Floating point overflow (qo zg aluvchan nuqtali to lib ketish). Dasturda juda katta yoki juda kichik qiymatli o zgaruvchilar ustida amal bajarilayotganda ro y beradi. Masalan: juda kichik qiymatli o zgaruvchi juda katta qiymatli o zgaruvchiga bo linganda ro y beradi. Real tipidagi kattaliklarni Extended tipida tavsiflash mumkin Floating point underflow (qo zg aluvchi nuqtali son bilan ishlanganda aniqlik yo qolishi). Dasturda juda katta yoki juda kichik qiymatli sonlar ustida amal bajarilayotganda ro y beradi. Masala: juda kichik qiymatli son juda katta qiymatli songa bo linganda. Real tipidagi kattaliklarni Extended tipida tavsiflash mumkin Invalid floating point operation (qo zg aluvchi nuqtali son bilan noto g ri amal bajarish). SQRT yoki LN standart funktsiyalarining argumenti musbat emas. Boshqa ayrim xatoliklarni foydalanuvchi operatsion tizim yoki Paskal Dasturlash tili bo yicha qo llanmani tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlardan topishi mumkin. 218

219 HTML va CSS ga kirish HTML da yozilgan Web sahifa odatda brauzer deb nomlanuvchi maxsus dastur yordamida quriladi. Bu so zning o zbekchaga to g ridan to g ri tarjimasi «sharxlovchi dastur» manosini beradi. Brauzerning asosiy vazifasi foydalanuvchi talabiga muvofiq manzilni internetdan topish va qiyinchiliksiz uni tasvirlashdir. Oldiniga brauzer HTML tilida yozilgan «instruksiyani» tahlil qiladi va bu instruksiya yordamida Web sahifada mavjud bo lgan axborotni tasvirlaydi. Hozirgi kunda ishlatiladigan 12 ta Web brauzer mavjud bo lib, Web sahifa tayorlovchilar bu brauzerlarning xususiyatlarini e tiborga olishlari kerak. Bular Netscape Navigator va Microsoft Internet Explorer (IE), Opera, Mozilla va h.k. brauzerlaridir. Demak shunday ekan keling oldin brauzerlar to g risida so z yurita qolaylik. Brauzerlar tarixiga nazar tashlaylik yilda Shveysariyada CERN (The European Labaratoru for Practikle physics) olimlari tomonidan WWW tizimiga asos solingandan keyin uning axborot manbalarini ochib ko rish muammosi paydo bo ldi. Bu muammoni hal qiluvchi dastlabki dasturlardan biri bu Lynx tipidagi satrli brauzerdir. Shunday qilib dastlabki satrli brauzerlar paydo bo ldi. Vaqt o tishi bilan brauzerlardan faqat matnlarni emas, balki ovoz, grafika va tasvirlarni tasvirlash (ko rish) ham talab qilindi. Grafik ma lumotlarni matnli ma lumotlar kabi ko rish masalasi birinchi bo lib Mosaic brauzeri tomonidan amalga oshirildi. Mosaic brauzeri UNIX, PCva Macintosh platformalarida ishlashga mo ljallangan bo lib, bepul brauzerdir. Keyinchalik Mosaic va Silicon Graphics asoschilari birlashib hozirgi kunda brauzerlardan biri bo lgan Netscape brauzeriga asos soldilar. Har bir yangi brauzerning yaratilishi bilan ularning tavsiflari va imkoniyatlari yaxshilanadi, lekin bu avvalgi versiyalar yo q bo lib ketadi degan tushuncha emas. Ko p hollarda insonlar eng yangi va eng yaxshi narsalar ketidan quvishga moyil emaslar. Birlari ularda bori bilan qanoatlansalar, boshqalari esa brauzerlarni ular uchun tanlab bo lgan firma yoki muassasalarning kompyuterlarida ishlaydilar va h.k Netscape Communicator brauzeri Bu brauzer eng mashxur va ko p ishlatiladigan Web brauzerlardan biridir. Netscape kompaniyasi foydalanuvchi uchun juda sodda va qulay bo lgan ushbu dasturni bepul tarqatib Internet va WWW olamida inqilob qildi. Yillar davomida bu dastur Internet muhitida aloqa vositalarini o zida to liq mujassam qila oldi. Bu dasturga keyinchalik elektron pochta va yangiliklarni o qish vositalari qo shildi. Bularning hammasi birgalikda Netscape Communisator deb nom oldi. Agar siz ushbu brauzerdan foydalanmoqchi bo lsangiz u holda sahifaga kirib dasturni kompyuteringizga o rnatishingiz mumkin. Netscape ochiq arxitekturaga ega, ya ni u Java va JavaScript tillarida yozilgan dasturlarni qo llab-quvvatlaydi. Netscapening yuqoridagi imkoniyatlari va 219

220 uning ixtiyoriy platformalar (Windows, Macintosh, OS/2 va UNIX ning barcha versiyalari) bilan birga ishlay olishi uning mashhurligini yanada oshiradi Internet Explorer brauzeri Netscape ning jiddiy raqobatchisi Microsoft firmasining Internet Explorer (IE) brauzeri hisoblanadi. Bu brauzer Netscapning yangi imkoniyatlarini o zida mujassam qilgan va o zining ilg or texnologiyasiga ega bo lgan brauzerdir. InternetExplorerHTML tilining hamma versiyalarini qo llab-quvvatlaydi. InternetExplorerda ishlash Microsoft ning boshqa mahsulotlari bilan tanish bo lgan foydalanuvchi uchun juda qulaydir. Uning ishlash tartibi deyarli Netscape brauzeri kabidir. Bu ikkala brauzerlarning har biri o zining maxsus imkoniyatlariga ega. Shu sababli bu ikkala brauzerning faqat bittasi yaxshi desak biz xato qilamiz. Shuning uchun ham hozirda ikkala brauzer ham juda keng miqyosda foydalanuvchilar tomonidan ishlatilib kelinmokda WWW ga kirish Internetning eng ma lum va keng tarqalgan qismi bu WWW (World Wide Web) deb nomlanuvchi to rdir. Bu to r Web saytlar va alohida Web sahifalardan tashkil topgan. Web sahifalar esa HTML tili yordamida yaratiladi. HTML tilidan foydalanish uchun dasturchi mutaxassis bo lish shart emas, chunki bu til juda oddiy va har kim undan foydalanishlari mumkin. HTML da ishlash uchun oddiy kompyuter foydalanuvchisi bo lish va internetda ishlash bo yicha ozgina malakasi bo lsa yetarli. HTML tili yordamida har kim o zining shaxsiy Web sahifasini yoki butun boshli bir Web saytini yaratish orqali o zini butun dunyo axborot fazosida his qilishi mumkin. Albatta faqat HTML tilini bilish interaktiv savdo saytlarini yaratish uchun yetarli emas. Bunday jiddiy maqsadlar uchun internetning har xil texnologiyalarini bilish talab qilinadi. Web sahifalar ikki xil bo ladi: statik va dinamik. Ammo HTML ning qulayligi shundaki bu sodda instrument orqali zarur statik axborot Web saytlarini yaratish imkoni mavjud. HTML (jihozlari) tarmoq foydalanuvchilari uchun 10-15% ni inobatga olmaganda hamma imkoniyatlarga ega. Agarda o zingizning saytingizda biror maxsus texnologiyalarni qo llash zururati tug ilsa, u holda yana boshqa adabiyotlarni o rganish lozim bo ladi. Yangi tarmoq dasturini o rganishdan oldin esa HTML ning imkoniyatlarini qo llashni o rganish lozim. Ushbu qo llanmadan biz bu imkoniyatlar haqida deyarli hamma narsani bilib olishni maqsad qilamiz. HTML boshqa zamonaviy tarmoq dasturlari texnologiyalariga nisbatan sodda bo lsada, internet butunjahon to ri shu til (HTML) yordamida yaratilgan bir qancha xususiy va korparativ saytlarning majmuasidir. Internet texnologiyasi va shu bilan birga HTML tili ham kompyuter industriyatsining rivojlanishiga bo lgan bir yordam bo ldi. 220

221 Internet - bu cheksiz imkoniyatdir, ammo bu imkoniyatlardan foydalanish uchun saytlarni yaratish bilan bog liq uslublarni o rganish o rinlidir. Yuqorida HTML tili butun jahon to ri uchun asos va baza ekanini aytib o tgan edik. Web sahifalar yaratishda qo llaniladigan texnologiyalar Macromedia Dreamweaver, Macromedia Flash va HTML, Java Script, PHP, MySQL kabi dasturlash tillarining asosiy imkoniyatlari va ulardan foydalanish yo llari haqida to xtalib o tish lozim. Ushbu dastur va texnologiyalardan foydalanib dinamik Web sahifalar yaratish mumkin. Web sahifalar yaratishda qo llaniladigan dasturlarning va texnologiyalarning ro yxatlari (1-jadvalda) keltirilgan. 1-jadval Dasturlash tili va texnologiya nomi 1. HTML (Hyper Text Markup Language-gipermatn belgilash tili) izoh WWW sistemasi uchun hujjat tayyorlashda ishlatiladi. HTML hujjatning tuzilishini ifodalovchi uncha murakkab bo lmagan buyruqlar majmuidan iborat. 2. JAVA dasturlash tili Java bizga ma lum dasturlash tillariga (S, S++, S#) o xshab qurilgan, ya ni uning ham o z obektlari mavjud. Java ayniqsa, qidirish imkoniyatini kuchaytirishni amalga oshiruvchi axborot serverlar yaratishda keng qo llanilmoqda. 3. JAVA SCRIPT dasturlash HTML hujjatlarni yaratishda ishlatiladi. texnologiyasi Unda makrobuyruq texnologiyasi, ya ni bir necha buyruqni bir makrobuyruq shaklida tasvirlash keng qo llanilgan. 4. XML (Extensible Markup Language- kengaytirilgan belgilash tili Zamonaviy, universal to liq moslashuvchan, tizimli, modulli va arzon elektron resurslar yaratishda qo llaniladi. XML jaxon o rgimchak uyasida axborotnijoylashtirish uchun maxsus ishlab chiqarilgan til bo lib, xuddi HTML kabi 221

222 ishlaydi. 5. PHP-tili, HTML kodda Har kungi saytga murojaat qilganlarni yaratiladi va server sonini saqlab borish yoki mijozlar talabini tomonidan bajariladi. saqlaydigan ya ni ma lumotlari dinamik ravishda o zgarib boradigan saytni yaratish talab qilingan bo lsin. Buning uchun ham turli dasturlash tillari yaratilgan. Shunday tillardan biri PHP tilidir. 6. Macromedia Dreamweaver Murakkab strukturali saytlar yaratish uchun qo llaniladi 7. Macromedia Flash 2 o lchamli animatsiyalarni tayyorlash 8. 3D MAX 3o lchamli animatsiyalarni tayyorlash 9. Adobe Photoshop Elektron resurslardagi rasmli formatlarni tahrirlash dasturi 10. Photo Impact Rasmli formatlarga turli vizual effektlar berish 11. Sound Forge Elektron resurslar uchun tovush yozdirish WEB-texnologiyasining asosini gipermatnli murojaatlar tashkil qiladi. Gipermatnni belgilash tili (HTML Hypertext Markup Language) Web-hujjatlar yaratish uchun maxsus ishlab chiqilgan tildan iborat. U ekranda chiqarilmaydigan, lekin brauzerga hujjatning ichidagi matn bo laklarini qanday aks ettirishni ko rsatadigan maxsus yo riqnomalar (teglar)ning sintaksisi va joylashishini aniqlaydi. U, shuningdek, mahalliy yoki Internet tarmog idagi boshqa hujjatlarga murojaatlarni yaratish uchun ham ishlatiladi. Professional amaliy dasturlardan tashqari bugungi kunda ko plab ma lum yo nalishda xizmat ko rsatuvchi tayyor shablonlar asosida o quv resurslari ishlab chiqishga mo ljallangan dasturiy vositalar mavjud. Ular o zining imkoniyati, yaratadigan o quv resursining formati, fayllar konvertatsiyasi kabi xususiyatlari bilan farqlanadi va aynan shu asosda cheklanishlarga ham ega. Bunday dasturlarga misol qilib AutoPlay Media Studio, BookBuilder, TurboDemo 7.0 va h.k. kabilarni aytish mumkin. 222

223 2. HTML tili va uning asoslari Internet - sayyoramiz miqyosidagi kompyuter tarmoqlarining birlashmasidir. Agar kosmik stansiya a zolarining dan foydalanishini inobatga olsak internetning sayyoramiz sarhadlaridan chiqqanini ham ko rishimiz mumkin. Butun dunyo o rgimchak to ri WWW (World Wide Web) - bu ko p sonli o zaro bir-biriga bog langan hujjatlardir. Web sahifada boshqa Web sahifalar bilan bog lovchi chekli gipermurojaat bo ladi. Gipermurojaat mexanizmini bir necha so z bilan izohlash qiyin, lekin kamida bir marta Web sahifaga kirib ishlagan odam buni darhol tushunadi. Gipermurojaat butunjahon o rgimchak to ridan hujjatning URL deb nomlanuvchi manzilini qidirishda ishlatiladi. Biz bilamizki Web sahifaning asosiy mohiyati axborotni tasvirlash va uni har bir foydalanuvchi uchun ochib berishdir. Bunda bir qancha funksional cheklanishlar mavjud, ya ni biz oldindan Web sahifani ko ruvchining kompyuteri qanday, monitorining imkoniyati qanday va ko rish oynasining qanday o lchamda o rnatilganligini bilmaymiz. Biz hattoki foydalanuvchining qanday operatsion muhitda ishlayotganini ham bilmaymiz. Web sahifa esa INTEL mashinada ham Makentoshda ham bir xil ko rinishda bo lishi kerak. Foydalanuvchi o z operatsion muhitida qanday yozuv shriftlar o rnatganligi yoki uning videokartasi qancha rangni ko tara olishi ham ma lum emas. Yuqoridagi malumotlarning yo qligi yoki yetarli emasligi umumaxborot almashish tilining paydo bo lishiga to siq bo lishi kerak edi, lekin bunday bo lmadi. Gap shundaki 1986 yili xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) tomonidan qog ozdagi hujjatni ekranda tasvirlash imkonini beruvchi hamma variantlarni etiborga olgan SGML (Standart Generalired Markup Language) tili yaratildi. Hamma imkoniyatlarni etiborga olgan kuchli sistema ishlab chiqildi. Web sahifa uchun bu yaxshi yo l deb hisoblangan edi. Lekin bu til qonun qoidalari izohi yuzlab sahifalarni egalladi. Bunday til asosida yaratilgan sahifani tasvirlovchi dasturni ishlab chiqish uchun juda ko p vaqt ketgan bo lardi, shuning uchun Internet ehtiyoji uchun SGML tilining malum bir qismi tanlab olindi va HTML (Hyper Text Markup Language) deb nomlandi. HTML tilida yozilgan Web sahifa faylida axborotning qanday tasvirlanishi haqidagi yo l yo riqlar ketma ket joylashgan bo ladi. Bu fayl oddiy matnli fayl bo lib uni maxsus brauzer datsturlarsiz o qish qiyin. Grafik rasmlarni esa umuman ko rib bo lmaydi chunki uning o rnida brauzer dasturga biror rasm kerakligini ko rsatuvchi ТEG turadi. Agar biz o z Web sahifamizni yaratmoqchi bo lsak, albatta HTML tilini yaxshi bilishimiz kerak bo ladi. HTML tili nima? Ushbu savolga mavzular davomida javob olish mumkin. WWW uchun ixtiyoriy sahifa biror oddiy matn muharriri masalan «Bloknot» dasturi - yordamida yaratilgan alohida matn fayli ko rinishida bo lishi mumkin. Windows operatsion tizimida web-sahifa fayllari "htm" yoki "html" kengaytmasiga ega bo ladi. Bunday fayllarni yaratish uchun qo llaniladigan qoidalar majmuasi HTML (Hyper Text Mark-up Language-gipermatnni belgilash tili) deb ataladi. HTML formatidagi fayllarni ochish jarayonida brauzerlar teglarni talqin qilish va sahifani o z darchasida yaratuvchisi qanday tasavvur qilgan bo lsa, o shanday qilib chiqarish imkoniga ega. 223

224 HTML standarti Web uchun yaratilgan boshqa standartlar kabi World Wide Web (World Wide Web Consortium, W3C) konsorsiumi rahbarligi ostida yaratilgan. Kerakli standartlar va spetsifikatsiyalarni, shu jumladan HTML tili uchun ham, saytidan topish mumkin HTML tili xaqida umumiy tushuncha va tilining teglari HTML tilidagi boshqaruvga konstruksiyalar teglar (tegs) deb ataladi va xujjat matnga bevosita qo yiladi. Тeg-bu belgilar (simvollar) to plamidir. Ularni yozish uchun burchak qavslar ( katta va kichik belgilari) ishlatiladi, masalan: <BODY>. Тeglarni yozish sintaksisi umumiy xolda <ТEG> ko rinishga ega. HTML tilidagi har bir teg maxsus vazifaga ega. Тeglarning nomlarini yozish harflarning katta (yuqori registr) yoki kichik( quyi registr) harfi bilan yozishning ahamiyati yo q. Kompyuter uchun <title> va <TITLE> yozuvlarini hech qanday farqi yo q, ularni bir xil qabul qiladi. Ammo, Web sahifaga joylashtirilgan matnni teglardan ajratib turishini ta minlash uchun, ularni bosh harflar bilan yozish tavsiya etiladi. Burchak qavslarni orasiga joylashtirilmagan hamma ob ektlarni interpretator matn unsuri (elementi) deb tushunadi va ularni kompyuter ekranida aks ettiradi. Odatda, HTML tilidagi bir teg xujjatning faqat bir qismiga, masalan abzatsga ta sir etadi. Bunday hollarda ya ni boshlovchi va tugatuvchi juft teglardan foydalaniladi. Juft teglarning ta sir ko rsatish sohasi ochiluvchi teg qo yilgan joydan boshlanadi va yopiluvchi teg qo yilgan joyda tugaydi. Хizmatchi so zlar oldida < > (egri chiziq belgisining mavjudligi bilan yopiluvchi teg ochiluvchidan farq qiladi. Umumiy holda ochiluvchi va yopiluvchi teglar HTML tilining dasturiy qatori(kodi) da quyidagi ko rinishga ega: <ТEG> juft teglarning ta sir ko rsatish sohasi </ТEG>. Ochish va yopish teglari ichidagi matn konteyner (to contain ichiga olgan) deb ataladi. Juft teglarning yopayotganda ichma-ich joylashish qoidasiga rioya qilish kerak. Bir-birining ichiga joylashgan ikki teg uchun oddiy bir misol quyida keltirilgan: <V> Ushbu matnga bir teg ta sir ko rsatadi. <I> Bu matnga esa ikki teg ta sir ko rsatatdi <I> <V> Ayrim teglar faqat o zi e lon qilingan joyga ta sir etadi. Bunday xolda tegni yopishga zarurat yo q. Ular yakka teglar deb ataladi. Agar tegning nomini yozishda xatoga yo l qo yilsa, ya ni HTML tilida mavjud bo lmagan so z yozilsa, u hech qanday ta sir ko rsatmaydi. NТMLning barcha teglari vazifasi va ishlash sohasiga ko ra ushbu asosiy guruhlarga bo linadi: xujjat tuzilmasini aniqlovchi teglar; gipermatn bo laklari(paragraflar, ro yxatlar, jadvallar, tasvirlar)ni tashkil etuvchi teglar; gipermatn murojaatlari; dialog tashkil etish uchun shakllar; dasturlarni chaqirish va h.k. 224

225 Har bir teg o z xususiyatlari (atributlar) ga ega bo lishi mumkin: <Тeg 1-atribut nomi= qiymat 2-atribut nomi= qiymat >... </Тeg> 2.2. Тeglarning atributlari Ko p xollarda teglar atributlardan foydalanib o z ta sirlarini o zgartirishi mumkin. Atributlar-bu tegni to ldiruvchi xizmatchi so z bo lib, bir-birdan bo sh joy bilan ajratib yoziladi. Agar tegda bir necha atribut ishlatilsa, u xolda ular ham birbiridan bo sh joy bilan ajratib yoziladi. Ular juft teglarda faqat ochiluvchiga qo shiladi. Yopiluvchi teglar hech qachon atributga ega bo lmaydi. Shuning uchun yopiluvchi teglarga atribut qo shib yozilmaydi. Atributlar va qiymatlarni yozish qoidalari: teg nomidan so ng probel (bo sh joy) qo yib atributlarni boshlash mumkin; atributlar bir-biridan probellar bilan ajratiladi; atributlarni sanash tartibi ixtiyoriy; atributlar yopish tegida qayta takrorlanmaydi; atributlarning qiymatlari barobardan keyin " " qavslari ichida b beriladi; teglar nomida probellar ishlatilmaydi. Masalan:<body bgcolor="ffff00" text="000000">...</body>. Bu yerda bgcolor atributi fon rangini, text atributi esa matn rangini aniqlaydi. Ayrim atributlardan foydalanilganda atribut qiymatini ko rsatish talab qilinadi. Bu xolda atributning qiymati uni xizmatchi so zidan teng (=) belgisi bilan ajratib yoziladi. Atribut qiymati qo shtirnoq () ichiga yozilishi kerak. Masalan, matnning eng yuqori pog onasidagi mantiqiy qismi(sarlavhasi)ni ajratib ko rsatuvchi teg: <ALIGN=CENTER> Bu yerda ALIGN (tekislash) atribut quyidagi qiymatlarga ega bo lishi mumkin: LEFT (ekranning chap tomoni bo yicha teislash) CENTER (ekranning markazi bo yicha tekislash) RIGHT (ekranning o ng tomoni bo yicha tekislash) JUSTIFY (ekranning kengligi bo yicha tekislash) Masalan, ya ni jadvalni hosil qiluvchi tegda ikki atributni yozish ko rsatilgan: <TABLE BORDER= 2 WIDTH 80 > Ushbu misoldagi <TABLE> tegining birinchi atributlari bu BORDER parametri, ikkinchi atribut- WIDТH parametri. Ularning qiymatlari esa mos ravishda 2 va 80 lar (jadval yasash mavzusiga qarang). Agar qandaydir teg atributninng ichida qo shtirnoqqa olingan boshqa qiymatlar uchrasa, ya ni qo shtirnoqlar bir-birining ichida joylashgan bo lsa, u holda ichki qo shtirnoq tavsiya etiladi. Bunday ifoda umumiy holda quyidagi ko rinishga ega: <ТEG atribut_nomi = qiymat_1 ; qiymat_2 ; qiymat_3 ; qiymat_4 >. HTML tili ushbu xollarda atributlar uchun qo shtirnoqni yozmaslik (tashlab yuborish) imkoniyatini beradi: 225

226 1. Atributlarning qiymati faqat lotin alfavitini va bosh va kichik harflari bilan yozilgan xolda. 2. Atributlarning qiymati faqat 0 dan 9 gacha bo lgan raqamlardan iborat bo lgan xolda. 3. Atributlar qiymati vaqt orlig ini belgilagan (ko rsatgan) xolda. Masalan, BORDER = 2 yoki ALIGN= RIGHT atributlarining qiymatlarini yozishda qo shtirnoqlarni tashlab yuborishga (yozmaslikka) ruxsat beriladi. Shuning uchn ularni quyidagicha yozish mumkin: BORDER =2, ALIGN=RIGHT. Boshqa xollarda atributlarning qiymatini qo shtirnoqsiz yozish xato hisoblanadi. Masalan, SRC= graph1.gif va TEXT= FFFFFF atributlarning qiymatlarini yozishda qo shtirnoqlarni tashlab yuborishga ruxsat berilmaydi. Shuning uchun ularni SRC=graph1.gif va TEXT= FFFFFF ko rinishda xato hisoblanadi HTML xujjatning tuzilmasi HTML asosiy matn va HTML tilining teglaridan tashkil topgan bo lib, uning soddalashgan tuzilmasi (strukturasi) 1-rasmda ko rsatilgan. Ushbu rasmda ko rinib turibdiki Web-sahifaning asosiy, global konstruksiyasidagi ichki kod nimadir bo lib, u rasmda ichiga «HTML xujjat» deb yozilgan to g ri turtburchak bilan belgilangan. Mantiqiy nuqtaiy nazardan taxmin qilish mumkinki, bu «nimadir» brauzerga ХTML xujjat bilan ishlayotganning «tushuntirishga» qaratilgan qandaydir maxsus farmoyishdan iborat. Bunday farmoyish xaqiqatdan ham bor. U «yuqori pog onadagi teg» deb ataladi va quyidagicha yoziladi: <HTML> xujjat ichidagi ob ektlar </HTML>. Bu misoldan aniq bo ldiki, yuqori pog onadagi teg juft bo lib, u xujjatni tashkil etuvchi hamma HTML kodlarni o z ichiga olgan. Ushbu farmoyishni tadbiq qilish qoidasi juda oddiy: HTML xujjatning eng birinchi qatoriga (satriga) ochiluvchi teg, eng oxirgisiga esa yopiluvchi teg yoziladi. HTML Хужжатнинг Ташқи Хужжатнинг Asosiy kod 1-rasm. HTML xujjatning sodda tuzilmasi. 226

227 Sarlavha (HEAD) tegining yozilishi. Sxemada Хujjatni sarlavhasi iborasi belgilangan navbatdagi to g ri to rtburchak. Bu sarlavha nima uchun kerak? Web sahifaning sarlavhasida xujjatni o zi xaqidagi to liq axborot bor. Ayrim xollarda brauzerning HTML interpretatoriga, sahifani tashkil etuvchi kodlarga qanday ishlov berilishi zarur bo lgan qoidani ko rsatuvchi maxsus ko rsatmalar (direktivalar) ham bor. Yuqorida keltirilgan sxemadan ko rinib turibdiki, html-xujjatda <HTML> tegida HEAD bo limi keladi va u Web sahifasiga kiritilishi zarur bo lgan ikkinchi farmoyish hisoblanadi. html-xujjatning navbatdagi ob ekti- Тashqi sarlavha bo limiga o tamiz. U <HEAD> tegining ichiga joylashganligi sxemada ko rsatilgan. Тashqi sarlavha tegining sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <TITLE> Тashqi sarlavha </TITLE> HTML xujjatda oddiy sarlavha bilan tashqi sarlavha ni qanday farqi bor? Ularning farqi juda oddiy. Sahifani brauzer yordamida ochganda uning nomi sifatida brauzer oynasining yuqori qismida tashqi sarlavha ko rsatiladi va foydalanuvchi izbrannoye papkasiga xujjatni kiritganda <TITLE> tegining qiymatiga mos muloqot oynasi qo yiladi. Shuni ta kidlab o tish zarurki, sarlavhadagi axborotlar brauzerda ko rinmaydi (aks etmaydi) va xujjatning tashqi ko rinishiga ta sir etmaydi. Bu eng avvalo brauzerning o zi uchun zarur bo lgan xizmatchi axborotdir. Umumiy xolda sarlavha tegining sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <HEAD> sarlavha ichidagi ob ektlar </HEAD>. <head> konteyneri ichida quyidagi buyruqlardan foydalanish mumkin (teglardan): title xujjat nomi meta parametrlarni nom=qiymat link boshqa ob ektlar bilan aloqa style stillarni aniqlash script skript, masalan JavaScript tilidagi base negiz URL ni beradi Хujjat nomi brauzer darchasidagi sarlavhada sichqon yordamida BACK tugmasi bosib turilganda aks etadi. Хujjatga nom berish shart bo lmasada, albatta yozish tavsiya etiladi. Chunki BACK tugmasi yordamida yoki jurnalni ko rib chiqish jarayonida kerakli xujjatni ko rish imkoni tug iladi. Asosiy sabab esa, HTMLxujjatlar indeksatsiyasi sarlavha ustida bajarilishidir. meta tegi yordamida qidiruv mashinalari uchun tavsiflar, so zlar va kodlarni berish mumkin, keyinroq bu xaqda batafsil to xtalamiz. link toq tegi xujjatning saytdagi boshqa xujjatlar bilan aloqasini va uning sayt iyerarxik tuzilmasidagi o rnini ko rsatadi. Sarlavhada birnecha LINKning birnecha elementlari bo lishi mumkin. Uning atributlari: href URL ob ektni aniqlaydi; rel joriy xujjatning HREF atributi orqali aniqlangan ob ekt bilan o zaro munosabati turini ko rsatadi. Mumkin bo lgan qiymatlari: 227

228 stylesheet joriy xujjat uchun stillar jadvali (CSS) faylini ko rsatadi. Brauzer href atributda ko rsatilgan adresdan css-faylni yuklaydi va uni joriy xujjatga qo llaydi (STYLEga qarang); home saytingizning bosh sahifasini ko rsatadi; toc, contents shu xujjatning (mundarijasifat) sarlavhalari faylini ko rsatadi; index joriy xujjat bo yicha indeksga ko ra izlash uchun zarur ma lumotlar faylini ko rsatadi; glossary joriy xujjatdagi atamalar ro yxati faylini ko rsatadi; copyright saytning yaratuvchilari, mualliflik xuquqlari va hokazolar qayd etilgan sahifasini ko rsatadi; up, parent "yaratuvchi" sahifa (sayt iyerarxik tuzilmasida bir pog ona yuqorida turgan xujjat) ni ko rsatadi; child "yaralgan" sahifa (sayt iyerarxik tuzilmasida bir pog ona pastda turgan xujjat) ni ko rsatadi; next xujjatlar ketma-ketligidagi navbatdagi sahifani (masalan lug at, elektron katalog yoki tashkilot xujjatlarining keyingi sahifasini) ko rsatadi; previous xujjatlar ketma-ketligidagi oldingi sahifani ko rsatadi; last, end xujjatlar ketma-ketligidagi oxirgi sahifani ko rsatadi; first xujjatlar ketma-ketligidagi birinchi sahifani ko rsatadi; help maslahatli yordam sahifasini (masalan saytingizda harakatlanish bo yicha) ko rsatadi; type ob ekt uchun href atributida ko rsatilgan MIME-turini aniqlaydi. Masalan: <HEAD> <TITLE>Element DIV</TITLE> <LINK rel="home" title="html-ma lumotnoma" href="index.html"> <LINK rel="up" title="matn bo laklari" href="axborot_tex.html"> <LINK rel="previous" title="element P" href="magistr.html"> <LINK rel="next" title="element ADDRESS" href="test.html"> </HEAD> Ko pincha link tegi CSS ni alohida fayldan yuklash uchun ishlatiladi. base buyrug i negiz url ni ko rsatadi va barcha gipermurojaatlar uning asosida amalga oshiriladi. Masalan e lon qilinishi lozim bo lgan barcha ma lumotlarni bitta saytida joylashtirish lozim bo lsin. Mundarijadagi murojaatlar nisbiy bo lgani uchun /open_gl/ manzilidagi Open.gl xaqidagi kitob mundarijasini shundaygina ga nusxalansa, u xolda birinchi bobga nisbiy murojaat chapter1.html ni ko rsatadi. Ya ni barcha gipermurojaatlar o z-o zidan noto g ri ko rinishga o tadi. Aslida butun kitobni emas, balki mundarijanigina nusxalashimiz lozim edi. Endi hamma murojaatlarni tuzatib chiqishga to g ri keladi. Hazil gapmi, axir har biri 10 ta pragrafdan iborat 8 ta bob bo lsa. Muammoni hal qilish uchun ushbu <base href= opengl.org.ru/ books/open_gl/>buyruqni beramiz. Endi <a href=chapter1.html> nisbiy murojaat quyidagi manzilni ko rsatadi. 228

229 2.4. Хujjat tanasi (BODY tegi). Web sahifasi tuzilmasini tashkil etuvchi kodlarning oxirgi bo limi bu Хujjatning asosiy qismi Хujjatning asosiy qismi <BODY> va </BODY> teglari bilan tasnif qilinadi va html xujjatning kompyuter ekranida qanday ko rinishini aniqlovchi hamma asosiy belgilash kodlarini o z ichiga oladi. Asosiy matn, tasviriy materiallar, navigatsiya elementlari va sizni saytga tashrif qiluvchilarga namoyish qilmoqchi bo lgan hamma ob ektlarni mana shu <BODY> va </BODY> teglarini orasiga joylashtiriladi. <body> tegining quyidagi atributlari bo lishi mumkin: bgcolor xujjat foni rangini belgilaydi. Boshqa qiymat ko rsatilmasa oq, lekin turli brauzerlarda (masalan uchinchi avlodda kulrang edi) boshqacha ranglar ishlatilishi mumkin; text matn rangini belgilaydi. Boshqa qiymat ko rsatilmasa qora rang; link matnda kiritilgan va hali siz chaqirmagan gipermurojaat rangini belgilaydi; vlink siz chaqirib ulgurgan gipermurojaat rangini belgilaydi; vlink ning qiymati link nikidan farqlanishi maqsadga muvofiq; alink siz kursor ilan belgilagan gipermurojaat rangini belgilaydi; background fon tasvirining URL ini ko rsatadi; bgproperties=fixed fon tasviri matn bilan birga harakatlanmasligini ko rstadi, ya ni matn fonga nisbatan harakatlanadi; leftmargin brauzer darchasining chap chekkasidan matnni qochirish kattaligini ko rsatadi. Boshqa qiymat ko rsatilmasa 10 piksel bo ladi; marginwidth xuddi shu narsaning o zi, faqat Netscape uchun; topmargin brauzer darchasida yuqoridan matnni qochirish kattaligini ko rsatadi. Boshqa qiymat ko rsatilmasa 10 piksel bo ladi; marginheight xuddi shu narsaning o zi, faqat Netscape uchun; Oxirgi ikkitasi agar siz sayt uchun yaratayotgan xujjatlarni chap va yuqori chegaralarga zich chiqarishni hohlasangiz sizga asqotadi. Agar leftmargin=0 hamda topmargin=0 deb e lon qilmasangiz, u xolda matningiz yuqori va chap chegaralardan 10 pikselga uzoqlashadi. BGCOLOR, TEXT, LINK, ALINK va VLINK atributlarining qiymatlari yo o n oltilik sanoq tizimidagi RGB - qiymatda, yoki asosiy 16 rangdan biri bo ladi. Masalan: <BODY background="images/bricks.jpg" bgcolor="#202020" text= "#FFFFFF" link="#ff0000" vlink="#505050" marginheight="30" topmargin="30" leftmargin="40" marginwidth="40"> Shunday qilib, HTML xujjatning tuzilmasini tasnif qilish uchun zarur bo lgan teglar haqidagi to liq ma lumotga egamiz. HTML xujjatning oddiy tuzilmasi quyidagi ko rinishga ega bo lishi mumkin: <HTML> <HEAD> <TITLE> Web xujjatning sarlavhasi </TITLE> </HEAD> 229

230 <BODY> Axborot texnologiyalari fani predmeti. </BODY> </HTML> Nazariy jihatdan har bir HTML-xujjat <!DOCTYPE> toq tegidan boshlanishi lozim. Uning vaifasi brauzerga HTML tilining qaysi varianti ishlatilayotganini bildirish. Masalan: <!DOCTYPE HTML PUBLIC '-//W3C//DTD HTML 4.0//EN'>. Bu buyruq tilning to rtinchi ya ni oxirgi varianti ishlatilayotganini bildiradi. Lekin ko pchilik HTML-xujjatlar bu tegni ishlatmaydi, chunki zamonaviy brauzerlar o zo zidan shu variantni ishlatadi. Giperbog lanishlar gipermatn texnologiyasining asosi va gipermurojaatlar tushunchasi WWW-sahifasida ma lumotlar gipermatnli xujjatlar shaklida olinadi. Gipermatn boshqa matnli xujjatlarga yo l ko rsatuvchi matndir. Bu esa boshqa matnlarga (bu matnlar qaysi mamlakatning severida turishidan qat i nazar) tezda o tish va yuklanish imkonini beradi. Odatda ixtiyoriy matn simvollarning uzun bir qatordan iborat bo lib, u bir yo nalishda o qiladi. Gipermatn texnologiyasi matnni ko p o lchamli shaklda tasvirlashdan iborat, ya ni tarmoq tipidagi iyerarxik tuzilmadir. Matn ko rinishdagi material bo laklarga (parchalarga) bo linadi. Kompyuter ekranida ko rinadigan matinning har bir bo lagi boshqa bo laklar bilan ko p sonli bog lanishlar orqali bog langan bo lib, u o rganilayotgan ob ekt haqidagi axborotni aniqlashtirish imkoniyatini beradi va tanlangan bog lanishlar bo yicha bir yoki birnecha yo nalishda harakat qiladi. Gipermatn bo laklarga bo lingan materialni nochiziq tarmoq shaklda tashkil qilishga ega bo lib, ularning har biri uchun bog lanishlarning ma lum turi bo yicha boshqa bo laklarga o tishlar ko rsatilgan. Bog lanishlarni (aloqalarni) o rnatishda turli asoslarga (kalitlarga) tayanish mumkin, ammo har qanday xolda gap faqat bog lanayogan bo laklar ma nosining, semantikasining yaqinligi haqida boradi. Ko rsatilgan bog lanishlar izidan borib, materialni o qish yoki o zlashtirish tartibi yagona emas, balki ixtiyoriy tartibda bo lishi mumkin. Matn o zining yopiqligini yo qotib, prinsipial ochiq xolda bo ladi. Gipermatnga uning bo laklari uchun mavjud bog lanishlarni ko rsatib yangi bo laklarni qo yish mumkin. Matnning strukturasi buzulmaydi, chunki gipertekstning aprior berilgan strukturasi umuman yo q. Shunday qilib, gipermatn bu strukturalashtirilmay erkin jamlangan bilimlarni taqdim qilishning yangi texnologiyasi. U shu bilan axborotlarni taqdim etishning (tavirlashning) boshqa modellaridan farq qiladi. Gipermatn deganda tarmoq tashkil etuvchi hamda o zaro bir-biriga yo naltirilgan bog lanishlarni birlashtiruvchi axborot ob ektlarining (bo limlarining) tizimini tushunadilar. Har bir ob ekt ekranning axborot paneli bilan bog lab qo yiladi. Bog lanishlardan birini foydalanuvchi panelidan assotsiatv ravishda tanlashi mumkin. Ob ektlar albatta matnlardan iborat bo lishi shart emas, ular grafik, musiqa, multiplikatsiya, audeo va videotexnika vositalarini ishlatgan bo lishi mumkin. 230

231 Gipermatnlarga ishlov berish, odatdagidan sifati bilan farq qiluvchi, axborotni o zlashtirishning yangi imkoniyatlarini ochib berdi. Gipermatn texnologiyasi qidiruv kalitining mosligi bo yicha axborotni qidirish o rniga bir axborot ob ektidan boshqasiga o tish ular ma nosining, semantikasining bog liqligini hisobga olish bilan bajarilishini nazarda tutadi. Gipermatn texnologiyasida formal xulosalar qoidasi bo yicha axborotlarga ishlov berish gipermatn bo yicha yurish yo lini yodda saqlashga mos keladi. Gipermatn texnologiyasi odam o rniga axborotlarga ishlov berishga emas, odam bilan birga ishlov berishga qaratilgan. Undan foydalanishning qulayligi shundan iboratki, foydalanuvchining o zi materialni o rganishga yoki yaratishga bo lgan yondoshuvni o zining individual qobiliyatini bilimini, kvalifikatsiya va tayyorgarlik darajasini hisobga olgan xolda aniqlaydi. Gipermatn faqat axborotni emas, balki uni samarali qidiruv vositalarini ham o z ichiga oladi. Gipermatnli xujjatlarning asosiy ajralib turadigan qismi, bu xujjatlarga qo yiladigan giperizohlardir. Giperizohlar jonli ravishda namoyon bo ladi. Ya ni oddiy matnlarga qo yilgan, masalan, quyidagicha izoh g o shimcha ma lumotni ikkinchi varaqdan olasiz kabi izohda, siz uni ikkinchi varaqqa o tsangiz olasiz. Gipermatnlarda esa o sha izohlarning o zi ham harakatlanadi. HTML tili buyruqlarni buyruqlarni o z ichiga oladi. Boshqa xujjatlarga yo l ko rsatuvchi va olib boruvchi giperizohlar ham gipermatnli aloqalarning asosiy qismi hisoblanadi. Gmperaloqalar faqat kalitli so zlar orqaligina bo lmay, balki turli ob ektlar, hatto rasmlarning bo laklari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. HTML da boshqa xujjatlarga murojaatlar yo <A> tegi yordamida, yo navigatsiya kartalari orqali yaratiladi. <A> tegi qo llanganda murojaat uchun matn bo lagi yoki butun tasvirdan, navigatsiya kartalari esa tasvir bo lagidan foydalanganda ishlatilsa maqsadga muvofiq bo ladi. Nisbiy va absolyut adres (URL). Giperaloqa o rnatish uchun murojaat etilayotgan xujjatning koordinatlari (adresi) aniq bo lishi shart. Shu adresni yozish shakli universal resurslar lokatori URL deyiladi va u WWW texnologiyasining tarkibiy qismidir. URL talablaridagi HTTP tuzilmasiga ko ra HTTP protokoli bo yicha murojaat etilayotgan axborot resursining to la adresi quyidagicha yoziladi: bu yerda http axborot almashinuv protokoli; user iste molchining identifikatori; password parol; domain.ru serverning domen nomi; port server xizmat ko rsatayotgan TCP - port nomeri; path serverning negiz katalogidan resurs fayligacha bo lgan yo l; some.html resurs fayli; query_string qidiruv ko rsatmalari. Bu ko rinishda berilgan resurs adresi absolyut yoki to liq adres deyiladi. Amalda HTTP tuzilmasi to liq adresidan kamdan-kam foydalaniladi. Ko pincha birinchi komponentlar yozilmaydi. Masalan, shu katalogning o zidagi xujjatga gipermurojaat etishda oddiygina fayl nomi orqali aloqa o rnatiladi. CGI-skriptga murojaat quyidagicha bo lishi mumkin: <A HREF=../scripts/my_script?query_string> 231

232 Protokol nomi, domen nomi, port nomeri va URL ning boshlang ich boshqa komponentlari yozilmagan. Bu xolatda murojaat qisman berilgan yoki URL ningg to liqsiz shakli deyiladi. Тabiiyki brauzer serverga murojaat qilishda negiz URL ga asoslanib, URL ning to liq shaklini tiklaydi. Bunday ko rinishdagi noto liq adres ba zan nisbiy URL deb ataladi (negiz adresga nisbatan). Odatda, boshqa ko rsatma berilmasa, negiz adres sifatida joriy xujjat joylashgan katalog URLi qabul qilinadi. Agar URL "." yoki ".." belgilaridan boshlansa, nisbat shu katalogdan olinishini bildiradi. Agar URL "/" belgisidan boshlansa, nisbiy URL serverning negiz katalogiga nisbatan olinadi. HTML da negiz adresni ko rsatish yoki qayta belgilash imkonini beradigan BASE (yuqorida ko rib o tilgan) belgilash elementi mavjud. Dastlab bu konteyner faqat HTML-xujjat sarlavhasida ishlatilgan. Hozir uni xujjatning tashqarisida ham (masalan, HTML-redaktorlar yordamida xujjatlar yaratishda), xujjat ichida ham ishlatilmoqda. Agar tashqi saytga murojaat etish lozim bo lsa absolyut murojaat serverning nomi va protokol ko rsatilgan to liq yo l beriladi: <a href=" ning uy sahifasi</a> <A> tegi formati: <A href="url" target="parametr" title="murojaat sarlavhasi"> gipermurojaat matni </A> hrefatributi qiymat murojaat bo yicha o tiladigan xujjatning URLini ko rsatadi. Mumkin bo lgan qiymatlar: www-xujjatga murojaat yaratadi; ftp://... FTP-sayt yoki undagi faylga murojaat yaratadi; mailto:... manzil maydoni to ldirilgan xolda kliyent-pochta dasturini ishga tushiradi. Agar adresdan so ng savol belgisi qo yilsa, "&" belgisi bilan ajratilgan qo shimcha atributlarni ko rsatish mumkin; news:.. yangiliklar serveri konferensiyasiga murojaat yaratadi; telnet://... masofadagi mashinaga telnet-sessiyani ishga tushiradi; wais://... WAIS serverga murojaatni ishga tushiradi; gopher://... Gopher-serverga murojaatni ishga tushiradi; bog lanish turi va mashina adresi ko rsatilmagan joriy xujjat adresidan foydalaniladi va nisbiy murojaat yaratiladi. Masalan, link <A HREF="docs/title.html">Хujjatlar </A>docs katalogidagi title.html faylga murojaat yaratiladi (joriy faylga nisbatan). target atributi gipermatn ko rsatayotgan darcha (freym)ni aniqlaydi. Bu parametr faqat href parametri bilan birgalikda ishlatiladi. Uning qiymati yo mavjud freymlardan birining nomi, yoki quyidagi zaxiraga ajratib olingan nomlardan biri bo lishi mumkin: _self HREF parametrida aniqlangan xujjat joriy freymda aks etishi lozimligini ko rsatadi; _parent xujjat joriy freymni paydo qilgan ona freymda aks etishi lozimligini ko rsatadi. Boshqacha qilib aytganda _parent joriy freymni ishga tushiruvchi FRAMESET ni o z ichiga olgan darchaga murojaat etadi; 232

233 _top xujjat joriy freym tuzilmasining ona darchasida aks etishi lozimligini ko rsatadi; _blank xujjat yangi darchada aks etishi lozimligini ko rsatadi. Gipermatn murojaat konteyneri (ochish va yopish teglar) ichidagi matn <VODY> tegi atributlarida kontekst gipermatn murojaatlari uchun belgilangan rangda ajratiladi. Agar bir papkada joylashgan bir web-xujjatdan boshqasiga o tmoqchi bo lsangiz to liq adres yozish shart emas, <a href="fayl_nomi.htm">faylga murojaat</a> murojaatni yozish yetarli Хujjatlar o rtasida bog lanishlarini tashkil etish Web-sahifasidagi giperbog lanishlar xujjat matnining bir qismi bo lib hisoblanadi, shuning uchun u matn elementi kabi <A> tegi yordamida beriladi. Bu tegning yozilishi umumiy xolda quyidagi ko rinishga ega: <A HREF= URL TARGET= qiymat TITLE= alternativ matn > giperyuborish matni </A> Bu yerda HREF atributi siz giperaloqa o rnatmoqchi bo lgan Web-sahifaning adresi. Agar siz giperaloqa o rnatmoqchi bo lgan xujjat boshqa serverda joylashgan bo lsa, bu atributning qiymati Internetning (URL) to liq adresi ko rinishida (masalan, ) beriladi. Agar siz giperaloqa o rnatmoqchi bo lgan xujjat lokal serverda, ya ni giperaloqa o rnatilayotgan xujjatlar bir serverda joylashgan bo lsa, u xolda atributning qiymati qisqartirilgan URL ko rinishida (masalan, /LabPas/Lab1/htm ). Shuni ta kidlab o tish lozimki, agar zarur xujjat joriy (hozir biz ishlab turgan) xujjat bilan bir direktoriyaga joylashgan bo lsa, u xolda HREF atributining qiymati sifatida zarur xujjatning nomini yozish kifoya. Хujjatni brauzerda ochish qoidasini tasniflovchi ko rsatmalr TARGET atributi yordamida beriladi. Bu ko rsatmalar boshqa kodlardan quyi chiziqqa (pastki chiziq) simvoli bilan ajralib turadi. Bu atributning eng ko p ishlatiladigan qiymatlaridan biri TARGET= blank bo lib, bu murojaat qilingan HTML xujjatni brauzerning yangi oynasida ochilishi zarur ekanligini ko rsatadi. TITLE atributi altirnativ matnni yaratish uchun mo ljallangan. Agar foydalanuvchi sichqoncha ko rsatkichini giperyuborish matnining ustida biroz qimirlatmay tursa, u xolda kichikroq to rtburchakning ichiga yozilgan ko rsatma (matn) paydo bo ladi va u altirnativ matn hajjatning to liq tasnifini o z ichiga olishi mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, <A> tegi yordami bilan ichma-ich joylashgan bir tipdagi elementlarni tashkil etish mumkin emas. Boshqacha aytganda bir giperyuborishning ichiga ikkinchisini joylashtirish mumkin emas. 233

234 3.2. Хujjatning bo limlarida bog lanishlarini tashkil etish Agar Websahifa juda katta hajmdagi axborotlarni(materialni) o z ichiga olgan bo lsa, uning bir bo limidan boshqa bo limiga o tish ancha noqulay. Bunday xollarda giperyuborishlarni boshqa xujjatlarga emas, balki bir xujjat doirasida joylashgan bo lim yoki matnni ma lum bir qismiga qo yish zarurati paydo bo ladi. Shuning uchun Web-xujjat uzun (katta) bo lgan xollarda mazkur sahifa ichida murojaat o rantishga to g ri keladi Masalan, sahifa boshida uning mundarijasi, keyin shu faylning o zida mundarijada ko rsatilgan paragraf yoki boblarning mazmuni joylashtirilgan bo lsa, u xolda mundarijadan har bir bobga murojaat etish va murojaat manziliga belgi qo yish mumkin. Buning uchun <A> tegidagi name atributidan foydalanib, boshlang ich va yopish teglari ichidagi matn bo lagini manzil deb belgilash mumkin. HTML xujjatidagi giperyuborishlarni faollashtirganda brauzer ekranni shunday «aylantiradiki», natijada zarur bo lim yoki jumla uning yuqori qismiga joylashib qoladi. Хujjatni bo limlariga yuborish jarayonini tashkil etish shartli ravishda ikki bosqichga bo lish mumkin. Birinchi bosqich «xatcho p» deb ataluvchi maxsus belgilarni (metka)lani tayyorlash. Bu NAME atributining yordami bilan, ushbu xujjat doirasida ega bo lgan maxsus metkani «xatcho pga» berish asosida betakror amalga oshiriladi. Хujjatning belgi (metka) qo yilishi zarur bo lgan qismiga quyidagilar yoziladi: <A NAME= nishon_nom > bo limning sarlavhasi yoki tayanch ibora </A>. Murojaat uchun nom sifatida xujjatdagi lotin alifbosida yozilgan istalgan unikal so z-ko rsatkichni tayinlashimiz mumkin. Masalan: <A NAME="part">1 bo lim </A>. Endi belgilangan matnga xujjat nomidan keyin kiritgan ko rsatkichimiz orqali bemalol murojaat etishingiz mumkin. Хujjatni bo limlarga yuborishni tashkil etishning ikkinchi bosqichi yuborishning (murojaat matn) o zini yaratishdan iborat. Bu quyidagi farmoyish yordami bilan amalga oshiriladi: <A HREF= #nishon_nom > murojaat matni</a> <a herf =...> tegidagi aloqa matn ostida maxsus belgilab qo yilgan o tish joyini ko rsatadi. Shu o rinda aloqa joyidagi "#" belgisiga ahamiyat bering (u zarur!), u nishon nomi oldida bo lishi zarur. Har xil noqulayliklarni oldini olish uchun, «nishon» nomini yozish uchun lotin alfavitining harflaridan foydalanish maslahat beriladi. Giperyuborishdan foydalanib bo limni chaqirganda «nishon» nomi «#» simvolidan keyin yoziladi. Masalan, link <A HREF="document.html#part">1 bo lim </A> sizni document.html faylining"part" bo limiga, link <A HREF="#bottom"> xujjat oxiriga </A> - joriy xujjatning "bottom" bo limiga jo natadi. Shuni ta kidlab o tish kerakki, ushbu algoritmni boshqa bir xujjatning zarur bo limiga o tish uchun ham ishlatsa bo ladi. Boshqa xujjatning qandaydir bir bo limiga murojaat qilish uchun chaqiruvchi tegdan «nishon» nomidan oldin xujjatning Internet adresi (URL) ko rsatadi. Bunday xolda _blank qiymatiga ega bo lgan TARGET atributidan ham foydalanish maslahat beriladi. Bir xujjatdan 234

235 boshqa bir xujjatning qandaydir bo limiga o tish farmoyishi umumiy xolda quyidagi ko rinishga ega bo lishi mumkin: <AHREF= TARGET= _blank > murojaat matni </A> 3.3. Elektron pochta adresi va fayl ob ektlaridan foydalanib giperaloqalarni tashkil etish Internet tarmog i bilan ishlash jarayonida siz shunday giperyuborishlarga duch kelib qolasizki, ular aktivlashtirilganda kompyutega o rnatilgan pochta dasturi avtomatik ravishda ishga tushib ketadi. Natijada adres maydoni to ldirilgan elektron xat blanki (formasi) jo natishga tayyor xolda ekranda paydo bo ladi. Ayrim xollarda xatning Subjtcn maydoni ham to ldirilgan bo ladi. Bu giperyuborishlarni ham <A> tegidan foydalanib amalga oshirish mumkin. HTML kodida elektron pochtaning adresiga murojaat qilish quyidagi ko rinishda yozilishi mumkin: <AHREF= mailto:user_1@tashserver.uz?ccquser_2@tashserver.uz,-user- 3@tashserver.uz subjectqxat_mavzu> murojaat (yuborish) matni </A> Keling, endi HREF atributining yuqorida keltirilgan hamma parametrlarini birma-bir ko rib chiqaylik. Bu yerda birichi bo lib mailto: ko rsatmasi yozilgan. Uning yordamida avtomatik ravishda yaratilgan xatni qayerga jo natish zarur bo lsa, ana o sha elektron pochtani asosiy adresi o ziladi. Elektron pochta adresiga giperyuborishni amalga oshirishda HREF atrributining eng qisqa ko rinishda yozish uchun faqat bu ko rsatmani va qandaydir adresni ko rsatish mumkin. & Subject funksiyasining yordami bilan yuborilayotgan xabar mavzusini berishi mumkin. HTML xujjat bilan serserda saqlanayotgan qandaydir bir fayl masalan, archivifile. Zip arxivi, orasida giperaloqani tashkietishl ham giperyuborish asosida amalga oshiriladi. Buning uchun HTML xujjatning qandaydir bir qismida fayl ob ektga giperyuborish yozilgan bo lishi zarur. Bunday giperyuborish ustiga sichqoncha kursorini joylashtirib, so ng o ng tugmachasi bosilsa lokal kompyuterdan uzoqda serverdagi ushbu fayl avtomatik ravishda foydalanuvchining lokal kompyuteriga yuklanadi. HTML xujjatni serverdagi faylga giperyuborishni tashkil etish formatini quyidagicha yozish mumkin: <AHREF= http// > giperyuborish matni <IA>. Elektron pochta orqali murojaat <a href=mailto:pochta@mail.ru>pochta@mail.ru</a> ko rinishda yozish ham mumkin. Ayrim xollarda fayl ob ekt bilan giperaloqani amalga oshirish uchun bu ob ektga URL yozishda file:// old qo shimchasidan (prifksdan) foydalaniladi. Ammo bu usul, asosan, lokal kompyuterga joylashgan fayl ob ekttiga giperyuborishni tashkil etish uchun tadbiq qilinadi. Agar faylni yuklash FTP protokoli bo yicha amalga oshirish rejalashtirilgan bo lsa, u xolda ftp:// old qo shimchasidan foydalaniladi. Agar zurur fayl bilan uni chaqiruvchi xujjat bir direktoriyada joylashgan bo lsa, u xolda HREF atributining qiymati sifatida faqat uning nomini ko rsatish mumkin. 235

236 Gipermatn tushunchasi o zaro bog liq axborotlarni tashkil etish usuli sifattida Internet texnologiyasidan ancha oldin paydo bo lgan. Gipermatn texnologiyasi xujjatni ko p o lchamli matn shaklida tasvirlaydi va foydalanish uchun qulaylik yaratadi. Hozirgi paytda gipermatn texnologiyasini tadbiq etish sohasi juda keng. Zamonaviy dasturiy vositalarning deyarli hammasidagi yordam (help) tizimi gipermatn texnologiyasi asosida yaratilgan. Gipermatn-bu oddiy matn va grafik axborotlar bilan bir qatorda, boshqa xujjatlar bilan bog lanishlarga ega bo lgan xujjatdir. Bu bog lanishlar ushbu xujjatlar grafik ob ektiga yoki matn bo lagi ichiga qo yilgan. WEB-sahifasi gipermatn texnologiyasi asosida yaratiladi. Undagi giperbog lanishlar xujjat matnining bir elementi bo lib hisoblanadi va <A> juft tegi yordamida yoziladi. Bu teg va uning atributlari yordami bilan turli xil bog lanishlarni tashkil etish mumkin. HTML xujjatdagi matnni formatlash 4.1. Shrift, uning o lchami va rangini o zgartiruvchi teglar Matnni formatlash kompyuter ekranida xujjatni ko rinishini o zgartirishning eng qulay usullari hisoblanadi. Matnni formatlashning barcha teglarini ikki sinfga ajratish mumkin: jismoniy va mantiqiy formatlash teglari. Ko pincha sirtdan har xil bo lgan teglar qo llanganda bir xil natija berishi mumkin. <FONT> juft tegi shrift parametrlarini boshqarish imkoniyatini beradi. U albatta quyidagi uch atributlardan birini o z tarkibiga olishi kerak: COLOR, FACE, SIZE. Masalan, <FONT COLOR= GREENS >. Umumiy xolda <FONT> juft tegining yozish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <FONT FACE= qiymat_1 SIZE= qiymat_2 COLOR= qiymat_3 > FACE atributi shriftlarning to la komplektini beradi. Bu atributning qiymati <FONT> va </FONT> teglarining orasiga joylashtirilgan matnni ko rish uchun rejalashtirilgan shrift nomi. Maslan, <FONT FASE = Arial >. Ushbu matn Arial shriftidan foydalanib yozilgan </FONT>. Matnni ekranga chiqarish uchun zarur bo lgan shriftning o lchamini SIZE atributi ko rsatadi. Bu atributning qiymati (parametri) absolyut yoki nisbiy miqdorda berilishi mumkin. Parametr sifatida absolyut miqdor shrift balandligini punktlarda ko rsatuvchi, 1 dan 6 gacha bo lgan oraliqdagi butun son nazarda tutiladi. Nisbiy miqdor esa, plyus yoki minus ishorali butun son bo lib, brauzer foydalanayotgan odatdagi shriftga nisbatan o lcham oshirilishi yoki kamaytirilishi zarur bo lgan puyektlar soni. Masalan, <FONT SIZE= 2 >. Ushbu matn, odatdagi xujjat matniga shirftning kattaligiga nisbatan, ikki punktga kichik shrift bilan yozilgan </FONT>/ Shrift rangini o zgartirsh uchun COLOR atributi ishlatiladi. Bu atribut qiymatining o rniga tanlanayotgan rangga mos raqamli kodni yoki bu rangni belgilovchi simvolik nomini qo yishimiz mumkin. Shuni ta kidlab o tish zarurki,<font> juft tegidan foydalanganda uning atributlaridan ayrimlarini tashlab yuborish mumkin. 236

237 4.2. Shriftning yozilishini o zgartiruvchi teglar 4.3. Odatda, odam boshqalar bilan suhbatlashganda u yoki bu so zga urg u beradi. Shunday qilib, biz nimaga alohida e tibor berish kerakligini suhbatdoshimizga ko rsatamiz. Yozma nutqda esa bunday imkoniyatdan xoli. Ammo, biz so zlarni ajratib yozishning turli usullaridan foydalanishimiz mumkin. Matnning zarur qismini qalin (Bold) shrift bilan ajratib ko rsatish mumkin. Buning uchun <b> va </b> teglaridan foydalanish kerak. Masalan: <B> Ushbu matn qalin shrift bilan yozilgan </B>. Ayrim so zlarni tagiga chizish (Underline) mumkin. Bunday xollarda <U> va </U> teglari qo llaniladi. Masalan: <U> Ushbu matn so zlarining tagiga chizilgan </U>. Ko p xollarda ajratib ko rsatish uchun kursiv (Italie) shrifti ishlatiladi. Buning uchun <i> va </i> teglari xizmat qiladi. Masalan: <i> Ushbu matn kursiv (qiya bosma harf) bilan yozilgan </i>. Bu teglarni bir-birining ichiga yozish mumkin. Masalan, matnni qalin kursiv shrift bilan ajratib ko rsatish quyidagicha amalga oshiriladi: <B><i> Ushbu matn qalin kursiv bilan yozilgan </B></i>. Ammo, HTML tilining yaratuvchilari bu teglardan ehtiyotkorlik bilan foydalanishni maslahat beradi. Chunki, hamma brauzerlardagi interpretatorlar ularni to g ri tushuna olmaydi. Shuning uchun ham ularga o xshash bo lgan va mantiqiy ajratib ko rsatish farmoyishlari deb ataluvchi boshqa farmoyishlardan foydalanishni maslahat beradi. Ular bir xil funksiya bajaradi, ammo yozish sintaksisi biroz boshqacharoqdir. <EM> matn kursiv shrift bilan yozilgan </EM>. <STRONG> matn qalin shrift bilan yozilgan </STRONG>. Matnni ajratib ko rsatishning yuqorida ko rib o tilgan teglardan tashqari, yana birqancha matn unsirlari mavjud bo lib, ular turli usullar bilan foydalanuvchining diqqatini u yoki bu so zlarga qaratish imkoniyatini beradi. Ularning orasidan quyidagilarni ta kidlab o tish zarur. Хujjatning biror qismidagi matnni ustiga chizib chiqish uchun <STRIKE> juft tegi ishlatiladi. Bu tegning yozilish sintaksisi quyidagicha: <STRIKE> Ushbu matnning ustiga chizilgan </STRIKE>. Matnni qatorning quyi qismiga kichik harflar bilan yozish imkoniyatini <SUB> juft tegi beradi. <SUB> tegining yozilish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: Matn1 <SUB> Matn2 </SUB> Ushbu qator brauzerning oynasida quyidagi ko rinishga ega bo ladi: Matn1Matn2 Matnni qatorning yuqori qismiga kichik harflar bilan yozish uchun <SUP> tegidan foydalaniladi. Bu tegning yozilish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: Matn1 <SUP> Matn2 </SUP> Bu qator kodlarini qayta ishlash natijasida quyidagiga ega bo lamiz: Matn1 Matn2 Matnning o zgarmas (fiksirlangan) shrift bilan yozilgan qismini ekranga chiqarish <TT> tegi yordamida amalga oshiriladi. Matnning fiksirlangan shriftlar 237

238 bilan yozilgan qismi teletayp usulda yozilgan matn (yoki qisqacha talayetayp matni) deb ataladi. Bu shrift asosan dastur matnini (listigini), ekran formalari va foydalanuvchining farmoyishlarini anglatadi. Bu tegning yozilish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <TT> Ushbu matn teletayp shrifti bilan yozilgan </TT>. Matnning bir qismini katta o lchamli harflar bilan ekranga chiqarish imkoniyatini <BIG> tegi beradi. Bu tegdan foydalanish natijasida normal shriftlarning o lchami bir punktga ortadi. <BIG> tegini yozilish sintaksisi quyidagicha:<big> Ushbu matn odatdagi (normal) shriftdan bir punktga katta shrift bilan yozilgan </BIG>. Matnning bir qismini kichik harflar bilan, ya ni normal shriftdan bir punktga kichik bo lgan shriftlar bilan ekranga chiqarishni <SMALL> tegi amalga oshiradi. Bu tegni yozilish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <SMALL> Ushbu matn odatdagi (normal) shriftdan bir punktga kichik harflar bilan yozilgan </SMALL>. Shuni yodda tutish kerakki, matnni ajratib yozishda juda ehtiyot bo lish kerak. Chunki, qalin, qiya (kursiv) yoki tagiga chizilgan shriftlar bilan yozilgan matn bilan ishlash ancha qiyin, uni o qish ko zni tez charchatadi va diqqatni tez-tez bo lib turadi. Shuning uchun agar so zlarni ajratib yozishni iloji boricha kamroq ishlatish, ya ni faqat juda zarur bo lgan xollardagina ishlatish tavsiya etiladi. Shriftning yozilishini o zgartiruvchi teglarining ruyxati 2 jadvalda keltirilgan. Axborot turini boshqarish teglarining ruyxati 3 jadvalda keltirilgan. 2-jadval. Тeg qiymat <I>...</I> <B>...</B> <ТТ>...</TТ> <U>...</U> <S>...</S> <BIG>...</BIG> <SMALL>...</SMALL> <SUB>...</SUB> <SUP>...</SUR> Kursiv (Italic) Qalin (Vold) Тeletayp Ostiga chizilgan Ustidan chizilgan Katta o lchamli shrift Kichik o lchamli shrift «Satr osti» belgilar «Satr usti» belgilar 3-jadval. 238

239 Тeg qiymat <ABBR> </ABBR> Abbreviatura <ACRONYM> </ACRONYM> Akronim <YeM>...</YeM> <SIТE>...</SIТE> <STRONG>...</STRONG> <SODE>...</SODE> <SAMR>...</SAMR> <KVD>...</KVD> <VAR>...</VAR> <DFN>...</DFN> <Q>...</Q> Тipografik qalinlashtirish, ajratish Sitatalar Matnni qalin shrift bilan yozish Kodni tasvirlash(masalan,"dastur kodi") Belgilar ketma-ketligi (namuna) Klaviaturadan kiritish O zgaruvchi Тa rif Qavsga olingan matn Masalan: <FONT color=red size=-1 face="times New Roman">qizil matn joriysidan bir o lchamga kichikroq, shrift nomi Times New Roman </FONT> Matnning negiz o lchami <BASEFONT size="o lcham"> tegida ko rsatiladi. Simvollarni jismoniy formatlashning boshqa teglari 2-jadvalda keltirilgan, mantiqiysi 3-jadvalda. <BLINK> matnni o chib-yondiradi. U faqat Netscape Navigator brauzerida ishlaydi. Juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Formati: <BLINK> o chib-yonuvchi matn </BLINK> <MARQUEE> matnni harakatlantiradi (yuqoridan pastga yoki u yoqdan bu yoqqa). Formati: <MARQUEE behavior=alternate scroll slide direction=down left right up > matn </MARQUEE> behavior atributi skrolling (harakatlanish) ko rinishini aniqlaydi: alternate chapdan o ngga tebranish; scroll matnni direction orqali ko rsatilgan yo nalishda harakatlantirish, ekran chetiga yetgan matn qarama-qarshi tomondan chiqib keladi; slide scroll ga o xshash, lekin matn faqat bir marta harakatlanadi va to xtaydi. direction atributi skrolling yo nalishini aniqlaydi: down pastga; left o ngdan chapga (indalmaganda); right chapdan o ngga; up yuqoriga. 239

240 4.3. Matnni tekislash teglari Matnlarni tekislashning ayrim usullarini yuqorida ko rib chiqqan edik. Bu yerda yuqorida ko rib o tilgan abzats tegining atributlarisiz matnning ma lum bir qismini tekislash farmoyishlarini ko rib chiqamiz. HTML tili brauzer oynasidagi xujjatning bir necha ob ektini ma lum bir o rinlarga joylashtirish uchun mo ljallangan teglarga ega. Web-sahifasidagi ob ektlarning ma lum bir qismi ekranning chap tomoniga nisbatan tekislash uchun <LEFT> va </LEFT> teglaridan foydalanish mumkin. Bu teglarning yozilishi quyidagi ko rinishga ega: <LEFT></LEFT> Bu HTML kodlarida yozilgan matnning bir qismi <LEFT> va </LEFT> teglarining orasidagi hamma ob ektlar ya ni matn, jadval va grafiklar ekranning chap tomoniga nisbatan tekislanadi. HTML-xujjatdagi matn, jadval va grafik ob ektlarning ma lum bir qismini ekranning markaziga nisbatan tekislash uchun <CENTER> va </CENTER> teglaridan foydalanish mumkin. Bu teglar quyidagi ko rinishda yoziladi: <CENTER> Bu HTML kodlari yordamida tekislangan matnning bir qismi </CENTER> Ushbu teglarning <CENTER> va </CENTER> orasiga hamma ob ektlar ekranning markaziga nisbatan tekislanadi. Agar HTML-xujjatdagi ob ektlarning qandaydir bir qismini ekranning o ng tomoniga nisbatan tekislash zarurati tug ilsa, u xolda <RIGHT> va </RIGHT> teglarida foydalanish mumkin. Bu teglarning yozilishi ham yuqoridan tekislash teglariga o xshash. Endi ko rib chiqilgan teglardan foydalanib matnni tekislashga doir bir misol ko ramiz. <LEFT> HTML-xujjatdagi boshlovchi va tamomlovchi LEFT juft teglari orasiga yozilgan matnni ushbu qismi ekranning chap tomoniga nisbatan tekislanadi. Brauzer oynasida bu matn chap tomonga nisbatan tekislanadi. </LEFT> <RIGHT> matnningg ushbu qismi esa RIGHT juft teglarining orasiga joylashgan bo lib, u ekranni o ng tomoniga nisbatan tekislanadi. Bu matn esa brauzer oynasida o ng tomonga nisbatan tekislangan. Bunday tekislangan matnni o qish ancha qiyin, ammo u o ziga diqqatni o ziga tez jalb qiladi. Shuning uchun sarlavhalarni va epigraflarni yozishda ular ko p qo llaniladi. </RIGHT> <CENTER> Bu matn CENTER juft teglari orasiga joylashgan, shuning uchun u ekranni markaziga nisbatan tekislanadi. Bu teglar qisqa sarlavhalarni formatlash uchun ishlatiladi, ammo markazga nisbatan tekislangan katta matnni o qish juda qiyin. </CENTER> Ko p xollarda tartiblangan axborot ro yxatlar ko rinishida taqdim etish juda qulay bo ladi. Bunga biror ishni bajarish uchun ko rsatish, ob ektlar yoki predmetlarni sanab o tish misol bo ladi. 240

241 4.4. Ro yxatlar yaratish Ro yxatlar yaratish uchun quyidagi teglar mavjud: <UL> belgilangan (markirovannыy); <OL> tartiblangan (numerovannыy); <LI> ro yxat elementlarini sanash; <LH> ro yxat nomi; <DL> ta riflar ro yxati; Web-sahifadagi ro yxatlar turli ko rinishga ega bo lib, ular quyidagilardan iborat: belgilangan ro yxatlar, nomerlangan ro yxatlar, ta riflar ro yxatlari va ichmaich joylashgan ro yxatlar. Belgilangan (markerlangan) ro yxat. Belgilangan (markerlangan) ro yxat yaratish tegi ushbu formatga ega: <UL type = disc circle square title= suzib chiquvchi yordam > </UL> type atributida belgilash markeri turi ko rsatiladi: disc bo yalgan doira (boshqa qiymat ko rsatilmasa); circle aylana; square kvadrat. Ro yxatning har bir elementi <LI> tegidan boshlanadi, uni yopmasa ham bo ladi. Formati: <LI type = "disc circle square"> </LI>. Belgilangan (markerlangan) ro yxat (Umardered List) quyidagi ko rinishga ega: «ShARQShUNOSLIK INSТIТUТI» AХBOROТ RESURS MARKAZI QUYIDAGI KURSLARGA QABUL E LON QILADI: Kompyuter savodxonligi (Windows, Word, Exsel) Kompyuter grafikasi (PhotoShop, Coreldrew) Chet tili( ingliz, nemis, fransuz) Bank ishi Ish yurutuvchi Bunga o xshash belgilangan ro yxatlarni tashkil etish uchun HTML tilida <UL> juft tegidan foydalanish mumkin. Ro yxatning har bir elementi oldin ma lum bir belgi (nullet) turishi kerak. Bu <LI> yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun ro yxatning har bir elementini quyidagicha yozish kerak: <LI> Ro yxatning bir elementi </LI>. Sarlavha yoki ro yxatni belgilash uchun tilning LH elementidan foydalaniladi. Sodda misol keltiraylik: Ro yxat nomi 1 - qiymat 2 - qiymat. N - qiymat. HTML tilida bunday belgilangan ro yxatni <UL> buyrug i yordamida quyidagicha ko rsatish mumkin: <UL type ="disc"> <LH> Ro yxat nomi </LH> <LI> 1 - qiymat</li> <LI> 2 - qiymat</li> 241

242 <LI> n - qiymat</li> </UL> Тartiblangan (nomerlangan) ro yxatlar. Тartiblangan ro yxat yaratish tegi ushbu formatga ega: <OL type = 1 A a I i start=n title= suzib chiquvchi yordam > </OL> Bu yerda ham type atributida belgilash markeri turi ko rsatiladi. type atributlari tarkibiga <OL> ning quyidagi buyruqlari kiradi: "1" oddiy arab raqamlari 1, 2, 3, ; "I" bosh harfli I, II, III, IV, rim raqamlari; "i" kichik harfli i, ii, iii, rim raqamlari; "A" bosh A, V, S va hokazo harfli belgilash; "a" kichik a, b, s va hokazo harfli belgilash. start atributi qayerdan boshlab belgilashni ko rsatadi. Masalan, agar type atributi "1" ga teng bo lsa va start atributi "5" bo lsa, raqamlash 5 dan boshlanadi. Agar type "A", start esa "D" bo lsa, belgilash D dan boshlanadi. Ro yxatning har bir elementi <LI> tegidan boshlanadi. Uning value atributi qiymati ro yxatdagi joriy element nomerini o zgartirish imkonini beradi, o z-o zidan keyingi elementlarning ham nomerlari o zgaradi. Nomerlangan ro yxat (Ordered List) quyidagi ko rinishga ega: OpenTextIndex mashinasida qidiruvni tashkil qilish quyidagicha amalga oshiriladi: 1. Ixtiyoriy uzunlikdagi so z yoki jumlani words (alohida so zlar), phrase (jumla, ibora) bokslaridan tanlab qidiruv qolipining birinchi oynasiga kiritiladi. 2. Berilggan so z yoki ibora bo yicha qidiruv bajarilishi kerak bo lgan, Webxujjatning sohasi tanlanadi (keltiruvchi opsiyalar quyida qayd etiladi). 3. Qidiruv jarayonida bittadan ortiq ibora yoki atamalar ishlatilganda, qidiruv terminlarini birlashtirish uchun (AND, OR, BUT, NOT) mantiq operatorlaridan foydalanish mumkin. 4. Qolipni tozalash va yangi qidiruvni tashkil qilish uchun Clear tugmasi (konpkasi) bosiladi. 5. Yangi qidiruvni boshlash uchun Search tugmasi bosiladi. Bu kabi nomerlangan ro yxatlarni tashkil etish uchun HTML tilda <OL> juft tegidan foydalanish mumkin. Masalan: <OL type=a start=3> <LH>Fan nomlari</lh> <LI>Axborot texnologiyalari</li> <LI>Internet texnologiyalari</li> <LI value=7>informatika</li> <LI>Matematika</LI> </OL> Brauzerda bu ushbu ko rinishda bo ladi: 242

243 Fan nomlari S. Axborot texnologiyalari D. Internet texnologiyalari Ye. Informatika F. Matematika Тa riflar ro yxatlari. Тa riflar ro yxatlarida har bir qiymat uchun ikki satr ajratiladi. Ikkita element: DT aniqlanuvchi atama (Definition Term) va DD ta rif tavsifi (Definition Data) yordamida har bir qiymat aniqlanadi. Тa rif(atama va ularning tavsif)larning standart ro yxati: <DL> <LH>Ro yxat nomi</lh> <DT> 1- atama nomi <DD>1 - atama tavsifi <DT> 2 - atama nomi <DD> atama tavsifi... </DL> <DL> tegi ro yxatni ixchamlovchi shart bo lmagan compact atributini ishlatishi mumkin. Juda katta ro yxatlarda ishlatish uchun qulay. U bayroqcha bo lib qiymat talab etmaydi. Masalan: <DL compact> <DT>Uzbekiston <DD>Urta Osiyo <DT>Quyon<DD>2011 yil Quyon yili... </DL> Uning brauzerdagi ko rinishi: Uzbekiston Urta Osiyo Quyon 2011 Quyon yli Ichma-ich joylashgan ro yxatlar. Ichma-ich joylashgan ro yxatlar (Nested Lists) quydagi ko rinishga ega: Pascal tilida sonli ma lumotlarning asosiy tiplariga quyidagilar kiradi: Butun sonlar: Shortint; Integer; Longint; Byte; Word. 243

244 Haqiqiy sonlar: Real; Single; Double Extended. Bunga o xshash ichma-ich joylashgan ro yxatlarni tashkil etish HTML tilda quyidagicha amalga oshirilishi mumkin: <P> Pascal tilida sonli ma lumotlarning asosiy tipiga quyidagilar kiradi: <OL> <LI> Butun sonlar </LI> <UL> <LI> Shortint; </LI> <LI> Integer; </LI> <LI> Longint; </LI> <LI> Byte; </LI> <LI> Word. </LI> </UL> <LI> haqiqiy sonlar </LI> <UL> <LI> Real; </LI> <LI> Single; </LI> <LI> Double </LI> <LI> Extended. </LI> </UL> </OL> </P> 4.5. Ro yxatlar matnini formatlashda <BODY> tegining atributi HTML-xujjatning asosiy qismini ko rsatuvchi <BODY> tegi haqida oldingi bo limda gapirilgan edi. Shuni qo shimcha qilib aytish kerakki, bu farmoyish ham atributlarga ega bo lishi mumkin. Uning atributlaridan foydalanish ko p xollarda juda foydali bo ladi, ayrim xollarda esa0bu zarur. Umumiy xolda <BODY> juft tegining yozilish sintaksisi quyidagi ko rinishga ega: <BODY BACKGROUND= URL BGCOLOR= qiymat1 TEXT= qiymat2 LINX= qiymat3 VLINX= qiymat4 ALINX= qiymat5 > 244

245 HTML-xujjatining asosiy qismi </BODY> Bu yerda BACKGROUND atributi Web-sahifasigaqandaydir bir fon (sahifaning orqa planida ko rinib turadigan qismi) tasvirni joylashtirish uchun xizmat qiladi. Fon tasviri joylashgan URL bu atributning qiymati sifatitda yoziladi. URL qiymattini Internetning to liq adresi ko rinishda (masalan, http=// nom.gif ), yoki ushbu tavir saqlanayotgan hozirgi (siz ishlab turgan) server direktoriyasiga ishni ko rsatuvchi yo lni qisqacha adresi ko rinishda (masalan, /imags/fayl_nom.gif ). Agar fon tasvirini saqlovchi fayl bilan undan foydalanuvchi HTML fayl bir papkada joylashgan bo lsa, u xolda faqat grafik faylning nomini ko rsatish mumkin. ТEХТ atributi yordamida xujjatning hamma qismi uchun matn rangini berish mumkin. Ammo, shuni yodda tutish kerakki, <BODY> tegida ushbu atribut bilan tayinlangan (berilgan) rang xujjatni ma lum bir qismida <FONT> farmoyishini COLOR atributi bilan o zgartirish mumkin. Хujjatning hamma qismi uchun fon rangini BGCOLOR atributi yordamida amalga oshiriladi. Bu xolda ko rsatilgan rangga Web-sahifaning hamma qismi yaxlit bo yaladi. BGCOLOR va BACKGROUND atributlari birga ishlatilishi ham mumkin, ammo oxirgi atribut prioritetga (ustunlikka) ega. Agar har ikkala atribut berilgan bo lsa, u xolda avval Web-sahifa BGCOLOR atributi bilan berilgan rang bilan bo yaladi va uni ustiga BACKGROUND atributi bilan berilgan tasvir joylashtiriladi. Hali kirilmagan gepiryuborishning rangini joylash imkoniyatini LINK atributi beradi. Odatda, unga blue (#0000FF) qiymati beriladi. O z navbatida VLINK atributi kirilgan yuborishni (ssыlka) rangini ko rsatadi. Odatda u purple (#800080) qiymatiga ega. ALINK atributi esa faol giperyuborish rangini, ya ni giperyuborishning ustiga sichqoncha ko rsatkichini keltirib, so ng uning tugmachasini bosgan lahzadan boshlab, to chaqirilayotgan resurs yuklangungacha bo lgan lahza orasidagi rangni ko rsatish uchun xizmat qiladi. Odatda bu atribut ham purple qiymatiga ega bo ladi. Ko rinib turibdiki, <BODY> atributlarining hammasi, BACKGROUND atributidan tashqari, ranglarni ko rsatish uchun ishlatiladi. Ko rib chiqilgan hamma atributlarga ega bo lgan <BODY> tegi quyidagi ko rinishga ega bo lishi mumkin: <BODY BACKGROUND= BGCOLOR= # TEXT= FFFFFF LINK= # VLINK= # ALINK= FF0000 > HTML-xujjatningasosiy qismi </BODY> Maxsus simvollar va ularni HTML kodida yozish Тeglardan tashqari, HTML elementlariga HTML xujjatlarda brauzer tarafidan noto g ri talqin etilishi mumkin bo lgan maxsus simvollarni ishlatishga mo ljallangan CER (Character Entity Reference) ham kiradi. Aytaylik biz brauzerga til xaqidagi shu 245

246 xujjatni taqdim etsak, u <BODY> yozuvni albatta buyruq shaklida tushunadi, biz esa shu teg xaqidagi satrlarni kiritmoqchimiz. Mana shu o rinda CER dan foydalaniladi. Masalan, HTML xujjatda "<" belgini kiritish uchun, uni < ga, ">" ni esa > ga almashtirish lozim. Ya ni agar matnda <BODY> HTML satri berilsa, ekranga <BODY> chiqadi. Har bir maxsus simvol "&"-ampersantdan boshlanadi. CER nomlari simvollar registriga ahamiyat beradi, ularni nom ko rinishidan tashqari ularni 3 xonali kodlari ko rinishida ham berish mumkin &#nnn;. 4-jadvalda tez-tez ishlatiladigan CER lar va ularning sonli kodlari keltirilgan. 4-jadval. Sonli kod Nomli ko rinish Simvol Тa rif " " " Qavs & & & Ampersant < < < Kichik > > > Katta Uzluksiz bo sh joy O Тeskari undov belgisi o Sent Funt Valyuta Yena Umlyaut Kopirayt «««Chapburchak qavs Qayd etilgan savdo markasi 5 Gradus ± ± ± Plyus - minus»»» o ng burchak qavs қ q q xarfi ғ g g xarfi 5.1. Gorizontal chiziq yaratish usullari Gorizontal chiziq <HR> tegi yordamida yaratiladi. Ushbu teg ekranga gorizontal chiziq xosil qiladi. Uning quyidagi atributlari mavjud: align = center left right, boshqa qiymat ko rsatilmaganda left ga teng; size balandlik o lchami, boshqa qiymat ko rsatilmaganda 2 ga teng; width = n m% - uzunlik, piksel yoki protsentlarda ko rsatiladi; noshade hech qanday qiymat qabul qilmaydi, birorr rang bilan to ldiradi. Misollar: <hr> <hr align=center size=3 width=50> <hr align=right size=4 width=30% noshade> 246

247 5.2. Chiziq turlari (1) <Hr align="right"> (center yoki left) (2) <Hr width="30%"> (chiziq eni protsent/pikselda) (3) <Hr size="6"> (chiziq qalinligi) (4) <Hr NoShade> (xajmini bekor qilish) (5) <Hr color="cc0000"> (chiziq rangi, faqat IE) HTML xujjatga grafik ob ektni joylashtirish va tarmoq texnologiyasining grafik formatlari Ko p xollarda grafik illyustratsiyalar Web-xujjatlarning ajralmas qismi bo lib xizmat qiladi. Hozirgi paytda Web-sahifada grafik elementlarni tasvirlash uchun asosan ikki xil formatdan foydalaniladi. Ular GIF va JPEG farmatlaridir. Hozirgi paytda Internetdagi grafik ob ektlarning 90 foyizi GIF va JPEG farmatlarida saqlanadi. Web-sahifalarini kompter ekranida ko rsatish (aks etirish ) uchun mo ljallangan grafik brauzerlarning xammasi bu formatdagi fayllar boshqa fayllardan ajrata oladi va ularni ekranga aks ettiradi. Bu formatlar uchun tasvir sifatini yuqotish hisobiga, u saqlayotgan fayl o lchamini kamaytirish algoritmlari asos qilib olingan. GIF formati 1978 yilda ikki Isroillik olim Yakob Zif (Jacov Ziv) va Abraxam Lempel (Abraham Lempel ) ma lumotlarni yuqotmasdan axborotlar hajmini qisqartirishning prinsipial yangi algoritmini ishlab chiqdilar, va unga LZ78 deb nom berdilar. Bu algoritmning tuzilish prinsiplari haqidagi axborot hamma uchun ochiq edi, natijada amerikalik dasturlovchi Тerri Uelch (Terry Welch) uni mukammallashtirdi va yangi algoritm nomiga o z familiyasini bosh harfini qo shib, uni LZW nomi bilan patentladi. U ham Yakob Zif hamda Abraxam Lempel kabi o z algoritmini hamma hoxlovchilar uchun foydalanishga taqdim etdi. Bunday hoxlovchilardan biri CompuServe Inc. kompaniyasining xodimi Bob Berri (Bob Berry) bo lib, u 1987 yilda LZW asosida prinsipial yangi grafik formatini yaratdi. Bu grafik format GIF (Graphic Interchange Format) ma lumotlarni qisqartirish uchun LZW algoritmidan foydalandi va bu jarayon ayrim adabiyotlarda kompressiya deb ataldi. Bu paytlarda Тerri Uelch tomonidan tashkil qilingan Unisys kompaniyasi (LZW algoritmining avtorlik huquqi unga tegishli bulgani uchun) faqat komp yuter uchun apparat ta minotini ishlab chiquvchilar GIF standartidan foydalanganliklari uchun ma lum bir miqdorda haq berar edi. Masalan, modemlarni ishlab chiqaruvchilardan ushbu standartdan foydalanganlari uchun. Dasturiy ta minotni ishlab chiqaruvchilardan kommision to lovlar olinmas edi. Ammo 1994 yilning qishda Unisys kompaniyasi moliyaviy muammoga duch keldi va LZW standartidan foydalanish tijorat asosida amalga oshirilishini e lon qildi, natijada foydalanuvchilar haq to lashga majbur bo ldi. Bu avtomatik ravishda GIF formatini dunyoda birinchi pullik grafik formatiga aylantirdi va Internet foydalanuvchilari orasida norozilik to lqini paydo bo lishiga sabab bo ldi. Chunki, bu davrda Web-sahifalarining juda katta qismiga GIF elemenlari tadbiq qilingan edi. Shunga qaramasdan GIF grafik formati hozirgi kunda ham Internet tarmog ida juda 247

248 keng foydalaniladigan formatlardan biri. Bundan tashg ari bu formatdagi grafik ob ktini Web-sahifaga joylashtirgan odam hech qanday to lov to lashga majbur emas, chunki yuqorida keltirilgan moliyaviy talab, birinchi navbatda GIF bilan ishlaydigan dasturiy ta minotni ishlab chiqaruvchilarga tegishlidir. Bu standartning kelajak taqdirini belgilovchi xolat hozirda hal qilingan. LZW algoritmining imkoniyatlari tufayli GIF standarti yakuniy grafik fayl hajmini boshlang ich tasvirga nisbatan sezilarli darajada qisqartirish imkoni hosil bo ladi. Bu juda o xshash ranglarni birga qo shib yuborish usuli bilan amlaga oshiriladi. Masalan, agar rasmning tarkibida bir necha o xshash (misol uchun havo rang, och havo rang, to q havo rang) iborat parchalar mavjud bo lsa, ular bir xil, ya ni havo rang rang bilan kodlashtiriladi. Тasvir haqidagi axborot GIF standartining faylda satr(qator) bo ylab yoziladi, ya ni bir piksel balandligidagi satrlarni tasniflovchi massivdan iborat. Ushbu format fiksirlangan, boshqacha aytganda indekslashtirilgan palitraga tayanadi. Ammo bu palitradagi ranglarning soni 256 dan oshmaydi. Shuni ta kidlab o tish kerakki, HTML xujjatlarda GIF standartidan faqat chizilgan grafik ob ektlarni, ya ni diagrammalar, chegarallovchi chiziqlar, tugmachalar va sahifani bezovchi boshqa elementlarni kompyuter ekarnida aks ettirish uchun ishlatiladi. Boshqa xollarda, masalan, orfogshrafiyalar yoki juda katta miqdordagi xilma-xil ranglardan tashkil topgan tasvirni Web-sahifaga joylashtirish uchun JPEG formatidan foydalaniladi. JPEG formati. Bu formatni taklif qilgan tadqiqotchilar guruhi (Joint Photgraphic Experts Group) sharafiga JPEG nomi qo yilgan va Djey-peg deb o qiladi. Ushbu grafik standartni tasvir sifatini yo qotmasdan uning hajmini qisqartirish uchun mo ljallangan JPEG algoritmi asosida yaratildi. U bir-biriga aynan o xshash bo lmagan elementlarni xuddi LZW algoritmi kabi kodlashtiradi, ammo piksellar orasidagi interval boshqacha kodlashtiriladi. JPEG format bilan berilgan fayldagi tasvirni qisqartirishning soddalashtirilgan mexanizmi quyidagi ko rinishga ega. Qisqartirishning birinchi pog onasi tasvirni LAB rangli obrazga aylantirishdan iborat bo lib, u rasmni 3 mustaqil kanalga yoyib beradi. Ulardan biri (Ligntness) ranglar intensivligini saqlash uchun, qolgan ikkisi (A va B) esa-bevosita rang haqidagi axborotni saqlash uchun ajratiladi. Bunda ranglar haqidagi ma lumot uzluksiz spektr prinsipi asosida tashkil shkala ko rinishida saqlanadi. Qisqartirishning ikkinchi pog onasi quyidagicha amalga oshiriladi: birinchi pog onada hosil qilingan rang modelidan rang haqidagi axborotning taxminan to rtdan uch qismi olib tashlanadi, so ng obraz 8x8 nuqtalar o lchamidagi qismlarga bo linadi va sonli ma lumotlar massiviga aylantiriladi. Har bir blokning sarlavhasi qismning asosiy rangini tasvirlaydi axborotning qolgan qismi esa kam farq qiluvchi ranglar tasniflaydi. Qisqartirishning uchinchi pog onasida esa ikkinyai darajali ranglarni tasniflovchi axborotning ma lum bir qismini ma lumotlar massividan olib tashlaydi. Bunda olib tashlanadigan ma lumotlarning miqdori natijaviy tasvirni foydalanuvchi tanlagan sifatdan bog liq. Oxirgi pog onada tayyor bo lgan fayl Хavfman algoritmiga muvofiq qisqartiriladi. JPEG faylni dekompressiya qilish teskari tartibda amalga oshiriladi. 248

249 Grafik ob ektni Web-sahifasiga joylashtirish Web-sahifada tasvirlardan quyidagicha foydalanish mumkin: ish yuritish sahifalarida kompaniya logotipi(belgisi) sifatida; reklama e lnlari grafikasi sifatida; turli tasvir ko rinishida; diagramma va grafiklar sifatida; badiiy shriftlar sifatida; sahifa muallifi imzosi sifatida; grafik satrdan gorizontal bo luvchi sifatida; grafik markerlardan chiroyli belgilab chiqilgan ro yxatlar yaratishda. Brauzerlar tasvirlarning ushbu GIF, JPEG, PNG va BMP formatlari bilan ishlaydilar. Lekin BMP formati katta joy egallashi sababli ulardan foydalanmaslik maqsadga muvofiq bo ladi. Web da eng ko p ishlatiladigan grafik formatlar yavlyayutsya GIF va JPEG formatlaridir. Fotografiya sifatini JPEG formati ta minlaydi. GIF formati ikki rangli (oq-qora) yoki rangli fotografik tasvirlar uchun juda ham mos emas. Uning yordamida ko proq kam rang ishlatilgan kontur tasvirlar saqlanadi. U yana shaffoflik va animatsiya uchun qulay. HTML xujjatga grafik ob ektni joylashtirish <IMG> tegidan foydalanib amalga oshiriladi. Bu tegning yozilishi qo ydagi ko rinishga ega: <IMG SRC= URL ALIGN= qiymat WIDTH= qiymat HEIGHT= qiymat ALT= matn > Bu yerda SRS atributining qiymati siz Web-sahifaga joylashtirmoqchi bo lgan grafik ob ektni adresi. Agar siz sahifaga joylashtirmoqchi bo lgan rasm boshqa serverda bo lsa, u xolda bo atributning qiymati to liq URL ko rinishida (masalan, beriladi. Agar u lokal serverda ya ni Web-sahifa va unga qo yilayotgan rasm bir serverda joylashgan bo lsa, u xolda SRC atributining qiymati qisqartirilgan URL ko rinishida (masalan,... /images/picturename.gif ) beriladi. Bu tegning ALIGN atributi yordami bilan rasmni HTML- xujjat yoki jadval katagidagi ma lum bir pozitsiyaga joylashtirish amalga oshiriladi. Ushbu atributning traditsion qiymatlari (CENTER, LEFT, RIGHT) bilan bir qatorda, uning boshqa qiymatlari ham <IMG> tegi bilan birga ishlatilishi mumkin. Atributning bu qiymatlari grafik ob ektni ma lum bir satrga joylashtirganda uni matn bilan hzaro ta sir rejimini ko rsatish uchun xizmat qiladi. Bu xolda u qo ydagi qiymatlarni qabul qiladi: agar ALIGN= TOP berilgan bo lsa, u xolda grafik ob ektning yuqori cheti jadval katagining yuqori chegarasi bo yicha yoki matn satrining yuqori chegarasi bo yicha tekislanadi. agar ALIGN= BOTTOM berilgan bo lsa, u xolda grafik ob ektning quyi cheti jadval katagining quyi chegarasi bo yicha yoki matn satrining quyi chegarasi bo yicha tekislanadi. agar ALIGN= MIDDLE berilgan bo lsa, u xolda grafik ob ektning markazi asosiy satrining o rtasi bo yicha yoki jadval katagining o rtasi bo yicha tekislanadi. 249

250 agar ALIGN= BASELING berilgan bo lsa, u xolda grafik ob ekt shartli asosiy chiziq bo yicha tekislanadi. Agar HTML xujjatga bir necha rasmni yoki bir rasmning bir necha parchalarini jadvalning turli kataklariga joylashtirish zarur bo lgan xollarda bu parametrdan foydalanish maslahat beriladi. Grafik ob ektni Web-sahifaga joylashtirganda u o z o lchamlarini o zgartirmaydi. Ko p xollarda rasmni HTML xujjatga qo shganda uni masshtabini o zgartirish zaruriyati paydo bo ladi. Buning uchun HEIGHT va WIDTH atributlaridan foydalanish mumkin. Bu atributlar HTML xujjatga qo shilayotgan grafik tasvirning balandligi (HEIGHT) va kengligini (WIDTH) ko rsatadi. Bu atributlarning qiymati piksellar soni bilan beriladi. Rasmlar bilan bezatilgan Web-sahifalarni yaratayotganda bu tasvirlarni ko rish vositasiga hamma ham ega emasligini hisobga olish kerak. Ko p xollarda foydalanuvchilar xujjatni qabul qilish vaqtini kamaytirish maqsadida brauzerning grafik rejimini uzib qo yadilar. Har ikkala xolda dam, agar rasmda nima tasvirlanganini ko rib bo lmasa, unda nima tasvirlanganini bilish uchun uni o qish imkoniyatini berish kerak. Ana shu maqsadda alternativ matndan foydalaniladi. Alternativ matn bu tasvirning qisqacha tasnifidan iborat bo lib, undan quydagi xollarda rasmning o rnida ko rish uchun foydalaniladi: agar brauzer grafik ob ektni ekranda aks ettirish imkoniyatiga ega bo lmasa; agar brauzer grafik ob ektlar bilan ishlash rejimi uzib qo yilgan bo lsa. Altirnativ matnni ko rish uchun sichqoncha kursorini bir necha sekund tasvirning ustida qimirlatmasdan ushlab turish zarur. <IMG> tegida altirnativ matn ALT atributining qiymati ko rinishda beriladi. Yuqorida ko rib o tilganlardan tashqari <IMG> tegida quydagi atributlar ishlatiladi: vspace tasvir va matn orasidagi piksellar bilan ifodalanuvchi vertikal masofani beradi. Тasvir yonlariga matn yozish imkoni uchun zarur; hspace tasvir va matn orasidagi piksellar bilan ifodalanuvchi gorizontal masofani beradi.; border - tasvirning piksellardagi ramkasi(chegara chiziqlari). Uning ham ko rsatilishi shart emas; align tasvirni satrning qaysi qismiga chiqarish: left chapga.o ng tarafidan yozish mumkin; right - o ngga. Chap tarafidan yozish mumkin; topvatexttop tasvirning yuqori chegarasini matn satri yuqori chizig iga tekislash; middle satr negiz chizig i o rtasini tasvir markaziga moslab chiqarish; absmiddle - joriy satr o rtasini tasvir markaziga moslab chiqarish; bottomvabaseline joriy satr negiz chizig ini tasvirning ostki chizig iga moslab chiqarish; absbottom - joriy satr ostki chizig ini tasvirning ostki chizig iga moslab chiqarish; 250

251 name joriy xujjat uchun tasvirning unikal ixtiyoriy (raqam va lotin harflaridan, probelsiz)nomini aniqlaydi. Agar siz tasvirga, masalan JavaScript-ssenariylardan, murojaat etmoqchi bo lsangiz nomni ko rsatish shart; lowsrc SRC parametrida ko rsatilganiga nisbatan pastroq sifatli(va hajmli!) alternativ tasvirli faylning (URL) adresini beradi. Bu parametr bilan ishlay oladigan brauzerlar oldin LOWSRC tasvirni chiqaradilar, keyin uni SRC ga almashtiradilar; usemap tasvirga MAP elementida ko rsatilgan navigatsion xarita (image map) ni qo llaydi; ismap tasvirni server ishlatadigan navigatsion xarita (image map) sifatida aniqlaydi. Uni faqat tasvir gipermurojaat bo lganidagina ishlatgan ma qul. Sichqon tugmasi kursor tasvir ustidaligida bosilsa, shu nuqtaning x,u koordinatlari serverga jo natiladi. Shu koordinatlarga qarab server u yoki bu gipermurojaatli xujjatni ochib beradi. Bu parametr bayroqcha, qiymat talab qilmaydi. Lekin server uchun navigatsion xaritalarni imkon boricha yaratmaslik maqsadga muvofiq; dynsrc video fayllarni ko rish imkonini beradi. Barcha brauzerlarda ishlaydi. Masalan: <img dynsrc=my1.avi src=my1.jpg width=100 height=100> Agar bu misol Internet Explorer yordamida ishlatilsa 100x100 darchada avi fayl ko rsatiladi. Agar mabodo brauzer dynsrc= parametri bilan ishlamasa ekranga jpg tasvir chiqadi. Web-masterlarning oltin qonuni doimo height va width o lchamlarini aniq ko rsatib, tasvir yuklanishidan oldinroq brauzerda darcha ajratishdir. Aks xolda xujjat har bir tasvir uchun yangidan chizilaveradi, past tezlikli mashinalar va modemlar uchun bu noxush xolatdir. Bir vaqtning o zida barcha parametrlar birgalikda ishlatilishi mumkin, masalan: <img src="pr1.png" align="left" hspace=30 vspace=5 alt="mening rasmim"> Bu misolda rasm chapga chiqariladi, o ngidan 30 piksel narida matn yoziladi va yuqoridan 5 piksel masofa qoladi. Agar unga kursorni keltirsangiz "mening rasmim " degan yozuv chiqadi. Web-xujjatlarda xarita-tasvirlar IMG elementi alohida qismlari gipermurojaatlar bilan bog langan tasvirlar bilan ishlash va murojaatlar bo yicha o tish imkonini beradi. Bu tasvirning turli qismlari turli HTML-fayllarga o tadi va ular ХARIТALAR deb ataladi. Mijoz (kliyent) mashinsi brauzeri tomonidan ishlov beriladigan bu tasvirlar MAP va AREA elementlari yordamida yaratiladi va tasvirning faol bo laklari ko rinishidagi gipermurojaatlarga aylanadi. Ulardan foydalanish uchun IMG elementining USEMAP parametri ishlatiladi. Хaritani umumiy aniqlash uchun ochish-yopish MAP teglaridan foydalaniladi. Тeglar ichida ishlatilishi shart bo lgan yagona atribut name="хarita nomi" dan foydalaniladi. Хaritaning sohalari MAR teglari ichiga har bir soha uchun alohida kiritilgan toq AREA elementlari orqali aniqlanadi. Shabloni: 251

252 <MAP name=" "> <AREA> <AREA> </MAP> AREA tegi atributlari: shape navigatsion soha shaklini aniqlaydi. Oladigan qiymatlari: rect to rtburchak; circle - doira; poly ko pburchak. Shaklning tanlanishiga qarab coords parametrida koordinatlarni berish ham o zgaradi. coords xaritadagi navigatsion sohaning koordinatlarini aniqlaydi. Тurli sohalar uchun koordinatlarni berish usullari (3-chizma): shape="rect" coords="chapgi x, yuqorigi y, o nggi x, quyi y"; shape="circle" coords="markaziy x, markaziy y, radius"; href sohani gipermurojaat sifatida aniqlaydi. qiymat (URL) murojaati ko rinishida beriladi. 3-rasm. Хaritamisoli. shape="poly" coords="x1,y1,x2,y2,x3,y3,..."; target gipermurojaatko rsatayotgandarcha (freym) nianiqlaydi. U faqat href parametri bilan birga ishlatiladi. Qabul qiladigan qiymati yo mavjud freymlardan 252

253 birining nomi, yoki A elementining target parametrida aytib o tilgan maxsus nomlardan biri bo lishi mumkin. nohref soha faolligini (href ishini) bekor qiladi; alt shu soha uchun muqobil yordamchi matnni aniqlaydi. Хaritani tasvirga bog lash uchun tasvir kiritilayotganda usemap="#xarita_nomi" atributidan foydalanish kerak: <img src="url" usemap="#хarita_nomi"> Masalan: <img src="url" usemap="# xarita1"> Matn <map name="xarita1"> <AREA nohref shape="circle" coords="80,70,40"> <area href="document.html" shape="rect" coords="25,36,114,98"> </map> HTML xujjatlarda multimediya Sahifada audio va video ishlashi uchun <EMBED> va <OBJECT> teglaridan foydalanamiz. <EMBED> tegi html standartida ko rsatilmagan, lekin ko pchilik brauzerlar tomonidan qo llanadi. U MID, WAV, AIFF, AU kengaytmali tovush fayllari va AVI kengaytmali videofayllarni ishga tushiradi. <EMBED> tegi IMG elementi bilan bir xil quyidagi birnecha parametrlarga ega: name, align, alt, border, width, height, hspace va vspace. <EMBED> tegining quyidagi atributlari bo lishi mumkin: src=url bo lishi shart parametr, kiritilayotgan ob ekt fayli nomini aniqlaydi; autostart=false true faylni avtomat ravishda ishga tushirish; loop= false true ishlatilishlar soni: true video(audio)ni uzluksiz ishlatilishi, false faqat bir marta, biror son ko rsatilsa, Netscape shuncha marta ishlatadi, Internet Explorer esa uzluksiz ishlatadi; pluginspace src parametrida turlari sanalgan fayllarni ko rsatish yo eshittirish uchun zarur plug-in dasturni topish (URL) adresini beradi; palette ob ektni ko rish uchun ranglar palitrasini aniqlaydi. U faqat palitrasi 256-rangli Windows-mashinalarda ishlaydi. Oladigan qiymatlari: background ob ektni ko rsatish uchun background-palitrani (boshqa xolat ko rsatilmaganda) ishlatish; foreground ob ektni ko rsatish uchun foreground -palitrani ishlatish; hidden= false true ob ektni ko rsatmaslik(true) yoki ko rsatishni (false) aniqlaydi, qiymat berilmagan bo lsa false qabul qilinadi. type yuklanayotgan ob ektning turini aniq ko rsatib, kerakli vosita (plug-in) ni aniqlashga yordam beradi. Qiymat sifatida qayd etilgan faylning MIME-turi olinadi. <EMBED> tegi bilan ishlamaydigan brauzerlarda <NOEMBED>, </NOEMBED> juft tegi ishlatiladi. Masalan: <embed src=1.avi width=100 height=100 align=left autostart=false loop=true> <noembed> Sizning brauzeringiz "embed"tegi bilan ishlamaydi</noembed> 253

254 yoki <embed src=1.wav HIDDEN width=100 height=100 align=left autostart=false loop=true> <noembed> Sizning brauzeringiz "embed"tegi bilan ishlamaydi </noembed> <BGSOUND> tegi sahifa uchun fon tovush beradi, ya ni sahifa ko rinishi bilan eshitilib turadigan tovush, bu gap Netscape brauzeri uchun o rinli emas. Fragment necha marta takrorlanishini ko rsatuvchi loop attribut bo lishi mumkin. Masalan: <BGSOUND src="music/osen.mid" loop="3"> <OBJECT> tegi ham ko pchilik brauzerlar tomonidan qo llanilmaydi. U ham audio, ham video fayllardan foydalanish uchun ishlatiladi. Agar brauzer bu tegni qo llamasa, unda <OBJECT> va </OBJECT> teglari ichiga olingan matn ko rinadi. <OBJECT> tegining ushbu atributlari bor: data=adres va nom; plug-in(audio/video/... fayllar uchun); width= ob ekt kengligi; height= ob ekt balandligi. Web-sahifada jadvallarni yaratish teglari va ularning atributlari HTML yordamidajadvallarni yaratishda teglaridan foydalaniladi: TABLE jadval yaratadi; CAPTION jadval sarlavhasini beradi; TR jadvalda yangi qator(satr) yaratadi; TD joriy satrda qiymatli katak yaratadi; TH ham joriy satrda qiymatli katak yaratadi, faqat uni sarlavha deb aniqlaydi. Jadvalni aniqlash <table> tegidan boshlanadi va </table> tegi bilan tugaydi. HTML jadvallarni satrma-satr yaratadi. Oldin TR tegi yordamida jadval qatori yaratiladi, keyin TD (yoki TH) orqali kataklar joylashtiriladi. Тeglarga kiritilgan qo shimcha parametrlar, jadvalga boshqacha ko rinish beradi. <TABLE> tegi atributlari: align jadvalni gorizontal joylashtirish: left, center, right qiymatlarni qabul qiladi, indalmaganda qabul qiladigan qiymati left; valign jadval katagi qiymatini vertikal joylashtirishni aniqlaydi. Qabul qilishi mumkin bo lgаn qiymatlari: top, bottom, middle; border jadvalning tashqi chegara chiziqlari qalinligini (piksellarda) aniqlaydi. border="0" yoki bu parametr berilmaganda chegara chiziqlari bo lmaydi; cellpadding katak chegarasi va ichki matn orasidagi masofani aniqlaydi (piksellarda); cellspacing qo shni kataklar chegaralari orasidagi masofani aniqlaydi (piksellarda); 254

255 width jadval kengligini yo piksellarda yo brauzer darchasi kengligiga nisbatan protsent hisobida aniqlaydi. Hech narsa ko rsatilmasa qabul qilishi mumkin bo lgan kengligi ichki matniga bog liq; height jadval balandligini yo piksellarda yo brauzer darchasi balandligiga nisbatan protsent hisobida aniqlaydi. Hech narsa ko rsatilmasa qabul qilishi mumkin bo lgan balandligi ichidagi matniga bog liq; bgcolor jadval kataklaridagi fon rangini aniqlaydi. Qabul qilishi mumkin bo lgan qiymatlari yo o n oltilik sanoq tizimidagi RGB-qiymatlar, yoki 16 asosiy rangdan biri; background jadval foniga tasvir joylashtiradi. Qiymat sifatida tasvirning URL adresi ko rsatiladi; <CAPTION> tegi atributi: align jadval sarlavhasini vertikal joylashtirish usulini aniqlaydi. Qabul qilishi mumkin bo lgan qiymatlari: top sarlavha jadval ustiga joylashadi (boshqa buyruq berilmasa qabul qiladigan qiymati); bottom sarlavha jadval ostiga joylashadi. <TR> tegining ushbu atributlari bo lishi mumkin: align, valign va bgcolor. <TD> va <TH> teglari ushbu align, valign, width, height, background va bgcolor atributlardan tashqari yana: colspan joriy katakning necha ustunga cho zilishini aniqlaydi. Boshqa buyruq berilmasa qabul qiladigan qiymati 1; rowspan joriy katakning necha qatorga cho zilishini aniqlaydi. Boshqa buyruq berilmasa qabul qiladigan qiymati 1; nowrap joriy katakda so zlarni avtomatik ravishda ko chirishni man etadi. 4-rasm. Jadval chegara chizig i qalinligi o lchami 5-rasm. Kataklar orasidagi masofa o lchami (cellspacing) 255

256 6-rasm. cellpadding atributi qiymatlari 7-rasm. Jadvalda ustun va qatorlarni birlashtirish. 4-7-rasmlarda parametrlarning turli qiymatlari katak tashqi ko rinishiga qanday ta sir qilishi ko rsatilgan. Jadval chegara chizig ining boshqa buyruq berilmasa qabul qiladigan qiymati nolga teng, chegara esa ichki matn hajmiga qarab belgilanadi. Katak chegaralari faqat ichiga matn yozilgandagina ko rinadi. Chegarali bo sh katak yaratish uchun unga maxsus simvol &nbsp yoki <BR> tegini joylashtirish yetarli. TD tegidagi protsentda ko rsatilgan height parametri faqat butun jadval balandligi aniq sonda ko rsatilganidagina to g ri ishlaydi. Masalan: Jadval: Jadval nomi Video Matrox 115$ G400 Kod yordamida tavsiflash: <TABLE border align=center width=200> <CAPTION align=top> Jadval nomi </CAPTION> <TR> <TH colspan=2>video</th> </TR> <TR> <TD width=50%> Matrox G400</TD> <TD align="right">115$</td> </TR> </TABLE> 256

257 7.1. HTML yordamida oddiy jadvallarni tasvirlash HTML yordamida jadvallarni yasash uchun <TABLE> tegi xizmat qiladi. Umumiy holda bu teg quydagi ko rinishga ega: <TABLE ALIGN= qiymat WIDH= qiymat BORDER= qiymat CELLSPACIGN= qiymat CELLSPADDING= qiymat > <TR ALIGN= qiymat VALIGN= qiymat > <TD ALIGN= qiymat VALIGN= qiymat COLSPAN= qiymat ROWSPAN= qiymat HEIGHT= qiymat NOWRAP> Jadval katagiga yozilgan axborot </TD></TR> </TABLE> Bu yerda ALIGN atributi butun jadvalni gorizantal tekislash uchun xizmat qiladi va u LEFT, RIGHT yoki CENTER qiymatlardan birini qabul qilishi mumkin. WIDTH atributining yordami bilan jadval kengligi ko rsatiladi. U piksellarda yoki foizlarda berilishi mumkin. BORDER atributi ustunlar va kataklar ramkasining qalinligini piksellarda ko rsatish uchun xizmat qiladi. Masalan,BORDER= 0 bo lgan holda jadvalnig ramkasi ko rinmaydi. CELLSPACING atributi yordamida kataklar oralig ini piksellarda ko rsatish uchun, CELLEPADDING atributi esa katakdagi matn bilan uni atrofidagi ramkasining oralig ini piksellarda berish uchun xizmat qiladi. <TR> va </TR> yordamida jadval qatorlari ko rsatiladi va bu teglar <TABLE> va </TABLE> teglarining orasiga joylashtiriladi. <TR> tegi ham ALIGN atributidan foydalanishi mumkin. Bu atribut jadval katagining ichidagi ob ektni (matnni)katakni o ziga nisbatan gorizantal tekislaydi. U faqat o zining traditsion qiymatlarini qabul qila oladi. <TR> tegining VALIGN atributi esa katak ichidagi ob ektni vertikal tekislash uchun xizmat qiladi va TOP, MIDDLE, BOTTOM va BASELING qiymatlarini qabul qiladi. Jadval kataklarini tasvirlash uchun <TR> va </TR> teglarining orasiga <TD> va </TD> teglari qo yiladi. <TD> tegi ham ALIGN va VALIGN atributlariga ega va uning qiymatlari ham bir xil bo lib xuddi <TR> atributlarining qiymatlari kabi vazifalarni bajaradi. Bundan tashqari <TD> tegi quyidagi atributlarga ega bo lishi mumkin: COLSPAN-to sib qo yilgan kataklarning ustunlar soni ROBSPAN- to sib qo yilgan kataklarning satrlar soni HEIGHT- katakning balandligi(piksellarda) NOWRAP- katak ichidagi so zlarni ko chirishni taqiqlash Aytilganlardan ko rinib turibdiki, <TABLE> tegida juda ko p ko rsatmalar ichma ich joylashib ketar ekan.bu esa ushbu farmoyishni tushunish va undan foydalaniashni biroz qiyinlashtiradi. Shuning uchun jadvallar yasash tamoyillarini uncha qiyin bo lmagan bir necha misollarda ko rib chiqamiz. Faraz qilaylik, to rta bir xil formadagi to rt katakli jadvalni Web-sahifasiga joylashtirish zarur va u quyidagi ko rinishga ega bo lsin: 257

258 8-rasm. Oddiy jadval. Bu jadval ikki qatordan iborat bo lib, ularning har birida ikki katak joylashgan. Boshqacha aytganda har birida ikki <TD> tegi joylashgan ikki <TR> elementi bor. Bu jadvalni tasvirlovchi html-kodini qo ydagi ko rinishda yozish mumkin: <HTML> <HEAD> <TITLE>Misol1</TITLE> </HEAD> <BODY> <TABLE BORDER="1" ALIGN="CENTER"> <TR> <TD>Katak N 1 </TD> <TD>Katak N 2 </TD> </TR> <TR> <TD>Katak N 3 </TD> <TD>Katak N 4 </TD> </TR> </TABLE> </BODY> </HTML> Endi masala shartini biroz qiyinlashtiramiz. Faraz qilaylik siz Web-sahifasiga joylashtirmoqchi bo lgan jadval uch katakdan iborat bo lib u quyidagi ko rinishga ega: 9-rasm. Uch katakli jadval Bunga o xshash jadvallarni HTML yordamida tasvirlashni hech qanday qiyinchiligi yo q. U xuddi birinchi jadval kabi ikki qatordan iborat. Ammo uning birinchi qatorida xuddi oldingidek ikki katak, ikkinchisida esa bir katak joylashgan. Shuning uchun ikkinchi qatorni tasvirlashda faqat bir marta <TD> tegidan foydalanish zarur. <HTML> <HEAD> <TITLE>Misol2> </HEAD> <BODY> <TABLE BORDER="1" ALIGN="CENTER"> 258

259 <TR> <TD>Katak N 1 </TD> <TD>Katak N 2 </TD> </TR> <TR> <TD ALIGN="CENTER" COLSPAN="2" >Katak N 3 </TD> </TR> </TABLE> </BODY> </HTML> CSSga kirish CSS - HTMLning qo'shimcha dasturi bo'lib veb masterlar uchun to'liq o'rganish talab qilinadi, bu dastursiz HTML ning o'zi ko'p funksiya bajara olmaydi. CSS o'rganish juda oson va qulay dastur, qulayligi hadeb HTML kodlarini qaytaqayta yozavermasdan bitta yaratilgan qoidani chohlagan matnga, rasmga va hamma hamma narsaga qo'llashingiz mumkin bo'ladi faqat id=" ", style=" " yoki class=" " kabi attributlarga o'sha qoidalarni nomini kiritsangiz bo'lgani bemalol ishlatishingiz mumkin bo'ladi. Bu dastur HTML kabi faqat veb sahifa yaratish uchun mo'ljallangandir. HTML bilan qilib bo'lmaydigan juda ko'p funksyalar mavjud, quyida ba'zi birlarini aytib o'tamiz: Tasavvur qiling siz bitta veb-sayt ning 20 ta sahifasini hammasini HTML yordamida tuzdingiz, va nihoyat veb-saytni tayyor holatini sizga veb sahifa qilib berish taklifini bergan korxona yoki tashkilotga ko'rsatdingiz, tayyor holatini ko'rgach boshida o'zi tanlagan foni, yozuvning o'zi yoki ranglari yoqmaganini bildirdi va uni boshqasiga o'zgartirishingizni sizdan iltimos qildi (masalan times new roman o'rniga arial) va siz tuzatishni bajarishingiz uchun kerak bo'lgan amallar quyidagichadir: ta sahifaning har birini <body bgcolor=" ">, <font color="_" face=""><basefont /> va hakazo teglarni har birini HTML dokumentdan qidirib topib (nimani o'zgartirish kerak bo'lsa o'sha tegni qidirib topib) hammasiga bitta bitta o'zgartirishni kiritishingizga to'g'ri keladi. Lekin CSS ni bilsangiz 20 ta sahifaning hammasini bitta so'z bilan CSS faylda o'zgartirib o'zgaritirgan CSS faylni saqlashingiz kifoyadir. Yaxshi kompyuter mutaxassisi uchun yuqoridagi CSS faylni o`zgartirishga 30 soniya yetarli bo`ladi, hatto ushbu amalni bajarish uchun 20 ta veb sahifaning bironta HTML faylini ochib ko`rishga hojat ham yo'qdir. 2. Veb sahifaning tez va oson veb-bauzerlarda yuklanishi ham juda muhim jihatlardan sanaladi chunki sizni sahifangizga har xil tezlikka ega internet foydalanuvchilari tomonidan tashrif buyuriladi. Agar sizni sahifangiz yuklanishi HTML teg va kodlarning ko'pligi evaziga sekin yuklansa, bu internet foydalanuvchilarga noqulaylik tug`diradi. Biroq, siz CSS kodlarni HTML faylda bitta <link rel="stylesheet" type="text/css" href="mystyle.css" /> buyrug`i bilan 259

260 bog'lasangiz barcha 20 ta veb sahifangiz uchun o sha kiritgan bitta CSS fayl xizmat qiladi va oqibatda HTML sahifa ochilishi ancha tezlashadi. Nimaga CSS? HTML - veb sahifaning matn strukturasini tuzadi, CSS esa usha matnni (ramslar, videolar, so'zlar, gaplar, va hamma hamma narsa) HTML qila olmaydigan darajada go'zal qilib formatlaydi va mukammallashtiradi. Bitta CSS fayl bilan bir nechta HTMLdagi sahifalarni nazoratini qo'lga olish mumkin. HTML sahifalarida kodlar miqdori kam yozilib vaqtingiz tejaladi. CSS juda puxta va tushunarli, qoidalar kam. CSS - veb ustalar uchun o'rganish majburiy bo`lib, CSS ni bilmagan veb sahifa yaratuvchi veb usta emasdir. CSS ning Qulayligi nimada? CSS dan HTML da foydalanishning uch xil yo'li bordir va uchala uslubning ham o`ziga yarasha qulayliklari ko'pdir. Quyida uchchala yo'lni qisqacha ko'rib chiqamiz. 1. INTERNAL: - ICHKI demakdir HTML dokumentning <head>...</head> qismida xuddi quyidagi misolga o'xshab keladi, bu HTML dokumentda nechta <p>...</p> teglari ishlatilsa hammasi qizil bo'ladi, har birida HTML ning <font color="red"> elementini ishlatish shart emas. Shuningdek CSS da id va class tushunchalari bordir ular matnimizning muayyan qismiga istalgan holda ishlatiladi va quyidagi misoldan ham juda qulay va mukammalligini bilib olish mumkib bo`ladi. <html> <head><title>css Darsi</title> <style type="text/css"> p { color: red; } </style> </head> <body> <p>bu Matn qizil rangda</p> </body> </html> 2. EXTERNAL: - TASHQI demakdir HTML hujjatdan mustaqil ravishda.css kengaytma yaratiladi, masalan "birinchi.css". Bu fayl alohida bloknot (NotePad) da yoki boshqa maxsus CSS muharrirlarida yaratiladi.o`rganish jarayonida windows operatsion tizimida mavjudligi bois bloknot (NotePad) dasturidan foydalanishni tavsiya qilamiz. CSS HTML hujjat bilan quyidagicha bog`lanadi va CSS faylda kiritilgan barcha buyruqlar shu HTML hujjatda o`z amalini bajaradi, shuningdek bitta CSS faylni hamma veb sahifalarning <head> qismida joylab chiqishingiz mumkin bo'ladi. Shunda bitta CSS dagi o'zgarish agar istasangiz hamma veb-sahifalarda o`z aksini topadi. <html> <head><title>css Darsi</title> 260

261 <link rel="stylesheet" type="text/css" href="birinchi.css" /> </head> <body>. </body> </html 3. IN-LINE: - QATORDA demakdir, ya'ni shunchaki HTML da kod yozayotganda CSS ning qoidasi bo`lmish style="_" ni yozib matnga ishlov berib ketish uchun ishlatiladi. Bu qoidani HTMLda o'rganmaganimizning sababi buning uchun CSS ni yaxshi tushunish va ishlata bilish kerakligidir. Bu qoidani ishlatish uchun tashqaridan yoki ichkaridan CSS faylini HTML bilan bog'lash yoki birlashtirish shart emas. Misol: <p style="color: red">bu matn qizilda </p> - 261

262 CMS tizimlari yordamida veb-saytlar yaratish. ZiyoNET tarmog ida yoshlarning, o quvchilarning va manfaatdor shaxslarning axborot texnologiyalardan foydalanish malakalarini yanada rivojlantirishni tashkil etish uchun bepul sayt-satellitlar yaratish imkoniyati yaratilgan. Sayt-satellitlar kuzatib boradigan tematik saytlar, Wordpress CMS platforma bazasida domenning uchinchi darajasida foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan saytlar bo lib, ushbu saytlarni boshqarish uchun foydalanuvchiga kompyuterni boshqarish asosiy talablarini bilishi yetarlidir. Ayni vaqtda ZiyoNET tarmog ida ushbu platformada turli yo nalishlar bo yicha (ta lim, madaniyat, jamiyat, sport, pedagogika va boshqalar) 6000 dan ortiq saytsatellitlar yaratilgan. Mazko`r ma ruza orqali Siz bilan ZiyoNET tarmog ida sayt-satellitlar yaratishni ko rib chiqamiz. Sayt sattelitlar yaratish uchun, ZiyoNET ta lim portaliga kirib, ID.uz yordamida ro yhatdan o tish kifoyadir. Sayt yaratish uchun portalning Sayt-satellitlar bo limiga kirib, qoidalar bilan tanishib chiqish, domen nomi va yangi sayt uchun toifa tanlash kerak bo ladi. Imkoniyatlar juda keng: saytingizni bezatish uchun o nlab ko rinish, sozlovchi menyu, kerakli xizmatni yaratish uchun vidjetlar: arxiv, solnoma, dan statistika hisoblagichi, bo limlar, doimiy betlar, teg bulutlari va boshqalar. Har bir sayt uchun 500 Mb hajmdagi disk joyi beriladi, bu esa bepul sayt xizmati uchun juda yaxshi imkoniyat. Ko plab surat va maqolalar joylashtirishingiz mumkin. Sayt nomi zn.uz ko rinishida bo ladi. Hozirgi vaqtda ta sayt-satellit ro yxatdan o tgan yil aprel oyining boshidagi hisobga ko ra bu ko rsatgich (bu hisobga ko ra mart oyining boshiga nisbatan 6,12% ga va yil boshiga nisbatan 11,85%ga ko proq) taga yetdi. Eng ko p ochilgan sayt toifalari bu ta limiy xusisyatdagi saytlar bo lib bular umumiy o rta ta lim maktablari tomonidan yaratilgan yilning yarim yilligida umumiy hisobda 7702 ta maktab mazko`r tarmoqda ro yxatdan o tgan. ZiyoNET ta lim portalida sayt ochish uchun quyidagi tartib va qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. ZiyoNET portalining sayt-satellitlari internet tarmog idagi saytlar bilan ishlash va ularni boshqarish bilan tanishishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Saytsatellitlarning faoliyati internet tarmog idagi axborot-ta'limiy resurslar bilan ishlashga o rgatish hamda o qituvchilar, o quvchilar va barcha foydalanuvchilarning ushbu yo nalishdagi ilm darajasini oshirishga qaratilgan. Sayt-satellitlar, sozlangan va ishlashga tayyorlangan Wordpress (CMS) kontentni boshqarish tizimida yaratiladi. Barcha sayt-satellitlar 3-darajali «zn.uz» domenida joylashgan; 2. ZiyoNET portalida sayt olish huquqini faqatgina ID.UZ avtorizasiya tizimida ro yxatdan o tgan foydalanuvchigina qo lga kiritishi mumkin. 262

263 3. Sayt-satellit ochishga talabnoma berilgandan so ng, 3 kun ichida foydalanuvchining elektron pochta manziliga tasdiq yoki rad javobi haqidagi bildirishnoma yuboriladi. 4. Sayt mazmuni kontenti (maqola matnlari, rasmlar, video va saytsatellitda chiqarilgan boshqa resurslar) uchun javobgarlik sayt egasining zimmasidadir. 5. Barcha sayt-satellitlarning yangiliklar kiritilishi holati goh-goh tekshirib turiladi. Har bir sayt-satellitga oxirgi 3oy mobaynida kamida 5 ta maqola joylashtirilgan bo lishi shart. 6. Sayt-satellitlar o zga saytlarni reklama qiluvchi va ommalashtiruvchi axborot maydonchasi hisoblanmaydi. 7. ZiyoNET portalidagi sayt-satellitlar O zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va umumiy ahloq normalariga zid bo lgan, qolaversa, tajovuzkorlik, bosqinchilik, urush, irqchilik targ ib etilgan materiallardan holi bo lishi shart. 8. Ushbu qoidalarga rioya qilinmagan holda, foydalanuvchining ro yxatdan o tish jarayonida ko rsatib o tilgan pochta manziliga kelgusi ikki hafta mobaynida yangilik kiritish kerakligi ko rsatilgan ogohlantirish xati yuboriladi. Ogohlantirish yuborilgandan so ng ikki hafta o tgach foydalanuvchi saytiga yangi ma'lumot kiritmasa, sayt ma'muriyati saytni yopib qo yish, keyinchalik esa saytni o chirish huquqiga ega. 9. ZiyoNET portalining ma'muriyati sayt-satellitlarning ishlash jarayonida texnik nosozliklar yuz berganida dasturiy ta'minotga oid texnik yordam ko rsatadilar. 10. ZiyoNET portalining ma'muriyati sayt ishlab chiqarish, uni to ldirish va rivojlantirish ishlarini amalga oshirmaydi. Ro yxatdan o tish va avtorizasiya Ziyonet.uz resursida ro yxatdan o tish nima uchun kerak? ZiyoNET tizimining har bir foydalanuvchisi ro yxatdan o tganligi yoki o tmaganligiga qaramay saytdagi ma'lumotlarni ko rish yoki ulardan foydalanish imkoniyatiga ega. Agar foydalanuvchi ZiyoNET saytida guruh yaratish yoki guruhlarga qo shilish, Savol-javoblar xizmatidan foydalanish, onlayn o yinlar reytingida qatnashish va shu kabi qo shimcha xizmatlardan foydalanishni istasa, u holda foydalanuvchi ZiyoNET saytida ro yxatdan o tishi kerak bo ladi. Ziyonet.uz saytida qanday qilib rơyxatdan o tish kerak? ZiyoNET saytida ro yxatdan o tish ID.UZ xizmatining bazasi orqali amalga oshiriladi. Ro yxatdan o tish uchun siz saytning bosh sahifasida ko rsatilgan kerakli bo limlarni to ldirishingiz kerak. Elektron manzilingizni ko rsatib o tishingiz shart emas, chunki tizim avtomat ravishda sizga umail.uz pochta tizimida pochta qutisi yaratib beradi. Agar siz avval ID.UZ tizimida ro yxatdan o tgan bo lsangiz, u holda siz o zingizning akkauntingiz bilan avtorizasiyadan o tishingiz mumkin. Nima uchun tizim ro yxatdan o tayotgan vaqtda mobil telefon raqamini so raydi? Bizning resurslarimizdan asosan maktab o quvchilari va talabalar foydalanganligi sababli, biz saytda havola etilayotgan ma'lumotlarning barchasini O zbekiston Respublikasi qonunchiligi hamda axloqiy tartib-qoidalar doirasidan 263

264 chiqmasligini qattiq nazorat qilamiz. Ushbu qonun-qoidalar buzilgan holda, bizlar foydalanuvchi bilan bog lanish imkoniyatiga ega bo lishimiz uchun telefon raqami kerak bo ladi. Sizning telefon raqamingiz avval ro yxatdan o tgan vaqtingizda ko rsatilmagan bo lsa, u holda tizim sizdan telefon raqamingizni maxsus katakchalarga yozishingizni talab qiladi. Ko rsatilgan telefon raqamiga maxsus kod yozilgan SMS xabar jo natilib, telefon raqamingizni tasdiqlashingiz so raladi. Ushbu jarayon faqat bir martta talab qilinib, boshqa safar telefon raqamingizni yozishingiz kerak bo lmaydi. Id.uz nima? Undan qanday ro yxatdan o tiladi? Id.uz nima? bizga qanday imkoniyatlarni beradi? Id.uz yagona identifikatsiya tizimi bo lib, bir qator loyixalarga kirish imkoniyatini beradi. Id.uz tizimidan ro yxatdan o tganingizdan so ng siz OpenID texnologiyalari joriy etgan boshqa saytlardan ham ro yxatdan o tishingiz shart emas bo ladi. Faqat Id.uz loginingizni ko rsatib o tsangiz kifoya. Yana bir qulaylik shundan iboratki, turli saytlar uchun turli parollarni eslab qolish va o zingiz xaqingizda ma lumotlarni qayta-qayta kiritishingiz shart bo lmaydi. Хo sh Id.uz yagona identifikatsiya tizimidan qanday ro yxatdan o tiladi? id.uz dan ro yxatdan o tish uchun avval Id.uz saytiga kirasiz. id.uz sayti quyidagi holatda ochiladi. 264

265 Siz ko rsatilgan Ro yxatdan o tish tugmasini bossangiz sayt quyidagicha ko rinishda ochiladi. Ushbu bo limda siz shaxsiy ma lumotlaringizni kiritishingiz zarur bo ladi. Siz shaxsiy ma lumotlaringini kiritganingizdan so ng jo natish tugmasini bosasiz. Agar siz ma lumotlar panelini qoidaga muvofiq to g ri va aniq to ldirgan bo lsangiz, tizim ma lumotlaringizni qabul qilib, avtomatik ravishda Id.uz tizimidan ro yxatdan o tkazadi. Id.uz tizimidan ro yxatdan o tayotgan foydalanuvchilar shaxsiy profiliga o z fotosuratini ham joylashtirishingiz mumkin. Id.uz tizimi foydalanuvchilari 2ta maqomga ega bo lishlari mumkin: (nomi yashiringan) Noma lum foydalanuvchi; PassportID maqomiga ega foydalanuvchi. Id.uz tizimi orqali avtorizatsiyadan o tgan foydalanuvchiga tashqi xizmatlar, foydalanuvchilarga maqomiga qarab turli huquqlar berilishi mumkin. 265

266 ID.UZ tizimidan ro yxatdan o tgan foydalanuvchilarga ZiyoNet portali o z imkoniyatlarini namoyon qilishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi. Jumladan, ZiyoNet portalining kutubxonasiga axborot ta limiy ma lumotlarni joylashtirish; uchinchi darajali «zn.uz» domenida sayt-satelitlarni yaratish; ZiyoNET portalining yopiq bo limlariga kirish va u yerdan ma lumot olish; ZiyoNET axborot resurs tarmog ining turli tanlovlarida qatnashish. ZiyoNET portalida ro yxatdan o tish. 1. Birinchi navbatda ZiyoNET portaliga kiriladi hamda Ro yxatdan o tish tugmasi bosiladi: 2. Foydalanuvchiga Ro yxatdan o tish oynasi ochiladi. Ro yxatdan o tish davomida Yo`lduzcha(*) bilan ko rsatilgan har bir qatorni to ldirib chiqib, Ro yxatdan o tish tugmasi bosiladi: 266

267 3. Ro yxatdan o tgandan keyin ZiyoNET portaliga kirib o z loginingizni yozasiz hamda Kirish tugmasini bosasiz. Sizda avtomat ravishda ID.UZ timizi ochiladi, maxfiy so zni kiritib yana Kirish tugmasini bosasiz va siz ZiyoNET portalidan to liq foydalanish imkoniyatiga ega bo lasiz: II. ZiyoNET portalida Sayt-satellit yaratish. 4. ZiyoNET portali ochilganidan keyin, portalning Sayt-satellitlar bo limiga kiriladi: 267

268 5. Sayt-satellitlar bo limida Sayt-satellit yaratish tugmasi bosiladi hamda sayt-satellilarni yaratish va ulardan foydalanish qoidalari oynasi ochiladi. Mavjud qoidalar bilan tanishib chiqganingizdan keyin shartlarga rozilik belgisi [V] qo yiladi hamda Yo`lduzcha(*) bilan ko rsatilgan har bir qator to ldirib chiqilib, Saytni yaratish tugmasi bosiladi: 268

269 6. Sayt-satellit yaratish bo yicha so rovnoma ZiyoNET portali moderatorlarlari tomonidan 3 ish kuni davomida ko rib chiqiladi va sayt tasdiqdan o tsa foydalanuvchi pochta qutisiga xat yuboriladi. ZiyoNET portalida yaratilgan sayt tashqi ko rinishi quyidagi ko rinishda ochiladi: 269

270 III. Sayt-satellit tashqi ko rinishni hamda kerakli vidgetlarni tanlash ( qorakul1.zn.uz sayti misolida). 7. Birinchi navbatda saytga kiriladi. Masalan: qorakul1.zn.uz 8. Saytga kirilganidan keyin Meta oynasidagi Boshqaruvlar paneli (Voyti, Log in) tugmasi bosiladi: 270

271 9. UZ tizimiga kirish uchun chiqqan oynaga Login yoziladi hamda Kirish (Voyti, Log in) tugmasi bosiladi hamda siz avtomat ravishda ID.UZ tizimiga yo naltirilasiz: 10. Endigi navbatda ID.UZ tizimidagi Maxfiy so z (Parol) yozilib, Kirish (Voyti) tugmasi bosiladi hamda keyingi oynadan Ruxsat berish (Razreshit) tugmasi bosiladi: 11. Yuqoridagi harakatlardan keyin siz Sayt-satellitning ichki sozlamalar qismiga yo naltirilasiz hamda sizda quyidagicha ko rinish chiqadi: 271

272 12. Birinchi navbatda Saytning tashqi ko rinishi uchun Mavzular (Тemы) bo limidan bironta o zimizga yoqqan ko rinishni tanlab, Aktivlashtirish ni tanlaymimz. Natijada sayt-satellitning tashqi ko rinishi biz tanlagan ko rinishga o zgaradi: 13. Keyin esa WIDGETS tugmasi bosiladi va saytning chap va o ng tomonida joylashadigan kerakli bo limlar birma-bir Available va Inactive widgets (chap tomondagi) oynalaridan sichqoncha yordamida Sidebar (Yon qism) (o ng tomondagi) oynasiga sichqoncha yordamida olib qo yiladi: 272

273 IV. Saytga kerakli havola va toifalar qo shish. 14. Saytning tashqi ko rinishi tayyor bo ldi. Endi kerakli saytlar havolasini joylashtirish uchun Bog lar bo limida Add Mew tugmasi bosiladi hamda sayt nomi, internet tarmog idagi adresi va tavsifi yozilib, Bog qo shish tugmasi bosiladi. 15. ZiyoNET ta lim portali havolasi qo shildi hamda buni saytning ichki va tashqi ko rinishida ko rish mumkin: 273

274 16. Saytga joylashtiriladigan materiallar uchun Toifa(Category) qo shamiz. Maqolalar bo limida Toifa(Categories) tugmasi bosiladi hamda bo sh joylarga toifa nomi va tavsifi yozilib Yangi Toifa yaratish(add New Category) tugmasi bosiladi. Yangi yaratilga toifani quyida ko rishingiz mumkin: V. Saytga maqola, yangilik hamda rasm joylashtirish. 17. Yangi maqola joylashtirish uchun Maqolalar bo limida Add New tugmasi bosiladi hamda Yangi maqola qo yish oynasi ochiladi: 274

275 16. Yangi maqola qo yish oynasida birinchi navbatda maqola nomi yoziladi, keyin pastki qismga to liq maqola yoziladi, toifalar bo limidan maqolaga tegishli toifa tanlanadi hamda Chop etish tugmasi bosiladi: Saytga joylashtirilayotgan maqolaga tegishli rasm qo yish uchun birinchi navbatda Yangi maqola yozish oynasidagi Add an Image tugmasi bosiladi hamda xosil bo lgan Add an Image oynasidagi Select Files tugmasi bosiladi: 20. Rasm tanlash oynasi orqali kompyuterdan tegishli rasm tanlanadi va Soxranit tugmasi bosilib saytga rasm yuklab olinadi: 275

276 21. Yuklangan rasmning nomi, tavsifi yoziladi hamda o lchamlari belgilanib, Insert into Post tugmasi bosiladi. Rasm yozilgan maqola qatoriga tushadi hamda Chop qilish tugmasi orqali saytga chiqariladi: 276

277 22. Yangi qo shilgan maqolani sayt-satellitning tashqi ko rinishida ko rish mumkin: VI. Sayt-satellitlarda hisoblagichini o rnatish 23. Avval, katalogda blogni yoqtirish uchun so rovnomani to ldirib yuborish kerak. 24. Moderator so rovnomangizni ma qullab, saytingiz katalogda paydo bo lgach, katalogdan saytning id-raqamini topish zarur. Buning uchun qidiruv katalogidan saytingizni topish lozim. Undan so ng topilgan havolada sayt ta rifiga kirishingiz va manzillar qatoridagi katalogdan saytning id-raqamini ko rishingiz mumkin. Ushbu raqamni saqlab qo yishni unutmang. 277

278 25. Endi administrator panelida Tashqi ko rinish menyusi ochiladi, bu yerda Vidjetlar bandini tanlang. schetchik hisoblagichi vidjetini toping va sichqonchani The primary widget area doirasiga olib boring. 26. Vidjetlarda sozlagichlar ochiladi. Avval ga saqlab qo yilgan saytning id raqamini kiritish kerak. Keyin sayt hisoblagichining joylashuv tugmalarini (yon tomondagi va pastki qismidagi) tanlash va xohishingizga ko ra hisoblagich tugmasi rangini ham tanlishingiz mumkin. 26 Vidjetlarda sozlagichlar ko rinadi. Bu yerda eng avval, saqlab qo yilgan id raqamni kiriting. 278

279 O zgarishlarni saqlang. Blog sahifasi yangilangach, hisoblagich tugmasi paydo bo ladi Veb texnologiyalar va ularning imkoniyatlari. XI asr yuksak intelletual salohiyatli, zamonaviy bilim va malakaga ega, yangicha dunyoqarash va mustaqil fikrli mutaxassislar asri. Chunki internet, televideniye, kino, radio, video, telefon va boshqa aloqa vositalari juda tez jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Mediata lim interfaol o quvchiga indivudial ta sir etadigan usul sifatida ta lim jarayoniga jadal sur atlar bilan kirib kelmoqda. Media-ta lim o quvchini mustaqil fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta ishlash umumlashtirish, xulosa chiqarishga o rgatadi. Mediata lim qanchalik mustahkam bo lsa, o quvchi dunyoqarashi, intel-lektual salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Bu esa milliy istiqlolimiz sharofatidir. Milliy istiqlol ta limning mazmuni va mohiyatini eski andozalardan ozod qildi. Mustaqillik g oyasi bilan sug orilgan milliy mafko`ra g oyalarini o zida jo etgan va qamrab olgan boshlang ich ta lim bo yicha davlat ta lim standarti, ta lim konsepsiyasi, yangi darsliklar, o quv uslubiy qo llanmalar, dasturlar, tavsiyalar, yo riqnomalar chop etildi va multimediyali elektron darsliklar yaratilmoqda. Mediata lim butun ta lim tarbiya muvaffaqiyatlarining poydevori hisoblanadi. Тa lim jarayoniga matbuot, televideniya, radio, kino, video va internet olib kirilmoqda. Bularning barchasi mediadarslar nomi bilan ta lim jarayonini tashkil etishga yordam bermoqda. YuNESKO huzuridagi kino va televideniya bo yicha xalqaro kengash 1973 yilning birinchi martida video ta limga shunday ta rif bergan: Mediata lim deganda pedagogika nazariyasi va amaliyotida maxsus bilim sohasi sifatida qaraliyotgan 279

280 ommaviy kommunikatsiya vositalarini egallash uchun nazariy va amaliy ko nikmalarini shakllantirishni tushunish lozim. Hozirgi kunda o quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta lim samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Ommaviy axborot texnologiyalari va dasturiy ta minot evolyutsiyasi tufayli hattoki tayyorgarligi umuman yo q foydalanuvchilar, jumladan kichik maktab yoshdagilar ham ularni bemalol o zlashtirib olmoqdalar. Mediata lim o qitishning mazmuni, usullari va tashkiliy shakllarini sifat jihatdan o zgartirmoqda, ma lum shartlarda o quvchilarning individual qobiliyatlarini, ularning shaxs xususiyatlarini ochishga, saqlashga va rivojlantirishga, bilim doirasini kengaytirishga, mukammalikka intilishga yordam berishi mumkin. Mediata lim resurslari yordamida ular u yoki bu materialni tezroq o zlashtiridilar, o quv jarayoniga faol ishtirokchilar sifatida jalb qilinadilar. Mediata limning jadal rivojlanishi atrofimizdagi hayotni sifat jihatdan o zgartiradi hamda ko plab yangi muammolarni, masalan, axborot madaniyatini shakllantirish hamda o sib kelayotgan avlod salomatligi uchun so zsiz xafziligini ta minlash muammolarini keltirib chiqaradi. Mediata lim o quv jarayonida nazariy axborotni berish bilan materiallarni yuqori darajadagi zamoniviy texnika vositasida namoyish etish imkoniyatiga ega bo ladi. O quv ab ektlari va voqeallarni model-lashtiradi, ularni avtamotik rivishda ketma-ketlikda namoyish etadi, ta svirni tushuradi. Mediata lim o quvchilarning o quv mazmunini o zlashtirishda qiziqishini yanada oshiradi. O quvchilarning ko rgazma-obrazli ta sirida fikr yuritishi, motorik va verbal kommunikativ ko nikmalarnging shakllanishiga olib keladi. Yurtimizda gazeta, jurnal, axborotnoma-byo`lleten, radio, televideniye, axborot agentliklari, veb-saytlar kabi, jami 7 turdagi ommaviy axborot vositasi ro yxatga olingan. Ular O zbekistonda yashayotgan millatlarning 7 tilda va siyosiyijtimoiy, iqtisodiy, ma naviy-ma rifiy, sport kabi 20 ortiq ixtisosliklar bo yicha faoliyat olib bormoqda. Respublikamizda 2012 yil 1 aprel holatiga ko ra, ro yxatga olingan ommaviy axborot vositalarining umumiy soni 1254 tani tashkil etadi. Ulardan 706 tasi gazeta, 255 tasi jurnal, 16 tasi axborotnoma-byo`lleten, 4 tasi axborot agentligi, 64 televideniye, 36 radio, 173 ta veb- saytlar faoliyat yuritmoqda. Hammamiz ommaviy axborot vositalaridan maqsadli foydalanishimiz kerak. Faqat ezgu niyatlarda, yaxshi amallar uchun koni foydadir. Hozirgi davrda sun iy yo ldosh axborot uzatishining eng qulay vositasi bo lib qoldi. Katta mablag talab etiladigan sun iy yo ldoshga hamma davlat ham egalik qilolmaydi. Shu bois ham fazoviy sun iy yo ldoshlar bir nechta davlatga qarashlidir. AQSh 30 ta, Yaponiya 21 ta, Rossiya 12 ta, Хitoy 9 ta, Hindiston 9 ta sun iy yo ldoshga ega. O quv jarayonida ommaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish o quvchilarining psixofiziologik rivojlanishga mos keladi, o quv jarayonini yanada qiziqarli qiladi, o qitish mazmuni, shakllari va usullariga sezilarli ta sir ko rsatadi. Axborotlashgan jamiyat sharoitida bu alohida dolzarblik kasb etadi. Mediata limning bosh maqsadi asosiy qonunlarni tushunishga yordam beradi, oddiy yo nalishlardagi media axborot tilini o rganish; o quvchining badiiy o sishi, 280

281 rivojlanishiga hissa qo shish, mediamatnlarni qabul qilish, o rganish va malakali tahlil etish ko nikmasini shakllantirishdan iborat. Тa lim tizimini modernizatsiyalashda mediata lim masalalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Тa limning barcha bo g inlarida tobora faol qo llanilayotgan mediata limning turli yo nalishi, tur va shakllari o quvchilar, jumladan, o quvchilarning ma naviy kuchi, qobiliyatlarini ochish uchun maqbul sharoit yaratib, ta lim tizimiga yangicha gumanistik yo nalgan-lik baxsh etadi. Mediata lim o zining texnologik infrastruk-turasi, o z tayanch ta lim texnologiyalariga ega. Mediata limning asosiy mazmuni media-madaniyat kino san ati badiiy televideniya va badiiy media tilini uning tarixini bilish tushunishdir. Mediata lim-o quv jarayoni va uning barcha didaktik shart-sharoitlarni takomillashtiruvchi hodisadir. Тa lim jarayonida mediata limni tashkil etishda o quv predmetlarining materiallari nihoyatda talabchanlik bilan muvofiqlashtirilishi lozim. O qituvchi o rganilayottan materialning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshirishga harakat qilishi, o quvchilar ongida barqaror tizimlashtirilgan bilimlarni singdirish vositasi hisoblanadi. Mediata limning pedagogik strategiyasi badiiy tahlil qila olish, uni talqin qilish asosida baho berishdan iboratdir. Mediata limnig markazida o quvchi shaxs turadi, uning qiziqishi, xohish, istaklarini hisobga olish, olingan axborot vositasida tanqidiy fikrlashga o rgatish kerak. Хorijiy davlatlar pedagogik olimlarning fikricha, mediata lim tarbiyaviy, ta limiy ahamiyatga ega bo lib, o quvchilarni o quv bilish jarayonida reaktiv fikrlashga o rgatadi. Axborot bilan ishlash, axborot qidirish, zarurlarni ajrata bilish, qayta ishlash, tartibga keltirish, axborot mazmunini tushunish mantiqiy yaqinlarini ajratishni o rganadi. Shular asosida axborot madaniyati shakllanadi. Hozirgi vaqtda ommaviy axborot vositalarida «axborot xurujlari» atamasi tez tez tilga olinmoqda. Niyati buzuq bo lgan ayrim guruhlar sa y harakatlari bilan ommaviy axborot vositalari tajovuz quroliga aylantirilmoqda. «Mafko`raviy xurujlari»da insonning ongi va qalbi nishonga olinmoqda. Yoshlar masalasi, ularning ma naviy-axloqiy tarbiyasi alohida e tiborni talab etadi. Yoshlarimizni mafko`raviy xurujlardan himoya qilish maqsadida quyidagi ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq : o quvchi-yoshlar turmush tarzi, ruhiyati va qiziqishlarini davomli o rganadigan psixodiagnostika markazini tashkil etish; o quvchilar hayotini o rganish maqsadida psihologik, sotsiologik va pedagogik yo nalishlarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish; ta lim muassasalarida ma naviy-ma rifiy, tarbiyaviy ishlarning milliy asoslarini kuchaytirish, yoshlar ishtirokida sobiq ittifoq davridagi kinofilm, multfilmlarni tarbiyaviy ahamiyatini tanqidiy tahlil etish; ta lim muassasalarida o quvchilar ongiga milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdirishga teleradio ko rsatuvlarni yoshlarning yoshini hisobga olgan holda ma naviy-ma rifiy tadbirlarni maxsus kunlik reja asosida tashkil etish. 281

282 Axborot xavfsizligini ta minlash orqali biz milliy madaniyatimizni, o z tilimizni, o zimizning ommaviy axborot manbalarimizni himoya qilamiz. Mediata limning mukammalligi yoshlarning kelajagini so zsiz belgilaydi. Ana shu keng qamrovli pedagogik jarayon ta lim tamoyillariga mos holda, darsda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni qo llashni, takomillashtirishni, interfaol, interaktiv usullarni keng ko lamda bosqichma-bosqich amalda joriy etishni talab etadi. Muxtasar qilib aytganda, ta lim-tarbiyaga e tibor bermasdan turib, kelajagimiz bo lgan navqiron va sog lom avlodni, bilimli, savodli yoshlarni tasavvur qilib bo lmaydi. Yoshlikda berilgan bilimning o rnini hech narsa bilan qoplab bo lmaydi, yoshlikdagi bilim qoyadagi bitikdir. Quyida Siz bilan ta lim jarayonida veb texnologiyalarni qo llashning 10 xil foydali texnologiyasi bilan tanishib chiqamiz: Тexnologiyalar sohasida so nggi yillarda shiddatli o zgarishlar kuzatilmoqda. Bu borada o qituvchi va talabalar uchun bilim olishda keng imkoniyatlar bor. Hozirda o quvchilarga dars berish jarayoni ham turli interfaol qo llanmalar yordamida yanada qiziq olib borilmoqda. Quyida keltirilgan 10 xil moslama bilan bilim berish jarayonini yanada qulaylashtirish mumkin. Bu texnologik qo llanmalar Amerika va Ғarb davlatlarida juda ommalashgan bo lib, ularning vazifasi dars jarayonini yanada samarali tashkil etishdan iborat. Keling, ular bilan tanishamiz. 282

283 BetterLesson (Yaxshiroq dars) BetterLesson o qituvchilargadarslarniimkoniborichafoydaliolibborishuchunyordamberadi. BetterLesson inglizvamatematikafanlariuchunyuzlabmohiro qituvchilartomonidantayyorlangandars ishrejalarigaega. Darslarularniqandayolibborishkerakliginitushuntiruvchiizohlarbilan yozilgan. Bunga qo shimcha tarzda ustoz o qituvchilar tomonidan video lavhalar ham mavjud. O qituvchilar uchun mo ljallangan, ko plab ma lumotlarga ega bo lgan eng foydali qo llanmalardan biridir 283

284 2. GoConqr GoConqr bu o qituvchi va talabalar o rtasida o rganish jarayoniga oid ma lumotlarni o zaro bo lishish imkoniyatini beruvchi shaxsiy o rganish muhitidir. O qituvchilar Mindmap, Note-taking, Flashcard, va Quiz making (Тopishmoq tuzish) kabi moslamalardan foydalangan holda qiziq darslarni yaratishlari mumkin. GoConqr ham 2 milliondan ortiq o rganish resurslardagi kutubxonalarni taklif etadi. 3. BloomBoard BloomBoard esa maktablarda o tilgan darslarni o quvchilar qanday o zlashtirayotganini tekshirishni ta minlaydi. Rivojlanish va qo llab-quvvatlashni taklif etuvchi bu texnologiya juda qimmat bo lishi mumkin, ammo u sinfda dars jarayonini kuzatish va real vaqt rejimida eng mohir o qituvchilar bilan suhbatlashish imkoniyatini taklif etadi. 284

285 4. GradeBook Pro GradeBook Pro o qituvchilarga sinfni boshqarishda yordam beruvchi eng yaxshi ilovalardan biridir. Ilovaning eng asosiy xususiyatlaridan biri, o qituvchilar undan talabalar diqqatini tekshirish maqsadida foydalanishlari mumkin. Ilovaning eng foydali qismi, shundan iboratki, o qituvchilar yil davomida har bir o quvchiga erishayotgan muvaffaqiyati bo yicha alohida izohlar yozishi mumkin, bu esdalik uchun juda qulay! 285

286 5. Edmodo Edmodo o qituvchi va talabalar o rtasida birdek foydalanilayotgan ilovalar orasida juda mashhur. U allaqachon keng tarqalgan, endilikda esa yangi qulayliklar taklif qilinmoqda, bularga Common Corega asoslangan yangi kutubxonani ham kiritish mumkin. 6. FineTune FineTune o quvchilarga yozish ko nikmalarini oshirishda yordam beradi. O qituvchilar namunaviy insholarni boshqa tajribali o qituvchilar belgilagan reytinglar orqali baholashlari mumkin. Yozuv juda muhim ko nikma bo lib, mazko`r ilova tomonidan taklif etilayotgan eng yaxshi imkoniyatdir. Unda yana an anaviy bo lmagan tarix va ilm-fan darslari ham bor. 286

287 7. Too Noisy (juda shovqin) Too Noisy shovqinli sinflarni xushlamaydigan o qituvchilar uchun a lo darajadagi ilovadir. Bu ilova o qituvchilarga sinfda shovqin qay darajada bo lishi kerakligini aniqlashga yordam beradi, agar u belgilanganidan ortiqcha bo lib ketsa, qo ng iroq chalinadi. Bu sinfni o qituvchi tomonidan tinch holda ushlash uchun yaxshi usuldir. 287

288 8. LightSail LightSail uy vazifalari uchun yaxshi qo llanmadir. Bu elektron tarzda o qish ilovasida 80 mingga yaqin matn bor. O qituvchilar LightSailda murakkabliklarni belgilashlari mumkin. Ilovaning yana bir yaxshi imkoniyati - o qituvchilar yetarlicha o qimayotgan o quvchilarni ko rishlari mumkin. Ular o z sinflarini maktabdagi boshqa sinflar bilan taqqoslash imkoniyatiga ham egalar. 288

289 9. Remind101 E lon va yangiliklarni ota-onalar hamda o quvchilarga yetkazish uchun Remind101dan foydalanish mumkin. Bu, albatta, juda taassurotli emasdir, lekin ushbu bepul ilovaning yaxshi tomoni o qituvchilar o z raqamlarini hech qaysi ota-ona yoki o quvchiga bermaydilar. Bu ilova o qituvchilarni o zlariga tegishli shaxsiy ma lumotlarini oshkor qilmagan holda, o quvchi va o qituvchilar bilan bog lanish imkonini beradi. 289

290 10. ThinkCERCA (QUICKCERCA) ThinkCERCA (QuickCERCA) o qituvchilarga matnlar tuzish va o quvchilarda muhokama qilib o ylash ko nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi. Mavzuni tanlab o qish darajasiga moslangan matnni tanlashingiz mumkin. O quvchilar matnda amalga oshirish kerak bo lgan ishlarni belgilash va ularning fikrlarini ham bilishingiz mumkin. Yuqorida keltirilgan texnologiyalarni dars jarayonida o z o rnida qo llash va samarali natijaga erishishni ta minlash Sizning pedagogik mahoratingizga bog liq. 290

291 INFORMATIKA FANINI BOSHQA FANLARGA TADBIQ ETISH VA IQTIDORLI O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH Iqtidorli o quvchilar bilan hamkorlikda ishlash texnologiyalari. 1. Iqtidor tushunchasi va uning asosiy belgilari 2. O quvchilar iqtidorini aniqlash bosqichlari va vositalari 3. Informatika fanining ta lim tizimida tutgan o rni, maqsadi va vazifalari, hamda o quvchilar iqtidorini aniqlash mezonlari 4. Zamonaviy o qitish metodlari va ularning informatika faniga tadbiqi, o quvchini informatika yo nalishi bo yicha qiziqishini aniqlash 5. AKТ vositalari yordamida o quvchining intellektual salohiyatini takomillashtirish 6. Informatika darslarida o quvchilarda jamoa ruhini shakllantirishda interfaol usullarning ahamiyati 7. O quvchilar iqtidorini rivojlantiruvchi didaktik vositalarini ishlab chiqish va o quv jarayonida qo llash metodikasi 8. Iqtidorli o quvchilar bilan ishlashning tashkiliy tuzilmasini yaratish Respublikamizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy o zgarishlar ta lim va tarbiya nazariyasi va amaliyotiga ham o z ta sirini ko rsatmoqda. Shuningdek, zamonaviy ta lim tizimi oldiga insonning qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish, qobiliyatlarning maksimal darajada namoyon bo lishini ta minlash, ijodiy yetuk, o z - o zini namoyon eta olishga qodir shaxsni shakllantirish kabi global vazifalarni qo ymoqda. Vatanimiz mustaqilligi davrida ta lim tizimida ro y berayotgan ulkan o zgarishlar iqtidorli o quvchilarga bo lgan munosabatni ham tubdan o zgartirdi. Prezidentimiz I.A.Karimov o zining «Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili» nomli asarida: «Iste dodli va iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularni qo llab - quvvatlash hamda ularning qobiliyatlarini rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlar yaratishning Respublika tizimini ishlab chiqish kerak» - deb ta kidlaganlar. Iqtidorli yoshlar O zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini hamda uni jahon hamjamiyatida munosib o rin egallashini ta minlovchi omil va millatimiz ziynati hisoblanadi. Shuning uchun ham umumiy o rta ta lim maktablarining bitiruvchilari orasidan iqtidorli, xususan informatikadan iqtidorli o quvchilarni aniqlash va ularni akademik litseylarda o qitish, ularning qobiliyatlarini rivojlantirish kabi jarayonlarning ilmiy asoslarini ishlab chiqish pedagogika fanining dolzarb muammolaridan biriga aylandi. Umumiy o rta ta lim muassasalarida tahsil olayotgan iqtidorli o quvchilarni maqsadli tayyorlash va ularning noyob iste dodini ruyobga chiqarish jarayonida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni joriy etish zarurati paydo bo ldi. Ushbu yo nalishda dunyoning turli mamlakatlari mutaxassislari qatorida, Respublikamiz mutaxassislari ham samarali izlanishlar olib bormoqdalar. Ular tomonidan turli tavsiyalar, maxsus psihologik, pedagogik testlar, iqtidorli o quvchilarni maqsadli tayyorlashga mo ljallangan maxsus o quv dasturlari ishlab chiqilmoqda.2 291

292 Bugungi kunda iqtidorli o quvchilarni aniqlash va zarur yo nalishlar bo yicha tavsiyalar berish «O quvchilarni kasb-hunarga yo naltirish va psihologik - pedagogik Respublika tashhis markazi»ga yuklatilgan. Ular umumiy o rta ta lim maktablarining 9-sinf o quvchilarini maxsus tayyorlangan testlar yordamida pedagogik-psihologik tashhis qiladilar, boshqacha qilib aytganda, o quvchilarning qobiliyatlariga qarab kelgusida qanday yo nalishda o qishni davom ettirishi maqsadga muvofiq ekanligini aniqlab beradilar. Bu markazning asosiy maqsadi o quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirishning ijtimoiy, psihologik va pedagogik shart - sharoitlarini yaxshilashdan iborat. Qo yilgan vazifalarga erishish iqtidorning har xil aspektlarini o rganish uchun zaruriy psihologikpedagogik ta minotni yaratish va ijtimoiypedagogik eksperimentlarni o tkazishni taqozo etadi. Lekin o quvchilar qobiliyatlari va iqtidorini aniqlash borasida qo llanilayotgan testlar saviyasi va o tkazish usullarining talablarga to liq javob bermasligi, ota-onalarning zamon talablarini tushunib yetmayotganligi kabi sabablarga ko ra bu borada olib borilayotgan ishlarning natijalarini ko ngildagidek deb bo lmaydi. Shuning uchun hozirgi kunda, birinchi navbatda o quvchilarni iqtidoriga qarab kelajakda qanday yo nalishda shug ullanishi maqsadga muvofiqligini yetarlicha aniqlikda bashorat qilish va ularning iqtidorini rivojlantirish imkonini beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish zarur. Shuningdek, ularni akademik litseylarda o qitish uchun iqtidoriga mos maxsus dastur, hamda o qitish metodikasini ishlab chiqish va bu yo nalishni rivojlantirishga e tiborni kuchaytirish kerak. Yuqoridagi fikr mulohazalar tanlangan tadqiqot muammosining dolzarbligini belgilaydi. Iqtidorli o quvchilar muammosi bilan xorij va respublikamizning qator psiholog va pedagog olimlari A.N.Kolmogorov, B.V.Gnedenko, A.M.Matyushkin, V.A.Krutetskiy, V.L.Yurkevich, I.Ya.Kaplunovich, N.S.Leytes, V.I.Panov, Dj. Renzulli, C.L.Rubinshteyn, A.I.Savenkov, M.A.Хolodnaya, V.D.Hadrikov va U. Yo`ldashev, R. Boqiyev, Т.Т. Azlarov, Z.Yo`ldashev, F. Zokirova, A. Abduqodirov, B. Boltayev va boshqalar ishlaganlar. A.M.Matyushkin iqtidorning strukturaviy elementlarini: qo yilgan masalalarning yechimlarini taklif etishdagi originallik (boshqalarga o xshamaslik darajasi), nostandartlik, kutilmaganlik kabi elementlarga ajratadi. U iqtidorni umumiy va maxsus qobiliyatlar paydo bo lishi sifatida emas, balki ijodiy rivojlanish deb qaraydi va quyidagi 5 ta strukturaviy komponentni ajratib ko rsatadi: a) idrok motivatsiyasining dominantligi; b) yangilikni his etish, muammoni ko rish va hal etishda ifodalanadigan izlanuvchanlik va ijodiy faollik; v) original yechimlarga erishish imkoniyati; g) faxrlanish va bashorat qilish imkoniyati; d) yuqori estetik, intellektual baholashni ta minlovchi ideal etalonlarni yaratish qobiliyati. B.M.Тeplov qobiliyatlar va iqtidorga ta rif berib iqtidor haqidagi izlanishlarni aynan qobiliyatlardan boshlash lozimligini ta kidlaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda B.M.Тeplov iqtidor deganda - «u yoki bu faoliyatni amalga oshirishda kamroq yoki ko proq yutuqlarga erishishiga bog liq bo lgan qobiliyatlarning o ziga xos sifatiy birlashmalarini» tushunadi. Akademik S.H.Sirojiddinov o quvchilardagi topqirlik qobiliyati, masalalar yechishda, ayniqsa olimpiada masalalarini yechishda namoyon bo lishi haqida to xtalgan. O quvchilardagi informatik iqtidorini 292

293 rivojlantirishning yo llaridan biri, ularni alohida maktablarda, maxsus dasturlar asosida o qitish deb qaragan. L.D. Kudryavsev o quv jarayoni muvaffaqiyatli bo lishi uchun o quvchiga o z kuchiga bo lgan ishonchni singdirish va zarur hollarda yordam berish, o quvchilarning o zligini namoyon qilishga imkoniyat va shart sharoitlar yaratish lozim degan g oyani ilgari surgan. IQТIDORLI O QUVCHILARNI ANIQLASH VA ULARNING IQТIDORINI RIVOJLANТIRISHNING ILMIY - NAZARIY ASOSLARI Iqtidor tushunchasi va uning asosiy belgilari. Iqtidor inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi sifati bo lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi. Psixologik lug atda iqtidor tushunchasi quyidagicha ta riflanadi: 1) iqtidor bu faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta minlaydigan qobiliyatlarning o ziga xos uyg unlashuvidir; 2) iqtidor bu insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va o ziga xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar; 3) iqtidor bu aqliy potensial, ta lim olish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining bir butun individual xarakteristikasi; 4) iqtidor bu tabiat tomonidan in om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy asoslarining o ziga xosligi va ularning namoyon bo lishi darajalari; 5) iqtidor bu iste dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun ichki imkoniyat va sharoitlarning mavjudligi 5. Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta kidlash mumkinki, iqtidor asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in om etilgan qobiliyatlar, biror bir faoliyatda (masalan, ta lim, ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta minlaydigan maxsus qobiliyatlar yotadi. Umumiy qobiliyat egalari yuqori intellektual imkoniyatlarga ega bo lib, muammoning yoki biron-bir masalaning yechimini tezda topishi, faoliyatiga ijodiy yondashishi bilan ajralib turadi. Maxsus qobiliyat egalari esa - biron-bir aniq (masalan, matematika, musiqa, rasm chizish, shaxmat o ynash, sport) faoliyat turiga qobiliyati bo lgan va mana shu faoliyat bilan shug ullanishni afzal ko radilar.iqtidorli bolalar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni o zida mujassam etgan bolalardir. Ular boshqa bolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadilar: - qiziquvchanligi; -doimo turli savollarga javob axtarishligi; - nutqi, tafakko`ri, xotirasining tez rivojlanishi; -erta yoshdanoq musiqa, rasm chizish, kitob o qish, kompyuter va kompyuter o yinlariga, matematikaga qiziqishi; - yuqori darajadagi bilish faolligi va o quv faoliyati; - zamonaviy kompyuter texnologiyasida maqsadga intiluvchanlik va originallik; - tafakko`rning unumdorliligi. Pedagogik nuqtai nazardan umumiy va maxsus qobiliyat yosh davrlarini inobatga olgan holda muhim jihatlarga bog liq. Erta yosh davrlar maktabgacha va kichik maktab yoshida iqtidor umumiy hamda universal qobiliyat sifatida ko rilishi va rivojlanishi mumkin. Vaqt o tishi bilan bu umumiy qobiliyat o ziga xos 293

294 xususiyatlarga ega bo lib ma lum bir yo nalishni belgilaydi. Ayni vaqtda bu iqtidor bola tomonidan qay darajada namoyon bo layotganligiga e tibor qaratish kerak bo ladi. Aniq namoyon bo lgan, ya ni psiholog, pedagog, ota-onalar tomonidan e tibor berilgan qobiliyat aktual, atrofdagilar payqamaydigan qobiliyat potensial qobiliyat deyiladi. Ko pgina mashhur olimlar, bastakorlar, rassom va yozuvchilar (masalan, yosh V.A. Motsart, F. Galton, I. Mechnikov, K. Gauss, N. Vinner, G. Leybnits, V. Gyugo) erta yoshdayoq o zlarining qobiliyatlarini namoyon qilganlar. Va aksincha ko p hollarda bolalikda hech qanday iqtidorga ega bo lmagan bolalar yetuklik davrda muvaffaqiyatlarga erishishlari mumkin. Bu aqliy potensialga ko pincha atrofdagilar e tibor bermasliklari mumkin. Тabiiyki, har bir holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir. Potensial qobiliyat haqiqatan ham ma lum bir vaqtgacha namoyon bo lmagandir. Balki, otaonalar pedagoglar va kattalar tomonidan bola qalbining nozik harakatlaridagi o zgarishlarga yetarlicha ahamiyat berilmagandir, intuitiv holda buni payqamagandirlar yoki bilimlari yetmagandir. Yoki aksincha, bu narsalarni tushunmaganliklari sababli boladagi buyuk potensial imkoniyatlarni sezmaganlar, va hattoki, bu ijodkorlikni, intellektual tashabbusni negativ xususiyat sifatida qabul qilganlar. Boshqa, xususiyatlarni esa qadrliroq deb hisoblaganlar, ya ni, hammamizga shaxsiy tajribamizdan ma lumki, tirishqoqlik, itoatkorlik, saranjom - sarishtalik kabi hislatlarni fikrlar originalligi, dadillik, harakatlardagi va mulohaza yuritishdagi mustaqillikdan ustun qo yadigan ota-onalar, o qituvchilar, oliy o quv yurtlari professor o qituvchilari, rahbarlar uchraydi.7. Amerikalik olimlar tomonidan 400 ga yaqin taniqli odamlarning tarjimai holi o rganib chiqilganda ulardan 60 foizi maktab ta limi davrida jiddiy muammolarga duch kelganliklari aniqlandi. Aktual va potensial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni oldindan bashorat qilish muammosini muhim deb hisoblaydi. Shaxsning qanday sifatlari va xarakter xususiyatlari, fe l - atvoridagi va faoliyatidagi fazilatlari kattalarga kelajakda bolaning buyuk olim, rassom yoki davlat arbobi bo lishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Bu savolga javob topish birmuncha mushkuldir. Psihologlar bolaning kelajagini bashorat qilish imkonini beradigan qator qonuniyatlarni belgilab berganlar, lekin asoslangan prognozlar berishga hali erishilgani yo q. Shu bilan birga jahon pedagogika va psihologiyasi sohasidagi tajriba shuni ko rsatadiki, bolaning imkoniyatlariga ishonchning pedagoglar va otaonalarning mahoratiga yo g rilganligi mo jizalar sodir etishga qodir. Ba zi hollarda hayotda insonga tabiat tomonidan berilgan qobiliyatdan ham ko ra u ana shu xususiyatni qanday rivojlantira olgani muhimdir O quvchilar iqtidorini aniqlash bosqichlari va vositalari Albatta, har bir ota - ona, hatto eng kamtari ham o z bolasini eng yaxshi, aqlli, talantli deb hisoblaydi. Qachondir u erishgan yutuqlar yuzasidan tarbiyachi va o qituvchilaridan maqtov eshitganida, ko pincha «iste dodli» degan so z yangraydi. Bunday ta rif psiholog tilidan yangrasa, uning fikriga nafaqat ota-onalar, balki boshqa mutaxassislar ham qo shilishadi. Masala juda jiddiy va muhim, negaki, uning to g ri qarori nafaqat bo lg usi olim, ixtirochi yoki yuqori malakali mutaxassis taqdiri, balki, mamlakat taqdiri - butun insoniyat taqdiriga aloqador! 294

295 Iste dodli va malakali bolalar kimligi haqida gapirishdan, ularning namoyon bo lishi, ta lim olishi, tarbiyalanishi masalalari yuzasidan jiddiy so z yuritishni boshlashdan avval ushbu tushunchani aniq belgilab olish lozim. Izohli lug atlarda ko pincha «iste dodli» va «talantli» so zlari sinonimlar sifatida keltiriladi. Masalan, S.I.Ojegovning izohli lug atida «iste dodli» talantli deb, «talantli» esa talantga ega deb berilgan. V.Dal lug atida iste dod yoki iste dodli tushunchalari yo q, ammo «talant» tushunchasi bor bo lib, u nimagadir nisbatan qobiliyat, qobiliyat esa Хudo tomonidan berilgan layoqat deb izohlanadi. Chet tillar lug atida talant (ing. talant) - misli yo q tug ma sifatlar, alohida tabiiy qobiliyatlar, deb ta kidlangan. Eng avvalo, shunga e tibor qaratish kerakki, «iste dodli bolalar» (iste dodli bola) so z birikmasi qandaydir o ziga xoslikni anglatadi. Yohud uni ishlatganda bolalarning o ziga xos guruhi mavjudligini tan olamiz. Bunday bolalar ma lum sifatlari bilan tengdoshlaridan farq qilishadi. Bunday yondashuv ko plab olim, o qituvchi, psihologlar tomonidan an anaviy ravishda tanqid qilinadi. Shunday bo lsa-da, u ishning real holatini aks ettiradi. Rossiyalik olimlar iste dodli bolalar nafaqat akademik sohalarda, balki, inson faoliyatining har qanday ijtimoiy ahamiyatli sohasida ko zga ko rinarli yutuqlarga erishishga qodir, deb hisoblashadi. Amerikalik mutaxassislar AQSh davlat ta lim bo limining rasmiy ma ruzasida kongressga mazmun jihatidan deyarli bir xil ta rifni taklif qilishdiki, bu hozirgi vaqtgacha ishlatiladi: yuqori darajadagi yutuqlarga erishish imkonini beruvchi, boshqalardan ajralib turuvchi qobiliyatni namoyon etgan o quvchilar iste dodli va talantli bolalardir. Aksariyat olim va amaliyotchilar iste dodli bola, uning iste dodini namoyon qiladigan faoliyatga butun borlig i bilan kirishib ketadi, shu bilan boshqalardan ustun turadi, degan fikrga qo shiladilar. Yoxud agar o quvchi faqat yomon baho uchun urishmasliklari yoki o zining a lochi sifatidagi obro yi tushmasligi uchungina dars tayyorlasa, faoliyat eng yaxshi holatda vijdonan bajariladi - u shunchaki qobiliyatli, deyish mumkin, agar u shug ullanayotgan narsasidan yuqori baho olish haqida qayg urmasdan qoniqish va xursandchilikni his qilsa yoki uning o zi anglab yetgan maqsadi bor bo lsa, ana shunday holda iste dod haqida so z yuritish mumkin. Har bir ilmiy maktab avvaliga ajratib olish juda qiyin bo lgan o z yondashuvlari, o z konsepsiyalariga ega. Ularning barchasi quyidagi masalalar qo yilishiga olib boradi - birinchisi: barcha bolalar talantlidir. Yoki har bir inson o z - o zicha iste dodli. Bunday yondashuv barcha umumiy ta lim va har bir bolaning qobiliyatlarini rivojlantirishning asosi hisoblanadi. Shu bilan birga ushbu yondashuv ortidan «iste dod» tushunchasining xususiyatlari ko rinmay ketadi. Bunday holatda mutaxassislar bola qobiliyatlari diagnostikasi va ularni rivojlantirish metodlariga e tibor qaratadilar. Shunda iste dodli bolalarning namoyon bo lishi vazifasi diqqatdan chetda qoladi. Ikkinchi yondashuv: iste dod - bu faqat ayrim, tanlanganlarga «yuqoridan» berilgan, degan fikrda ifodalanadi. Agar bunga ishonsak, iste dodli bolalarni kashf qilish dolzarb muammoga aylanadi, biroq iste dodni rivojlantirish imkoniyati shubha ostida qoladi. Va umuman - iste dodli bo lish mumkinmi? Bir so z bilan aytganda, iste dod va iste dodli bolalar bo yicha psihologiya va pedagogika sohalaridagi barcha ilmiy tadqiqotlar ushbu savollar qo yilishining asosiy mohiyati hisoblanadi. Shunga 295

296 qaramay, ko p marotaba va sinchiklab o tkazilgan psihologik tadqiqotlar bolada aniq iste dod mavjudligini to la ishonch bilan qayd etish imkonini berdi. Iste dodlarni qidirish, namoyon qilish, ta lim berish, tarbiyalash muammolari butun dunyo olimlari, amaliyotchilari uchun hali - hamon dolzarbligicha qolmoqda. Тurli yoshdagi iste dodli bolalarni o rganib chiqishda yetarlicha ko p material to plangan, bu, u yoki bu yosh xususiyatlari bilan iste dod uchqunlarining aloqadorligi hamda yosh o zgarishlarining kechishi haqidagi masalalar ustida fikr yuritishga undaydi. Iste dod tabiati va asosi haqidagi masala ham o tkir bahslar mavzusi bo lib qolmoqda. Bu sohadagi zamonaviy tadqiqotlar elektrofiziologik, psixogenetik va boshqa metodlar yordamida iste dodning biologik va ijtimoiy tabiatdagi o zaro munosabati ochib berilishiga yo naltirilgan. Masalan, bu yo nalishda faoliyat olib boruvchi olimlar iste dodli bolalar uchun neyron axborotlarni tez uzatish xosdir, deyishadi, ularning miya ichki tizimi nerv aloqalarining ko p miqdori bilan eng sertarmoq hisoblanadi. Ko p sonli nazariyalardan farq qilgan holda, real pedagogik amaliyot iste dodli bolalarning faqatgina uch turkumini ajratib ko rsatadi. Ajratib ko rsatilgan birinchi turkum iste dodlar - umumiy iste dod darajasi bo yicha yuqori ko rsatkichga ega bolalar. Ikkinchi turkum iste dodlar - faoliyatning qandaydir sohalarida muvaffaqiyatga erishgan bolalar - yosh musiqachilar, rassomlar, sportchilar. Aytganday, bu turkumdagi bolalar ko pincha talantli deb ataladi. Uchinchi turkum iste dodli bolalarga maktabda yaxshi o qiydigan bolalarni kiritish mumkin («akademik iste dod»). Тurkumlarga ajratishda bir ma noli tushunchalar bo lishi mumkin emas. Faqatgina har bir muallifning fikrini qabul qilish, ularni tahlil qilish va ulardan birining nuqtai nazarini ajratib olib xulosa chiqarish mumkin. Yoki hammasini umumlashtirib, ushbu tushunchani o zicha anglash mumkin. Ammo aksariyat olimlar quyidagi iste dod turlarini ajratish mumkin degan fikrga kelishgan: ijodiy, badiiy, umumiy intellektual, akademik va ijtimoiy. Ularning har birining mezonlari, albatta, bir xil emas. Yoki agar siz bolada tashkilotchilik qobiliyatini sezsangiz yoxud u amalda hamma bilan umumiy til topisha olishi bilan ajralib tursa, juda kirishimli bo lsa - gap ijtimoiy iste dod haqida boradi. Agar u matematika, fizika va biologiya fanlarini oson o zlashtirib, yuqori natijalar ko rsatsa, biroq bundan boshqa fanlardan o zlashtirishni muhim deb bilmasa - akademik iste dod haqida so z boradi. Badiiy iste dod maxsus maktab, to garak, studiyalarda qo llab - quvvatlanadi va takomillashtiriladi. U badiiy ijod sohasida va musiqa, rangtasvir, haykaltaroshlik, aktyorlik qobiliyatlarida ijrochilik mahoratidan yuqori muvaffaqiyatlarga erishishni nazarda tutadi. Umumiy intellektual iste dod uchun shu narsa asosiyki, bunday iste dodga ega bolalar asos bo luvchi tushunchalarni tez o zlashtirishadi, oson eslab qolishadi va axborotlarni saqlaydilar. Yuqori rivojlangan axborotlarni qayta ishlash qobiliyati ularga ko plab bilim sohalarida yaxshi o zlashtirish imkonini beradi. Ijodiy iste dod turi atrofida ko plab bahs-munozara yuzaga keladi. Тurfa fikrlilikning mohiyati aksar holda quyidagilardan iborat. Ba zi mutaxassislar fikricha, ijodkorlik, kreativlik (inglizcha creation - yaratish) iste dodning barcha 296

297 ko rinishlarining ajralmas elementi bo lib, ijodiy komponentdan alohida olinishi mumkin emas. Ba zilari shu fikrni ma qullaydilarki, iste dodning faqatgina bir turi mavjud - ijodkorlik: agar ijodkorlik bo lmasa, iste dod haqida gapirish ma nosiz hamda iste dod yangi g oyalarni ilgari surish, har qanday sohada yaratuvchanlik qobiliyatini tug diradi. Dunyodagi aksar olimlar ijod tabiati yagona, shuning uchun ijodkorlik qobiliyati universal, degan fikrda to xtalishgan. San at, texnika sohalari yoki boshqa faoliyat turlarida yaratuvchanlikni o rgangan bola ushbu tajribani boshqa har qanday sohaga qiyinchiliksiz o tkaza olishi mumkin. Aynan shuning uchun ijodkorlik nisbatan avtonom, mustaqil qobiliyat sifatida qaraladi. Dastlabki belgilari:тa kidlaganimizdek, iste dodlar va ular bilan ishlashning barcha muammolari ikki bosqichga bo linadi: bunday bolalarni qidirib topish va saralash, ularga ta lim berish va tarbiyalash. Shuning uchun, olimlar iste dodlarni qidirib topishga kirishishdan oldin, eng avvalo, ularning xususiyatlarini tadqiq qiladilar. Ko plab tadqiqotchilar shunday xulosaga keldilarki, aksariyat iste dodli bolalar ko plab tengdoshlaridan farq qilib turuvchi alohida xususiyatlarga ega bo lishadi. Ular, odatda, yuqori darajada qiziquvchanlik va tadqiq qilish faolligi bilan ajralib turishadi. Bunday bolalar o zlarining g aroyib savollari yoki harakatlari bilan o qituvchilarini noqulay ahvolga solib qo yishadi. Ular bilan ishlaydigan o qituvchilar o quvchilarining aqlliroq bo lishlari mumkinligiga tayyor turishlari kerak. Iste dodli bolalar ilk yoshlardanoq sabab-oqibat munosabatlarini kuzatish hamda shunga mos xulosalar chiqarish layoqatlari bilan ajralib turishadi. Odatda, nutq va abstrakt tafakko`rni erta o zlashtirishlariga asoslangan a lo darajadagi xotiraga ega bo ladilar. Ularni axborot va tajribani klassifikatsiyalash layoqati, to plangan bilimlardan keng foydalanish malakasi ajratib turadi. Iste dodli bolalarga ularning murakkab sintaktik konstruksiyali ulkan lug at boyligi, shuningdek, savol berish malakasi eng ko p diqqat ajratishga olib keladi. Ko plab iste dodli bolalar lug at va ensiklopediyalarni qiziqish bilan o qishadi, yangi so zlarni o ylab topishadi, aqliy qobiliyatlarni faollashtirishni talab qiluvchi o yinlarni afzal ko rishadi. Iqtidorli bolalarni, shuningdek, diqqatni nimagadir yuqori darajada jamlay olish, unga qiziqarli bo lgan sohada natijaga erishishga qunt bilan intilishi ajratib turadi. Shu bilan birga, ularning ko pchiligiga xos bo lgan turli - tuman qiziqishlari ba zan shunga olib keladiki, ular bir nechta ishni bir vaqtda boshlashadi, shuningdek, nihoyatda murakkab vazifalarni o z zimmalariga oladilar. Ularda, shuningdek, aniq sxema va klassifikatsiyalarga qiziqish bo ladi. Masalan, ular turli xil jadvallar tuzish, tarixiy faktlar, sanalarni sistemalashtirishni yaxshi ko rishadi. Biroq, umuman olganda, iste dodli bolalarni diagnostikalash mumkin, agar ular ulkan fikrlash mustaqilligi bilan ajralib turishsa, nozik yumor tuyg usi, ishni tashkil qilish va tartibga e tibor bermaslik ularga xosdir. Ularning asosiy ustunliklaridan biri shundan iboratki, ular umumqabul qilingan tushunchalarga jur at bilan shubha bildiradilar, ular hamma narsaga istehzo bilan qarashadi hamda avtoritetlarni ham hurmat qilishadi. Ularni, odatda, atrofdagilarning mavqei va qarashlarini idrok qilish hayajonga solmaydi, ular umum qabul qilingan nuqtai nazarlarni ajratmaydilar. 297

298 Shuning uchun ular bolaligida - o qituvchilariga, ulg ayganlarida - boshliqlariga ko plab tashvish keltirishadi... Ammo aynan ular to g risida mashhur pedagog va psiholog Sh.Amonashvili mehr bilan o rinli gap aytgan: «Shumtakalar - taraqqiyot dvigatelidir»... Kashf qilish texnologiyalari: Aksariyat ota-onalar, shuningdek, pedagoglar ham ba zan turli xil testlarga sidqidildan ishonishadi, ular iste dodni kashf qilish imkonini beradi, deb bilishadi. Тestlardan keng foydalanadilar hamda so ngra bolalarni osongina, hatto yuzakilarcha «iqtidorli» va «iqtidorsiz»ga ajratib qo yishadi. Shuni bilish va esda tutish kerakki, qandaydir bir metodika yordamida buni amalga oshirish mumkin emas, negaki, bu kompleks, juda uzoq vaqt davom etadigan, eng asosiysi, alohida professional yetuklikni, sezgirlikni, nazokatlilikni talab etadigan jarayondir. Bugungi kunda amalda bo lgan favqulodda qobiliyatga ega bolalarni kashf qilish diagnostika tizimi - bu juda murakkab tizim bo lib, ba zan mutaxassislarning o zlari uchun ham ziddiyatli jarayondir. Ko plab mutaxassislar shundan haqqoniylik bilan ta kidlaydilarki, taxminlardagi ko p sonli xatoliklar nafaqat takomillashmagan testlar bilan, balki, iqtidor fenomenining o zining murakkabligi va ko pqirraliligi bilan izohlanadi. Oddiy kishilar tushunchasida iqtidor testi faqatgina aqliy salohiyatni aniqlovchi JQ testlari bilan assotsiatsiyalanadi. Har bir iste dod uchun har qanday holatda, aytib o tganimizdek, turli ko rinishdagi testlar mavjud. Ulardan eng ko p tarqalganlari - Ketell, Aitxauer, Ravenning intellektni aniqlash testlari, Gilford, Garrensning ijodiy salohiyatini aniqlash testlari, D.Bogoyavlenskayaning «kreativ maydon» metodi, Ye.Тunik testi, Jonson so rovnomasi va boshqa ko plab testlar butun psihologlar tomonidan keng foydalanilmoqda. Ularni qo llashning o ziga xos nozik tomonlari ham mavjud. Masalan, intellektual iqtidor universal shaxsiy xarakteristika sifatida ko rib chiqilmasligi kerak. Тaniqli amerikalik olim P.Тorrens o z o quvchilarini kuzatar ekan, shunday xulosaga keldiki, ijodiy faoliyatda (gap ijodkorlik iqtidori haqida bormoqda) yaxshi o qiydigan bolalar ham, JO yuqori darajada bo lgan bolalar ham muvaffaqiyat qozonavermaydilar. Aniqrog i, bu shartlar ishtirok etishi mumkin, ammo yagona shart bo la olmaydi. Ijod uchun boshqa nimadir zarur. Ba zi amaliyotchilar fikricha, boshqa amaliy va ob ektiv metodlar ham bor. Masalan, kuzatuv, bolani hech narsa qilmasdan, faqatgina uzoq vaqt kuzatsangiz qandaydir individualliklarini farqlaysiz. Uning iste dodliligini tahlil qilish uchun faqatgina o ziga tegishli bo lgan qandaydir xususiyatlarini namoyon qilish yoki har tomonlama kuzatuv yo li bilan olingan yaxlit xarakteristika zarur. Kuzatuvning afzalligi yana shundan iboratki, u tabiiy sharoitlarda olib borilishi, bu esa kuzatuvchiga yanada nozik jihatlarni payqash imkonini berishi mumkin. Diagnostikada tabiiy eksperimentning ham takrorlanmas o rni bor, masalan, odatiy maktab darsida yoki to garak mashg ulotlarida tadqiqot uchun zarur vaziyat yaratilganida, bu bola uchun mutlaqo odatiy hol bo lishi hamda u o zining maxsus kuzatilayotganini sezmasligi ham mumkin. bunday holatda asosiysi va eng muhimi, bola iqtidori belgilarini kuzatish va rivojlanishini o rganish zarurligi g oyasi hisoblanadi. Biografik metod iste dodni namoyon qilish va o rganishda katta qiziqish uyg otadi. Hayot yo lini o rganish ayni damda sinovdan o tayotgan xususiyatlarni 298

299 tushuntirishga samaraliroq yondashuv bo lgani singari kelajagini taxmin qilish usuli sifatida ham keng tarqalgan. Biografik metodlar bevosita bolaga mo ljallangan, otaonalar, tarbiyachilar, pedagoglar uchun alohida so rovnomalar, shuningdek, ular bilan suhbat va intervyo`lardan iborat bo lishi mumkin. Ota-onalarga beriladigan savollar taxminan quyidagi tarzda bo lishi mumkin: «Bola qandaydir bir buyumdan g ayriodatiy tarzda foydalangan holat bo lganmi?», «Bolangiz o z o yinlari, ermaklarini o ylab topadimi?» Zamonamizning ko plab psiholog - olimlari, ayniqsa, amerikaliklar yangi diagnostik metodikalar ichida biografik so rovnomalar birinchi planga chiqadi, deb hisoblashadi, negaki, ularni ham bolalarga, ham o smirlarga nisbatan qo llash mumkin. Ular iqtidor imkoniyatlarini namoyon qilish va uning yutuqlarini taxmin qilishda an anaviy testlardan ko ra ishonchliroq, deb hisoblaydilar. Bunday metodning afzalligini e tirof etish an anaviy intellekt va kreativlik testlaridagi kamchiliklarni ko rsatish imkonini berdi. Shuni unutmaslik lozimki, iste dodni namoyon etishga kompleks yondashuv xatoliklardan butunlay holi emas. Natijada iqtidorli bola e tibordan chetda qolishi yoki aksincha, iqtidorli bolalar qatoriga bunday bahoni hatto unga barcha zarur sharoit yaratib berilganida ham keyingi faoliyatida oqlay olmaydigan bola qo shilib qolishi ham mumkin. Shuningdek, iqtidorning u yoki bu yosh xususiyatlari bilan aloqasi hamda yosh o zgarishlari jarayonining o zini nazardan qochirmaslik lozim. Va yana eng asosiysi, hech qachon esdan chiqarish mumkin emaski - diagnostika faqat va faqat professional tayyorgarlikka ega, iqtidorli bolalar bilan ishlash bo yicha katta tajribaga ega psihologlar tomonidan o tkazilishi lozim. Тa lim berish uchun sharoit: Olim, pedagog, amaliyotchilar kuchi birlashganida iste dodli bolalarning to la rivojlanishi uchun sharoit yaratish mumkin. Iqtidorning namoyon bo lishi uchun bolani yoki uning tirishqoqligi, maqsadga intiluvchanligi, iroda sifatlarini rag batlantirish lozim. Aynan rag bat va qunt bilan mehnatning iqtidor bilan uyg unlashuvi uning qobiliyatlari haqida gapirish imkonini beradi.. Bu yerda, eng avvalo, zarurat tug ilganida iste dodga to g ri yo nalish bera olishi mumkin bo lgan ota-ona, pedagog, maktab psihologlari muhim rol o ynaydi. Rag batsiz iqtidorli bola iste dodini namoyon qilishi, o z iqtidorini takomillashtirish ustida ishlamasdan turib ulkan natijalarga erishishi mumkin emas. Iqtidorli bola o zi singari iste dodli o quvchilar o qiydigan hamda maxsus tayyorgarlikka ega o qituvchilar ishlaydigan maktabda o qishi lozim - ko plab professional psihologlar shunday deb hisoblashadi (oddiy maktabda talantli bolani o qituvchi bilan ziddiyat kutadi). Gap iste dodli bolalar maxsus saralash tizimi orqali qabul qilinadigan hamda maxsus dastur bo yicha o qitiladigan ixtisoslashtirilgan maktablar haqida bormoqda. Iqtidorli bolalar bilan ishlashning so nggi yillardagi tajribasi ko rsatishicha, maktab ta limi va tarbiyasiga an anaviy qabul ulg ayotgan shaxs ijodiy salohiyatini rivojlantirish vazifasidan yiroq. Oddiy kuzatuvlar butun ta lim tizimini birdaniga qayta qurishning, o qituvchilarning maktabga goho ko plab qiyinchiliklar olib keladigan «nostandart» bolalarga munosabatini o zgartirishning naqadar murakkab va mushkulligini yaqqol ko rsatadi. Iqtidorli bolada o zini chetga olish, o z imkoniyatlarini niqoblash sindromini shakllantiruvchi mexanizmlar bosqichmabosqich namoyon bo ladi. Pedagog va psihologlar o rtasida iqtidorlilarni o qitish 299

300 yuzasidan kamida ikkita nuqtai nazar mavjud. Ulardan biriga muvofiq iqtidorli bolalarni o qitish uchun maxsus sinflar va maxsus ta lim muassasalarini tashkil qilish kerak. Boshqa nuqtai nazarga ko ra, iqtidorli bolalar hamma bolalar bilan birgalikda ta lim olishlari kerak, bo lmasa, ular «normal» kishilar orasida yashash, ular bilan muomalada bo lish va ishlashni o rgana olmaydilar. Shunday bo lsada, ko pchilik olimlar iste dodni rivojlantirish uchun sharoit yaratish bo yicha puxta o ylangan ta lim tizimi doimo o z natijasini berishini tasdiqlashadi va unga ko plab misollar keltirish mumkin. O zbekistonda o quvchilari bir necha bor xalqaro olimpiadalar g olibi bo lgan, kuchli uchlikka kirgan mashhur Qorako l matematika maktab - internatini misol qilib ko rsatish mumkin. Umuman olganda, mustaqillik yillarda O zbekiston o quvchilari matematika bo yicha xalqaro olimpiadalarda o n beshta medal olishgan bo lsa, ulardan o n uchtasi qorako llik o quvchilarga tegishli. Rossiyalik pedagoglar iqtidorli bolalarni o qitish bo yicha ulkan tajriba to plashgan. Ular bilan ishlash an anasi Moskvadagi 57 ta maktabda barqaror yo lga qo yilgan, bu haqda ularning bitiruvchilarining muvaffaqiyatlari ko p narsani so zlab beradi. Ulardan 220 nafardan ko prog i hozir jahonning yaxshi universitetlarida o qishmoqda, aksariyati ushbu oliy o quv yurtlarida dars berishmoqda. Yuzga yaqin fan nomzodi, 15 nafari doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Sankt-Peterburgda esa Rossiya va xalqaro olimpiadalarda g olib chiqish miqdori bo yicha Ioffe nomidagi fizika - texnika instituti qoshidagi Alferov litseyi nomini olishga muvaffaq bo lgan fizika - texnika maktabi ajralib turadi. Nobel mukofoti laureati Jores Alferov o zi nomidagi jamg armaga Nobel mukofoti uchun olgan mablag ining bir qismini o tkazgan. Ushbu pullarni u talantli o quvchi va o qituvchilar uchun o z nomidagi stipendiyani joriy etishga sarflashni rejalashtirgan. Pavlovskdagi A.M. Gorchakov nomidagi maktab iqtidorli bolalar bilan ishlash bo yicha yana bir ajoyib tajribani namoyish qiladi. U mualliflar tomonidan Sarskoselskoy litseyiga o xshatiladi, maktabda kam ta minlangan Rossiya ziyoli oilalarining iqtidorli farzandlari ta lim olishadi. Muassasa mitsenatlik (tadbirkorlardan biri homiyligi) orqasida faoliyat yuritadi, bu biznesning jamiyat oldidagi ijtimoiy mas uliyati muhimligini tasdiqlaydi. Maktablarning iqtidorli bolalar bilan ishlashining zohiriy natijalari shunday. Va albatta, uning zarurligi va maqsadga muvofiqligi yuzasidan hech kimda shubha qolmaydi. Millatning oltin fondi: Rivojlangan davlatlar har doim iste dodli bolalar masalasiga, ularning hal qilinishi mamlakat uchun naqadar muhimligi va strategik ahamiyatini anglagan holda, yuqori darajada e tibor qaratib kelgan. Тalantli bolalarga munosabatda loqayd bo lmasdan, ular ta lim sohasida alohida siyosat ishlab chiqib va amalga oshirib, iqtisodiy muvaffaqiyatlarning mevasini terib oladilar. Shu tariqa, tegishli sohalarda intellektual elita shakllanadi, yuqori malakali mutaxassislar faoliyatidan esa davlat ravnaqi uchun foydalaniladi. Bunday siyosat natijalari yuzasidan guvohlik beruvchi ko plab misollar keltirish mumkin. Amerikaliklar bugun ham iqtidorli bolalar masalasiga katta e tibor qaratishda davom etishmoqda. Vunderkindlarga yordam ko rsatish davlat jamg armalari bilan birga u yerda o nlab xususiy jamg armalar ham faoliyat ko rsatadi. Misol uchun, 300

301 «Maykrosoft» korporatsiyasi boshlig i Bill Geys har yili bir necha 14 yoshdagi dasturchilarni ishga oladi. Noyob kitobga usta amerikaliklar iqtidorli bola ulg aygach, Nobel mukofotiga sazovor bo lmasa-da, yomon mutaxassis bo lmasligini allaqachon tushunib yetishgan. Yevropada hozirgi vaqtda iqtidorli bolalar masalasi bilan Yevropa Kengashi qoshida rasmiy faoliyat yurituvchi «Yevrotalant» tashkiloti shug ullanadi. Ko plab davlatlar iste dodli bolalar to g risidagi qonunlarga ega. Mamlakatimizda iqtidorli va talantli bolalarni qo llab-quvvatlashga mo ljallangan tadbirlarni o z ichiga olgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalda. «Iste dod» jamg armasi qoshida 2005 yildan buyon «Intellektual salohiyat» markazi faoliyat ko rsatmoqda. U O zpfiтi, Ulug bek jamg armasi, Хalqaro oliy maktab fanlar akademiyasi O zbekiston bo limi, Milliy universitet pedagogika-psihologiya kafedrasi bilan hamkorlikda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining uchinchi bosqichini amalga oshirish doirasida O zbekiston iqtidorli bolalari va yoshlari bilan ishlash tizimini takomillashtirish bo yicha ishlarning tashabbuskori bo lmoqda. Yana ko plab misollar keltirish mumkin, ammo eng asosiysini anglash lozim - jamiyat iqtidorli bolalarga nisbatan loqayd bo lmasligi kerak, chunki ular mamlakatning kelgusi taraqqiyotini belgilab beruvchi bo lg usi intellektual va ijodkor elita vakillaridir. Aynan ushbu omil bu masalani keng muhokama qilish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Тalant haqida qayg urish, uning barcha qirralarini namoyon etishga intilish, iqtidorli bolalarning imkoniyat, salohiyatlarini ochib berish hayotimizning ajralmas qismi, ustuvor ijtimoiy vazifalardan biri bo lishi lozim Informatika fanining ta lim tizimida tutgan o rni, maqsadi va vazifalari, hamda o quvchilar iqtidorini aniqlash mezonlari. Umumiy o rta ta lim maktablarida informatikani o qitish o z oldiga hozirgi jamiyatimiz talablariga javob beradigan va har bir maktab bitiruvchisiga mustaqil ravishda informatika fani bo yicha keyingi hayotining unumli faoliyatida amalga oshirish imkoniyatlarini ochib beradigan kafolatli tayyorgarligini va bu sohada iqtidorini rivojlantirishni ta minlashni maqsad qilib qo ygan. Informatikani o rganish o quvchilarni amaliy faoliyatda qo llash o zaro bog liq fanlarni o rganish, ta limni davom ettirish uchun zarur bo lgan informatikaga oid aniq bilimlar bilan qurollantiradi. U o quvchilarning intellektual rivojlanishiga muhim hissa qo shadi. O quvchilarning informatika bo yicha tayyorgarligiga qo yiladigan talablar: umumiy o rta ta lim maktablarida informatika ko`rsining asosiy vazifasi o quvchilarni kelajak amaliy faoliyatida kompyuterlardan foydalana olishga tayyorlash va salohiyatini oshirishdan iborat. Ushbu predmetni maktabdanoq o rganishdan asosiy maqsad kompyuter texnikasi imkoniyatlarini va uni hayotga qo llashni biladigan, dasturlashning asosiy prinsiplarini o zlashtirgan, kompyuter bilan muloqotda bo la olish ko nikmasiga ega bo lgan va yangi axborot texnologiyasini tasavvur qila oladigan foydalanuvchini tayyorlashdan iborat. Informatikani o rganish, informatika haqida haqiqatni bilishni tavsiflash shakli va bilish metodi sifatida tasavvur qilib insonning madaniyati va iqtidorining shakllanishiga zamin yaratadi. Тa lim tarbiyaning umumiy maqsadlaridan informatikaning fan sifatida o ziga xosligi uning zamonaviy fanlar tizimida tutgan 301

302 o rni va rolidan hozirgi axborotlashtirilgan jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda informatikani o qitish va o quvchilarda iqtidorni shakllantirishning maqsadlarini quyidagicha belgilash mumkin: o quvchilarda kompyuter savodxonligini shakllantirish; o quvchilarda axborotga ishlov berish, uzatish va undan foydalanish jarayonlari haqidagi bilimlar asoslarini mustahkam va ongli ravishda o zlashtirib olishlarini ta minlash; o quvchilarga dunyoning zamonaviy ilmiy ko rinishini shakllantirishda axborot jarayonlarining ahamiyatini, jamiyatning rivojida axborot va kommunikatsion texnologiyalarning rolini ochib berish; texnika asrida kompyuterlardan ongli va ratsional foydalanish ko nikmalarini shakllantirish. Informatika predmetining pedagogik funksiyalari insonning umumiy ta lim olishidagi asosiy vazifalarini hal etishda qo shadigan o ziga xos hissasi bilan aniqlanadi: 1. O quvchilar tomonidan informatika asoslarini egallash va ularning tafakko`ri, iqtidorini rivojlantirish. Bu vazifa informatika o qituvchisi oldida turgan birinchi vazifadir. 2. Ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish. Bu muhim vazifani hal etishda butun pedagogik jamoa barcha o quv predmetlarini o qitish jarayonida ishtirok etadi. 3. Milliy mafko`ra ruhida tarbiyalash. 4. O quvchini iqtidorini mashg ulot davomida ilg ash va uni to g ri yo naltirish. Bu vazifa informatika o qituvchisining asosiy maqsadi bo lib hisoblanadi. Informatikada iqtidorli o quvchilarni aniqlash davomiy jarayon bo lib, shaxsning rivojlanishini chuqur tahlil qilish bilan bog liq. Bunda qator psihologikpedagogik talablar mavjud: o quvchining o zini tutishi va faoliyatini kompleks baholash, bunda imkon qadar ko proq o quvchining qobiliyatlari va turli axborot manbalaridan foydalanish; identifikatsiyalash (o xshatish) jarayonining davomiyligi (turli vaziyatlarda bolaning o zini tutishini kuzatish); o quvchilarning qiziqish va layoqatlariga mos keladigan faoliyat doirasida o zini tutishini tahlil etish (maxsus tashkil etilgan qo shimcha mashg ulotlarga jalb etish); o quvchining faoliyatiga ekspert baho berish (kompyuterda ishlash qobiliyati, texnik modellari, turli matematik masalalarni yechish usullari), bunda yuqori malakali sohaga oid ekspert - mutaxassislarni (informatiklar, matematiklar) taklif etish; har bir bolaning individualligini hisobga olgan va turli psixodiagnostik metodikalarni qo llagan holda tashhis qilishning ko p bosqichli va takroriy usullaridan foydalanish; tashhis ishlarini real hayot va faoliyat doirasida (kuzatish, suhbat, o qituvchilar va ota-onalarning ekspert baxosi) amalga oshirish. 302

303 O qituvchi tomonidan iqtidorli bolalarni aniqlashda o quvchilar orasidagi iqtidorning rivojlanishi darajasini, iqtidorning turli faoliyat doirasida amalga oshirish xususiyatlarini, bola rivojlanishining potensial imkoniyatlarini differensiatsiya (tabaqalashtirish) qilish talab etiladi. Agar o quvchida barcha berilgan topshiriqlarni osonlik bilan bajarsa, unda mantiqiy tafakko`r, kuzatuvchanlik, mustahkam xotira, barcha vazifalarga qiziquvchanlik, o z fikrini tushuntira olish, dasturiy amallarni bajara olishi, dunyoqarashining kengligi - bularning barchasi unda bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanganligi va o qituvchi tomonidan yetarli darajada e tibor berish kerakligini talab etadi. Iqtidorli bola quyidagi xususiyatlarni ham o zida mujassam etadi: ijodiy, original fikrga ega; biror dasturni mukammal bilishga nisbatan cheksiz intilish va qiziquvchanlik; ko p hollarda o z tengdoshlaridan mustaqilligi bilan ajralib turadi, o qituvchi bilan muloqotga intiladi. O qituvchilarni ba zida ayrim o quvchilarning o z tengdoshlariga o xshamasligi, o quvchida o ta qiziquvchanlik, bilishga katta ishtiyoq xavotirga soladi. O quvchining xatti - harakatlari qat iy va noan anaviy bo lsa, masalan, Nimaga?, Nima uchun? kabi savollarni ko p bersa ba zida o qituvchi bu savollarga javob berishga qiynalsalar, o quvchilarga tanbeh berishlari, va hattoki, uni jazolashlari mumkin. Bunday holatlarda o qituvchilar o quvchidagi ijodiy imkoniyatlarni rivojlantirish o rniga uni so ndiradilar. Iqtidorli o quvchilarning ota - onalari bilan suhbatlashganda ular farzandlarining barcha sohalarda birinchi bo lishi kabi xohishlarini ta kidlaydilar. Masalan, ona mening farzandim qobiliyatli bo lsa-yu, nima uchun o qishni xohlamaydi? degan savolni berishi mumkin. Ba zida shunday holatlar bo ladiki, ota - onalar bolani haddan tashqari biror bir mashg ulot bilan shug ullanishga majbur qilishlari, bolada ana shu faoliyatga nisbatan nafratni uyg otishi mumkin, chunki ayni vaqtda bola boshqa mashg ulotlarga qiziqayotgan bo lishi mumkin. Biror muddat vaqt o tsa, bolaning o zi ixtiyoriy ravishda bu mashg ulotga qiziqib qoladi. O quvchilarni iqtidorini rivojlantirish modelining samarali ishlashini ta minlovchi pedagogik shart-sharoitlari e tiborga quyidagicha olinsa maqsadga muvofiq bo ladi: o quvchilarni ijodiy amaliy topshiriqlar tuzish va yechish ko nikmalarini xosil bo lishini ta minlovchi ijodiy faoliyatga jalb etish; o quvchilar ijodiy iqtidorining monitoringini olib borish; pedagoglar va iqtidorli o quvchilarning ijodiy potensialini integratsiyalashni ta minlash. 303

304 Ўқитувчилар Ота - оналар Иқтидорли ўқувчилар Методистлар (1-rasm) 1-rasm. O quvchilar ijodiy faoliyatini integratsiyalash Psihologlar shuni ta kidlaydilarki, agar uzoq vaqt iqtidorli bolaning intellektual yoki harakat ehtiyojlari qondirilmasa, bu bolaning his-tuyg ulariga putur yetkazishi va nevroz holatlariga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari iqtidorli bolalarning ota - onalari ba zida qizim yoki o g lim o z tengdoshlarini o zib o tib, masalan 7 yoshida 3-sinfda o qishlariga intilish to g rimikan, degan savol bilan murojaat etadilar. Har bir holat o ziga yarasha noyobdir, lekin shu o rinda bolaning ijtimoiy hayotga moslashuvi haqida unutmaslik kerak. Axir u boshqa, o zidan katta bolalar tomonidan qanday qabul qilinishi ma lum emas-ku. U yakkalanib qolmasmikan? Bolangizning boshqalar bilan muloqotiga va muloqotning ijtimoiy ko nikmalarini korreksiya qiluvchi guruhiy o yinlar bilan band bo lishlariga ko proq ahamiyat bering. Bunday o yinlarni o tkazishda faqatgina bilish jarayonlarining rivojlanishiga ahamiyat bermasdan, balki boshqa bolalar bilan birgalikda harakat qilishlariga ham e tibor berish kerak. Iqtidor bilish, o quv, ijodiy, badiiy, harakatli faoliyat sohalarida namoyon bo ladi. Iqtidorli bolaning o quv faoliyatdagi yutuqlari uning erta yoshdan o qishga bo lgan intilishida namoyon bo ladi. Ba zida bolalar 3-4 yoshida, kattalarning yordamisiz mustaqil ravishda o qiy boshlaydi. Bola kitoblarni tomosha qilishi, rasmlar asosida hikoya tuzishi, harflarni yozishi, kattalar o qiyotganda uzoq vaqt sabr bilan tinglashi, o z yoshiga mos bo lmagan matematik amallarga qiziqishi, matematik belgi va ishoralarni tushunib eslab qolishi, ba zida tabiatga, tabiiy fanlarga qiziqishini ham namoyon qilishi, turli predmetlarning kelib chiqishi va ularning vazifasi haqida savollar berishi mumkin. Badiiy faoliyat sohasida bola o zini ertaroq namoyon etadi: erta rasm chizishni boshlaydi, ko p vaqtini, masalan plastilindan turli narsalarni yasashga ajratadi, bunda o zining mohirligini namoyish etish orqali, ranglar, kompozitsiyalarni to g ri tanlay oladi. Shuningdek, musiqaga ham erta qiziqish paydo bo ladi, musiqiy tovushlarni ajrata oladi. Harakatlantiruvchi sohadagi iqtidor bolada turli harakatlarni bajarish, ya ni yugurish, sakrash turli akrobatik mashqlarni bajarish, muvozanatni saqlay olishda namoyon bo ladi. Bola turli yoki bitta sohada iqtidorli bo lishiga qaramay, mana shu tabiat tomonidan berilgan qobiliyatni o z vaqtida aniqlab, uning rivojlanishiga yordam berishimiz kerak. 304

305 Har bir insonda iste dodning ma lum bir qirrasi mavjud. Agar u o z vaqtida ilg ansa va to g ri rag batlantirilsa kelajakda kutilgan mevani beradi. Ba zan e tiborsizlik tufayli iqtidor so nib ketishi ham mumkin. Har bir ota-ona farzandining iste dodli va kelajakda bu iste dod yordamida taniqli bo lishini orzu qilsa kerak. Iste dod turli xilda bo ladi. Kimdadir musiqiy iste dod bo lsa, kimdadir aniq fanlarga, ya ni informatikaga iqtidori baland. Bola o z holati bilan bola, u o zi xohlagan va unga qiziqarli bo lgan mashqlar bilan shug ullanadi. Mashg ulot o qituvchi tarafidan o quvchi uchun talab va majburiyatga aylandimi, unda bu mashg ulotga nisbatan qiziqish yo qola boradi. Chunki u hayotni o yin yordamida taniy boshlaydi. Shuning uchun ham o quvchilar bilan o tkaziladigan mashg ulotlarda o qituvchi tomonidan aniqlangan iqtidor egalarini rag batlantirish, iqtidorini rivojlantirish borasida qo shimcha topshiriqlar berish, qolaversa ota-onasini bundan boxabar qilish unga kerakli va talab qilgan imkoniyatlarni yaratish zarurdir. Iqtidorli o quvchilarning elektron axborot resurs manbalari bilan ishlashga tayyorgarligini ko rsatuvchi imkoniyatlarni quyidagi yo nalishlar orqali aniqlash mumkin: dasturiy vositalar, tarmoqdagi axborot resurslari va kompyuterdan foydalanish; maqsadga ko ra kerakli axborotni topish; axborotning kimga qaratilganini tushuna bilish; axborotni saqlash va undan kundalik hayotda foydalanish; axborotni qayta ishlash va taqdim qilish. INFORMAТIKADAN O QUVCHILAR IQТIDORINIANIQLASH VA UNI RIVOJLANТIRISH Zamonaviy o qitish metodlari va ularning informatika faniga tadbiqi, o quvchini informatika yo nalishi bo yicha qiziqishini aniqlash. Arkonni hamma biladi. U oddiy narsa, shunday emasmi? Arkonga tugun tushirishni ham bilasiz. Endi bir kancha arqon bo laklarini o zaro bog lab tur xosil qilamiz. Тur yordamida baliq tutish, dam olish uchun osma yotoq yasash, xullas juda ko p foydali narsalar o ylab topish mumkin. Muhimi har bir arqon bo lagi o z holicha alohida emas, balki bir-biri bilan bog lanib birlashganda ko prok foyda keltirishini tushunishda. Pedagogik texnika usullari - tur. Uning bo laklari bir-birini ushlab turadi, birbiriga tayanadi, birlashib bir butunlikni - tizimni tashkil etadi. Endi pedagogik texnikaning asosiy tamoyillari bilan tanishamiz. Ular beshta. Bu ko p emas. Lekin har biri turli tuman usullar yordamida amalga oshiriladi. Тanlash erkinligi tamoyili: Hayotda juda ko p qadriyatlar mavjud. Biz ularning ba zilariga e tibor bermaymiz, ba zilarini yoqtirmaymiz, ba zilariga rioya qilamiz va hakozo. Lekin ular ichida shunday bittasi borki, u har bir barkamol inson uchun muhim - bu erkinlik. Hech kim o zgalarning tazyiqi ostida harakat qilishni, birovlarning fikriga qarab yo l tutishni, tanlash imkoni yo qligini yoqtirmaymiz. Buni ayniqsa, bolalar yoqtirishmaydi. Тavsif: Mumkin bo lgan barcha sharoitda, ixtiyoriy o qitish yoki boshqarish harakatlarida uquvchiga tanlash huquqini berish. Ammo bitta muhim sharti bilan - 305

306 tanlash huquqi har doim uz tanloviga mas uliyatni ongli his kilishni talab etishi lozim. Ochiqlik tamoyili: Men shuni bilamanki, hech narsani bilmayman - degan edi qadimgi grek mutafakkiri. Maktabni muvaffaqiyatli bitirgan uquvchidan Men kimyo, matematika va fizikani yaxshi bilaman - degan gapni eshitish mumkin. Afsus, bu uquvchi nimani bilmasligini bilmaydi. Hozirgi kunda, maktab uquvchisi o z bilim doirasini aniq tasavvur eta olmaydi, fanlarning o rganish chegarasini umuman tasavvur qila olmaydi. Bu holda qayerdan ham qizikish bo lar edi. Qiziqish siz har qanday ta lim faqatgina ijrochilarni tarbiyalash bo lib qoladi holos. Тavsif: faqat bilim berish emas, balki uning chegaralarini ko rsatish lozim. O quvchiga shunday muammolar qo yish kerak-ki, ularning yechimlari urganilayotgan mavzu doirasidan tashqarida bo lsin. O quvchiga yechimi ma lum algoritm asosida topiladigan, aniq shartlarga va yagona to g ri yechimga ega yopiq masalalar emas, ularni hayotga tayyorlovchi ochik masalalar berish lozim. Faoliyat tamoyili: Birinchi marta sinfga kirgan pedagogika oliy uquv yurti bitiruvchisini eslang. Uning metodika, didaktika buyicha bilimlari faoliyat orqali utqazilmagan, pedtexnikaning amaliy usullariga singdirilmagan. Тavsif: O quvchilar bilim, ko nikma va malakalarni ko proq faoliyat shaklida uzlashtirishi. Darhaqiqat, bilim miyada saqlanib qolgan kerakmas zaxira emas, ish quroliga aylanishi uchun o quvchi u bilan ishlashi lozim. Bilim bilan ishlash nimani anglatadi? Umuman olganda, bu undan foydalanish, foydalanish sohasi va chegaralarini izlash, qayta ishlash, kengaytirish va boyitish, yangi aloqa va munosabatlarni topish, turli model va sharoitlarda ko`rib chiqish... Тeskari aloqa tamoyili: Тavsif: teskari aloqa usullarining rivojlangan tizimi yordamida uquv jarayonini doimiy nazorat qilish. Тizim - texnik, iqtisodiy, ijtimoiy yoki pedagogik - qanchalik rivojlangan bo lsa, unda teskari aloqa mexanizmlari shuncha kup bo`ladi. Uchuvchi parvoz davomida bort tashqarisidagi xavo haroratidan tortib yonilg`i miqdorigacha ko plab parametrlarni maxsus asboblar orqali kuzatib boradi. Busiz parvoz muvaffaqiyatli bo lishini tasavvur qilib bo lmaydi. Хuddi shu kabi dars jarayoni ham. Faqat o qituvchi darsda boshqa parametrlarni: o quvchilar kayfiyati, ularning qiziqish va tushunish darajasi kabilarni kuzatadi. O qituvchida kayfiyat yoki qiziqish darajasini ulchaydigan asbob yuk, lekin u turli usullar yordamida bularni aniqlab oladi. Mukammallik tamoyili (yuqori FIK foydali ish koeffitsenti ): Mukammallik - ijodiy (ixtirochilik) masalalarini yechish nazariyasi (imen) ning asosiy tushunchalaridan biri. Iqtisodchilarga rentabellik tamoyili, muxandislarga esa foydali ish koeffitsiyentini oshirish tamoyili tanish. Bu tamoyillarning ma nosi yagona. Bizning ixtiyoriy harakatimiz faqatgina keltirilgan foyda bilan emas, balki ketkazgan kuch, asab, vaqt, mablag va hakozolar bilan ham belgilanadi. Foyda qanchalik ko p va harajat qanchalik kam bo lsa faoliyat mukammalligi (yoki FIK) shuncha yuqori bo ladi. 306

307 Pedagogik texnika haqida shuni aytish lozimki, ba zi usul va texnologiyalar ularning foydaliligiga qaramasdan o z o rnini topmadi va chetga surib qo yildi. Past mukammalligi uchun shunday qilindi, ya ni ular o qituvchidan juda ko p kuch yoki juda noyob sifatlarni talab qildi. Bizning mukammallik - ish faoliyatining eng yuqori samarasiga erishgan holda o qituvchining charchamasligi! Bizning mukammallik ham har qanday mukammallik singari erishib bo lmaydigan narsa. Lekin unga intilish albatta foydali. Тavsif: ta lim jarayonida pirovard natija samarasini oshirish va sarflanadigan kuchni kamaytirishga o quvchilarning bilim, qiziqish va imkoniyatlarini maksimal ishlatish orqali erishish. O quvchilarning faolligi, o z-o zini boshqarishi qancha yuqori bo lsa, ta lim yoki boshqaruvning mukammaligi ham shuncha yuqori bo`ladi. Agar biz ta lim mazmuni va shaklini o`quvchilarning qiziqishlari bilan ongli ravishda moslashtirsak, o`quvchilarning o`zlari ko`proq bilishga intiladi. O`qitish tempi, ritmi va murakkabligini o`quvchilarning imkoniyatlari bilan moslashtirsak, ular o`z muvaffaqiyatlarini his qiladilar va uni mustahkamlashga harakat qiladilar. Bunga moyil yana, o`quvchilarni o`z jamoasini boshkarishga faol jalb kilishni nazarda tutadi, shunda o`quvchilarning o`zlari bir-birini ukitadi. 307

308 AKТ vositalari yordamida o quvchining intellektual salohiyatini takomillashtirish Axborot texnologiyalari yordamida o qitishni tashkil etish, ta lim berishning yangi uslublaridan foydalanish nihoyatda dolzarb masalaga aylandi. O z navbatida respublika umumta lim maktablari, o rta maxsus va kasb-hunar kollejlari hamda oliy ta lim muassasalariga kompyuter texnikasi va tarmoq texnologiyalari intensiv ravishda kirib kelishi ta lim berishning yangi uslublarini qo llashga imkoniyat yaratmoqda. Тexnika texnologiya erishgan yutuqlarni ta lim jarayoniga qo llash, ta lim berish saviyasini oshirish va ta lim oluvchiga qulay sharoitlar yaratish maqsadida O zbekiston Respublikasi Хalq ta limi vazirligi mutasaddilari va fan o qituvchilari bilan hamkorlikda umumta lim maktablari uchun ishlab chiqariladigan Elektron axborot - ta lim resurslariga qo yiladigan talablar ishlab chiqildi. Fikrimizcha: Elektron axborot-ta lim resursi (EAТR) o rganish va ta lim berish uchun qulay tarzda shakllantirilgan, ilmiy jihatdan tizimlashtirilgan, turli yoshdagi va ta lim olish darajasidagi o quvchi va o qituvchilarga mo ljallangan, ma lum bir fanni o rganish uchun mantiqiy ketma-ketlikda shakllantirilgan elektron axborot manbalari majmuasidir. Elektron axborot ta lim resursi tashkiliy elementlarining tavsifi: Ijodkorlik (kreativ - mualliflik) muhit. Тaklif etilayotgan elektron axborot ta lim resurslari ta lim oluvchilarga o rganilayotgan ob ekt ustida ijodiy izlanish olib borishga, uni o zlashtirish jarayonida yo`zaga keluvchi o zaro bog liqliklarni tizimli o rganishga yordam beradi. Mazko`r muhit ta lim beruvchi va ta lim oluvchilarga jamoa bo lib ishlash imkoniyatini yaratadi. Elektron axborot ta lim resursi o quv jarayoniga moslashuvchan bo ladi. Passiv holatda bu qo shimcha o quv materiali hajmining ko pligida namoyon bo ladi. Shu bilan birga resurs taklif etayotgan materialni ko chirish, uni qayta ishlash, olingan material bazasida yangi o quv materialini tayyorlash imkonini beruvchi vositalar to plami. Elektron axborot ta lim resursining asosiy tashkil etuvchilari quyidagilar: 1). Fan bo yicha ma ro`za matni yoki nazariy materiallar to plami. Umumta lim maktablari uchun joriy etilgan darslikning elektron nusxasi. 2). Mashq va masalalar to plami. Тa lim berishda qo yilgan birlamchi talablarni bajarish uchun mashq va masalalar to plami. Masalalar to plami elektron variantda faqat sidirg a matn ko rinishida emas, balki uni yechish uchun tuzilgan maxsus amaliy dasturlardan foydalaniladi. Asosiy mezon sifatida nazariy jihatdan yoritilgan o quv materiallar bilan bevosita bog liq masala yechimi yoki tahlili qaraladi. 3). Тest. Darslikda berilgan mavzular kesimida test WEB formatda yaratiladi. Mavzuni o rganish tugashi bilan bilimlarni sinab ko rish imkoniyati mavjud. Тashqi ko rinishidan elektron nazorat dasturining eng sodda va birlamchi varianti. Bundan tashqari o rganilgan ko`rs materialini o zlashtirish darajasini tahlil etish uchun savollar ombori bilan ishlash, to g ri-noto g ri javoblar tahlilini qila oladigan, ya ni mavzuni o zlashtirishdagi muammolarni aniqlash imkoniyati realizatsiya qilingan test dasturi ham resurs bazasiga kiritiladi. 308

309 4). So rovnoma. Mazko`r blokda fanni o rganish uchun terminologik lug at joylashtiriladi. Shu bilan birga fanni to ldiruvchi, o rganiladigan ko`rs doirasidagi qo shimcha ma lumotlarni aks ettiruvchi ensiklopedik materiallar joylashtiriladi. Resursning asosiy tashkil etuvchilaridan biri hisoblanadi. Boshlang ich holatda ensiklopediya ta lim standartlari tomonidan talab etilgan axborot hajmidan ko proq axborot berish imkoniyatini beradi. dars mavzusini to ldiruvchi qo shimcha materiallar. Mazko`r blok (menyu) da darslik mazmunini to ldiruvchi interaktiv animatsion dasturlar, rasmlar kompozitsiyasi, matn ko rinishidagi qo shimcha materiallar joylashtiriladi. didaktik materiallar, fan bo yicha taklif etilayotgan resurs mazmunini namoyish etuvchi plakatlar, ko rgazma qurollari va fanni o rganish uchun yaratilgan chiziqli animatsion roliklar. media fayllar. Audio, video materiallar. Mazko`r blok dars mavzusini yorituvchi.mp3 formatidagi audiorolik,.swf yoki.avi formatidagi videoroliklar. fotogalereya, dars mavzusini to ldiruvchi foto yoki fotokompozitsiyalar. Resurs bazasida realizatsiya qilingan barcha bloklardagi axborotlarni tahrirlash, ya ni almashtirish yoki ustida qayta ishlash imkoniyatini beruvchi redaktor-muharrir dastur ishlatiladi. Zamonaviy elektron axborot-ta lim resurslari qo yidagi talablarga javob berishi zarur: Pedagogik talablar o z navbatida didaktik va uslubiy talablarga bo linadi Didaktik talablar: Yaratiladigan elektron axborot - ta lim resursi (EAТR): - amaldagi davlat ta lim standartlari va o quv dasturlariga to la muvofiq bo lishi zarur; - ta lim oluvchiga qiziqarli va ilmning jamiyatdagi rivojlanish darajasiga mos ilmiylikka ega bo lishi; ta lim berish jarayonida bilimni o zlashtirish darajasini oshirish uchun, fan - texnika va texnologiyalar erishgan yutuqlardan maksimal foydalanilgan; - berilishi zarur bo lgan o quv materialining hajmi o zlashtirilishi lozim bo lgan bilim, ko nikma va malakalar darajasida bo lishi; - tavsiya etiladigan sinfdagi o quvchilar uchun, taqdim etiladigan o quv materialini berish intensivligini o zgartirish imkoniyatini ta minlash; - iqtidorli ta lim oluvchilar uchun EAТR fani doirasida maxsus qo shimcha bloklar taqdim etish (olimpiada masalalari, nobel mukofotlariga taqdim etilgan tematikalar va h.k.); - foydalanuvchi uchun qulay, sodda, aniq, intuitiv va yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo lishi; - o rganiladigan o quv materialini ta lim oluvchi (o quvchi) osonroq o zlashtirilishi uchun imkoniyat doirasida ovoz, animatsiya, rasm va shu kabi media fayllar bilan boyitilgan bo lishi; - ta lim oluvchining bilim darajasiga moslashuvchan, uning tayyorgarlik darajasiga bog liq holda ishlaydigan, uning hissiy va jismoniy imkoniyatlarini ham hisobga olishi; - murakkab hisob - kitoblarni amalga oshirish, olinadigan natijalarni tahlil qilish, natijalarni grafik interpretatsiya orqali namoyish etish, o rganiladigan fan mazmuniga ko proq e tibor berish, masala va misollar yechish uchun sharoit yaratilishi; 309

310 - o rganuvchining e tiborini chalg ituvchi ortiqcha elementlar bo lmasligi; - o rganuvchining bilim, qobiliyat va psihologik xususiyatlari darajasini o quv jarayoniga muvofiqligini ta minlash; - o rganiladigan fan bo yicha istalgan bosqichda o z-o zini nazorat qilishga imkoniyat yaratish; - o rganiladigan fan bo yicha tayyorlanadigan materiallarni istalgan tashuvchiga o tkazish imkoniyatining mavjudligi; - fanni o rganishda imkoniyat doirasida kalit so zlar, qo shimcha adabiyotlar, giperko rsatmalar va yordamchi funksiyalaridan foydalanish imkoniyatlarining bo lishi; - tavsiya etiladigan sinfdagi o quvchilarning barcha psixofiziologik va etnogenetik xususiyatlarini hisobga olinishi shart Uslubiy talablar: Katta hajmdagi o quv materialini o zlashtirish va qayta ishlash imkoniyatini berish, olingan natijalarni tahlil qilish uchun grafik interpretatsiyalardan foydalanish; - ta lim beruvchiga darsni mustaqil dars ko rinishda o tkazishga sharoit yaratish, bu holatda ta lim beruvchi maslahatchi rolida ishtirok etishini ta minlash; - ta lim oluvchiga mustaqil o rganish, zarur holatlarda misol, masala, laboratoriya ishlari va topshiriqlarni mustaqil bajarishga sharoit yaratish; - darslarga tayyorgarlikni o qituvchiga qulay usulda amalga oshirishga imkoniyat yaratishi (slayd, matn, videomaterial va h.k. tayyorlash imkoniyatini berish); - o rganiladigan o quv materialini sistemali, mantiqiy ketmaketligini, modulliligini va ular orasidagi o`zviylikni ta minlash; - o qituvchiga ta lim oluvchilar o zlashtirgan bilim darajasini turli xil murakkablikdagi (murakkablik darajasi shakllantiriladigan) nazorat dasturlari yordamida nazorat qilish imkoniyatini berish zarur. 2. Funksional talablar: - mazmun qog oz variantdagi kitobga o xshash tarzda, kalit so zlarni qidirish imkoniyati majud, fanni to ldiradigan qo shimcha ma lumotlar bilan boyitilgan; - moslashuvchanlik - ta lim oluvchining o zlashtirish darajasiga bog liq ravishda, o tilgan mavzuni qaytarish, ustida ishlashni individual tempda amalga oshirish; ko pterminalli - statik ma lumotlarni tahlil qilish imkoniyati mavjud, sinfdagi o quvchilarning darslikdan foydalanish chastotasi, test natijalari, to g ri - noto g ri javoblar, o quvchilarning qaysi mavzuni yomon o zlashtirayotganligini tahlil qilish imkoniyatlari; - interaktivlik - tabiiy muloqotni imitatsiyalash, ya ni EAТR bilan o quvchi o rtasida muloqot o rnatib, o qituvchi yoki o rgatuvchi mavjudligi hissini tashkil etish; - interaktivlik ta minlash va individual ta lim olishga sharoit yaratish imkoniyatining mavjudligi; 310

311 - elektron axborot texnologiyalarida mavjud bo lgan imkoniyatlardan foydalangan holda yuqori sifatli ko rgazmalilikka ega bo lishi shart. 3. Psixofiziologik talablar: EAТR ni ishlab chiqaruvchilar quyidagi psixofiziologik talablarga ham rioya qilishlari zarur: - har bir ta lim oluvchi o quvchining fikrlashi, dunyoqarashi, taqdim etiladigan o quv materialini qabul qilish va o zlashtirish darajasi har xil bo lgani uchun, EAТR ni ishlab chiqarishda asosan ko rish, eshitish va tasavvurni shakllantiruvchi uslublardan foydalanish; - ta lim oluvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olish uchun o quv materialini bir nechta uslub yordamida, ya ni matn, ovoz va grafik interpretatsiya orqali taqdim etish imkoniyatining mavjud bo lishi; - yosh xususiyatlari va qiziquvchanlik faktorlarini hisobga olish, ta lim oluvchiga taqdim etiladigan o quv materialini mustaqil o rganishga undovchi uslublarning mavjudligi maqsadga muvofiqdir; - foydalanuvchi interfeysini yaratishda tanlanadigan ranglarning psihologik xususiyatlarini hisobga olinishi; - taqdim etiladigan o quv materiali matni va fon kombinatsiyalarida, rang va ma lumotlarning aks etishiga alohida e tibor berilishi shart. 4. Ergonomik talablar: - taqdim etiladigan o quv materialining asosan monitor orqali taqdim etilishini hisobga olish; taqdimetiladigan o quv materiali ta lim oluvchinitoliqtirmasligi; - ta lim oluvchiga do stona munosobatda bo lishi; - Kompyuter ekranida aks ettiriladigan o quv materiali ta lim oluvchiga aniq, ravshan, tez o zlashtirilishi va tushunarli bo lishi; - O quv materialini taqdim etishda qisqartmalar va noaniq atamalar bo lmasligi; - O zlashtriladigan material imkoniyat doirasida ta lim oluvchining diqqatini jalb etishi; - Тa lim oluvchi qayta ishlaydigan yoki ishlamoqchi bo lgan materialnigina ko ra olish imkoniyati mavjud bo lishi shart; - taqdim etiladigan o quv materiali ma naviy-ma rifiy va tarixiy an analar, milliy qadriyatlar va etnogenetik xususiyatlarni hisobga olishi shart. - elektron axborot - ta lim resursi bilan ishlashda psihologik qulaylikni ta minlash (o rganuvchilarning yosh va individual xususiyatlari, fikrlashning turli xilligi va (foydalanilgan ranglar, ovoz va ekranda yo`z beradigan o zgarishlar) ni hisobga olish); - elektron axborot - ta lim resursi bilan ishlashda qulaylikni ta minlash, ta lim oluvchini toliqtirmasligi lozim (navigatsiyaning qulayligi va aniqligi, ma lumotni idrok etish osonligi, zarur bo lmagan, tushunish qiyin qisqartmalar va turli ortiqcha kodlardan foydalanmaslik; qo llaniladigan shriftlar, ranglar, ekranda ma lumotlarni ayrim qismlarini ajratib ko rsatish usullari zerikishni keltirib chiqarmasli zarur); 6. Тexnik talablar. Elektron axborot - ta lim resurslari (EAТR) axborot - kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishining zamonaviy talablariga mos bo lishi shart. Elektron axborot - ta lim resurslarini ishlab chiqishda bu sohada dunyoning eng ilg or mamlakatlari tajribalarini joriy etish, EAТR ni tayyorlashda 311

312 ular foydalanayotgan eng yangi dasturiy mahsulotlar, qo llayotgan texnologiyalardan samarali foydalanish kerak.elektron axborot - ta lim resurslari (EAТR) maktablardagi shaxsiy kompyuterlarda, lokal tarmoqda va Internet orqali onlayn tizimida ishlash imkoniyatiga ega bo lishi kerak va shu o rinda yuklanishi og ir bo lmasligi kerak. Elektron axborot - ta lim resurslaridan foydalanuvchilar asosan maktab o qituvchilari va o quvchilardir. Shuning uchun ularni ishga tushirishda turli parollar qo llash va ro yxatdan o tkazish shartlari qo llanilmasligi kerak. Elektron axborot - ta lim resurslaridan foydalanish tezligini pasaytiradigan va ortiqcha dasturlarni o rnatish talab etilmasligi zarur. Hujjatlar. Elektron axborot - ta lim resurslar quyidagilarni o z ichiga olgan foydalanuvchi yo riqnomasiga ega bo lishi lozim: - resursdan foydalanish tartibi aks ettirilgan texnik yo riqnoma; - resursdan ta lim jarayonida foydalanish, ya ni dars jarayonida qo llash mumkin bo lgan uslubiy tavsiyalar (shu jumladan, tavsiya etilgan foydalanish ssenariyi) keltirilgan yo riqnoma. Хulosa tariqasida shuni aytish mumkinki: Elektron axborot ta lim resursi maqsadga yo naltirilgan, shaxsning rivojlanishiga mo ljallangan, ta lim maqsadiga erishish uchun pedagogik metodlar va texnologiyalarning uslubiy izchililigiga ega bo lgan pedagogik ssenariy asosida tuziladi. O quv materialining joylashtirilishi tuzilmasi pedagogik ssenariyga mos tarzda amalga oshiriladi va ta lim berish sifatini oshirish uchun xizmat qiladi. IQТIDORLI O QUVCHILAR SALOHIYAТINI OSHIRISH MEТODIKASINING AMALIY ТADBIQI Iqtidorli o quvchilar bilan ishlashning tashkiliy tuzilmasini yaratish Mamlakatimiz aholisining qariyb yarmini 25 yoshgacha bo lgan yoshlar tashkil qiladi. Shu boisdan ham mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq Respublikamizda yoshlar siyosatiga alohida e tibor berib kelinmoqda. Тa lim sohasi jamiyat taraqqiyotining ustuvor yo nalishlaridan biri sifatida qarab kelinayotganining boisi ham shunda. Zero, kelajak aql-zakovatli, bilimdon, o z Vatanining fidoyisi bo lgan iqtidorli yoshlar qo lidadir. Davlat ilmiy texnika dasturlari bo yicha amalga oshirilayotgan fundamental, amaliy va innovatsion loyihalar, xo jalik shartnomalari va chet el ilmiy grantlari doirasida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarda iqtidorli yoshlarning ulushi birgina 2007 yilning o zida 35 % dan ziyodni tashkil qildi. Insoniyat tarixida yetakchi insonlar har doim katta mas uliyatlarni o z zimmasiga olgan. Inson psixikasi butun umr davomida rivojlanib boruvchi va o zgaruvchan sifat. Inson boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligi bilan birbiridan farqlanadi. Farqlanishning asosiy me zoni sifatida iqtidor olinadi. Iqtidor asrlar davomida ta riflanib kelishiga qaramay, murakkabligi uchun turlanadi: - iqtidor ijodiy faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta minlaydigan ko rsatkichlar; 312

313 - iqtidor insonning faoliyatlari darajasi va o ziga xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar; - iqtidor xotira potensiali, axborotlarni o zlashtirish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining shaxsga xos xarakteristikasi; - iqtidor tabiat tomonidan in om etilgan jismoniy imkoniyatlar, tabiiy asoslarining o ziga xosligi va ularning namoyon bo lishi darajasi; - iqtidor iste dodlilik, zakovatning yuqori natijalarga erishishi uchun mavjud genetik va jismoniy sharoitlarning mavjudligi. Shuni ta kidlash mumkinki, iqtidor insonning intellektual bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in om etilgan qobiliyatlarga, biror bir faoliyatda muvaffaqiyatga erishishni ta minlaydigan maxsus qobiliyatlarga bo linadi. Qobiliyat egalari yuqori intellektual imkoniyatlarga ega bo lib, murakkab masalaning yechimini tezda topishi, jarayonga ijodiy yondashishi bilan ajralib turadi. Ayrim qobiliyat egalari esa - matematika, musiqa, rasm chizish, shaxmat o ynash va boshqa faoliyat turiga qarab farqlanadi. Iqtidorli bolalar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni o zida mujassam etgan bolalardir. Ular boshqa bolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadilar: * o ziga xos qiziquvchanligi; * turli savollarga javob axtarishligi; * nutqi, tafakko`ri, xotirasining tez rivojlanishi; * yoshlikdan musiqaga, rasm chizishga, o qish va matematikaga qobiliyati; * yuqori darajadagi analitik tafakko`ri; * masalalar yechimini topishdagi originalligi; * tafakko`rning unumdorliligi va h.k. Maxsus qobiliyat yosh davrlarini inobatga olgan holda muhim jihatlarga bog liq. Maktabgacha va kichik maktab yoshida iqtidor umumiy hamda universal qobiliyat sifatida ko rilishi mumkin. Vaqt o tishi bilan bu umumiy qobiliyat o ziga xos xususiyatlarga ega bo lib ma lum bir yo nalishni belgilaydi. Iqtidor - bola tomonidan qay darajada namoyon bo layotganligini e tiborga olish kerak. Aniq namoyon bo lgan, psiholog va pedagoglar tomonidan e tibor berilgan qobiliyat «noyob», boshqalarga xos bo lmagan «potensial» qobiliyat deyiladi. Ko pgina tarixiy shaxslar, olimlar, bastakorlar, rassom va yozuvchilar yoshlikdanoq o zlarining qobiliyatlarini namoyon qilganlar. Aksincha, ko p hollarda bolalikda hech qanday iqtidorga ega bo lmagan bolalar yetuklik davrda yorqin muvaffaqiyatlarga erishishganlar. Har bir holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir. Potensial qobiliyat ma lum bir vaqtgacha namoyon bo lmasligi mumkin. Mutaxassislarni ham bola qalbining nozik o zgarishlariga yetarlicha ahamiyat berilmasligi, intuitiv holda uni payqamasliklari ko p uchraydi. Original va potensial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni oldindan prognoz qilish muammosini keltirib chiqaradi. Shaxsning qanday sifatlari va xarakter xususiyatlari, fe l-atvoridagi fazilatlar kattalarga kelajakda bolaning buyuk olim, rassom yoki davlat arbobi bo lishi mumkinligini aniqlashga yordam beradimi? Bu savolga javob topish mushkul. Psihologlar bolaning kelajagini bashorat qilish imkonini beradigan qator qonuniyatlarni belgilab berganlar, lekin aniq bashoratlar 313

314 qilishga hali erishilgani yo q. Ba zi hollarda, insonga tabiat tomonidan berilgan qobiliyatlarni u real vaziyatlarda qanday rivojlantira olgani muhimdir. Iqtidorli shaxs va iqtidorli bo lib yetishish belgilariga kelsak shaxsning bilim, bilishga qiziquvchanligi, doimo o ziga muammo va ish topib, qandaydir savollarga javob qidirib, boshqalarga qaraganda ko p kitob o qishi va ayniqsa, aqliy faoliyatchanligi asosiy belgilardan bo lib xizmat qiladi. Shaxsdagi bu belgilar va faoliyat dastlab oilada ko rinadi. Iqtidorning namoyon bo lishi shaxsning o z faoliyatini jiddiy tahlil qila boshlaganidan, belgilangan faoliyatni oldindan rejalashtirishlaridan, ushbu rejalarni kichik-kichik tajribalar orqali sinab ko rishlaridan, o z oldiga aniq maqsadlar qo ya boshlaganidan, harakatlarini maqsadli ichki nazorat orqali ko`zata bilganidan ko rish mumkin. Harakatlarning tashqi belgilari bo lib ko p kitob o qish, chizgilar, yozmalar, ko chirmalarning yuritilishi, o z yoshiga nisbatan to g ri kelmaydigan ilmiy asarlar, ilmiy asboblar bilan qiziqishlar, ilmiy yo nalishdagi konspektlar tuzish, ko chirmalar va h.k. bo lishi mumkin. Iqtidorli bolalarni tarbiyalash, ularni yanada yuqori pog onalarga yetaklash katta muammo bo lib mana shu muammoning o rta va boshlang ich maktablarda o z yechimini topmaganligidan ko plab iqtidorlar nazardan chetda qolib ketadilar. Bu sharoitni qanday qilib tuzatish yoki iqtidorli bolalarni tarbiyalashni qanday qilib yaxshilash masalasiga kelsak,bunga yangicha yondashuv lozim. Eng ilg or tajribalarni umumlashtirgan holda, bugungi kun talablariga mos yangi tanlov me zonlarini ishlab chiqish lozim. Bunday talablar axborot texnologiyalarining texnik imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, jadal o zgarishlar talablariga javob beradigan, maktabni, ta lim maskanlarini yoshlarning ma naviy va ma rifiy o sishlari mumkin bo lgan yagona maskanga aylantiruvchi bo lishi shart. Aks holda yoshlar o zlari uchun qiziqarli bo lgan ermaklarni boshqa maskanlardan va manbalardan izlashda davom etaveradilar. Bunda bizga hech qanday chet mamlakatlar tajribasi andoza bo la olmaydi. Chunki, bizning o z mintalitetimiz, o z madaniyatimiz, boy merosimiz va ma naviy boyligimiz - o zligimiz bor. Mamlakatimiz istiqlolga erishgandan keyin uning kelajagi bo lgan yosh avlodni tarbiyalash unga bilim berish masalasiga alohida ahamiyat berila boshlandi. Shu sababdan istiqlolning birinchi kunidanoq, ma naviyatimizni tiklash uni yanada yuksaltirish zamonaviy talablar bilan uyg unlashtirish asosida andozalari va talablari darajasiga chikarishga alohida e tibor berilmoqda. Bular ichida eng muhim qadamlardan biri O zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan qabul qilingan «Тa lim to g risida»gi qonundir. Ushbu qonun fuqarolarga ta lim tarbiya berish va kasb-xunar o rgatishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. U har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta minlashga qaratilgan. 314

315 Informatika fanini boshqa fanlarga tadbiq etish Informatiaka shunday fanki, uni barcha fanlarga tadbiq etish mumkin. Na faqat mumkin, balki barcha fanlarni o qitishda axborot texnologiyalaridan, zamonaviy kompyuter texnikasidan foydalanish zamon talabidir. Hozirda deyarli barcha fanlardan elktron darsliklar, turli tuman elektron qo llanmalar, o qituvfch-o rgatuvchi dasturiy vositalar yaratilgan. Ulardan foydalanib samarali dars tashkil etish mumkin. Lekin darslarda kompyuterning standart dasturiy vositalari ofis dasturlar paketining o zidan ham unumli foydalanish mumkin. Masalan, fika, kimyo, matematika kabi tabiiy va aniq fanlardan misol va masalalar yechishda, natijalarni jadval shaklida tasvirlashda Excel dasturidan foydalinish faqatgina vaqni tejab qolmay, o quvchilarda fanga qiziqishni ham orttiradi. Excel dasturi tarkibida dunyo xaritasi, undagi davlatlar haqida ma lumotlar kiritilgan. Bulardan geografiya fanida unumli foydalanish mumkin. Matn muharrirlari (MS Word), taqdimot yaratish dasturlaridan (Power Point) barcha fanlarda foydalanish dasni qiziqarli o tish imkonini beradi. Informatika fani yutuqlaridan xalq xo jaligining ham barcha sohalarida foydalanib kelinmoqda. Axborottexnologiyalariningqo llanish sohalari Axborot texnologiyalari faqat fan va texnika hodisasi bo lmasdan, iqtisodiy rivojlanishning muhim omiliga aylanmoqda. Axborot bilan qamrab olinmagan biror muhim xo jalik sektorini (ishlab chiqarish, transport, kredit-moliya sohasi, savdo) misol keltirish qiyin. Ayni paytda kompyuterlar va aloqa vositalari asosida axborotni to plash, saqlash va taqdim etishning zamonaviy usullari, yangi axborot texnologiyalari va xizmatlarni sotish (tarkatish) maqsadlarida ishlab chiqarish mustaqil tarmoq sifatida shakllandi va ajralib chiqdi. Shunday qilib, xalk xo jaligini axborotlashtirish kelgusiga yorib o tish demakdir. Axborot texnologiyalari, shu jumladan, kompyuterlar keng qo llanilib kelayotgan ayrim sohalarni ko rib chiqamiz. Biznes sohasi Axborot texnologiyalari yangi korxona yoki firmaning muvaffaqiyat bilan faoliyat ko rsatishida katta rol o ynashi mumkin. Masalan: biznes reja tuzishda va kutilayotgan daromad va chiqimlarni hisoblashda; kompaniya yoki firmaning emblemasini va tegishli xujjatlarini tartibga keltirishda; kompaniya yoki firmaning taqdimot marosimini o tqazishda; reklamalarning loyixasini tuzish va reklama materiallarini tayinlash, hisobotlar, shartnomalarni tayyorlashda; mijozlar haqidagi ma lumotlar ro yxatini saqlash va u bilan ishlashda; boshqa firmalar, potensial ta minotchi, ulgurji xaridorlar bilan boglanishda; mijozlar va ta minotchilar bilan mo`zokara olib borish va xokazolarda. Bank sohasi 315

316 Bank tizimi o`zining ish faoliyatida axborot texnologiyalaridan keng foydalanish imkoniyatiga ega. Masalan: yil davomida sutkasiga 24 soat mijozlarga aloqa uchun va tegishli ma lumotlarni olish, balansni tekshirish, hisobni to lash imkoniyatini yaratish; mijozlarga xizmat ko rsatish madaniyatini oshirish; kredit kartochkalari yordamida telefon yoki Internet orqali xizmatni yo lga quyish va boshqalar. Robototexnika soxasi Ma lumki, «robot» so`zi bizning tilimizga ilmiy fantastikadan kirib kelgan. Birinchi bor bu so`zni oltmish yil oldin taniqli chex fantast yozuvchisi Karel Chepek ishlatgan. Ammo «mexanik odamlar» undan oldinroq ham ma lum edi. O rta asrlarda inson iste dodlariga ega bo lgan musiqachi-kukirchok yoki rassom-kukirchoklar paydo bo lganligi ma lum. Kompyuter asri boshlanishi bilan insonni okir va zararli mexnatdan ozod etadigan robotlar paydo bo ldi. Ular garchi odam kiyofasida bo lmasa-da, kuplab funksiyalarni (ishlarni) bajara oladilar. Masalan, O`zDAEWOOavto O`zbekiston Koreya kushma avtomobil korxonasida turli ishlarni bajaradigan robotlar keng qo`llanilmokda. Bugungi kunda robotlar mashinasozlik zavodlarida, po`lat quyish sexlarida, ximiyaviy laboratoriyalarda, qurilishda keng qo`llanilmoqda. Robotlarni yaratish bilan shug`ullanadigan texnikaning maxsus shoxobchasi robototexnika paydo bo ldi. Robotlar orasida keng tarqalgani bu robot manipulyatorlardir. Manipulyatorlar o`ta sezgir va kuchli mexanik kuchdir. Robotlarni kompyuter boshqarib turadi, ya ni kompyuter robotning «miyasi»dir, ular telekameralar orqali «ko`rib», mikrofonlar yordamida «eshitadilar», ya ni axborot qabul qiladilar. Maxsus datchiklar «sezgi» organi vazifasini o taydi. Marketing sohasi Marketing inglizcha «market» (bozor) so`zidan olingan bo lib, bozor, savdo sohasidagi faoliyatni anglatadi. Marketingda eng asosiysi, bozorni, xaridorlar talab va ehtiyojlarini chuqur va har taraflama o rganish va ishlab chiqarishni shuning asosiga qurish, ikkinchi tomondan esa bozorga, mavjud talab va ehtiyojga faol ta sir ko rsatish, xaridorlarning muayyan mollarga bo lgan talablarini shakllantirishdan iborat. Marketingni kompyuterlarsiz, axborot texnologiyalarisiz tasavvur etib bo lmaydi. Ishlab chiqarish sohasi Ishlab chiqarishning deyarli barcha sohalarida kompyuterlar qo`llanilib kelmoqda. Kompyuterlar ko pgina texnologik jarayonlarni boshqarmoqda. Ular yordamida yangi mahsulotning chizmasini yaratishdan toki tayyor mahsulot bo lib chiqqunga qadar bo lgan barcha jarayonlarni avtomatlashtirish mumkin. Mahsulot shaklini konstruktor kompyuter ekranida chizib, tegishli o`zgartirishlar yasab, qog ozga chop etishi mumkin. 316

317 Mahsulotni ishlab chiqarish uchun kerakli barcha qurilmaning imkoniyatlari, unga ketadigan sarf-xarajatlarni hisob-kitob qilishda va boshqa ishlarni bajarishda ham kompyuter beg araz yordamchidir. Mahsulotni ishlab chiqarishda axborot asosiy kompyuterdan ishlab chiqarish liniyalariga yetkaziladi. U yerda axborotni qabul qilishga tayyor turgan robotlar kompyuter uzatgan dastur asosida mahsulotni yig a boshlaydi. Тayyor mahsulotlar esa robotlar yordamida tekshirilib, omborlarga jo natiladi. Тibbiyotsohasi Ma lumki, shifokorgaborishniko pchiligingizxushko rmaysiz. Birinchidan, siz bemorsiz. Sog lom odam u yerga bormaydi. Ikkinchidan, u yerda hamma joyda navbatda turishga to g ri keladi. Masalan, registraturada kasallik varaqasi uchun, shifokorlar qabuliga kirish uchun va hokazo. Uchinchidan, shifokor yozib bergan dorilarni dorixonalardan izlash kerak bo ladi. Kompyuterlarning shifoxonalarda va poliklinikalarda paydo bo lishi ko p narsalarni, jumladan, yuqoridagi muammolarni ham tubdan o`zgartirib yuboradi. Endi siz to g ridan-to g ri shifokor huzuriga yo`l olasiz. Uning ish stolida odatdagi meditsina ish qurollaridan tashqari kompyuter ham joy olgan: uning xotirasida barcha bemorlarning kasallik tarixi yozib qo`yilgan. Agar siz oldin ham murojaat etgan bo lsangiz, sizniki ham bo ladi. Birinchi bor murojaat etayotgan bo lsangiz siz haqingizdagi barcha axborotni shu yerning o`zida shifokor kompyuterga kiritib qo`yadi. Kasalligingiz haqidagi barcha ma lumotlar kompyuterga kiritilgach, sizning kasalligingiz haqida tashhis qo`yiladi va chop etish qurilmasi yordamida dorilar uchun retsept chop etib beriladi. Retseptni olib, boshqa kompyuter yordamida ushbu dorilarni eng yaqin bo lgan qaysi aptekalardan topish mumkinligi haqida axborot olishingiz mumkin. Kompyuter meditsinada boshqa ishlarga ham qodir. Masalan, tomograf ya ni siljib harakatlanadigan rentgen apparati insonning ixtiyoriy organi haqida to`liq ma lumot olishi, ulardagi mikroskopik defektlar, chet jinslar (masalan, buyrakdagi tosh) haqida ma lumot berishi mumkin. Тomograf uzatgan axborotni tezda qayta ishlash va ekranda ko`rsatish uchun albatta u kompyuter bilan bog`langan bo lishi shart. Kompyuter va san at Kompyuterning san atga qanday aloqasi bor? Kompyuterlar aniq programma asosida ishlaydi. San at esa-bu ijod, fantaziyadir. Lekin bu sohada ham kompyuter ijod ahliga yordam berishi mumkin. Kompozitor musiqa yaratishda kompyuterdan unumli foydalanishi mumkin. Buning uchun kichik royal yoki elektroorgan yordamida kompyuterga ulanib yozayotgan musiqa notalarini ekranda ko`rib turgan holda yangi asar yaratishi va shu yerning o`zida, shu onda eshitib ko`rishi ham mumkin. Kompyuterlar rassomlarga ham ko`b yoqib qolgan. Kompyuter grafikasi bo`yicha birinchi ko`rgazma 1956 yili o`tkazilgan. Тurli eskizlar, chizmalar va rasmlar chizishda rassomlar kompyuterdan foydalanib kelmoqdalar. 317

318 Matematika darslarida masalalarni yechishda kompyuterdan foydalanish Irratsional tenglamalar va ularni kompyuter yordamida yechish Тa rif:o zgaruvchisi ildiz belgisi ostida bo lgan tenglamalar irratsinal tenglamalar deyiladi. Masalan, 3 x 2 0 Irratsional tenglamalar bu o zgaruvchisi ildiz belgisi ostida bo lgan tenglamalar bo lib, tenglama yechimlarini topish uchun o zgaruvchini ildiz ostidan chiqarish kerak bo ladi. O zgaruvchini ildiz ostidan chiqarish uchun tenglamadagi tenglikning ikkala tomoni darajaga ko tarilib ildiz yo qotiladi va irratsional tenglama yechimlari topiladi. Тopilgan yechimni tenglamaga qo yamiz. Agar topilgan yechimlarni tenglamadagi o zgaruvchi o rniga qo yganimizda, to g ri tenglik xosil bo lsa, irratsional tenglama yechimlari bo ladi. Aks holda irratsional tenglamaning yechimi bo la olmaydi va bu yechim tenglamaning chet ildizi deb ataladi. Irratsional tenglamalarga misol keltiramiz. Misol: Ushbu irratsional tenglama yechimi topilsin. x x 2 (1) Yechim: (1) tenglamaning ikkala qismini kvadratga ko taramiz. x=x 2-4x+4 soddalashtiramiz. x 2-5x+4=0 kvadrat tenglamani xosil qilamiz. Bu tenglamaning ildizlari x=1 va x=4. Тopilgan sonlar (1) tenglamaning yechimlari bo lish-bo lmasligini tekshirib ko ramiz 4 sonini (1) tenglamaga qo yib, 4 4 2to g ri tenglikni xosil qilamiz. 1 sonini qo yganimizda, tenglikning o ng tomonida -1 soni, chap tomonida esa 1 soni xosil bo ladi. Demak, 1 soni (1) tenglamaning yechimi emas, (qabul qilingan yechim usulini qo llanishdan kelib chiqqan) chet ildiz deyiladi. (1) tenglamaning yechimi faqat 4 sonidan iborat. Ushbu tenglamani kompyuterda bajarib ko ramiz. Buning uchun Office dasturlaridan Microsoft Office Excel 2003 dasturidan foydalanamiz. Amaliy mashg ulot bajarish tartibi: 1. Kompyuter ishga tushiriladi; 2. Pusk menyusi ustiga sichqoncha chap tugmasi bir marta bosiladi; 3. Xosil bo lgan komandalardan Vse pragrammы bandi tanlanadi; 4. Microsoft Office bandi tanlanadi; 5. Microsoft Office dasturlari ichidan Microsoft Office Excel 2003 dasturi tanlanadi. 318

319 Dastur ishga tushgandan so ng quyidagi tartibda ish bajariladi: A1 yacheykaga izohlar kiritildi; A2 yacheykaga a= matn kiritiladi; (A2 yacheykada a= yozuvi paydo bo ladi) A3 yacheykaga b= matn kiritiladi;( A3 yacheykada b= yozuvi paydo bo ladi) A4 yacheykaga s= matn kiritiladi; (A4 yacheykada s= yozuvi payda bo ladi) V1,V2,V3 yacheykalarga mos ravishda a, b, s ning qiymatlari kiritiladi; (V1,V2,V3 yacheykalarga a,b, c larga mos tenglamada berilgan sonlar kiritiladi) S1 yacheykaga Diskreminant so zi kiritiladi; (S1 yacheykada Diskreminant so zi paydo bo ladi) S2 yacheykaga D=b*b-4*a*c formula matni kiritiladi; (S2 yacheykada D=b*b-4*a*c formulaning ko rinishi xosil bo ladi) S3 yacheykaga «=V2*V2-4*A1*V3» formulasi kiritiladi va hisoblanadi; (S3 yacheykada mos ravishda formula asosida diskreminantning qiymati hisoblanadi) A5 va V5 yacheykalar sichqoncha bilan belgilab olinib, belgi yordamida birlashtiriladi va bu yacheyka =YeSLI($C$4<0; "Yechim mavjud emas";yesli($c$4=0;"yechim yagona x=";"x1=")) formulasi kiritiladi; (Bu yacheykada, agar ($C$4<0 shart bajarilsa)diskreminant qiymati 0 dan kichchik bo lsa, Yechim mavjud emas, agar ($C$4=0; shart bajarilsa) diskreminant 0 ga teng bo lsa Yechim yagona x= chiqadi. Aks holda X1= chiqadi) A6 va V6 yacheykalar sichqoncha bilan belgilab olinib, belgi yordamida birlashtiriladi va bu yacheyka =YeSLI($C$4>0; "x2="; "") formulasi kiritiladi; (bu yacheykada, agar ($C$4>0 shart bajarilsa) diskreminant 0 dan katta bo lsa, x2=, aks holda yacheykada bo shliq xosil bo ladi) S5 yacheykaga =YeSLI($C$4<0; ""; YeSLI($C$4=0; -B3/(2*B2); (-B3- KOREN($C$4))/(2*B2))) formula kiritib olinadi; (S5 yacheykada, agar ($C$4<0 shart bajarilsa) dikreminant 0 dan kichchik bo lsa, yacheykada bo sh qoladi. Agar ($C$4=0 shart bajarilsa) diskreminant 0 ga teng bo lsa, -B3/(2*B2) formula bajarilib x-ning qiymati hisoblanadi. Aks holda (-B3-KOREN($C$4))/(2*B2) formula bajarilib Х1-ning qiymati xosil bщladi) S6 yacheykaga =YeSLI($C$4>0; (-B3+KOREN($C$4)) /(2*B2); "") formula kiritib olinadi; (S6 yayeykada, agar ($C$4>0 shart bajarilsa) dikreminant qiymati 0 dan kata bo lsa, (-B3+KOREN($C$4) formula bajarilib, Х2-ning qiymati xosil bo ladi, aks holda yacheyka bo sh qoladi) A8 yacheykaga =S5 formula kiritiladi; (A8 yacheykada, S5 yacheykadagi Х1 ning qiymati chiqariladi) A9 yacheykaga =S6 formula kiritiladi; (A9 yacheykada, S6 yacheykadagi Х2 ning qiymati chiqariladi) V8 yacheykaga =YeSLI(KOREN(C5)=C5-2; "-soni irratsional tenglama yechimi bo`ladi"; "-soni irratsional tenglamaning chet ildizi bo`ladi") formula kiritiladi; (V8 yacheykada, agar KOREN(C5)=C5-2 ( x x 2) shart bajarilsa, "- soni irratsional tenglama yechimi bo`ladi" yozuvi paydo bo ladi, aks holda "-soni irratsional tenglamaning chet ildizi bo`ladi" yozuvi paydo bo ladi) V9 yacheykaga =YeSLI(KOREN(C6)=C6-2; "-soni irratsional tenglama yechimi bo`ladi"; "-soni irratsional tenglamaning chet ildizi bo`ladi") formula 319

320 kiritiladi. (V8 yacheykada, agar KOREN(C6)=C6-2; shart bajarilsa, "-soni irratsional tenglama yechimi bo`ladi" yozuvi paydo bo ladi, aks holda "-soni irratsional tenglamaning chet ildizi bo`ladi" yozuvi paydo bo ladi) Natijada yuqoridagi irratsional tenglama yechimi topish bo yicha kerakli shartlar bacharilib, natija quyidagi jadval asosida xosil bo ladi. Yuqoridagi (1) irratsional tenglama Paskal dasturlash tili yordamida dasturi tuzilib yechimini topish talab etilsin. Yechim: Quyidagicha Paskal dasturlash tili yordamida irratsional tenglamaning yechimi topish dasturi tuziladi: 2. Program irrasionaltenglama; varx,a,b,c,d,x1,x2:real; label 1,2,3; Begin Writeln( sqrt(x)=x-2 irrasionaltenglamayechimlarini toping ); Write ('c -ga 4 sonini kiriting='); Readln(c); Write ('a-ga 1 sonini kiriting='); Readln(a); Write ('b-ga -5 sonini kiriting='); Readln(b); D:=sqr(b)-4*a*c; If D>=0 Then goto 2 else goto 1; 1: Writeln('Tenglama yechimga ega emas');goto 3; 2: X1:=(-b+sqr(D))/(2*a); X2=(-b-sqr(D))/(2*a); 320

321 ildizi ); Writeln('X1=',X1); Writeln('X2=',X2); Begin If sqrt(x1)=x1-2 then writeln(x1, -soni irrasional tenglama yechimi ) else writeln(x1, -soni irrasional tenglamaning chet end; Begin If sqrt(x2)=x2-2 then writeln(x2, -soni irrasional tenglama yechimi ) else writeln(x2, -soni irrasional tenglamaning chet ildizi ); end; 3:end. Izoh: - var x,a,b,c,d,x1,x2:real; - x,a,b,c,d,x1,x2-o zgaruvchilarni haqiqiy sonlar to plamiga tegishli ekanligini e lon qilib olamiz; - label 1,2,3; - 1,2,3 kerakli joyga o tish uchun oldindan belgilarni e lon qilib olamiz; - Begin dasturning asosiy qismi end. Dasturning asosiy qismida masalaning yechimini topish yo`zasidan to liq dastur tuzilgan bo lib, unda kerakli shartlar bajarilish va shartlar bajarilganda qilinishi kerak bo lgan ishlar aniq ko rsatilgan. Paskal dasturini yuklab unga tuzilgan dasturni kiritib, CTRL+F9 tugmalari baravar bosilsa, ekranda quyidagi savol xosil bo ladi. sqrt(x)=x-2 irrasionaltenglamayechimlarini toping c -ga 4 sonini kiriting= (4 sonini kiritib Enter tugmasi bosiladi) a-ga 1 sonini kiriting= (1 sonini kiritib Enter tugmasi bosiladi) b -ga -5 sonini kiriting= (-5 sonini kiritib Enter tugmasi bosiladi) Alt+F5 tugmasini baravar bossak ekranda 4- soni irrasional tenglama yechimi 1- soni irrasional tenglamaning chet ildizi yozuv paydo bo ladi. Тopshiriqlar: 1. Irratsional tenglama yechimlari topilsin va Paskal dasturlash tili yordamida dasturi tuzilib kompyuterda natija olinsin.(excel elektron jadvali yordamida irratsional tenglama yechimi topilsin) 2 x

322 2. Irratsional tenglama yechimlari topilsin va Paskal dasturlash tili yordamida dasturi tuzilib kompyuterda natija olinsin. (Excel elektron jadvali yordamida irratsional tenglama yechimi topilsin) x 6 4 x Darsda kompyuterdan foydalanish katta xajmdagi hisoblarni tez yechishga va vaqtni tejashga imkoniyat tug diradi. Matematik masalalarni yechishda hisoblash jarayoni ko p vaqt talab etadi. Matematikaning «Тenglamalar», «Тrigonametriya» bo limlari, geometriyanning «Uchburchaklar», Parrallelogram, Konus va boshqa shakllarni hisoblashda kompyutrdan foydalangan holda amaliy ishlar bajarib ko rganda o quvchilar buncha amin bo ladi. Masalalarni kompyuterdan foydalagan holda yechishda ko p vaqtni tejash mumkin. O quvchilar tejalgan vaqt hisobidan matematik tushunchalarining mazmunini teranroq tahlil qilishadi. Ixtiyoriy matematik hisob-kitoblarni kompyuterda bajarish imkoniyati mavjud. Kompyuterda kalkulyator dasturi yordamida ko plab hisob ishlarini bajarishimiz mumkin. Bu quyidagicha amalga oshiriladi: Pusk Vseprogrammы Standartnыe Kalkulyator. Kalkulyator ekranga chiqadi.kalkulyator yordamida qo shish, ko paytirish, bo lish, ayrish va boshqa amallarni to liq bajarsa bo ladi. Matematikadarslarida kompyuterdan foydalanish maqsadlari: - O quvchilarning ko p sohali texnik bilimini oshirish, o tilgan materiallarni takrorlash, olingan natijalarni tadqiq qilish,matematik masalalarni yechishga o quvchilarni o rgatish va h.k. Matematikadarsida Algoritmik til bir tomonidan oddiy so zlashish tiliga yaqin keladi. Bu tildagi algoritmlar oddiy matnday bo lib yoziladi va o qiladi. Masalalarni kompyuterning yechish jarayoni qo yidagi bosqichlarni o z ichiga oladi. 1. Masalaga tegishli dastlabki va natijali o zgaruvchi va o zgarmaslar belgilanadi bu masalaning qo yilishi. 2. Masalaning qo yilishiga ko ra formula orqali ko rsatiladi va modeli tuziladi. 3. Masalaning modelidan foydalanib, uni yechishketma-ketligi yasaladi bu algoritmni tuzish. 4. Algoritmdagi ketma-ketlik kompyuter tushuna oladigan tilga aylantiriladi bu dastur tuzish. 5. Тo`zilgan dastur kompyuter xotirasiga kiritilib, amalga oshiriladi bu dasturni kompyuterga kiritish va natija chiqarish. 6. Dasturning natijasi tahlil qilinadi va xatolar tuzatiladi bu natija chiqarish va uni tahlil qilish. Algoritmik tilning qoidalari kompyuter uchun dasturlashtirish tillariga asos qilib olinadi. Algoritmik tilni o rganish, kompyuter uchun xohlagan dasturlashtirish tilini o rganishda yordam beradi. 322

323 Algoritmik til ham o z lug atiga ega. Algoritmik tilda yozilgan algoritm atamaga ega bo lishi kerak bo ladi. Atama berilgan algoritm qanday masalaning yechilishini sifatlashi aniq bo lishi uchun saylab olinadi. Algoritmning kompyuterga tushunarli tilda yozilishi dastur deb ataladi. Kompyuterga tushunadigan til dasturlash tili deyiladi. Hozirgi kunda dunyoda mindan ortiq dasturlash tillari mavjud. Maktablarda keng taralgan va o rganish uchun qulay bo lgan BASIC, PACKAL dasturlash tili o rganiladi. Paskal dasturlash tilida tuzilayotgan har qanday dastur ma lum qonuniyatlarga asoslangan bo`ladi va bu tildagi eng kichik dastur quyidagicha ko rinishda bo ladi. Paskal algoritmik tilida tuzilayotgan har qanday dastur ma lum bir strukturaga ega bo ladi va bu tildagi eng kichik dastur quyidagi ko rinishda bo ladi. begin (Dasturning asosiy tanasi end. Demak, har qanday dastur yuqoridagi berilgan asosiy tuzilmaning xususiy holi bo lishi mumkin va ular o z navbatida Paskal tiliga xos bo lgan asosiy tushunchalar asosida xosil qilinadi. Paskal tilida matematik funksiyalarning yozilishi abs(x) - x sqrt(x) - x sqr(x) - 2 x sin(x) - sin x cos(x) - cos x exp(x) - x e ln(x) - ln x arctan(x) - arctg x Round(x) x ni yaxlitlash 323 trunc(x) x ning butun qismi Matematika darsida masala yechishda chiziqli, tarmoqlanish va takrorlanuvchi algoritmlarga dasturlarni qarab o tamiz. Chiziqli algoritmlar uchun misol va dastur. 1-Misol: Uchburchakning hisoblovchi dastur tuzamiz. a, b, c berilgan bo lsa uning balandliklarini Ma lumki, balandliklar quyidagi munosabatlar yordamida ifodalanadi: h a h b h c 2 a 2 b 2 c p( p a)( p b)( p c) p( p a)( p b)( p c) p( p a)( p b)( p c)

324 bunda, a b c p 2 Endi berilgan topshiriqni hisoblash jarayoniga mos Paskal tilidagi dasturni tuzamiz: Program balandlik; Var a, b, c, ha, hb, hc, p, s :real; Begin Write( a tomonni kiriting = ) Read(a); Write( b tomonni kiriting = ) Read(b); Write( c tomonni kiriting = ) Read(c); p:=(a+b+c)/2; s:=sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); ha:=2*s/a; hb:=2*s/b; hc:=2*s/c; writeln( ha=,ha, hb=, hb, hc=,hc); {Natijani chiqarish} end. 2-Misol. Y=23X+2 funksiyaning qiymatini x ning -5,-4,-3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, 5 qiymatlarida qulay usulda kiritib hisoblash dasturini tuzing program h-b; var x: integer; Begin Write( x ni kiriting= ); Read (x); Write( y=, 23*x+2); End. 3-Misol. Y=21x 2 +7x+1963 funksiyaning qiymatini x ning -5,-4,-3,-2,-1,0, 1, 2, 3, 4, 5 qiymatlarida qulay usulda kiritib hisoblash dasturini tuzing: program h-b; var x: integer; Begin Write( x ni kiriting= ); Read (x); Write( y=, 21*sqr(x)+7*x+1963); End. 3-Misol. Тomonlari a=5, b=7, c=4 bo lgan uchburchakning yo`zini topish dasturini tuzing: program h-b; var a,b,c,p,s:real; Begin Write( a ni kiriting= ); ReadLn(a); 324

325 Write( b ni kiriting= ); ReadLn(b); Write( c ni kiriting= ); ReadLn(c); P:=(a+b+c)/2; S:=sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); Write( S=, S); End. 4-Misol. ax 2 +bx+c=0 tenglamani a, b, c ning quyidagi qiymatlarida qulay usulda kiritib yechish dasturini tuzing: a) a=1, b=1, c=3; b) a=1, b=4, c=4; d) a=1, b=-4, c=4; e) a=1, b=5, c=3. Program h-b; var a,b,c: integer; X1,X2,D: real; Begin Write( a ni kiriting= ); ReadLn(a); Write( b ni kiriting= ); ReadLn(b); Write( c ni kiriting= ); ReadLn(c); D:=sqr(b)-4*a*c; X1:=(-B-SQRT(D))/(2*A); X2:=(-B+SQRT(D))/(2*A). Write( X1=, X1); Write( X2=, X2); End. Shunday qilib, matematika darslarida masalalarni yechishda kompyuterdan foydalanish maqsadga muvofiq bo ladi. Fizika darslarida masala yechishda axborot texnologiyalaridan foydalanish Fizika darsida masala yechishda chiziqli, tarmoqlanish va takrorlanuvchi algoritmlarga dasturlarni qarab o tamiz. Chiziqli algoritmlar uchun misol va dastur. 1-misol. ТU-154 samolyoti Тermizdan-Тoshkentgacha 800km ga teng, masofani 1,2 soatda uchib o tadi. Samolyotning harakatini teng o lchamli harakat deb hisoblab uning tezligini aniqlang? 10 DATA 800,1.2 (Basic tilida) 20 READ S,T 30 V=S/T 40 PRINT V= ; V 50 END RUN Program tezligini; ( Paskal tilida) Var S,T,V:real; Begin S: =800; 325

326 T: =1.2; V: =s/t; WriteLn( v=,v); End. Natija: V= E+02 2-misol. Harakatsiz blokka 2 ip o tkazib, har bir ipga M 1 =0,1kg va massa balandligi H=1m bo lgan. Ularning tezlanishini toping? M 2 =5kg, 10 DATA 9.81,5,0.1,1 20 READ G, M2, M1, H 30 A=G*(M2-M1)/(M2+M1) 40 PRINT A= ; A m1: q0.1; 50 PRINT A= ; A 60 M1=M1+H 70 IF M1<=5 THEN END Program tezlanish;(paskal tilida) Var M1,M2,G, H,A:real; Label 1; Begin M2:=5; g:=9.8; h:=1; M1:=M1+h; IF M1<=5 Then goto 1; 1: A=G *(M2-M1)/(M2+M1); WriteLn( A=,A); End. Natija: A= E+00 3-misol. Odimi 10 bo lgan, tananing 0 dan 100 sekund ichida vaqtning o zgarishida, H balandlikdan tushgan tananing erkin tushish tezlanishini toping. 10 FOR T=1 TO 100 STEP H=G * T^2 30 PRINT H= ; H 50 NEXT T 60 GOTO END 326

327 RUN Program erkin tushish tezlanish (Paskal tilida) Var T,G, H:real; Т:integer; Begin G: =9.8; T:=100; While t<=100 do Begin H:= G * sqr(t) WriteLn( H=,H); T:=t+10; End; End. Shunday qilib, fizika darsida masalalarni yechishda kompyuterdan foydalanish maqsadga muvofiq bo ladi. 327

328 O`quvchilarni fan olimpiadalari va bilimlar bellashuviga tayyorlash usullari Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri, kelajak poydevorini mustahkamlash borasida, ilm va bilimli, iqtidorli kadrlar tayyorlash masalasidir. Bunday kadrlar tayyorlash uchun esa poydevor bu maktabdir. Shuning uchun etiborni avvallom bor maktabga qaratishimiz kerak bo ladi. Buning uchun mamlakatimizda ko plab ishlar amalga oshirilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinishi, yangi darsliklarning joriy etilishi, o`zluksiz ta limning yo lga qo yilishi, maktablarni kompyuterlashtirish vash u ta limni rivojlantirishda qilinayotgan ishlar bunga misol bo la oladi. Endi masalaning ikkinchi tomoniga qaraydigan bo lsak, mamlakatimizda shuncha ishlar amalga oshirilmoqda, biz pedagog xodimlar nima ishlar bajarishimiz kerak. Biz jamiyatimiz uchun yetuk mutaxasis kadrlar yetkazib Bera olamizmi? Shu kabi savollarga javob berish maqsadida, ushbu mavzuda qisqacha yo l-yo riqlar ko rsatib o tamiz. O qituvchi dars moboinida o quvchilarning qay darajada bilimga ega va ularga qay yo sinda dars o tishni rejalashtirib olishlari kerak bo ladi. O qituvchi iqtidorli bolalarni tanlash metodikasi quyidagicha boriladi: Dars mobainida har bir o quvchilarga alohida etibor berib borish: Har bir bob yakunida o quvchilarning bilimini nazorat qilish: Тest sinovidan o tkazish; Kompyuterda ishlash mahoratini oshirish; Dasturlar tuzib uning natijasini kompyuterda olish; O quvchilarning tartib intizomiga alohida etibor qaratish6 Bu ishlar har bir sinf uchun amalga oshirish har sinfdan eng yuqori ko rsatgichlar bergan 3 ta bola tanlab olinadi. Ushbu tanlab olingan o quvchilarnisinfiga qarab alohida-alohida gruppa tashkil etiladi. IHТA darslarida 4 ta gurupa bo ladi. Bular 8-9 sinflardir. Ushbu gurupalar darsdan tashqarii qo shimcha dars tashkil etiladi. Bu darslarda tanlab olingan iqtidorli o quvchilarga tajribali IHТA fani o qituvchilari dars o tadi. Darslarni tashkil etishdan maqsad: - O quvchilar o z bilim va ko nikmalarini oshirish; - O quvchilar bir-birlari Bilan o z bilimlari orqali o rtoqlashish; - O zlarini qiziqtirgan savollarga javoblar axtarish; - IHТA fani yangiliklaridan to lig icha bohabar bo lib borish; - Fan olimpiyadalariga bilim darajasi oshirib borish; Тashkiliy qism: Darslarni quyidagicha tashkil etish mumkin: 328

329 O quvchilar bilan salomlashish, yo qlama qilish, o quvchilarning darsga tayyorgarligini nazorat qilish, uyga vazifalarni tekshirib baholab borish. Darsning maqsadi: O quvchilarni IHТA Fani yangiliklaridan bohabar etish. O quvchilar uchun jumboq bo lgan savollarga javob topish. Olimpiyadalarga tayyorgarlik ko rish, murakkab masalalarni yechish usullarini o rganish. Dars jihozi: Kompyuter qurilmasi, elektron darsliklar, ko rgazmaviy qurollar, kompyuterning yordamchi qurilmalari va xokozo. Darsning tarbiyaviy jarayoni: O quvchilarni bir-biriga hurmati, ota-onaga, o qituvchilarga va Vatanga sodoqati ruhida tarbiyalash. Dars bayoni: Kompyuterning dasturlari bilan ishlash; Algoritmlar nazariyasi o rganish; Dasturlash tillari haqida; murakkab masalalar algoritm va dasturlarini tuzish; Olimpiyada test topshiriqlari va masalalari haqida yo l-yo riqlari ko rsatib ularning yechimini topish; Ushbu mavzular asosida dars bayoni tuzish mumkin. Dars yakuni: a) O quvchilar bilan savol javob tariqasida o tilgan mavzuni mustahkamlash; b) Uyga vazifa: Yangi mavzuni o qib o rganib kelish, berilgan masalalarga dasturlar tuzish: c) Mustaqil ravishda testlar yechish. Iqtidorli o quvchilar uchun qo shimcha darslar tashkil etish, ya ni ular ustida ishlash, ularning bilim salohiyatini oshirishda sezilarli darajada natija beradi. Iqtidorli o quvchilar bilan ishlash Iqtidorli o quvchilar bilan ishlashda tabaqalashtirilgan (differensiallashgan) o qitish metodlari yaxshi samara beradi. Bunda o qituvchi faqatgina iqtidorli o quvchilar bilan emas, balki qiyin o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlashga muvaffaq bo ladi. Tabaqalashtirilgan o qitish metodi haqida Tabaqalashtirib o`qitishda o quvchilar bilim darajasiga, aqliy rivojlanganligiga qarab tabaqalashtiriladi. Informatikada esa, bundan tashqari kompyuterda ishlash darajasiga ko ra ham tabaqalashtirish ehtiyoji tug iladi. Tabaqalashtirib o`qitishning asosiy maqsadi: Har bir o quvchini uning imkoniyatlari va qobiliyati darajasida o qitish; 329

330 O qitish usulini o quvchilarning xususiyatlariga moslashtirish. O qitishning bunday usuli informatika o qitishning asosiy o ziga xos muammolarini hal etishga qaratilgan. Ya ni, o quvchilarning informatika fanidan har xil bilim darajasiga egaligi; kompyuterda ishlash darajasining har xilligi, uy vazifalarini bajarish yoki zamonaviy kompyuter texnologiyalari bilan bog liq bo lgan o z qiziqishlarini qondirish (matn yoki grafik muharrirlaridan, elektron pochta, internet resurslaridan foydalanish) uchun kompyuterdan foydalanish imkoniyati (kompyuteri bor yoki yo q). Tabaqalashtirib o qitish texnologiyasida odatda sinfni bilim va ko nikmalari darajasiga qarab uchta: A, B, C guruhlariga bo lish nazarda tutiladi. O qituvchi uchta guruh uchun uch xil dastur ishlab chiqadi. Dasturlar o rtasida uzviylik bo lib, ular bir birini to ldirishi kerak. C dastur majburiy minimumni tashkil etadi. Bu dastur tapshiriqlarini har bir o quvchi bajara olishi kerak. B dastur C dasturni to ldiradi. A dastur esa iqtidorli o quvchilarga mo ljallanadi. Bunday tabaqalashtirish o quvchilar rivojlanish darajasini ko proq hisobga olish, o quvchining individual o zlashtirish tempiga moslashish imkonini beradi. Ushbu usulda o qituvchining mahorati nuqtai nazaridan o quvchilarni baholash jarayoni ancha qiyinchilik tug dirishi mumkin. Chunki bu usulning asosiy shartlaridan biri har bir o quvchining shaxsiy rivojlanish darajasi, o quv faoliyatining sifati baholanishi kerak. Har bir guruhning ichida o z a lochilari, qoniqarli o zlashtiruvchilari bo lgani sababli, o qituvchi har xil qiyinlik darajasidagi topshiriqga bir xil masalan, besh baho qo yishi kerak bo ladi. Lekin bu vaqtinchalik hol bo lib, kuchsiz guruhlarga besh baho qo yilishi o quvchining o ziga bo lgan ishonchini orttiradi. Natijada uning bilim olishga intilishi kuchayadi. Informatikada boshqa fanlardan farqli o laroq, deyarli har bir mavzudagi har bir topshiriqni hech bo lmaganda ikki hil qiyinlik darajasiga ajratish imkoni mavjud. O quvchi berilgan topshiriqni shartiga qat iy rioya qilgan holda bajarishi yoki axborot texnologiyalarini qo llab bajarishi mumkin. Masalan, Algoritmlar mavzusidan topshiriq berildi. Zaif o quvchi masalani yechish algoritmini tuzib, uni daftariga yozib kelishi mumkin. Iqtidorli o quvchidan esa, o qituvchi tuzilgan algoritm asosida ishlaydigan kompyuter dasturini talab qilishi mumkin. Berilgan mavzu bo yicha dokladni daftarga ruchka bilan yozsa ham bo ladi, huddi shuning o zini biror matn muharririda yoki Power Point dasturidan foydalanib amalga oshirish ham mumkin. Sanoq sistemalari mavzusi bo yicha topshiriqni qo lda, kalkulyatordan foydalanib, Excel dasturi yordamida yoki biror dasturlash tilida berilgan masalani yechish dasturini tuzish kabi usullardan birini o zi tanlab bajarishi mumkin Shuni aytish lozimki, tabaqalashtirib o qitish zamonaviy pedagogikada birday baholanmaydi. Bu usulning yutuqlari bilan bir qatorda kamchliklari ham yetarli. Bu usul mahorat bilan qo llanilmasa, salbiy oqibatlarga olib kelishi ham mumkin. Ammo bu usulni qo llashdagi kamchiliklar va muammolarni avtonom deb hisoblash mumkin, chunki ular informatika honasidan tashqariga chiqmaydi. Lekin 330

331 iqtidorli o quvchilar bilan ko proq ishlashga hamda zaif o quvchilarning ham e tibordan chetda qolmasligiga imkon yaratadi. Iqtidorli bolalar bilan ishlashda shaxsni faollashtirishga yo naltirilgan ta lim texnologiyalari ham qo l keladi. Shaxsni faollashtirishga yo naltirilgan ta lim texnologiyalari haqida Bunda o quvchi ta lim tizimiga moslashtirilmay, aksincha, ta lim tizimi turli shaxsga xos barcha xususiyatlari (erkinlikka intiluvchanlik, mustaqillik, shaxsiy fikrlarning mutloq o ziga xos tizimga ega bo lishi, o z-o zini tasdiqlash ehtiyojining mavjudligi va boshqalar)ni hisobga olgan holda, o quvchiga uning o ziga xosligi (individualligi)ni rivojlantirish imkonini berish, uning o z-o zini rivojlantirishi, namoyon etishi uchun sharoit yaratish lozim. Zero, har qanday o quvchi o ziga va faqat o zigagina xos takrorlanmas tabiati, xarakter xususiyatini faollashtirish va namoyish etishga intiladi.тa limda o quvchi shaxsiga faoliyatli yondashuv bu tizimning konsepsiyasini tashkil etib, bunda shaxs "sub ekti" kategoriyasi erkinlikka intilish, o z-o zini rivojlantirish, yaxlitlik, mustaqil o qish, o zligini namoyon etish va faollashtirish xususiyatlari asosida anglashiladi, o quv jarayoni hamda uning tarkibiy qismlari - maqsad, mazmun, metod, shakl, usul, vositalar o quvchi uchun shaxsan ahamiyatga ega bo lgan, uning shaxsiy tajribasi mahsuli sifatida tatbiq etiladi. Тa lim-tarbiya asosida shaxsning intensiv rivojlanishi, moddiy-ma naviy qadriyatlarni o zlashtirishi faqat uning shaxsiy faoliyati natijasida amalga oshadi. Agar o quvchi o quv faoliyati mohiyatini anglay olmasa, o quv maqsadini tan olmaydi, o qituvchi qo ygan vazifalarni tushunmaydi va qabul qilmaydi, u tomonidan sodir etiladigan barcha xatti-harakatlar majburiyat va ta zyiq ostida sodir bo ladi, uning bilimlari rasmiy xarakterga, pedagogning faoliyati esa rasmiyatchilik mazmuniga ega bo ladi. Bilim ularni amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan faoliyat natijasidagina shakllanadi. Bu darslik mazmunidan ba zi ilmiy ma lumotlarni shunchaki ko r-ko rona yodlab olish bo lmay, balki o quvchining shaxsiy, sub ektiv tajribasiga asoslangan haqiqiy bilimlar bo ladi.inson ongi hamisha sub ektiv mohiyatga egadir. O quvchi muayyan bilimlarga nisbatan befarq bo lmay, bilimlar uning uchun shaxsiy mazmunga ega bo lsagina puxta o zlashtiriladi. O qituvchi bunga o quvchida o quv predmetiga nisbatan qadriyatli, ijobiy sub ektiv munosabatni tarkib toptirish natijasida erishadi. O quvchining ruhiy xususiyatlarini o rganish o zlashtirilayotgan bilimlarning o quvchiga shaxsan qiziqarli va kerakli bo lishi zarurligi, aks hodda ular shubhasiz rad etilishini ko rsatadi. Bu holat obrazli ifodalansa, individual tafakkurda bilimlar sub ektivlashadi, o ziga xos individual jihatlarga ega bo ladi. Тeskari jarayonda individual tasavvur va shaxsiy fikrlar ob ektiv ahamiyat kasb etar ekan, bilimlar turli nuqtai nazarlarning to qnashuvi, bahs-munozara, o zaro hamkorlikdagi faoliyat natijasida o zlashtiriladi, bu esa o quv jarayonini noan anaviy usulda tashkil etishning muhim shakllari (bahs-munozara, o zaro hamkorlik)ni talab etadi. Shunday qilib, faoliyat shaxs rivojlanishining asosiy substansiyasi hisoblanadi. Shaxs faoliyati uning ichki hissiyotlari bilan bog liq. Shaxs motiv, hissiyot va shaxsiy fikr vositasida namoyon bo ladi. 331

332 O qituvchi o z darsida o quvchilar tafakko`rini rivojlantirishga xizmat qiluvchi usullardan foydalanib shunday shart-sharoitlarni tarkib toptirishi lozimki, natijada o quvchi uchun dastlab neytral bo lgan ob ekt kutilmaganda sub ektiv xususiyat kasb etsin.o quv materiali mazmuni avval o qituvchi tomonidan ijodiy qayta ishlanadi va o quvchini qiziqtiradigan, uning shaxsiy tajribasiga mos keladigan, uni fikrlashga undaydigan jihatlar belgilanadi.bir qarashda zerikarli tuyuluvchi mavzular agar o quvchi shaxsiga bevosita taalluqli bo lsa, uning hayotiy va shaxsiy tajribalariga muvofiq kelsa, u holda ahamiyatli xususiyat kasb etadi. Ushbu holatda o quv vaziyatlari shaxs uchun ahamiyatli vaziyatga, o quv axborotlari o quvchi uchun muhim hodisaga aylanadi. O quvchi o zini ushbu hodisaning ijodkori deb hisoblay boshlaydi. Informatikada shaxsni faollashtirishga yo naltirilgan ta lim texnologiyalarini o zlashtirish qiyin bo lgan mavzulardan biri - ma lumotlar ombori mavzusida qo llashga misol ko ramiz.ma lumotlar ombori mavzusini yoritishga quyidagicha yondashish mumkin: Mavzuni yoritishda o quvchilar qiziqadigan obyektlar tanlanadi. Masalan, futbol jamoalari, kinofilmlar, estrada qo shiqchilari. O quvchilarga vazifa berishda ham tanlash huquqi dan foydalaniladi. Ko pchilik o quvchilarni qiziqtiradigan bir qancha mavzular doskaga yozilib, har bir o quvchi imkoniyatiga qarab bir yoki bir nechta mavzuni tanlaydi. Shu mavzuga tegishli ob yektni ham o zi tanlab, ma lumotlar ombori tuzib keladi. Aniqki, o zi yoqtirib tanlab olgan ob yektlar haqida ma lumot to plash o quvchi uchun qiziqarli bo ladi, uning ijodiy rivojlanishiga, ko proq narsa o rganishiga turtki bo lib xizmat qiladi. O quvchi o z qiziqishlari orqali berilgan mavzuni ham o zlashtirib oladi. Shaxsga yo naltirilgan o quv vaziyatlari o quvchi bilish faoliyatini tashkil etish usul va metodlari bilan o`zviy bog liq. Bu usullar : muammoli-izlanish, tadqiqot, dialogik munosabat metodlari (dialog, evristik suhbat, munozara, guruhli ish turlari va boshqalar)dan iborat. Shuningdek, o quv mashg ulotlarining turlari ham turlichadir. Alohida e tibor dialogik munosabat va tadqiqot-izlanish metodlariga qaratiladi, shuningdek, ko rgazmali-tasviriy va reproduktiv metodlar ham rad etilmaydi, albatta. Noan anaviy darslar (o yin-dars, teatrlashtirilgan dars) bilan tadqiqot, izlanish mashg ulotlari, seminarlar kabilar ham tashkil etiladi. Bunday mashg ulotlarning mazmuni va mavzusi bevosita shaxs faoliyatiga yondashuv konsepsiyasi va tamoyillariga mos kelib, ular bola ichki dunyosi, tafakko`ri va shaxsiy hayotiy tajribasini maksimal darajada faollashtirishga xizmat qiladi. Bu o rinda o quv faoliyatiga rag bat uyg otish, uni bilim egallashga yo naltirilsa, ular ta limning shakl va usullari, shaxs bilimi, tajribasi va hissiyotlarining asosiy manbai sifatida namoyon bo ladi.тadqiqot-izlanuvchanlikka yo naltirilgan mashg ulotlar texnologiyasida markaziy o rinni shaxsiy vaziyat egallaydi, u o quvchini imkon qadar ko proq topshiriqlarni bajarishga jalb etib, individual yoki jamoa bo lib topshiriqlarning javoblarini topishga undaydi.bunday mashg ulotlarning asosiy maqsadlaridan biri - topshiriq sifatida qo yilgan muammolarga o quvchining o zi javob topishini ta minlashdir. O quvchining javoblari o qituvchi yoki o rtoqlarining javoblariga mutlaqo o xshamasa-da, biroq, 332

333 o quvchi o z javobidan qoniqish hosil qilsin, muammo yechimini shaxsan o zi topa olganidan g ururlana olishi muhimdir. An anaviy ta lim mohiyatiga ko ra o qituvchi tomonidan berilgan topshiriq va savollar o quvchini o qituvchi tanlagan, o zi uchun esa mutlaqo notanish tarzda fikrlashga majbur qiladi.aksincha, o qituvchi o quvchilar ko z o ngida topshiriqni shakllantirar ekan, ularni topqirlikka asoslangan qiziqarli yechimlar vositasida yechimni topishga undaydi. Bunday mashg ulotlarda qo llaniladigan metodlar o qituvchining bolalar bilan hamkorlik munosabatlariga, o quvchilarning o z bilimlarini o zlari mustaqil rivojlantirish, axborot va ilmiy ma lumotlarga tanqidiy munosabatda bo lishi, plyuralizm hamda o zgalar fikriga hurmat bilan yondashish kabilarga asoslanadi. Ushbu texnologiyaning asosiy jihati ma lumotlarni yetkazish va o zlashtirishgina bo lmay, balki o quvchilarda mashg ulot jarayonida tadqiqot olib borish, izlanuvchanlik ko nikmalarini shakllantirishdan iborat. Тadqiqotizlanuvchanlik yo nalishidagi mashg ulotlarga xos ta lim texnologiyasi quyidagi algoritmlarga bo ysunadi: 1.Rag batlantiruvchi asos - shaxsga yo naltirilgan muammoli vaziyatni yo`zaga keltirishga xizmat qiladi. Bunday vaziyatni yaratishda o qituvchining individual ijodkorligi katta rol o ynaydi. Rasm, xotira yoki muayyan bir so z asosida shakllantirilgan, o quvchini jalb etadigan, kutilmagan, o ta sirli va albatta, shaxsga yo naltirilgan mashg ulotlar - tajriba ishlari, fotosuratlar, kartinalar namoyishi kabilar bunga misol bo la oladi. 2.Monokonstruksiya - topshiriq asosida individual ishlash (masalan, matn, tovush, model, bo yoq, she r, loyiha, rasm kabilar) natijasida muammoni ko rish, gipoteza yaratish, yechimni (muayyan yo lni hamda hal etish usulini mustaqil tanlay olish, xato qilish huquqiga egalik kabilar) topishdan iborat. 3. Sotsiokonstruksiya - kichik guruhlarda ishlash. Unga ko ra jamoa negizida alohida juftlik kichik guruhlar bilan almashinadi (bolalar o zlari xohlab juftlikka birlashadilar, o qituvchining istagiga ko ra yoki stixiyali tarzda guruh tarkibida ishlaydilar. Bunda o qituvchi o quvchilarga xos psihologik xususiyatlarni hisobga olishi ham muhimdir: masalan, ekstrointrovertlik, tafakko`r yuritish tiplari, liderlik sifatlari va h.o.). 4.Ijtimoiylashuv. Mustaqil ta lim olish jarayonida o quvchining bevosita ijtimoiylashishi ham yo`zaga keladi, bu holat o z navbatida guruhni ijodiy izlanishga ilhomlantiradi. U faol hamkorlikda faoliyat yuritish, shuningdek, individuallikni namoyon etish uchun qulay muhitni vujudga keltiradi. 5.Ma lumotlarni bilishga intilish bevosita o quvchilar yetarli bilim va ko nikmalarga ega bo lmagan sharoitda yo`zaga keladi. O quvchida darslik, lug at, ma lumotnoma va boshqa manbalar bilan ishlash ehtiyoji tug iladi. Ulardan mustaqil foydalanish, tinimsiz fikrlash va izlanishga bo lgan rag batning uyg onishi ko`zatiladi. An anaviy ta limga ko ra ko p hollarda o quvchining o zi bilimlarni xohlab emas, balki majburan o rganadi. Ijodiy izlanish, hamkorlikda ishlash, fikr almashish kabilar o quvchida bilimlarni o z xohishi va ehtiyojidan kelib chiqqan holda o zlashtirishga imkon beradi. 333

334 6.Refleksiya (so nggi bosqich) - o quvchining shaxsiy hayotiy yondashuvi, kechinmalari va tafakko`rida kechayotgan o zgarishlarni tahlil qilish, o zining tafakko`r qobiliyati, erishayotgan yutuqlari, shuningdek, mag lubiyatlarining sabablarini bilishga intilishdir. O quvchi ular to g risida muayyan xulosalarga ega bo lsa, ularni tan olsa, o qituvchi o quvchining fikri asosida faoliyat yuritish va yangi bilimlarga yo llashning keyingi bosqichlarini to g ri belgilaydi. Тa limning shaxsga yo naltirilganlik texnologiyasi an anaviy ta lim texnologiyalaridan quyidagilarga ko ra farq qiladi: "Mashg ulotning asosiy maqsadi - tafakko`r jarayonini tashkil etishdir, bilim, ko nikma, malakalar - o quvchi faoliyatining mahsuli sifatida vujudga keladi. Тafakkur jarayonining quvvati bilimlar quvvatidan yuqori turib, u shaxsning o z-o zini rivojlantirish elementi tarzida namoyon bo ladi, ijodiy izlanishning natijasi kabi, mazko`r jarayonning o zi ham o ta muhim bo lib, aynan u o qituvchi va o quvchini ijodkorlik quvonchiga, yangilik olishga ilhomlantiradi, mustaqil izlanish va ijodiy faoliyatni tashkil etishga undaydi. "O qituvchi faoliyat algoritmini yaratadi. Bu esa, o z navbatida, ijodiy tafakko`r jarayonini, amaliy, shaxsiy fikrlashni, olamning inson tomonidan har tomonlama, qoniqarli idrok etilishini ta minlaydi. "O quvchining sub ektivligi amalga oshadi: bilish usulini mustaqil belgilash, muammo yechimini topishda o z dunyoqarashi, tafakkur tarzidan kelib chiqish, xato qilish huquqiga egalik ta minlanadi. Bunday mashg ulotlarning asosiy qoidasi: "o zing bilgancha bajar, o z layoqating, qiziqishlaring va shaxsiy tajribangga asoslan, o z xatoingni o zing tuzat" kabi ko rsatmalarda o z ifodasini topadi. An anaviy ta lim texnologiyasiga asoslangan mashg ulotlar esa aksincha "xuddi men kabi yoki mendan yaxshiroq bajar" qoidasiga muvofiq tashkillashtirilar edi. "Muammoli va shaxsiy vaziyatlar, istisnosiz tahlil hamda qarshiliklarni yengishga asoslanganligi tufayli o quvchining borlig ini namoyon qiladi, u nimalarnidir bilgani holda bilimlari to liq emasligi, o z shaxsiy tajribasiga asoslanishi lozimligini anglaydi. Mustaqil fikrni bildirishga bo lgan ehtiyojni, ta limga nisbatan rag batni his qiladi. O qituvchi va o quvchi o rtasida shunchaki an anaviy o zaro aloqadorlik emas, balki hamkorlik munosabati o rnatiladi. Uqituvchi o quvchilar bilan birga bilish faoliyatida ishtirok etadi, topshiriqlarni bajaradi. Odatdagi, ko nikib qolingan tushuntirishlar o rnini o zaro hamkorlik egallaydi. "Zarur ma lumotlarni o qituvchi oz-ozdan berib boradi. Bunda o quvchilarning mustaqil fikrlashlari uchun imkoniyat qoldirishga e tibor qilinadi. "Ijodiy izlanuvchanlik faoliyati kichik guruhlarda amalga oshiriladi. Izlanish natijalari sinf o quvchilarining barchasiga ma lum qilinadi, barcha yangi bilimlarni egallashi uchun sharoit yaratiladi. Jamoada shaxsning o z o rni borligini anglash, tengdoshlarining o ziga xos xususiyatlarini hurmat qilish tuyg ulari shakllanadi. "An anaviy ta limda tashqaridan ko`zatilgan shaxsiy faoliyatini quyi darajada baholash hodisasi ro y bermaydi, shu bois ijobiy g oyalarga tayangan holda ishlash muhiti qaror topadi. Bu esa o quvchida ta lim olishga rag bat uygotibgina qolmay, unda bilim olish, bu yo lda tinimsiz izlanish, mehnat qilish zarurligini anglay olish layoqatini shakllantiradi. Shaxsga yo naltirilgan ta lim texnologiyasini qo llashga qadar hamda undan keyin o quvchilarning kasbiy faoliyati va o z o rnilarini anglashga oid tasavvurlari o rganilgan vaqtda ularning quyidagi tasavvurlarga egaliklari aniqlandi: nazorat 334

335 darajasi, anglangan nazorat, kasbiy faollikni erishilgan yutuqlarning omili sifatida qabul qilish, o z-o ziga ishonch, tushuntirish uslubi, ta lim olish usullari va boshqalar. Demak. ta lim har bir o quvchining qiziqishi va bilish qobiliyatining o quv faoliyatini tashkil etish jarayonida namoyon qilish imkoniyatini yarata olishi zarur. Bu holat o quvchining bilish ob ekti va predmeti bo lgan shaxsiy xususiyatlarini aniqlash asosida, uning shaxs sifatida rivojlanishini va o z-o zini rivojlantirishini ta minlaydi. Ma lumki yrtimizda har yili fan olimpiadalari o tkaziladi. O quvchilar ichida DTS talablarini osonlik bilan o zlashtiradigan, informatikadan ko proq bilimga ega bo lishni istaydigan iqtidorli yoshlar doim topiladi. Yillar davomida iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularni informatikadan olimpiadalarga tayyorlash tajribasi to planib, taraqiy etib kelmoqda. Muhimi o quvchilarni o qish va olimpiadaga tayyorlanish jarayoniga jiddiy qarashga o rgatish. Informatikadan o quvchilarni olimpiadaga tayyorlashni 6-sinfdan boshlash maqsadga muvofiq. Lekin tajriba shuni ko rsatadiki, ko pincha o quvchilar olimpiadaga 8-sinfdan qiziqa boshlaydi. Ulardan ham aqliy mehnatdan zavq oladigan, masalalarni yechishni yoqtiradiganlari qoladi. Informatikadan fan olimpiadasi ikki turda: nazariy (test topshiriqlari) va amaliy (dastur tuzish) turlarda o tkaziladi. O quvchilarni informatikadan olimpiadaning amaliy turiga tayyorlanish Amaliy turda o quvchilar asosan paskal dasturlash tilida dastur tuzishi kerak. Dastur tuzishga o quvchilarni o rgatish shartli ravishda uch etapda amalga oshiriladi. Birinchi etap, eng qiyin hisoblanadi va tahminan bir yil davom etadi. Bu etapda elementar algoritmlar va Turbo-paskal dasturlash tili o rgatiladi. Birinchi etap uch bosqichni o z ichiga oladi. Birinchi bosqichda o quvchilarga masala sharti, uni yechish algoritmi va dastur matni beriladi. Ikkinchi bosqichda masala sharti va uni yechish algoritmi beriladi. Qolgan ishlarni o quvchining o zi bajarishi kerak. Uchinchi bosqichda faqat masala shrtlari beriladi. Asta sekin algoritmlar banki to planib boradi, olimpiada masalalarini yechish ko nikmasi xosil bo ladi. Ikkinchi etapda turli olimpiada va musobaqalarda qatnashiladi. Albatta bu etapda diplom haqida o ylashga hali erta. O quvchi uchun bu etapda olimpiada masalalarini yechish metodikasi tushunish va o zlashtirish, oz vaqtini to g ri taqsimlash, testlar tizimini to g ri tuzish (dastur ishini tekshirish uchun) muhimdir. Uchinchi etapda o quvchilar bilim doirasini kengaytiradi, murakkab algoritmlarni o rganadi, tahlil qiladi va murakkab masalalarni yechadi. Shuni aytish lozimki, uchchala etapni ham muvaffaqiyatli o tish uchun chuqur matematik tayyorgarlik zarur bo ladi. Albatta o qituvchiga ham o quvchilarga og ir yuk tushadi. Odatda nazariy material ma ro`za shaklida beriladi. Unda informatika va matematika bo limlaridan bilimlar beriladi. Amaliy mashg ulotlarda maro`zada berilgan mavzular bo yicha konkret amaliy topshiriqlar aniqlanadi, masalalar yechiladi. Amaliy mashg ulotlarda o rganilgan mavzuga oid masalalarning yechish usullari tahlil qilinadi. Masalan, doskaga masalardan birining blok-sxemasi yoki dasturning e tiborga molik fragmenti yozib qo yiladi. Amaliy mashg ulotlarning 335

336 asosiy qismi dasturlarni tahlil qilishga ketadi. Bu o qituvchining o quvchi bilan individual ishlashga qaratilgan o ziga xos ijodiy jarayon. Dastur tuzish va uni to g irlash (otladka) dasturlashning juda ko p nozik tomonlarini bilishni talab etadigan ijodiy jarayon. Har bir dasturni quyidagicha baholash mumkin: dasturning ishlashini barcha xususiy hollarni hisobga olgan testlar yordamida tekshirish; o quvchini dasturdagi xatoni topa olish qobiliyati; o quvchini algoritmdagi xatoni topa olish qobiliyati; dastur matniga alohida e tibor qaratiladi: dasturda zarur izohlar bo lishi kerak, identifikatorlar mnemonik bo lishi, dastur matni strukturalangan bo lishi kerak; Yillar o tishi bilan avlodlar almashinuvining sxemasi ishlab chiqilgan bo lishi lozim. Olimpiadaga turli yoshdagi o quvchilar tayyorlanadi. Kattalari kichiklarga bilim va tajribasini qoldiradilar. Respublikamizda 1994 yilda yosh informatilar yozgi maktabi tashkil qilinib, hozirgacha ishlab kelmoqda. U yerda olimpiada viloyat bosqichining g oliblari ishtirok etib, ular kelgusi olimiadalarga tayyorlanadilar. Lekin hamma viloyatlardan ham kerakli o quvchilar yuborilmaydi. Yozgi maktabga qatnashgan 28 nafar o quvchidan (har bir viloyatdan ikkitadan o quvchi) 3-4 tasi o rtacha qiyinlikdagi masalalarni arng yechadi. Ularni qaytadan dastur tuzishni o rgatishga to g ri keladi. Bunday bo lmasligi uchun bolalarni maktabda olimpiadaga tayyorlashga katta e tibor qaratish lozim. Olimpiadada muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun tayyorlanish jarayonida o quvchilar matematikaning algebra, sonlar nazariyasi, analitik geometriya, diskret matematika, algoritmlar nazariyasi bo limlarini puxta egallashi lozim. Bir necha yildan beri respublikamiz o quvchilari Butunrossiya dasturchilar ochiq chempionati da ishtirok etib kelmoqda. Unda o quvchilar jamoa bo lib ishlaydilar. Har bir jamoada 3 ta ishtirokchi. Olimpiadaning bunday turida har bir jamoa 5 soat ichida berilgan masalalardan iloji boricha ko prog ini yechishi kerak. Bunday olimpiadalarda o quvchilar jamoada ishlashni, vazifalarni o zaro taqsimlashni, maqsadga erishish uchun oxirgacha harakat qilishni o rganadilar. Informatikadan olimpiadaga tayyorlanish jarayoniga Internetdan foydalanishni ham unutmaslik kerak. Hozirgi kunda internet tarmog ida yakka va jamoa olimpiadalariga tayyorlash bo yicha bir qancha loyihalar mavjud. Masalan, har o quv yilining sentyabirdan apreligacha davom etadigan Sankt Peterburg aniq mexanika va optika instituti loyixasi. Bu loyihani saytidan topish mumkin. Quyida informatikadan olimpiadaning amaliy turiga tayyorlanish bo yicha tahminiy reja keltirilgan: Butun qiymatli arifmetika 1. Evklid algoritmi. EKUB, EKUK larni topishning to g ri va reko`rsiv usullari 2. Sonning tub ekanini aniqlash 3. (a,b) oraliqdagi barcha tub sonlarni aniqlash 4. Berilgan natural sonni tub ko paytuvchilarga ajratish 336

337 5. Natural sonning tub ko paytuvchilari berilgan bo lsa, uning barcha bo luvchilarini topish 6. Natural sonning barcha bo luvchilarini topish 7. O`zun arifmetika: a) katta (o`zun) sonni fayldan o qish b) katta (o`zun) sonni faylga yozish c) ikkita katta sonni qo shish d) Katta sonni kichik songa ko paytirish e) Katta sonni katta songa ko paytirish f) Katta sonni kichik songa bo lish g) n! va a n larni a va n larning kichik va katta qiymatlarida hisoblash, reko`rsiv va reko`rsiv bo lmagan usullarda. h) a n ni hisoblashning hind algoritmi i) N natural son berilgan, N=p 1 a1 *p 2 a2 * *p k ak da a 1 +a 2 + +a k, yig indining noldan farqli oxirgi raqamini toping. j) N natural son berilgan, N! sonning noldan farqli oxirgi raqamini toping. k) N va M natural sonlar berilgan. N dan M tadan o rinlashtirishlar soni C ning noldan farqli oxirgi raqamini toping. l) N va M natural sonlar berilgan. N dan M tadan o rinlashtirishlar soni C nihisoblang. Bir olchovli massivlar 1. Massivlarni e lon qilish va ulardan foydalanish. 2. Massivlarni hosil qilish: qo lda kiritish, formula yordamida, tasodifiy sonlar generatori orqali, fayldan o qish orqali 3. Saralash usullari. Ichki va tashqi saralash 4. Tanlash orqali saralash 5. Pufak orqali saralash (Sortirovka "po`zыrkom".) 6. Shell usulida saralash 7. Birlashtirish usulida saralash (Sortirovkasliyaniyem.) 8. To plam (Kucha). To plam yordamida saralash 9. Sanash orqali saralash 10. Xeshlovchi saralash 11. Raqamli saralash 12. Massiv elementini izlash 13. Massiv elementini binar usulda izlash 14. Natural sonning n-darajali ildizini topish 16. Ko pxad qiymatini Gorner sxemasi bo yicha hisoblash. Ikki olchovli massivlar Ikki olchovli massivlar hosil qilish Ikki o lchovli massivlar bilan ishlashga masalalar: 1. Massivning eng katta va eng kichik elementlarini topish 2. Massivni satrlar va ustunlar bo yicha o sish va kamayish tartibida saralash 3. Birinchi va oxirgi satrlarning (ustunlarni) o rnini almashtirish 4. Massivni gorizontal o q bo yicha simmetrik akslantirish 5. Massivni vertikal o q bo yicha simmetrik akslantirish 337

338 6. n*n massivni asosiy diagonal bo yicha simmetrik akslantirish 7. n*n massivni yordamchi diagonal bo yicha simmetrik akslantirish 8. n*n massivni soat strelkasi bo yicha 90 gradusga burish 9. Shaxmat doskasida fil va bir nechta boshqa figuralar turibdi. Fil nechta katakni nazorat qiladi? Uch olchovli massivlar hosil qilish Kombinatorik obyektlarni xosil (generatsiya) qilish 1. Kombinatorik algoritm tushunchasi 2. Kombinatorik obyektlarni hosil qilish 3. Masalalar: 1 dan k gacha sonlardan hamma o`zunlikdagi ketma-ketliklarni hosil qilish n elementli massivning hamma qism to plamlarini hosil qilish 1 dan N gacha sonlarning hamma o rinlashtirishlarini hosil qilish n elementli to plamning hamma k elementli qism to plamlarini hosil qilish N sonini natural sonlarning yig indisi ko rinishidagi hamma ifodasini hosil qilish Grey kodi va shunga o xshash masalalar Qo shni elementlar traspozitsiyasi usulida o rin almashtirishlar Katalan sonlari. Qavslarni joylashtirish Matnlar bilan ishlash 1. Paskalning matnlarni qayta ishlash protsedura va funksiyalari 2. eof va eol funksiyalari. 3. seekeof va seekeoln funksiyalari. 4. Matnni belgilar bo yicha qayta ishlash. 5. read va readln protseduralarning farqi. 5. Matndan berilgan qism-satrni izlash. Boyer-Mur algoritmi. 7. Satrdan ixtiyoriy qism-satrni izlash uchun xesh-funksiyadan foydalanish. 8. Qavsli ifodalarni reko`rsiv sintaktik tahlil qilish. Dinamik dasturlash Dinamik dasturlash konsepsiyasi. Qayta yoki bir necha marta yechishga to g ri keladigan masala qismlari yechimini saqlab qo yish. Oraliq natijalarning dinamik jadvalini tuzish. Miqdorlar (berilganlar) strukturasi 1. Miqdorlar elementar strukturasi yozuv. Chiziqli ro yxat. 2. Qiymatlar maxsus strukturasi stek, navbat, dek. 3. Daraxtlar. Tartiblangan daraxtlar.( Derevya. Uporyadochennыederevya.) 4. Daraxtlarni chetlab o tish. 5. Ikkilik daraxtlar, izlash daraxtlari. 338

339 6. Ikkilik daraxtlarni chetlab o tish. 7. Izlash daraxtida elementni izlash 8. Elementni qo shish/olib tashlash 9. Kucha (Kucha) xarakteristikasi Geometriya 1. Xaqiqiy sonlarni taqqoslash mantiqiy funksiyalari. 2. Uchburchak (ko pburchak) yo`zasi. 3. Ikki nuqta orqali o tgan tog ri chiziq tenglamasi 4. Umumiy ko rinishi ax+by+c=0 5. Kanonik ko rinish (x-x1)/(x2-x1)=(y-y1)/(y2-y1) 6. Parametrli ko rinish x:=x1+t(x2-x1); y:=y1+t(y2-y1); 7. Berilgan ax+by+c=0 to g ri chiziqqa perpendikulyar va berilgan (x0,y0) nuqtadan o tuvchi to g ri chiziq teglamasi 8. Kesma o`zunligi 9. Nuqtaning to g ri chziqqa tegishlilik funksiyasi 10. Ikki kesmaning bir biriga nisbatan joylashishi (hamma hollari) 11. To g ri chiziq va kesmaning kesishish nuqtasini topish yoki kesishmasligini aniqlash. 12. Ikkita kesihsuvchi to g ri chiziqlar bissektrisasi tenglamasini topish. 13. Berilgan (x 0,y 0 ) nuqtadan o tuvchi va (x-x 0 ) 2 +(y-y 0 ) 2 =r 2 aylanaga urinma tenglamasini topish 14. Berilgan (x 0,y 0 ) nuqta barilgan ko pburchak ichida yotadimi 15. Kesmani berilgan nisbatta bo lish 16. Nuqtadan to g ri chiziqqacha masofa 17. Ikkita parallel chiziqlar orasidagi masofa 18. Berilgan nuqtadan qabariq ko pburchakning qaysi tomonlari ko rinishini aniqlash 19. Qabariq ko pburchak uchlarini tartiblash (burchak sinuslari bo yicha). 20. (x 0,y 0 ) nuqtadan o tuvchi va berilgan qabariq ko pburchakni teng ikkiga bo luvchi to g ri chiziq tentlamasini topish 21. Berilgan nuqtalar to plamidan qabariq ko pburchak yasash 22. Berilgan nuqtalarni yopiq siniq chiziq bilan eng kichik perimetr xosil qilib birlashtirish 23. Berilgan nuqtalar to plamining medianasini topish Perebor (Pereborsvozvratom) 1. Perebor va uning dasturlashdagi ahamiyati 2. Pereborni optimallashtirish usullari 3. Farzinlarni joylashtirish masalasi 4. Shaxmat taxtasini ot bilan o tib chiqish masalasi Olimpiada masalalarini yechish So nggi yllarda informatika fanidan viloyat va respublika bosqichi olimpiadalarida berilgan masalalar va ularning yechimlari bilan tanishamiz. 339

340 Masla-1. Agar AA + BB SBS bo lsa, u holda A, B, S raqamlarni topish dasturi tuzilsin. Yechish: Bu masalani yechish uchun o nlik sanoq sistemasidagi sonlarni standart ko rinishini esga olish kifoya, ya ni: AA + BB = A*10 + A + B*10 + B = (A+B)*10 + (A+B) = (A+B)*11 SBS = S*100 + B*10 + S = S*101 + B*10. Shartga ko ra A, B, S lar raqam. Shuning uchun ularning qiymati 1 dan 9 gacha bo lishi mumkin (nima uchun 0 bo lishi mumkin emasligini o zingiz o ylab ko ring). Program Yigindi; UsesCrt; Var a,b,s:integer; Begin TextColor(Yellow); TextBackGround(Blue); ClrScr; For a:=1 To 9 Do Begin For b:=1 To 9 Do Begin For s:=1 To 9 Do Begin If (11*(a+b))=(101*s+10*b) ThenWriteLn('A=',a,' B=',b,' S=',s); end; end; end; ReadLn; end. Masala-2. A(n) butun qiymatli massiv elementlari ichida eng ko p takrorlanganini toping. Bunday elementlar ko p bo lsa, bittasini chop eting. Yechish: Eng ko p takrorlangan element qiymatini MAX bilan, tartib raqamini esa MAXN bilan belgilaymiz. Dasturi quyidagicha: Program Eng_kop_takror; UsesCrt; Const n1=100; Var a:array[1..n1] of Integer; max,maxn,sum:integer; i,j,n:integer; Begin TextColor(Yellow); TextBackground(Blue); ClrScr; WriteLn(' Massiv o lchamini kiriting:'); 340

341 Write(' N = ');ReadLn(n); WriteLn(' Massiv elementlarini kiriting:'); For i:=1 To n Do Begin Write('A(',i,') = ');ReadLn(a[i]); end; max:=1; maxn:=1; For i:=1 To n-1 Do Begin sum:=0; For j:=i+1 To n Do Begin If a[i]=a[j] ThenInc(sum); end; If sum>max ThenBegin max:=sum; maxn:=i; end; end; WriteLn; WriteLn('A(',Maxn,') = ',a[maxn],' element eng ko p takrorlanadi'); ReadLn; End. Masala-3. a,b,c,d o`zunlikdagi kesmalar berilgan. Agar ularning har uchtasidan uchburchak qurish mumkin bo lsa, shu uchburchaklar yo`zalarini chop etuvchi dastur tuzing. Yechish: Berilgan to rt kesmadan ko pi bilan to rtta uchburchak xosil qilish mumkin (nima uchunligini o ylab ko ring). Bu masalada kesmalar uchburchak xosil qilishi shartini tekshirishni va Geron formulasi yordamida yo`za hisoblashni protsedura orqali bajaramiz. Dasturi quyidagicha: Program Uchburchak; UsesCrt; var a,b,c,d:integer; yo`za:real; Procedure Tekshir(x,y,z:Integer); var p:real; Begin If (x+y>z) And (x+z>y) And (y+z>x) Then Begin p:=(x+y+z)/2; yo`za:=sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); WriteLn(x,',',y,' va ',z,' o`zunlikdagi kesmalar ',yo`za,' kv.birlik'); WriteLn('yo`zali uchburchak xosil qiladi'); end Else Begin WriteLn(x,',',y,' va ',z,' o`zunlikdagi kesmalardan'); 341

342 WriteLn('uchburchak xosil qilib bo lmaydi'); end; end; Begin TextColor(Yellow); TextBackground(Blue); ClrScr; WriteLn('Kesma o`zunliklarini kiriting:'); Write(' a = '); ReadLn(a); Write(' b = '); ReadLn(b); Write(' c = '); ReadLn(c); Write(' d = '); ReadLn(d); Tekshir(a,b,c); Tekshir(a,b,d); Tekshir(a,c,d); Tekshir(b,c,d); ReadLn; End. Masala-4. N o lchovli kvadrat jadval berilgan. Bo yalgan sohadagi elementlar qiymatlari ichidan eng katta va eng kichigini toping. Yechish: Bo yalgan sohadagi elementlarni aniqlab olamiz. Shuni aytish lozimki, agar N juft bo lsa, bo yalgan sohadagi satrlar soni N/2 ga teng bo ladi. Agar N toq bo lsa, bo yalgan sohadagi satrlar soni INT(N/2)+1 ga teng bo ladi. Bo yalgan sohaning har bir satrining chap va o ng chegarasini aniqlab olamiz. Satr tartib raqamini I, ustun tartib raqamini J bilan belgilaymiz. Bo yalgan soha uchun ular orasidagi quyidagi bog liqlikni ko rish qiyin emas: I M J -(M-1) Program Boyalgan_soha; UsesCrt; var a:array[1..100,1..100] of Integer; i,j,n,m:integer; max,min:integer; Begin TextColor(14); TextBackground(1); ClrScr; Write('Massiv o lchamini kiriting: ');ReadLn(n); WriteLn('Massiv elementlarini kiriting:'); 342

343 For i:=1 To n Do Begin For j:=1 To n DoBeginWrite('A(',i,',',j,')='); ReadLn(a[i,j]); end; end; If odd(n) Then m:=(n+1) Div 2 Else m:=n Div 2; min:=a[1,1]; max:=a[1,1]; For i:=1 To m Do Begin For j:=i To n-i+1 Do Begin If a[i,j]<min Then min:=a[i,j]; If a[i,j]>max Then max:=a[i,j]; end; end; WriteLn('Bo yalgan sohadagi eng kichik element ',min,' ga teng ); WriteLn('Bo yalgan sohadagi eng katta element ',max,' ga teng ); ReadLn; end o quv yilida informatika fanidan olimpiadaning viloyat bosqichida tushgan masalalardan namuna va ularning yechimlari: 1. N natural son berilgan. A(N, N) jadvalni rasmdagidek to ldiruvchi dastur tuzing. Program Masala_1; Uses Crt; Var a:array[0..100,0..100] of Integer; n,i,k,k1:integer; Begin TextBackGround(1); TextColor(14); ClrScr; Write('N='); ReadLn(n); For i:=1 To n Do begin k:=i-1; For k1:=1 To k Do a[i,k1]:=0; For k1:=k+1 To n Do begin a[i,k1]:=n+k-k1+1; end; end; For i:=1 To n Do begin For k:=1 To n Do begin If a[i,k]<10 Then Write(' '); Write(a[i,k],' '); end; WriteLn; end; ReadLn; 4 0 A

344 End. 2. Ikki xonali nisbiy-simmetrik sonlarning eng katta umumiy bo luvchisi (EKUB) 1 dan kattalarini chop etuvchi dastur tuzing (masalan, nisbiy-simmetrik sonlar: 23 va 32; 17 va 71; 81 va 18, ). Program Masala_2; Uses Crt; Var a,a1,a2,b:integer; s,s1,s2:string; code:integer; Procedure EKUB(a1,b1:Integer); begin While a1<>b1 do begin If a1>b1 Then a1:=a1-b1 Else b1:=b1-a1 end; If a1>1 Then WriteLn(' ',a,' va ',b,' uchun EKUB: ',a1); end; Begin TextBackGround(1); TextColor(14); ClrScr; WriteLn(' NATIJA:'); WriteLn; For a1:=1 To 9 Do begin For a2:=a1 To 9 Do begin Str(a1,s1); Str(a2,s2); s:=s1+s2; s1:=s2+s1; Val(s,a,code); Val(s1,b,code); EKUB(a,b); end; end; End. Yuqori qiyinlik darajasidagi masalalar va ularni yechish usullari Informatikadan olimpiadaning respublika bosqichida asosan qiyinlik darajasi yuqori bo lgam masalalar taqdim etiladi. Quyida shunday masalalardan namunalar keltiramiz: 1. N ta kulrang va M ta oq sichqon aylana bo ylab o tirishibdi. Mushuk aylana bo ylab soat mili yo nalishida yurib, har S-sichqonni yeydi. Hisob kulrang sichqondan boshlanadi. Ma lum vaqtdan so ng K ta kulrang va L ta oq sichqon qolgan bo lsa, boshida sichqonlar qanday tartibda o tirganini aniqlovchi dastur tuzing. 344

345 Yechish: Bu masalani yechishning juda ko p usuli bo lib, ulardan birini keltiramiz. 1-qadam. Sichqonlarning I-siga rangidan qat iy nazar SON(I) massiv elementini mos qo yamiz. Agar SON(I)=1 bo lsa I-sichqon tirik, SON(I)=0 bo lsa I-sichqon yeyilgan. Masalani shartiga ko ra boshlang ich vaqtda barcha sichqonlar uchun SON(I)=1. 2-qadam. Har T-sichqon yeyilsa, ya ni SON(I)=0 bo lsa, ma lum vaqtdan (ya ni qadamdan) keyin yeyilgan sichqonlar soni N+M-K-Lga teng bo lishi kerak, chunki masala shartiga ko ra sichqonlarning umumiy soni N+Mta; tirik qolishi kerak bo lgan kulrang sichqonlar soni Kta, oq sichqonlar soni Lta. 3-qadam. Masala shartiga ko ra hisob kulrang sichqondan boshlanadi. Shuning uchun natijani chop etishda hisobni (I=1dan boshlab) kulrang sichqonlardan boshlaymiz. H1 tirik (SON(I)=1), H2 (SON(I)=0) yeyilgan kulrang sichqonlar soni bo lsa, ularning soni mos ravishda (H1 va H2 noldan boshlangani uchun) K-1 va N- K-1dan oshmaydi. Qolgan sichqonlarni oq sichqon deb qaraymiz. Program Mushuk_Sichqon; UsesCrt; Const nm1=100; var n,m,s,k,l:integer; nm,qadam:integer; son:array[1..nm1] of Integer; del,_del:integer;{yeyilgan sichqonlar soni} i,h1,h2:integer; Begin TextColor(14); TextBackground(1); ClrScr; Write('Nechta kulrang sichqon: '); ReadLn(n); Write('Nechta oq sichqon: '); ReadLn(m); Write('Nechta kulrang sichqon tirik qolsin: '); ReadLn(k); Write('Nechta oq sichqon tirik qolsin: '); ReadLn(l); Write('Nechta qadam sakrasin: '); ReadLn(s); nm:=n+m; _del:=nm-k-l; For i:=1 To nm Do son[i]:=1; del:=0; qadam:=0; i:=0; Repeat Inc(i); If i>nm Then i:=i-nm; If son[i]=1 ThenInc(qadam); If qadam=s ThenBegin qadam:=0; son[i]:=0; Inc(del) end; Until del=_del; h1:=0; h2:=0; For i:=1 To nm Do Begin Case son[i] Of 1: Begin TextColor(15); 345

346 If h1<k ThenBeginInc(h1); Write(i,'-k, '); end ElseWrite(i,'-oq, '); end; 0: Begin TextColor(7); If h2<n-k ThenBeginInc(h2); Write(i,'-k, '); end ElseWrite(i,'-oq, '); end; end; end; ReadLn; End. 2. Kenguru o`zunligi N ta katak bo lgan maydonda faqat oldinga sakrashi mumkin. Kenguruninig sakrash imkoniyati ko pi bilan K ta katak bo lsin. Kenguruning maydonning boshidan oxirigacha necha xil usul bilan yetib borishi mumkinligini aniqlovchi dastur tuzing. Masalan, N=3, K=2 bo lsa, usullari: 1) 1, 1, 1 2) 1, 2 3) 2, 1 Javob 3. Yechish: Bu masalani boshqacha talqin qilish ham mumkin: N sonini necha xil takrorlanmaydigan usul bilan qiymati Kdan oshmaydigan qo shiluvchilarning yig indisi ko rinishida tasvirlash mumkin? Bunday usullarning juda ko p bo lishini tushunish qiyin emas. Belgilash kiritamiz: S(I) - kenguruning maydonning boshidan I-chi katakkacha yetib borishi mumkin bo lgan barcha usullar soni bo lsin. Faraz qilamiz, birdan to I gacha bo lgan har bir J uchun S(J)ning qiymati ma lum bo lsin. Masala shartiga kora I+1 chi katakka kenguru faqat I, I-1,, I-K kataklardan sakrab o ta oladi, ya ni S(I+1)= S(I)+S(I-1)+...+S(I-K). Demak, S(N)ni S(1), S(2),..., S(N-1) qiymatlarni ketma-ketlik hisoblash orqali topiladi. Dasturi quyidagicha: Program Kenguru; UsesCrt; Const nm=1000; Var n,k,i,j:integer; s:array[1..nm] of Integer; Begin TextColor(Yellow); TextBackGround(Blue); ClrScr; Write('Maydon o lchamini kiriting : '); ReadLn(n); Write('Kenguru nechta katakka sakray oladi: '); ReadLn(k); 346

347 s[1]:=1; For i:=2 To k Do s[i]:=s[i-1]*2; For i:=k+1 To n Do Begin s[i]:=0; For j:=i-k To i-1 Do s[i]:=s[i]+s[j]; end; WriteLn('Kenguru maydonni ',s[n],' usulda bosib o tadi'); ReadLn; End. 3. Lotin alifbosida yozilgan N ta so zdan iborat ketma-ketlik berilgan. Ketmaketlikdagi hamma anagrammalarni chop etuvchi dastur tuzing (anagramma - birbiridan harflarning o rni bilan farqlanuvchi so zlar). Yechish: Masalani yechish algoritmi quyidagicha: 1. Berilgan har bir so zning harflari ASCI kodi bo yicha o sish tartibida saralab olinadi. 2. Xosil bo lgan yangi so zlar ichidan bir hillari chop etiladi. Dasturi quyidagicha: Programm Anagramma; UsesCrt; Const nm=100; Var n,len,i,j,k:integer; so`z,anagr,an:array[1..nm] of String[20]; _so`z:string; ch:char; L:Array[1..nm] Of Integer; bor:boolean; Begin TextColor(Yellow); TextBackGround(Blue); ClrScr; Write('So zlar sonini kiriting : '); ReadLn(n); For i:=1 To n Do Begin Write(i,'-so zni kiriting: '); ReadLn(so`z[i]); end; For i:=1 To n Do Begin _so`z:=so`z[i]; len:=length(_so`z); For k:=1 To len-1 Do Begin ch:=_so`z[k]; 347

348 For j:=k+1 To len Do Begin If _so`z[j]<ch Then Begin ch:=_so`z[j]; _so`z[j]:=_so`z[k]; _so`z[k]:=ch; end; end; end; anagr[i]:=_so`z; end; WriteLn; For i:=1 To n-1 Do Begin If L[i]<>1 Then Begin _so`z:=anagr[i]; k:=1; an[k]:=so`z[i]; bor:=false; For j:=i+1 To n Do Begin If (_so`z=anagr[j]) and (L[j]<>1) Then BeginInc(k); an[k]:=so`z[j]; L[j]:=1; bor:=true; end; end; If bor Then Begin For len:=1 To k DoWriteLn(an[len]); WriteLn(' '); end; end; end; ReadLn; End. 4. A(N,N) butun qiymatli kvadrat massiv berilgan. Uning har bir kvadrat qism massivi (massivning o zi ham qism massiv hisoblanadi) elementlari minimumlarini kamayib borish tartibida JAD.TXT fayliga, kvadrat qism massivlari sonini AA.TXT fayliga yozuvchi dastur tuzing. Yechish: Bu masalada qism massivlar soni SONni avval hisoblab olish kerak. Chunki undan dasturda foydalaniladi. Dasturi quyidagicha: Programm Kvadrat_massiv; Uses Crt; Const nn=100; nm=10000; var a:array[1..nn,1..nn] of Integer; b:array[1..nm] of Integer; 348

349 n,i,j,t,min:integer; k,n1,m1:integer; son:integer; Myfile:Text; Procedure Kvadrat2; begin b[t]:=a[n1+1,m1+1]; For i:=n1+1 To n1+k Do begin For j:=m1+1 To m1+k DoIf a[i,j]<b[t] Then b[t]:=a[i,j]; end; Inc(t); If m1+k<n ThenBegin Inc(m1); Kvadrat2; end; If n1+k<n ThenBegin Inc(n1); m1:=0; Kvadrat2; end; end; BEGIN TextColor(14); TextBackground(1); ClrScr; Write('Massiv o lchamini kiriting: '); ReadLn(n); WriteLn('Massiv elementlarini kiriting ); For i:=1 To n Do Begin For j:=1 To n Do Begin Write('A(',i,',',j,')='); ReadLn(a[i,j]); end; end; son:=0; For i:=1 To n Do son:=son+i*i; Assign(Myfile,'aa.txt'); ReWrite(Myfile); WriteLn(Myfile,son); Close(Myfile); t:=0; For i:=1 To n Do Begin For j:=1 To n Do Begin Inc(t); b[t]:=a[i,j]; end; end; Inc(t); b[t]:=a[1,1]; For i:=1 To n Do Begin For j:=1 To n DoIf a[i,j]<b[t] Then b[t]:=a[i,j]; end; 349

350 Inc(t); For k:=2 To n-1 Do Begin n1:=0; m1:=0; Kvadrat2; end; For i:=1 To son-1 Do Begin For j:=i+1 To son Do Begin If b[i]>b[j] ThenBegin min:=b[j]; b[j]:=b[i]; b[i]:=min; end; end; end; Assign(Myfile,'Jad.txt'); ReWrite(Myfile); For i:=1 To son DoWriteLn(Myfile,b[i]); Close(Myfile); END. 350

351 3.2.1 PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING TA LIM SIFATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDAGI O RNI Ta lim tarbiya mazmuni,maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda.hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari ulardan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimlar,ya ni texnologiyalarga aylanib bormoqda.xuddi shu kabi ta lim-tarbiya sohasida ham so`nggi yillarda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi ta'lim-tarbiya amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o`z o`rniga ega bo`lgan keng ko`lamli serqirra tushunchadir. Pedagogik texnologiyada ishlab chiqarish sohalaridagi turli texnologiyalardan farqli ravishda ishlov beriladigan material o`quvchi (ta'lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo`lib, ularga o`qituvchi, tarbiyachi tamonidan ma'lum maqsadlarga erishish yo`lida har turli ta'sirlar o`tkaziladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o`rtalarida AQSHda paydo bo`lib, yillar o`rtasigacha "Ta'lim texnologiyasi" deb yuritilib kelgan va bu ibora texnika vositalaridan foydalanib o`qitishga nisbatan qo`llanilgan yillarda programmalashtirilgan ta'lim nazarda tutilgan, 70- yillarda "pedagogik texnologiya" iborasi qo`llanilib u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o`quv jarayonini bildirgan.1979 yilda AQSHning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan Pedagogik texnologiyani kompleks, integrativ jarayon deb asoslangan va 80- yillarning boshidan esa pedagogik texnologiya deb ta'limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.hozirda bu tushunchaga quyidagi turli ta'riflar berilgan: Texnologiya biror ishda, san'atda, mahoratda qo`llaniladigan usullar, yo`llar yig`indisi. (Izohli lug`at). Texnologiya ishlov berish, ahvolni o`zgartirish san ati, mahorati, qobiliyati metodlar yig`indisi. (V.M.Shepel). Pedagogik texnologiya Bu o`qituvchi (tarbiyachi)ningo`qitish (tarbiya) vositalari yordamidao`quvchi ( talaba)larga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayondir. (N.Saydaxmedov ). ;Pedagogik texnologiya o`qitishning, ta'limning shakllari, metodlari, usullari, yo`llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig`indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi;u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat ( B.T.Lixachev). Pedagogik texnologiya texnika resurslari, odamlar va ularning o`zaro ta sirini hisobga olgan holda ta lim shakllarini optimallshtirish vazifasini qo`yuvchi o`qitish va bilimlarni o`zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo`llash va aniqlashning tizimli metodi. (YUNESKO). Pedagogik texnologiya bu o`qitishga o`ziga xos yangicha (innovatsion) yondashuvdir.u pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi, texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko`chirilgan tasviri, ta lim jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi.( B.L.Farberman) 351

352 Ushbu aytilganlar asosida pedagogik texnologiyaning quyidagi eng qisqa va umumlashtirilgan ta rifini keltirishimiz mumkin: Pedagogik texnologiya barkamol insonni shakllantirish faoliyati. Shu bilan birga pedagogik texnologiyaning keng ko`lamli, serqirra tushuncha ekanligini hisobga olgan holda uning quyidagi yana bir nechta ta riflarini keltirishimiz mumkin. Pedagogik texnologiya axborotlarni o`zlashtirish, ulardan amalda foydalanish, ulardagi yangi ma no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog`liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o`rgatish jarayonidan iborat. Pedagogik texnologiya bu o`z oldiga ta lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo`yuvchi, butun o`qitish va bilimlarni o`zlashtirish jarayonini texnik resurslar va odamlarning o`zaro munosabatlarini hisobga olgan holda yaratish, qo`llash va aniqlashning tizimli metodidir. Pedagogik texnologiya turlari Pedagogik texnologiyalar uzluksiz ta lim turlari, ta lim sohalari hamda ayrim belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi. Uzluksiz ta lim turlari bo`yicha maktabgacha ta lim, boshlang`ich ta lim, tayanch ta lim, maktabdan tashqari-qo`shimcha ta lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta limi, oliy ta lim, qayta tayyorlash va malaka oshirish ta limi pedagogik texnologiyalariga bo`linadi. Shu bilan birga, ta lim sohalari bo`yicha ona tli, xorijiy tillar, adabiyot, ijtimoiy, tabiiy, aniq fanlar, san at, sport, texnika, texnologiya, amalaiy fanlar, kasb-hunarlar, maxsus ta lim pedagogik texnologiyalari mavjud. Hozirda mavjud bo`lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib o`tishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega bo`lib, u faqat bittagina omildan, metoddan, tamoildan foydalanmaydi. Ya ni quyida keltiriladigan turlarigagina xos bo`lgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e tibor ta lim jarayonining u yoki bu tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi. Bilish faoliyatini boshqarish bo`yicha pedagogik texnologiyalar turlari: Klassik ma ruza; Texnika vositalari yordamida o`qitish; Maslahatchilik tizimi; Darslik bo`yicha o`qitish; Kichik guruhlar tizimi; Kompyuter yordamida o`qitish Repetitorlik tizimi; Dasturlashtiriladigan boshqaruv. Ta lim oluvchiga yondashuv turi bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagicha nomlanadi: Avtoritar; Didaktik yo`naltirilgan; Ijtimoiy yo`naltirilgan; Antropologik yo`naltirilgan; Pedagogik yo`naltirilgan; 352

353 Shaxsga yo`naltirilgan; Insonparvarlikka va shaxsga yo`naltirilgan; Hamkorlik texnologiyalariga yo`naltirilgan; Erkin tarbiyaga yo`naltirilgan; Ezoterik ta lim va tarbiyaga yo`naltirilgan. Qo`laniladigan asosiy metod bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi: Dogmatik,reproduktiv metod ; Tushuntirish, ko`rgazmali; Rivojlantiruvchi ta lim; Muammoli, izlanishli; Ijodiy metod; Dasturlashtirilgan ta lim metodi ; Dialogli metod; O`yin metodi ; O`z-o`zini rivojlantiruvchi ta lim metodi; Axborotli ( kompyuterli) ta lim metodi Tashkiliy shakllariga ko`ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga bo`linadi: Hozirgi an anaviy ta lim; Shaxsga yo`naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik texnologiyalar; O`quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar; O`quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi pedagogik texnologiyalar; Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi pedagogik texnologiyalar; Xususiy fanlarpedagogik texnologiyalari; Alternativ texnologiyalar; Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar; Rivojlantiruvchi ta lim texnologiyalri; Mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari; Texnologiyalarni loyihalash va o`zlashtirish texnologiyalari. Bundan tashqari shaxsning xususiyat va sifatlari tarkibiga yo`naltirilganlik bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi: Fanlar bo`yicha bilim, ko`nikmalarni shakllantirishga yo`naltirilgan axborot texnologiyalar; Aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga yo`naltirilgan operatsion texnologiyalari; Estetik va axloqiy munosabatlar sohasini shakllantirishga yo`naltirilgan emotsional-badiiy va emotsional axloqiy texnologiyalar; Shaxsning o`z-o`zini rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirishga yo`naltirilgan o`z-o`zini rivojlantirish texnologiyalari; 353

354 Ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo`naltirilgan evristik texnologiyalar; Amaliy faoliyat sohasini rivojlantirishga yo`naltirilgan amaliy texnologiyalar. Pedagogik texnologiyalarni quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi: Qo`llash darajasiga ko`ra; Falsafiy asosiga ko`ra; Asosiy rivojlantiruvchi omiliga bo`yicha; O`zlashtirish konsepsiyasi bo`yicha; Shaxsiy belgi-sifatlariga ko`ra yo`nalganligi bo`yicha; Mazmun xususiyatlari bo`yicha ; Boshqaruv turiga bo`yicha; Bolaga yondashuv bo`yicha; Ko`p qo`llanilgan metodlari bo`yicha; Ta'lim oluvchilar toifalari bo`yicha. Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi farq Hozirgi kunda pedagogik texnologiya haqidagi aniq tushuncha va tasavvurlar birmuncha kamligi tufayli, uni xususiy metodikalar bilan deyarli tenglashtirish hollari uchraydi.aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud bo`lib, quyida ular haqida qisqacha bayon qilinadi. Pedagogik texnologiya o`quvchini mustaqil o`qishga, bilim olishga, fikrlashga o`rgatishni kafolatlaydigan jarayondir. Metodika o`qituvchining bilimi, ko`nikmasi mahorati, shaxsiy sifatlari, temperamentiga bog`liq bo`lib, ma'lum shaxs o`qituvchi uchun qulay bo`lgan o`qitish usullari va yo`llari majmuadir. U alohida metodikalarga ajratiladi. Pedagogika fani ma lum o`quv fanlarini o`qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar. Metodikaning pedagogik texnologiyadan farqini tushunish va amalda har ikkisidan unumli foydalana bilish talab etiladi.ular orasidagi farqlar quyidagi jadvalda keltirilgan Asosiy tushunchalar Pedagogik texnologiya Metodika 1 Ta'riflar Pedagogik texnologiya Metodika ma lum o`quv insonga oldindan belgilangan fanini o`qitish hamda maqsad bo`yicha ta'limiy va tarbiyaviy ishlar tarbiyaviy ta'sir o`tkazish qonuniyatlarini tadqiq faoliyatidan iborat qiladi 2 Maqsad Komil insonni shakllantish Alohida o`quv fanlarini o`qitish va tarbiyaviy ishlarni sifatli bo`lishini ta'minlash 3 qo`llash miqiyosi Barcha ta'lim-tarbiya Xususiy fanlarni o`qitishda jarayonida hamda tarbiyaviy ishlarda 4 Vositalar Barcha ta'limiy va tarbiyaviy Alohida o`quv fanlarini 354

355 vositalar xususiy metodikalar 5 Pedagogik jarayon Ta'lim-tarbiya texnologiyasi asosida, ta'lim menejmenti va marketing asosida, ta'limtarbiya sohasidagi ilg`or tajribalarni umumlashtiruvchi loyihalar asosida rivojlanib boradi. Yetarli tayyorgarlikka ega mutaxassislar tamonidan qo`llanganda o`zaro o`xshash natijalar olinishi ta'minlanadi. Natija kafolati Oldindan belgilangan maqsadga erishish kafolati bor. 6 7 Kelib chiqishi Xususiy metodikalarning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan. o`qitishda hamda tarbiyaviy ishlarda qo`llaniladigan vositalar Ta'lim-tarbiya metodikasi asosida ijodkor o`qituvchilarning ilg`or tajribalariga tayanib rivojlanadi. Xususiy tajribalar asosida boyitib boriladi.pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi har bir pedagogning natijasi har - xil bo`ladi. Oldindan belgilangan maqsadga har bir o`qituvchi o`z imkoniyatlariga muvofiq turli darajada erishadi. Shu sababli talab darajasidagi natija kafolatlanmaydi. Asosan ijodkor o`qituvchilargina yaxshi natijalarga erishadilar. Ta lim tarbiyaning turli xususiy masalalarini hal qilish zarurati natijasida kelib chiqqan. Ushbu farqlar yuzasidan quyidagi fikrni eslash mumkin: Aslida zamonaviy ta lim metodlari muqaddas qiziquvchanlikni hozircha batamom bo`g`ib tashlamagani deyarli mo`jiza, chunki bu nozik nihol ( ya ni qiziquvchanlik) rag`batlantirish bilan bir qatorda, eng avvalo, erkinlikni talab qiladi, yo`qsa, u shaksiz, mahv bo`ladi. ( A.Eynshteyn). Bu yerda ta lim metodlari qiziquvchanlikka yetarlicha erkinlik bera olmasligi nazarda tutilmoqda.pedagogik texnologiya esa bolaning qiziquvchanligini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasi xususiy fanlar va mahalliy darajalardagi o`qitish metodikalari tushunchasu bilan mos keladigan hollar xususiy darajadagi pedagogik texnologiyalarga tegishli. Ular orasida faqat asosiy e tiborni nimaga qaratilishida farqlar mavjud. Texnologiyalarda ko`proq prossesual, miqdoriy va hisob-kitob komponentlari ifodalansa, metodikalarda maqsad, mazmun, sifat va variantli yo`naltiruvchi tomonlari ko`proq ifodalanadi.texnologiya metodikalardan o`zining qayta tiklanuvchanligi, natijalarining turg`unligi, ko`plab agar lar(agar o`qituvchi 355

356 iste dodli, agar bolalar qobiliyatli bo`lsa, agar yaxshi ota-onalar bo`lsa.) yo`qligi bilan farq qiladi.ya ni texnologiya tegishli tayyorgarlikka ega bo`lgan hamma mutaxasislar tomonidan qayta tiklash va qo`llash mumkinligi bilan juda ham individual bo`lgan metoddan farq qiladi. Metod biror harakatni amalga oshirish yo`li, usuli yoki ko`rinishidan iborat. Bunda harakatni amalga oshirish yo`li deb, bajarilishi talab etilayotgan faoliyat uchun qo`llash mumkin bo`lgan bir nechta yo`ldan oldindan ko`zda tutilgan maqsadga muvofiq ravishda tanlangan yo`lga aytiladi. Harakatni amalga oshirish usuli deb, tanlangan ma lum yo`ldan foydalangan holda oldindan ko`zda tutilgan maqsadga erishish uchun qo`llaniladigan harakat usullariga aytiladi. Hozircha metodlar,metodikalar va texnologiyalar bitta tushuncha sifatida idrok qilinmoqda.texnologiyalar va metodikalarni aralashtirilib yuborish shunday hollarga olib keladiki, ba zan metodika texnologiyalar tarkibiga kirib qoladi, ba zan esa aksincha Pedagogik texnologiya o`quv jarayoni (ya ni o`qituvchining o`quvchining faoliyati bilan), uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko`p darajada bog`langan. O quv fani va uni o qitishning o ziga xos xususiyatlariga muvofiq bo lgan pedagogik texnologiyalarni tanlash Pedagogik texnologiyaning asosiy yo nalishlari. Pedagogiktexnologiyaningyo nalishlariko pbo lib, ulardanayrimlariquyidagilar: Hozirgian anaviyta lim. XVIIasrdaYa.A.Komenskiyningdidaktiktamoyillariasosidashakllanib, hozirdadunyodagimaktablardaengko pqo llanayotgansinf-darstizimidaniborat. Zamonaviypedagogiktexnologiyalarasosanshutizimniturliyo nalishlardatakomillashtir ishmaqsadlaridayaratilib, hozirdaturliyo nalishlardarivojlanmoqda. Pedagogikjarayonnitakomillashtirish, unio quvchishaxsigayo naltirishgaasoslanganpedagogiktexnologiyalar: hamkorlikpedagogikasi, ta limninginsonparvarlikkaasoslangantexnologiyasivaboshqalar. O quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik texnologiyalar. Muammoli ta lim, o yinlar, tayanch signallar konspektlari texnologiyalari va boshqalar. O quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlab chiqishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalar o rgatilayotgan bilimlarning didaktik tizimi chuqur mazmunga ega bo lishi, bilimlarga tizimli nuqtai nazardan yondashish, o quvchilarga bilimlarni egallashning eng maqsadga muvofiq yo llarini o rgatish kabi tamoyillarga asoslanadi. O quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil eilishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalarga tabaqalashtirilgan, individuallashtirilgan, dasturlashtirilgan ta lim texnologiyalari; ta limning jamoa usuli, guruhli, kompyuterli ta lim texnologiyalari kabilar kiradi. 356

357 Tabiatga muvofiqlashtirilgan pedagogik texnologiyalar. Bularga o quvchining tabiiy imkoniyatlari, ta lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning tabiiy imkoniyatlari va boshqa tabiatga muvofiq imkoniyatlardan to liq foydalanishni amalga oshirishga asoslangan pedagogik texnologiyalar kiradi. Rivojlantiruvchi ta lim texnologiyalari. Bularga o quvchi shaxsining ijobiy sifatlarini, ayrim sohalardagi bilimlarini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish texnologiyalari kiradi. Bulardan tashqari xususiy (O quv fanlari) pedagogik texnologiyalari, alternativ hamda mualliflik pedagogik texnologiyalari yo nalishlari ham mavjud. Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqa yo nalishlari ham mavjud bo lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv pedagogik texnologiyalardan iborat. Bu yo nalishlarning asosiy xususiyatlari quyidagicha: Empirik-(tajriba) sezgi a zolari orqali bilim olish. Bu texnologiyada asosiy e tibor sezgi a zolarining tabiiy rivojlanganlik imkonyatlariga tayangan holda bilim berish va ularni yanada takomillashtirib borishga qaratiladi. Kognitiv-(bilishga oid) atrofdagi olam to g risidagi bilimlar doirasini kengaytirish texnologiyasi.u tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib o rganish) tafakkurini shakllantiradi, bilish ehtiyojlarini rivojlantiradi. Evristik-(haqiqatni topish) yo naltiriuvchi savollar berish yo li bilan ta lim berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, o quv-izlanish ta lim metodi. Optimallashgan (ko p variantlardan eng ma qulini, mosini, muvofig ini tanlash) tafakkurni rivojlantiradi. Kreativ-(ijodiy) tadqiqot xarakteriga, xususiyatiga ega bo lib, o quvchilarda maqsadga yo naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi. Inverison-(almashtirish) axborotlarni turli tomondan o rganish, o rnini almashtirish xususiyatiga ega bo lib, tafakkur (fikrlash) tizimini shakllantiradi. Integrativ-(yaxlitlash) axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko p kichik qismlarning o zaro ajralmas bog liqligi, ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida yagona to g ri xulosani aniqlash. Adaptiv-(moslashtirish) axborotlarni va ulardan foydalanish jarayonini o rganish hamda o rgatish uchun qulaylashtirish, moslashtirish asosida kutilgan natijaga erishish. Inklyuziv-(tenglik) o qituvchi bilan o quvchining o zaro munosabatlarida tenglik asosida ta lim tarbiya jarayonini tashkil qilish.shu bilan birga, imkoniyati cheklangan o quvchilarning sog lom o quvchilar bilan birgalikda o qishini tashkil qilish pedagogik texnologiyasi. Pedagogik texnologiyaning asosiy yo nalishlari hozirgi an anaviy ta limni turli yo nalishlarda takomillashtirish maqsadlarida yaratilib, hozirda rivojlanib bormoqda. Turli fan o qituvchilari tomonidan har bir o quv fanining asosiy xususiyati, mazmunining tarkibi, amaliy, nazariy qismlarining nisbatiga muvofiq ravishda eng qulay pedagogik texnologiyalarning empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion, integrativ,adaptiv, inklyuziv va boshqa yo nalishlarini to g ri tanlash jiddiy ahamiyatga ega. 357

358 Dars moduli va algoritimi Modul- pedagogik texnologiyani o`z ichiga olgan tarkibiy bo`lak bo`lib ; o`quv materiali mazmuni hamda dars jarayoni modullaridan tashkil topadi. Pedagogik texnologiya materiallarini modulllariga ajratish modullashtirish jarayoni bilan, kichik modul, modullar to`plami, birlamchi modul va modul darajasi tushunchalaridan foydalaniladi va quyidagichata riflanadi. kichik modul,- pedagogik texnologiya tarkibidagi eng kichik birlikni ifodalaydi. Amalda bunday kichik modulni tashkil qiluvchi boshqa kichik modullarga ajratish mumkin emas deb hisoblanadi. birlamchi modul- pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlashga dastlabki modul sifatida tanlangan va o`z tarkibiga bir yoki bir nechta kichik modullarni oladigan modul. modullar to`plami,- pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab tasvirlash maqsadida bitta modul sifatida hisoblangan bir nechta modullar yig`indisi. modul darajasi- birlamchi modullarning o`z tarkibida aslida qancha modullarga ega ekanligiga qarab quyidagi darajalarga bo`linadi: Bir o`quv mashg`ulotini o`tkazishga mo`ljallangan modullar; O`quv fanining bir mavzusini, bir bo`limini, bir qisminiyoki hamma tarkibiy bo`laklarini o`qitish texnologiyasini tashkil etuvchi modullar.ularni bloklar deb ham nomlanadi; Bir nechta turdosh o`quv fanlarini yoki ayrim fanlarni o`qitish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullari; DTSning tarkibiy bo`laklarini va ularni bajarish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar; O`quv reja va dasturlarning tarkibiy bo`laklarini va ularni bajarish texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar; Ta'lim vositalarini tashkil qiluvchi modullar; Pedagogik texnologiya jarayonida qo`llaniladigan usullarni tashkil qiluvchi modullar. Algoritm - pedagogik texnologiya bo`laklari (modullar)ning o`zaro joylashuvini hamda pedagogik texnologiya jarayonlarini amalga oshirish ketma - ketligining avvaldan belgilangan tartibi, ya'ni qoidasidir. Algoritmlash esa pedagogik texnologiya tarkibiy bo`laklarini amalga oshirish jarayonining ketma-ketligini belgilash bo`lib, ko`zlangan maqsadga erishish kafolatini amalga oshiradi. Odatda, pedagogik texnologiyani loyihalashda oldin uning algoritmi ishlab chiqiladii. Shu algoritmga muvofiq holda modullarning o`zaro joylashuvi tartibi aniqlanadi. Pedagogik texnologiyada algoritmlar alohida mashg`ulot yoki uning biror bo`lagi algoritmi, o`quv fanini o`qitishning umumdidaktik izchilligi algoritmi, o`quvchi faoliyatini, o`qituvchi faoliyati, o`zlashtirishni nazorat qilish jarayoni, maktabni boshqarish jarayoni algoritmi kabi turlarga bo`linadi. Pedagogik faoliyatning eng kichik bo`laklari o`zaro joylashuvini va shu faoliyatni amalga oshirish ketma-ketligini belgilash algoritmlashning birlamchi darajasi bo`lib, ularni birlamchi algoritmlar deyiladi. 358

359 Algoritmlash orqali pedagogik texnologiyani tegishlicha tayyorgarlikka ega bo`lgan mutaxassislar tomonidan oldindan belgilangan maqsadlarning to`liq amalga oshirilishini kafolatlagan holda amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Modullashtirish va algoritmlash madaniyati ta lim-tarbiya jarayonida odat tusiga kirgan holdagina turli darajalardagi pedagogik texnologiyalarni yaratish va amalda qo`llash faoliyati yanada keng rivojlana boradi. 359

360 Faoliy at Darsga tayyorgarlik texnologik xaritasi shaklini ko rib chiqing. Texnologik xarita bandlarini o zingizning dasr rejangiz bandlari bilan taqqoslang. Savollarga javob bering: Qaysi bandlari mos keldi? Qaysilari mos kelmadi? Nima uchun? Sizningcha qaysi bandlari samarasiz? Nima uchun? Darsni tashkil etishdagi qaysi muammolarni hal etishda texnologik xarita yordam beradi? DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI Fan O quvdasturidagijoyi Dars mavzusi Davomiyligi Dars maqsadi: Didaktik(ta limi y) Rivojlantiruvchi Tarbiyaviy Kutilayotgan natija DARS JIHOZI Didaktik materiallar Ta limning texnik vositalari DARS MAZMUNI t/ b Bosqich Vaqt Metod va faoliyatning tavsifi Tashkiliy Yangi mavzu/o tilganla rnitakrorlash Amaliy topshiriqlar Nazorat Dars yakuni Darsning texnologik xaritasi va dars rejasi(konspekti) mazmunini taxlil qiling, ya ni uning ijobiy (+) vasalbiy (-) tomonlarinianiqlang. So ngra plyus va minuslar soniga qarab eng maqbul yondashuvni tanlang. Harbiryondashuvbo yichaplyusvaminuslarsonianiqko rinibturishiuchu ntadqiqot natijalarini jadvalga kiriting. Ushbutaqqoslashtaxlilinio tkazishuchun «qarorlardaraxti» metodidanfoydalaning. 360

361 Darsrejasi(konspe kti) Darsningtexnologi kxaritasi (+) (-) (+) (-) MENINGTANLOVIM: 1) Quyida berilgan sxemani ko rib chiqing. Ushbu sxemalardan qaysi biri interfaol ta lim va uning ishtirokchilari faoliyat jarayonini aks ettirgan. Faoliyat O z tanlovingizni izohlab bering. 361

362 Interfaol ta lim, uning shakllari va ishtirokchilari. Interfaol metod ta lim jarayonida o quvchilar hamda o qituvchi o rtasidagi faollikni oshirish orqali o quvchilarning bilimlarni o zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o tkazish, o quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko pligi, o quvchilar tashabbus ko rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo lib, ular ta lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o ziga xos ahamiyatga ega. Interfaol mashg ulot samaradorligi omillari Hozirda ta lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo nalishlardan biri interfaol ta lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o qituvchilari dars mashg ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo llash natijasida o quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi. Unga ko ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo llash, tahlil, umumlashtirish, baholash darajalarida bo ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe llar namunalari bilan ham ifodalanadi, jumladan: Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo lib, bunda o quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish, axborotni etkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo lganda esa, o quvchi faktlar, qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish. Qo llash darajasidagi tafakkurda o quvchi olgan bilimlaridan faqat an anaviy emas, noa nanaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni to g ri qo llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish. 362

363 Tahlil darajasidagi tafakkurda o quvchi yaxlitning qismlarini va ular o rtasidagi o zaro bog liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko radi, faktlar va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma lumotlarning ahamiyatini baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taqsimlash, tekshirish, guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o tkazish rejasini tuzadi, birnechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ma lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish, kombinastiyalashtirish, yaratish, tuzish, loyihalash. Baholash darajasidagi tafakkurda o quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko radi, xulosalarning mavjud ma lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe llar namunalari: tashxislash, isbotlash, o lchash, nazorat qilish, asoslash, ma qullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash. Interfaol usullar ko p turli bo lib, ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo, o qituvchidan mashg ulot oldidan katta tayyorgarlik ko rishni talab qiladi. Shu mashg ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning an anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko rib chiqish orqali yaqqolroq idrok etish mumkin. Shu maqsadda quyidagi jadvalni keltiramiz: Asosiy tushunchalar 1 qo llanish darajasi An anaviy hamda interfaol dars orasidagi ayrim farqlar An anaviy dars Barcha mavzular bo yicha ular uchun qulay bo lgan dars turlari shaklida qo llaniladi. 2 Dars maqsadi Dars mavzusi bo yicha bilim, ko nikma, malakalarni shakllantirish, mustahkamlash. 3 O qituvchining vazifalari va ish usullari 4 Darsga tayyorgarlikka talablar Yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, nazorat, topshiriqlar berish. Dars rejasi, konspekt va didaktik vositalarni tayyorlash. 363 Interfaol dars Ayrim mavzular bo yicha interfaol darsning qulay bo lgan turlari shaklida qo llaniladi. Boshqa mavzular uchun an anaviy dars qo llaniladi Dars mavzusi bo yicha mustaqil fikrlash, xulosaga kelish, ularni bayon qilish, himoyalashga o rgatish. O quvchilarning mustaqil ishlashlarini va taqdimotlarini tashkil qilish, boshqarish, nazorat, yakuniy xulosalarni asoslab berish. Interfaol dars ishlanmasi, mustaqil ishlar uchun topshiriqlar, tarqatma materiallar, boshqa zarur vositalarni tayyorlash. 5 O quvchilar Oldingi dars bo yicha Yangi dars mavzusi bo yicha asosiy

364 tayyorgarligiga talablar 6 O quvchilarning vazifalari va ish usullari 7 Vaqt taqsimoti 8 Darsning modul va algoritmlari 9 O quvchilardan talab qilinadigan faollik darajasi 10 Bilimlarni o zlashtirishning asosiy usullari 11 Mashg ulot shakllari 12 Kutiladigan natija vazifalarni bajarib kelish. tushunchalarni va dastlabki ma lumotlarni bilish. O qituvchini tinglash va O qituvchi bergan topshiriqlarni o zlashtirish, berilgan bajarish bo yicha mustaqil fikrlash, topshiriqlarni bajarish. o z fikr, xulosalarini boshqalarga solishtirish va yakuniy xulosaga Dars vaqtining ko p qismi o qituvchining yangi mavzuni tushuntirishi, tahlil qilishi, topshiriqlarni tushuntirishi, o zlashtirishni nazorat qilishiga sarflanadi. Darsning modul va algoritmlaridan har bir o qituvchi o zi qo llayotgan metodga muvofiq foydalanadi. O qituvchi har tomonlama faol, o quvchilar diqqatni jamlash, tushunish, fikrlash, topshiriqlarni bajarish bo yicha faol. Muloqotshakllari: o qituvchi-guruh; o qituvchi-o quvchi; o quvchi-o quvchi; o quvchi-o qituvchi; guruh-o qituvchi; Muloqot, muhokama, muzokara, bahs, munozara, mulohaza, tahlil, mushohada, mutolaa va boshqalar. Ma ruza, seminar, amaliy mashg ulot, laboratoriya mashg uloti, davra suhbati, bahs, munozara, konsultastiya va boshqalar. Mavzu bo yicha o quvchilarning bilim, ko nikma, malakalarini o zlashtirishlari. kelish Dars vaqtining ko p qismi o quvchilarning mustaqil topshiriqlarni bajarishi, fikr almashishi, mushohada qilishi, o z xulosalarini bayon qilishi va himoyalashiga sarflanadi. Har bir dars oldindan tayyorlangan modullar va algoritmlarga, loyihalarga muvofiq o tkaziladi. O qituvchi ham, o quvchilar ham har tomonlama faol. Hamkorlik, ham ijodkorlik shakllari: o qituvchio quvchi; o quvchi-o quvchi; o quvchi-kichikguruh; kichikguruh-kichikguruh; o quvchi-o qituvchi; kichikguruho qituvchi; guruh-o qituvchi. Muloqot, mutolaa, mushohada, muhokama, muzokara, bahs, munozara, mulohaza, tahlil va boshqalar. Ma ruza, guruh yoki juft bo lib ishlash, taqdimotlar, bahs, munozara, davra suhbati, amaliy ishlar va boshqalar. Mavzu bo yicha o quvchilarning o z fikr, xulosalarini shakllantirish, ularni mustaqil bilim olishga o rgatish. Bu jadvalda hajm oshib ketmasligi uchun fikr juda qisqa bayon qilindi. Jadvalda keltirilgan farqlar shu ikki mashg ulot turining bir-biriga nisbatan afzal va kamchilik tomonlarini yaqqol ko rsatib turibdi. Interfaol mashg ulotning ushbu jadvalda ko rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 364

365 1. O quv rejadagi fanlarni o qitishda qaysi mavzular bo yicha interfaol darslar tashkil qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda hap bir mavzu bo yicha mashg ulotning maqsadiga to liq erishishni ta minlaydigan interfaol yoki an anaviy mashg ulot turlaridan foydalanish ko zda tutiladi. 2. Interfaol mashg ulotning samarali bo lishi uchun o quvchilar yangi mashg ulotdan oldin uning mavzusi bo yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma lumotlarni bilishlarini ta minlash zarur. 3. Interfaol mashg ulotda o quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an anaviy mashg ulotga nisbatan ko p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur. Shularga o xshash farqlarning ijtimoiy hayotdagi ta siri to g risida bir necha asr muqaddam A.Navoiy o zining mashhur "Mahbub ul-qulub" asari muqaddimasida shunday yozgan edi: "Umid ulkim, o qig uvchilar diqqat va e tibor ko zi bila nazar solg aylar va har qaysisi o z faxmu idroklariga ko ra bahra olg aylar...". Bunda shu asarni har kim turlicha, ya ni o z fahmi idroki darajasidagina tushunishi, o zlashtirishi, foyda ola bilishi va amalda qo llay bilishi ko rsatib o tilgan bo lib, bundan biz interfaol ta lim usullarining an anaviy usullardan asosiy farqlari to g risida yuqorida aytgan xulosalarimizni yanada qisqa qilib, o quvchilarning fahmu idroklarini o stirishdan iborat, deb ifodalashimiz mumkin. Bunda ta kidlash lozimki, interfaol ta lim usullari O zbekistonda qadim zamonlardan beri ta lim-tarbiya jarayonida muallim bilan talabalar hamda talabalar bilan talabalar o rtasidagi muloqotlarda muhokama, munozara, muzokara, mushohada, tahlil, mashvarat, mushoira, mutolaa kabi shakllarda qo llab kelingan. Bu usullar talabalarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste dod, zakovatlarini o stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan, komil insonlar bo lib etishishlariga xizmat qilgan. Hozir interfaol mashg ulotlarni olib borishda ma lumki, asosan interfaol usullar qo llanilmoqda.kelgusida esa bu usullar ma lum darajada interfaol texnologiyaga o sib o tishi maqsadga muvofiq.bu interfaol usul hamda texnologiya tushunchalarining o zaro farqini bizningcha, shunday ta riflash mumkin. Interfaol ta lim usuli har bir o qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o quvchi o z motivlari va intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o zlashtiradi. Interfaol ta lim texnologiyasi - har bir o qituvchi barcha o quvchilar ko zda tutilgandek o zlashtiradigan mashg ulot olib borishini ta minlaydi. Bunda har bir o quvchi o z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg ulotni oldindan ko zda tutilgan darajada o zlashtiradi. Interfaol mashg ulotlarni amalda qo llash bo yicha ayrim tajribalarni o rganish asosida bu mashg ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta sir etuvchi ayrim omillarni ko rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-pedagogik, ilmiy metodik hamda o qituvchiga, o quvchilarga, ta lim vositalariga bog liq omillar deb atash mumkin.ular o z mohiyatiga ko ra ijobiy yoki salbiy ta sir ko rsatishini nazarda tutishimiz lozim. Tashkiliy-pedagogik omillarga quyidagilar kiradi: -o qituvchilardan interfaol mashg ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini tayyorlash; 365

366 -o qituvchilarga interfaol usullarni o rgatishni tashkil qilish; -o quv xonasida interfaol mashg ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish; -ma ruzachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qulay bo lishini ta minlash; -sanitariya-gigiena me yorlari buzilishining oldini olish; -xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta minlash; -davomatni va intizomni saqlash; - nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar. Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi: -DTS talablarining bajarilishini hamda darsdan ko zda tutilgan maqsadga to liq erishishni ta minlash uchun maqsadga muvofiq bo lgan interfaol usullarni to g ri tanlash; -interfaol mashg ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash; -interfaol mashg ulotning har bir elementi o rganilayotgan mavzu bilan bog liq bo lishini ta minlash; -mashg ulotlar mavzusi va mazmunini so nggi ilmiy-nazariy ma lumotlar asosida belgilash; -zamonaviy yuqori samarali metodlarni qo llash; -o quvchilarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga mos darajadagi interfaol mashg ulotlarni o tkazish; -interfaol mashg ulot uchun yetarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar. O qituvchiga tegishli omillar: -mavzuni sayoz bilishi; -nutqidagi kamchiliklar: talaffuz, adabiy til me yorlari, grammatika qoidalari, notanish yoki xorijiy so zlar, atamalarning ma nosini tushuntirmasdan qo llashi, shevaga xos so zlarni ko p qo llashi, yozib namoyish qilishda xatoga yo l qo yishi va tushunarsiz yozishi; -o zini tutishi va pedagogik xulqidagi nuqsonlar; -kiyinishi va tashqi ko rinishiga e tiborsizligi; -ta lim vositalaridan unumli va to g ri foydalana olmasligi; -kuzatuvchanlik, vaqtning o tishini his qilish, uni to g ri taqsimlash ko nikmasi etishmasligi; -tinglash ko nikmasi yetishmasligi; -o quvchiga xayrixohlik, samimiylik, u bilan hamkorlikda ish olib borish ko nikmasi yetishmasligi; -mantiqiy bog liqlik va izchillikka rioya qilmaslik va boshqalar. o quvchilarga tegishli omillar: -davomat pastligi, mashg ulotga kechikib kelishi; -zarur tayyorgarliksiz kelishi; -ilmiy atamalarni bilmasligi; -diqqatni jamlay olmasligi; -eshitish qobiliyatidagi va tinglash ko nikmasidagi kamchiliklar; -qiziqishning pastligi, fikr yuritishning sustligi; -dars mavzusi bo yicha tayyorgarlik darajasining pastligi; -manfaatdorlikning kamligi va boshqalar. 366

367 Mashg ulotda foydalaniladigan vositalarga tegishli omillar: -ta lim vositalarining etishmasligi, ta mirtalab yoki yaroqsiz holda bo lishi, sifatli va zamonaviy vositalarning kamligi; -mashg ulot mavzusini o zlashtirish uchun maqsadga muvofiq vositalar turlarini va sonini to g ri tanlamaslik; -vositalarni mashg ulot boshlanmasidan oldin ishga tayyorlab qo ymaslik; -vositalardan foydalanishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik va boshqalar. Xulosa qilib aytganda, interfaol mashg ulotlarni yuqorida qisqacha bayon qilingan omillarni hisobga olgan holda tashkil qilish va olib borish bu mashg ulotlarning sifati va samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi. Interfaol ta lim va tarbiya jarayoni ishtirokchilari Interfaol mashg ulotlar o ziga xos tashkiliy tuzilishga ega bo lib, uni tashkil qilish va olib borish bo yicha faoliyat turlari alohida ajratilgan va har biri bo yicha alohida vazifalar shaklida nomlar berilgan. Bunda bir mashg ulot jarayonida shu mashg ulotni olib boruvchi bir vaqtda ushbu turli vazifalarni bajarishi ko zda tutiladi.shu bilan birga bir mashg ulotni ikki yoki uch pedagog yoki yordamchilar birgalikda olib borishi ham qo llaniladi. Ular bajaradigan vazifalariga ko ra quyidagicha nomlanadilar: 1. Moderator ta lim mazmunini yaratish, modullarini ishlab chiqish. 2. Trener o quvchilarning ko nikmalarini rivojlantiruvchi mashqlar o tkazuvchi maxsus tayyorgarlikdan o tgan mutaxassis. 3. Tyutor masofadan o qitish dasturlarini yaratish va bajarilishini ta minlash. 4. Fasilitator darsda ko makchi, yo naltiruvchi, jarayonga javob bermaydi, xulosa chiqarmaydi. 5. Mentor ustoz, o rgatuvchi (yakka va guruhli tartibda). 6. Kouch ta lim oluvchilarning to liq o zlashtirishlari uchun yordam ko rsatuvchi repetitor, instruktor, trener. Amaliyot davomida amaliy mashg ulotni, ish jarayonini nazorat qiluvchi, kuzatuvchi. (Kouching-imtihonlarga yoki sport bo yicha tayyorgarlik ko rish). 7. Konsultant maslahat berish, tushuntirish, qo shimcha ma lumot berish. 8. Lektor nazariy ma lumotlar bilan tanishtiruvchi. 9. Ekspert kuzatish, tahlil, tekshirish, xulosa, tavsiya, taklif, mulohaza bildirish. 10. Innovator yangiliklarni ta lim mazmuni va mashg ulotlar jarayoniga joriy qilish. 11. Kommunikator o zaro muloqotlarning sifati va samaradorligini oshirish, takomillashtirish. 12. O qituvchi mashg ulot mavzusi bo yicha ko zda tutilgan mazmunni tushuntirish, o quv jarayoniga rahbarlik. 13. Menejer tashkiliy pedagogik va iqtisodiy masalalarni hal etish. 14. Spekter kuzatish, tahlil qilish va xulosalarni bayon qilish. 15. Assistent mashg ulot uchun tayyorlangan vositalarni amalda qo llashga tayyorlash, mashg ulot ishtirokchilariga yordam ko rsatib turish. 367

368 16. Sekretar zarur ma lumotlarni yozib borish, tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish, o rnatilgan tartibda saqlash. 17. Texnolog pedagogik texnologiya mutaxassisi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosidagi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni ta minlash bilan bog liq masalalarni hal etib boradi. 18. Metodist-ta lim-tarbiya metodlari bo yicha mutaxassis. Dasturlarni ishlab chiqishda va amalga oshirish jarayonida metodik masalalarni hal etib boradi. 19. Koordinator-loyihalar, dasturlarni ishlab chiqishga rahbarlik, ularni amalga oshirishni rejalashtirish, muvofiqlashtirish, tashkiliy va moliyaviy masalalarni hal etish. 20. O quvchilar ta lim oluvchilar. Xulosa qilib aytish mumkinki, interfaol ta lim bir vaqtda bir nechta masalani hal etish imkoniyatini beradi. Bulardan asosiysi-o quvchilarning muloqot olib borish bo yicha ko nikma va malakalarini rivojlantiradi, o quvchilar orasida emostional aloqalar o rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida ishlashga, o z o rtoqlarining fikrini tinglashga o rgatish orqali tarbiyaviy vazifalarning bajarilishini ta minlaydi. Shu bilan birga, amaliyotdan ma lum bo lishicha, dars jarayonida interfaol metodlarni qo llash o quvchilarning asabiy zo riqishlarini bartaraf qiladi, ular faoliyatining shaklini almashtirib turish, diqqatlarini dars mavzusining asosiy masalalariga jalb qilish imkoniyatini beradi. Interfaol metodlarni mashg ulot maqsadiga muvofiq tanlash Interfaol mashg ulot turlari ko p bo lib, ularni dars mavzusining xususiyatlari hamda ko zda tutilgan maqsadlarga muvofiq tanlanadi va tegishlicha tayyorgarlik ko riladi. Interfaol mashg ulotda ishtirok etish uchun o quvchilarning tayyorliklariga o ziga xos talablar qo yiladi, bular mashg ulotda faol ishtirok etish uchun zarur bilimlarni o zlashtirganlik, muloqotga tayyorlik, o zaro hamkorlikda ishlash, mustaqil fikrlash, o z fikrini erkin bayon qilish va himoya qila olish ko nikmalari va boshqalardan iborat. Mashg ulotda vaqtdan unumli foydalanish zarur shart hisoblanadi. Buning uchun zarur vositalarni to g ri tanlash, tayyorlash hamda mashg ulot o tkazuvchilar va ularning vazifalari aniq belgilangan bo lishi lozim. Interfaol metodlar bilan an anaviy ta lim usullari orasida o ziga xos farqlar mavjud bo lib, har bir o qituvchi bu farqlarni qiyoslashi, ularning bir-biriga nisbatan afzalliklari va kamchiliklarini darsni rejalashtirish va uni o tkazish usullarini tanlashda to g ri hisobga olishi zarur. Bunda yangi bilimlarni berish, ko nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish, mustahkamlash, bilimlarni takrorlash, amalda qo llash mashg ulotlarida hamda o quv fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda har bir mavzu bo yicha mashg ulot uchun eng maqsadga muvofiq bo lgan interfaol yoki boshqa metodlarni to g ri tanlash nazarda tutiladi. To g ri tanlangan metodlarni qo llash mashg ulotning qiziqarli va samarali bo lishini ta minlaydi. Interfaol metodlar konstruktivizm nazariyasi bilan bog liq bo lib, bu metodlardan amalda foydalanishda konstruktivizmning quyidagi asosiy xulosalarini hisobga olish lozim: 368

369 O quvchi o zi o rganishi kerak, aks holda unga hech kim hech narsani o rgata olmaydi; O qituvchi o quvchilarga bilimlarni «kashf qilishga» yordam beradigan jarayonni tashkil qiladi; Bilim borliqdan ko chirilgan nusxa emas, uni odam shakllantiradi Muammoli ta'lim texnologiyasi Muammoli ta lim texnologiyalari o quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta lim texnologiyasining asosi insonning fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta lim o quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o stirishda jiddiy ahamiyatga ega. Muammoli ta limning bosh maqsadi o quvchilarning o`rganilayotgan mavzuga doir muammolarni to liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o rgatishdan iborat. Muammoli ta limni amaliyotda qo llashda asosiy masalalardan biri o rganilayotgan mavzu bilan bog liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat. Turli o quv fanlari bo yicha o qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko zda tutishlari kerak. Muammoli vaziyat yaratish usullari: - o qituvchi o quvchilarga dars mavzusi bilan bog liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo lini topishni taklif qiladi; - bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi; - hal etish uchun yetarli bo lmagan yoki ortiqcha ma lumotlar bo lgan yoki savolning qo yilishi noto g ri bo lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar. Muammoli vaziyatni hal etish darajalari: -o qituvchi muammoni qo yadi va o zi yechadi; -o qituvchi muammoni qo yadi va uning yechimini o quvchilar bilan birgalikda topadi; -o quvchilarning o zlari muammoni qo yadilar va uning yechimini topadilar. Muammoli vaziyatni yechishda qo llaniladigan usullar: - muammoni turli nuqtai-nazardan o rganish, tahlil qilish; - solishtirish, umumlashtirish; - faktlarni aniqlash va qiyoslash; - vaziyatga bog liq xulosalar chiqarish; - o quvchilarning o zlari aniq savollar qo yishi va boshqalar. Muammoli ta lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. Jumladan, qadimgi Grestiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va 369

370 Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan. Muammoli ta limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894 yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo llagan. XX asrning 60-yillarida bu yo nalishda tadqiqotlar olib borildi yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi. Muammoli ta limning asosiy g oyasi bilimlarni o quvchilarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo yicha o quvtadqiqotlarini bajarish asosida o zlashtirilishini ta minlashdan iborat. O zbekistonda muammoli ta limni qo llash bo yicha bir necha asrlar davomida maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida o quvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go zal nutq tarkib toptirilgan. Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta lim usullaridan biri sifatida qo llaniladi. Bunda o quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to g ri so zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda o qituvchining o quvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto g ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish yo liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi.bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin; 1. Savol-javoblar orqali o quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash. 2. O rganilayotgan mavzuning mazmunini o quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu, asosan, o quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo lgan misollar tanlash orqali amalga oshiriladi. 3. O quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag batlantirish usullaridan foydalaniladi. 4. O qituvchi o zini bilmaydigan odamdek, o quvchidek tutib, savollar berib boradi. 5. O quvchining to g ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so zlashga jalb qilish. O quvchining xato fikrlarini aniqlab borish. 7. O quvchining xato fikrlariga nisbatan to g ri fikrni o qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va o quvchini o z xatolarini o zi tuzatishiga yo naltiriladi. Bundan ko rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo lishi kabilardan iborat. 370

371 Muammoli ta lim mashg ulotlarini tashkil etish va boshqarish Muammoli ta lim mashg ulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi bosqichlarni o z ichiga oladi: -o quv fani va darslar mavzusini o rgatishda ular bilan bog liq muammoli masalalarni belgilash; -ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan rejalashtirib borish; -o quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish; -zarur o quv vositalarini tayyorlash; -muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni ko rsatish; -topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish; -o quvchilarning muammoni hal etishda yo l qo yayotgan xatolarini, ularning sababini va xususiyatini ko rsatish; -o quvchilarning noto g ri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini muhokama etib, to g ri yo lni topishlariga ko maklashish va boshqalar. Muammoli ta lim jarayonini quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish mumkin: 1. Muammoli vaziyat hosil qilish. 2. Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish. 3.Yechimning to g riligini tekshirish (olingan yechim bilan bog liq axborotni tizimlashtirish orqali). Muammoli vaziyat hosil qilishda quyidagilar hisobga olinishi lozim: Muammolar nazariy yoki amaliy yo nalishda bo ladi. Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda o quvchilarga hal etish taklif etiladigan muammoga qo yiladigan eng asosiy talab o quvchilarning qiziqishini oshiradigan, eng kamida esa, o quvchilarda qiziqish hosil qiladigan bo lishi kerakligidan iborat.aks holda ko zda tutilgan natijaga erishish imkoni bo lmaydi. Muammo o quvchilarning bilim darajalariga hamda intellektual imkoniyatlariga mos bo lishi shart. Hosil bo lgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi bilimlarni o zlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki amaliy topshiriqni bajarishga yo naltirilgan bo ladi. O quvchilarning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi sabablari hamda nimalarga, qanchalik darajada bog liqligini idrok qila olishlari natijasida hosil bo ladi.bunday tushuna olish esa o quvchilarga mustaqil ravishda muammoni ifodalay olish imkoniyatini beradi. 371

372 Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda o quvchi o zlashtirgan bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi aqliy faoliyatlarni bajaradi. Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash jarayoni bo lib, fikrlashning sifati uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi, asosliligi, uzviyligi, tejamliligi, maqsadliligi, tezligi, tahliliyligi, qiyosiyligi, umumlashtirilganligi, xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi, haqqoniyligi darajasi bilan belgilanadi. Shu bilan birga intellektual sifatlar xotira, tasavvur, anglash va shu kabi psixologik jarayonlarning tezligi hamda boshqa parametrlari bilan bog liq. Intellektual taraqqiyot darajasi o qituvchilarda hamda o quvchilarda qancha yuqori bo lsa, shunchalik yaxshi natijalarga erishish imkoniyati hosil bo ladi. Shunga ko ra o quvchilarda muammoni sezish, uni aniqlash, yechimiga doir taxminni to g ri belgilash va yechimning to g riligini tekshirish qobiliyatlari rivojlanib boradi. Muammoni hal etishni 3 ta bosqichga ajratish mumkin: 1. Isbotlash bu muammoning ilgari to g ri deb tan olingan sabablar bilan bog liqliklarini topish asosida amalga oshiriladi. 2. Tekshirish buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil bo lishi to g riligini asoslash bilan amalga oshiriladi. 3. Tushuntirish bu muammoning yechimi nima uchun to g riligini tasdiqlovchi sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi. Oguvchilarning ijodiy tafakkur va ijodiy gobiliyatlarini ostirishda muammoliy talimdan unumliy foydalanish uchun uninig ayrim nazariy asoslari sifatida B.Blumning yuqoridagi I.2.- mavzu ilovasida keltirilgan bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlar taksonomiyasi (tafakkurning bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajasi)ga hamda G.Gardnerninig intellekt kopligi nazariyasiga asoslsnish maqsadga muvofiq. Intellekt kopligi nazariyasining qisqacha bayoni quidagicha: Bu nazariyani amerikalik psixolog Govard Gardner (1943 yil 11 iyulda tug`ilgan) ishlab chiqqan. Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi intellektga ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar: 1. Verbal-lingvistik intellekt-so`z xotirasi, so`z boyligi yaxshi, o`qishni yaxshi ko`radi, so`z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar. 2. Mantiqiy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiqiy masalalar, boshqotirmalarni echishni, shaxmat o`ynashni yaxshi ko`radi, tengqurlariga nisbatan ko`proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat bog`liqliklarini tushunadi. Bular matematik, fizik va boshqalar. 3. Vizual-fazoviy intellekt-ko`rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema, diagrammalarni tekstga nisbatan oson o`qiydi, xayolga berilish, rasm chizish, 372

373 modellar konstrukstiyalashni yaxshi ko`radi. Bular rassom, haykaltarosh, me mor, ixtirochi, shaxmatchilar. 4. Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, hamma narsaga qo`l tekkizish, buyumlarni qismlarga ajratish va yig`ish, yugurish, sakrash, kurash tushishni yaxshi ko`radi. Hunarlarga qobiliyatli.bular raqqos, mim, artist, sportchilar. 5. Musiqiy-ritmik intellekt-qo`shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi, musiqa asbobini chaladi, xorda ashula aytadi, harakatlari va so`zlashi ritmli, o`zicha sezmasdan kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor, musiqachi, qo`shiqchi, raqqoslar. 6. Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan o`ynash va ularga o`rgatishni yaxshi ko`radi, turli holatlarda yetakchi bo`lib qoladi, hamdardlikni, boshqalarga g`amxo`rlik ko`rsatishni biladi, boshqa bolalar unga sherik bo`lishga intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar. 7. Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi, o`zinining yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit bermaganda yaxshi bajaradi, o`zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma qul ko`radi, o`z hissiyotlarini aniq tasvirlaydi, o`z xatolaridan ibrat oladi, o`z qadrini bilish hissi rivojlangan. Bular psixolog, o`qituvchi, tarbiyachilar. 8. Tabiatshunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisalariga, jonivorlar, o`simliklarga qiziqadi, tabiat olamini tushunish, atrof-muhitning belgilari va xususiyatlarini farqlash, tasniflash va shu kabilarga qobiliyatini namoyon qiladi. Bular tabiatshunos, ekolog, qishloq xo`jalik xodimlari. Ayrim bolalar o`zlaridagi eng ustun intellekt tipi orqali boshqalarga nisbatan osonroq o`qishlari mumkin.har bir boladagi o`z vaqtida aniqlangan va rivojlantirilgan talant unga hayotda yuksak cho`qqilarga erishish uchun yo`l ochib beradi. Xulosa qilib aytganda, ta lim jarayoni bolalarga intellektning har xil tiplarini jalb qilishni talab etadigan tajribalar orttirish imkoniyatini beradigan holda tashkil etilishi lozim. Topshiriq Topshiriq mavzusi Dars o`tganligi haqida hisobot Mazkur bo`limni o`zlashtirish natijasida olgan bilimlaringizdan dars o`tish jarayonida foydalaning. Darsni o`tib bo`lganingizdan so`ng hisobot yozing. Bu topshiriq sizga dars algoritmini tuzishda: maqsad qo`yish, usul tanlash, motivatsiya va mashqlarni rejalshtirishda olgan bilimlaringizni namoyish etishda yordam beradi. Hisobotnitayyorlashda quyidagi Darsning texnologik xaritasi dan foydlaning. 373

374 Fan, sinf Dars mavzusi Darsning bo`limdagi tartib raqami Maqsadi / darsdan kutilayotgan natijalar Dars o`tish uchun resurslar Dars rejasi Vaqt taqsimoti ko`rsatilgan jadval DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI Ta limi y Rivojlanti ruvchi DARSNING TASHKILIY TUZILISHI 1- BOSQICH - MOTIVLASHTIRISH Bosqich maqsadi Bosqich davomiyligi O`quvchilar faoliyatini tashkillashtirish turi Bu bosqichdagi o`qituvchining faoliyat turi va vazifalari 2- BOSQICH- AXBOROT Bosqich maqsadi Bosqich davomiyligi O`quvchilar faoliyatini tashkillashtirish turi Bu bosqichdagi o`qituvchining faoliyat turi va vazifalari Bosqich maqsadi Bosqich davomiyligi 3- BOSQICH INTERFAOL MASHQLAR O`quvchilar faoliyatini tashkillashtirish turi Bu bosqichdagi o`qituvchining faoliyat turi va vazifalari Bosqich maqsadi Bosqich davomiyligi 4 -BOSQICH - DARSGA YAKUN YASASH O`quvchilar faoliyatini tashkillashtirish turi Bu bosqichdagi o`qituvchining faoliyat turi va vazifalari Tarbiyaviy 374

375 Faoliyat Quyida keltirilgan sxemalarning qaysi birida pedagogik texnologiya va o qitish metodi tushunchalarining o zaro aloqadorligi to g ri aks ettirilgan. 1) 2) Pedagogik texnologiya O qitish metodi O qitish metodi Pedagogik texnologiya O zingiz tanlagan sxemani izohlab bering. 375

376 O'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan ta'lim O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta lim-o quvchi shaxsiy imkoniyatlariga moslashtirilgan pedagogik muhitni hamda ta lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni nazarda tutadi. Bu ta lim texnologiyasida har bir o quvchini tushunish, hurmat qilish, unga ishonish katta ahamiyatga ega. O quvchi-o qituvchi hamda o quvchio quvchi hamkorligi ko zda tutilgan ijobiy natijalarni beradi. Bu texnologiyada kommunikativ metodlardan keng foydalaniladi, ularning ayrim asosiy belgilarini ko rib chiqamiz. O`qituvchi tomonidan o`quvchi shaxsiga yo`naltirilgan ta limni amalga oshirishning quyidagi asosiy mezonlari mavjud: 1. Har bir o`quvchiga buyuk shaxsdek qarash, uni hurmat qilish, uni tushunish, qabul qilish, unga ishonish. 2. Ta limning shunday muhitini yaratish kerakki, unda o`quvchi o`zini shaxs deb sezsin, unga bo`lgan e tiborni tuysin. 3. Bolaga tazyiq o`tkazmaslik hamda uning kamchiligini bo`rttirmaslik, bilimlarni o`zlashtirmasligi, o`zini yomon tutishi sabablarini aniqlash va ularni bolaning shaxsiyatiga zarar etkazmaydigan tarzda bartaraf etish. 4. Ta limda «muvaffaqiyat muhitini» tashkil etish, bolaga o`qishda muvaffaqiyat qozonishiga yordam berish, uning o`z kuchi va iqtidoriga ishonchini orttirish. O`quvchiga atrofdagilarning har biri o`zi kabi ekanligini anglatish, unda jamoaga aloqadorlik hissini rivojlantirish. 5. O`quvchining hurmati va ishonchini qozonish, o`ziga ham shaxs nuqtai nazaridan qarash. Bola shaxsiga yo naltirilgan ta limda rivojlantiruvchi muhitning ahamiyati Umumiy o rta ta lim muassasasining bola shaxsiga yo naltirilgan ta limni amalga oshirish faoliyatida bolalarning kognitiv (aqliy), kommunikativ (nutqmuloqotchanlik), ijtimoiy-hissiy va jismoniy-motor rivojlanishiga sharoit yaratilishini ta minlash juda muhimdir. Bolaning rivojlanishiga sharoit nafaqat sinf xonalarida, balki ta lim muassasasiga kirishda, yo laklarda, sport va dam olish maydonchalarida ham yaratilgan bo lishi shart. Xona va bino-bu bolaning rivojlanishi uchun muhim bo lgan ichki omildir,binodan tashqaridagi sport, dam olish va o yin maydonchalari, maktab va boshqa ta lim muassasasining hududi-tashqi omillar bo lib xizmat qiladi. Bola shaxsiga yo naltirilgan rivojlantiruvchi muhit ta lim-tarbiya jarayonida bolaning yoshi, psixologik, fiziologik xususiyatlarini to liq hisobga olgan holdagi eng qulay shart-sharoitlarni ta minlashga xizmat qiladi. Unga quyidagi asosiy talablar qo yiladi: Bolaning salomatligini saqlash omillari: toza havo, toza joy, normal harorat va yorug lik ta minlanadigan bino va o quv xonalari. 376

377 Maktabning bolani noxush, kutilmagan hodisalardan saqlaydigan xavfsiz joy bo lishini ta minlash. Bolalarning harakat, kashf qilish va tajriba qilishlariga rag bat ko rsatish, ya ni maktab hududining barcha joylarida bunga imkon bo lsin. Masalan, sport, dam olish va o yin maydonchasida jihozlarning etarli bo lishi; koridorda turli o simliklarning o sishini kuzatish, xonada o quv fanlariga doir ma lumotlar, kutubxonada turli kitoblar bo lishi va shu kabilar. Bolalarning o zlari ishlagan barcha narsalar, ashyo va qo llanmalar bola ko ra oladigan, bo yi etadigan darajadagi masofa va balandlikda joylashgan bo lishi. Bolalar o rtasida hamkorlik va muloqotga rag bat bildirish, ya ni darsda kichik guruh va juft bo lib ishlashlari, darsdan tashqari vaqtda o yin o ynashlariga sharoit yaratilgan bo lishi kerak. Bolalarda maktabga tegishlilik hissi, xavfsizlik va erkinlik hissi bo lishi. Turli madaniyatlar mavjudligini his qildirish. Sinf xonasi bolaning har tomonlama rivojlanishini ta minlaydigan alohida mavzular bo yicha qismlarga bo lingan va shu har bir qismlar o z mavzulari bo yicha bola uchun kerakli va qiziqarli bo lgan ashyo, jihozlar, o yinchoqlar, konstruksiyalar, belgilar, raqamlar, so zlar va h.k.bilan jihozlanganligi. Mebel bolaning jismoniy holatiga va erkin harakatlana olishiga to siq bo lmaydigan holda joylashtirilgan bo lishi, bola o ziga tegishli mebelni bemalol harakatlantira oladigan va nogiron o`quvchilar uchun mos mebel ham bo lishi, shuningdek, o qituvchi uchun mebel ham qulay bo lishi kerak. Bolaning idrok etish qobiliyatini rivojlantiruvchi va ijod qilishga undovchi turli shakl va rangdagi materiallar bilan ta minlash. Bolalar ko rishi va tanishishi uchun narsalar va ma lumotlarni iloji boricha bitta joyga juda ko p joylashtirmaslik, bu bolaning ularni ajratib olishiga halaqit beradi. Bolaga erkin tanlash imkonini berish va mustaqil qaror qabul qilishga undash. O z tengdoshlari bilan munosabatga kirishishiga yordam berish. Kundalik qilinadigan ishlarni biror jadval shaklida so zlar hamda belgilar bilan tasvirlash, uni bola ko ra oladigan va tushunadigan holatda ilib qo yish. Ota-onalar va maktab o rtasida iliq munosabatlarni shakllantiruvchi muloqot o rnatishga imkon beruvchi muhit yaratish. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limda dars shakli Shaxsga yo naltirilgan o quv vaziyatlari o quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish usul va metodlari bilan uzviy bog liq. Bunday o quv mashg ulotlarining shakllari turlicha.ular orasidan alohida e tibor dars jarayonida o`qituvchi-o`quvchi hamkorligining tadqiqot- izlanish metodlari hamda dialogli shakllariga qaratiladi, shuningdek, ko rgazmali, tasviriy, reproduktiv va boshqa metodlar ham qo`llaniladi.. Bunday mashg ulotlarning shakl va usullari bevosita shaxs faoliyatiga 377

378 yondashuv konsepsiyasi va tamoyillariga mos kelib, ular bola ichki dunyosi, tafakkuri va shaxsiy hayotiy tajribasini maksimal darajada faollashtirishga xizmat qiladi. Bu o rinda o quv faoliyatiga rag bat uyg otish orqali o`quvchilarni bilim egallashga yo naltirib, bunday shakl va usullarda tashkil etilgan ta lim jarayoni o`quvchilarning shaxsiy bilimi, tajribasi va hissiyotlarini rivojlantirishning asosiy manbalaridan biri bo`lib qoladi. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta lim amalga oshiriladigan ayrim noan anaviy dars shakllarini keltiramiz: Sho ng ish darsi- ma lum bilimlarni egallash uchun eng qulay muhitda bo lish yoki shunday muhit yaratish orqali mavzuni faol o rganish mashqlaridan iborat. Musobaqa darsi- o quvchilarning o zaro musobaqalashuvini tashkil etish orqali bilimlarni mustahkamlash mashqlari. Konsultatsiya darsi- dars jarayonida o quvchilarning o zaro hamda o qituvchining konsultatsiyalarini tashkil etish orqali darsni o zlashtirish mashqi. Ijod darsi- o quvchilarning mustaqil ijod etishlarini tashkil qilish darsi. Sinov darsi- o quvchilarning o zlashtirishini turli shakllarda sinash tashkil qilinadigan dars. Shubha bildirish darsi- dars mavzusi bo yicha qoidalar, xulosalarni agar notog ri deb hisoblansa, nimalar bo lishi mumkinligi haqida qiziqarli bahs va tahlillar o tkazish orqali yangi mavzuni tushuntirish darsi. Ijodiy hisobotlar darsi- o quvchilarning ayrim mavzular bo yicha mustaqil o rgangan bilimlari va xulosalari taqdimoti. Umumlashtirish darsi- ilgari o tilgan mavzular bo yicha olingan bilimlarni umumlashtirish mashqlarini o tkazish darsi. Ilmiy-fantastika darsi- o quvchilarning o rgangan bilimlari asosida ijodiy xayol, taxminlar o ylab topishlari mashqini o tkazish orqali mustaqil fikrlashlarini kengaytirish darsi. Haqiqatni izlash darsi- dars mavzusiga doir ayrim masalalar yuzasidan o quvchilarning mustaqil fikrlar bildirishni tashkil etish orqali haqiqatni aniqlash va mavzuni o zlashtirishni ta minlash darsi. Paradokslar darsi- o quvchilarning faolliklari va qiziqishlarini oshirish maqsadida o rganilayotgan mavzuni har turli paradokslarga bog lab bayon qilish hamda tegishli tahlillar o tkazish asosida to g ri xulosalarni aniqlash darsi. Seminar darsi- yangi dars mavzusiga doir savollar bo yicha o quvchilarga oldindan berilgan topshiriqlarni bajarish natijalari to g risida ma lumotlarni tinglash orqali sinfdagi barcha o quvchilar darsni o zlashtirishlarini va bilimlarini mustahkamlashni ta minlash darsi. Ekskursiya darsi- bu darslarda o quvchilarni turli ob yektlar: muzey, ziyoratgoh, korxona, ustaxona, tabiat ob ektlari, ilmiy muassasa, kollej, litsey va boshqalarga olib borish va tanishtirish orqali ularning bilimlarini hayot bilan bog lash va kasbga yo naltirish ishlarini amalga oshirib borish ta minlanadi. Juda uzoqdagi va borish qiyin bo`lgan ob ektlarga, ular to`g`risida filmlar, turli ko`rgazmali va boshqa materiallar mavjud bo`lgan hollarda, ularni o`quvchilarga namoish etib, tushuntirish orqali videoekskursiyalar tashkil etish ham munkin. 378

379 O quvchilarning shaxsiy sifatlarini hisobga olish, ijobiylashtirish va rivojlantirish. O quvchilarning yosh xususiyatlarini ta lim- tarbiya jarayonida hisobga olish, ularning shaxsiy sifatlarini bilish, tahlil qilishga yakka tartibda yondashishda hozirgi yosh psixologiyasi va pedagogikasining qoidalari va talablaridan kelib chiqiladi. Bunda o quvchilarning bir- birlariga nisbatan tayyorgarliklari, qiziqishlari va fanlarni turlicha o zlashtirishlari bilan farqlanishini hisobga olish asosiy masalalardan hisoblanadi. Shunga muvofiq ravishda o qituvchilarning ham bir- biridan o qitish uslubi, o quv-tarbiya jarayonini rejalashtirish bo yicha farqlanishini hisobga olgan holda har bir o qituvchining ma lum vaqt davomida optimal natijaga, ya ni o quvchilarning ko zda tutilgan darajada o zlashtirishlariga erishish yuzasidan individual yondashuvlari mavjud. O quvchilarning shaxsiy sifatlarini hisobga olish asosida shu sifatlarni ijobiylashtirish va rivojlantirish maqsadlariga erishish uchun darsda o quvchilarga mustaqil vazifalar berish, ularning mustaqil xulosalar chiqarishlarini, bir- birlaridan o rganishlarini tashkil qilish, ularning o qishlari uchun qulay muhit yaratishga alohida e tibor berish talab qilinadi. Ta lim bilan tarbiyaning uzviyligini ta minlash Ta lim bilan tarbiyaning uzviyligini ta minlash hamma zamonda ham e tibor markazida bo lgan masalalardan hisoblanadi. Buning uchun ta lim-tarbiya jarayonida bolalarning nutqi, muloqot ko nikmalari, hissiy, aqliy, jismoniy va ijtimoiy rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratish, jumladan: toza joy, toza havo, normal haroratli xona va unda yetarli yoritilganlik bo`lishi, xavfsizlik, sport, dam olish, o yin maydonchalarini yetarlicha jihozlash va shu kabilarga e tibor berish talab qilinadi. Shu yo nalishdagi ayrim tajribalarni keltiramiz: Yorib o tishlar texnologiyasi va V. Erxard maktabi. Bu texnologiya menejerlarni qayta tayyorlash o qishlaridan iborat bo lib, uning maqsadi har bir alohida odamning ichki olamida mavjud bo lgan (lekin kundalik bir xildagi hayot va ish bilan bo g ib qo yilgan) qobiliyatlari va intilishlarini an anaviy muammolarni yangi muammo sifatida echish uchun kundalik izlanishlarga aynan uyg otish hisoblanadi. Bu kurslar tinglovchining fikrlashi va xulqidagi shaxsiy stereotiplarni bartaraf qilish, o z imkoniyatlarini va eskirgan muammolarni yangicha echish yo llarini ko ra olishlarini faollashtirish va o zgartirish bo yicha ishlab chiqilgan ko p sonli mashg ulotlardan iborat. Bu kurslarning afzal jihatlari-inson omilini ishga solishga qaratilgan bo lib, maxsus mablag lar sarflashni talab qilmaydi; erishilgan samara so nib qolmaydi, ya ni olingan samara yangi shakllarda va sharoitlarda muntazam kuchayib borishi bilan bir necha marta samara olishni ta minlaydi; alohida yirik yangiliklar yaratishga, hosil bo lgan boshi berk holatlardan noan anaviy chiqish yo llarini izlashga qaratilganligidan iborat. 48 yo nalishdagi kurslar va seminarlar AQShning 94ta 379

380 shaharlarida va boshqa mamlakatlarning 128ta shaharlarida olib borilmoqda. Bu kurslarda yiliga 57 ming kishi o qiydi. O quv materialining sxemalar va shartli belgilardan iborat modellari (tayanch signallar konspektlari) asosida ta limni intensivlashtirish texnologiyasi (V. F. Shatalov, Donetsk shahri). Tayanch signallar konspektlari ko rgazmali sxemalardan iborat bo lib, ularda o zlashtirilishi lozim axborot birliklari aks ettiriladi, ular orasidagi turli bog liqliklar ko rsatiladi hamda mavhum (abstrakt) materialni yaqqollashtiruvchi misollar, tajribalarni eslatish uchun belgilar va maqsadlarning ahamiyatliligi bo yicha klassifikatsiyasi turli shartli belgilar bilan beriladi. Tayanch signallar konspektlari bilan ishlashda qator o ziga xos usullar va metodik echimlar qo llaniladi. O quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limdan amalda foydalanish masalalari Maktabda pedagogik jamoa yoki metod birlashmalar miqyosida o qituvchilarning o quvchi shaxsiga yo naltirilgan ta limni amalga oshirishda o quvchi shaxsini o rganish yo nalishlari, muloqot usullari, darsda o quvchilarning bilim darajasi, qiziqishlari, fanlarni turlicha o zlashtirishlaridagi farqlarni hisobga olish, qulay muhit yaratish, o quvchilarning o zlashtirishlariga erishish va boshqa masalalar bo yicha nazariy, metodik va amaliy tajribalar bilan tanishish, o rganish, ommalashtirish maqsadida amaliy mashg ulotlarni vaqti-vaqti bilan o tkazib borish lozim. Bu mashg ulotni mavjud sharoit va imkoniyatlarga muvofiq bahs-munozara, trening, ishchanlik o yini yoki seminar kabi shakllardan birortasi bo yicha o tkazish tavsiya qilinadi. O`quvchi shaxsiga yo`naltirilgan ta lim samaradorligini oshirish uchun quyidagi nazariyalarga asoslanish yaxshi natijalar beradi: Bola intellekti rivojlanishi nazariyasi Bu nazariyani shveytsariyalik psixolog Jan Piaje ( ) ishlab chiqqan. Bu nazariya bolalar intellekti rivojlanishini tushunish uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Unga ko`ra bolalar fikrlashining ko`p xususiyatlari ochib berildi. Bular: egosentrizm-boshqa odamning nuqtai-nazariga o`ta olmaslik; sinkretizm-har turli hodisalarni etarli ichki asos bo`lmagani holda o`zaro bog`lashga moyillik hosil bo`ladigan tafakkur turi; transduksiya-mantiqiy fikrlashning xususiyati bo`lib, bunda xususiydan-xususiyga tomon, umumiylikni chetlagan holda, o`tish amalga oshiriladi; artifitsializm-olamni go`yo odam qo`li bilan yaratilgan, sun iy deb idrok qilish; animizm-olamni jonli deb hisoblash, ziddiyatlarni sezmaslik. Bola psixikasi rivojlanishining to`rtta bosqichi nazariyasini ishlab chiqdi. Bular quyidagi bosqichlar: 1. Sensomotor bosqich (tug`ilgandan 2 yoshga to`lguncha)-jismoniy his tuyg`ular: teri sezgisi, ochlik, og`riq, shovqin, yorug`lik va boshqalarga munosabat shakllanadi. 2. Faoliyatgacha bosqich (2-7 yosh) bola o`ziga atrofdagilar ko`zi bilan qaraydi. Bunda ijobiy muhitning ahamiyati katta.bola o`ziga ijobiy baho berishi yaxshi rivojlanishga, past baho berishi, aksincha natijaga olib keladi. 380

381 3. Aniq faoliyat bosqichi (7-11 yosh)-faktlarni qiyoslash, ob ektiv aqliy xulosalar chiqarish, atrofdagilarning tan olishiga erishish va bolalarcha egosentrizmdan xalos bo`lish, mavjud me yor va qoidalarni o`zlashtirish bosqichi. 4. Rasmiy faoliyat bosqichi (11-15 yosh)-mustaqil fikrlashga intilish bilan hayotiy qadriyatlarni qayta baholash, shaxsiy e tiqodlar, qadriyatlarga munosabat, yangi odamlar bilan o`zaro munosabatlar, umidlar, kelgusi yo`lni tanlash, biror ma naviy qahramon yoki faoliyat sohasiga e tibor va qiziqishlarning yo`nalganligi, axborotlarni jadal, ko`pincha, aralashiga, ba zan tanlab, to`plash bosqichi. Shu har bir bosqichda o`sha darajadagi o`zgarmas operatsiya paydo bo`lishi hamda uning o`zgaruvchanligi rivojlanib borishidan iborat ikkitadan bosqich mavjud. Bunda agar bolaga tanish tajribalar takrorlansa, bu oson qabul qilinadi va o`zgarmas operatsiya bo`ladi. Agar bu boshqa yoki yangi tajriba bo`lsa, bola yangi sharoitga moslashish uchun muvozanatdan chiqadi va o`zinining bilimi tarkibini o`zgartiradi. Shunday qilib, bola borgan sari ko`proq adekvat bilimlari tarkibini boyitib boradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, ta lim-tarbiya jarayonida o`quvchining rivojlanish darajasiga mos va uning mantiqiy, aqliy va shaxsiy o`sishiga yordam beruvchi mashg`ulotlarni rejalashtirish zarur. Eng yaqin rivojlanish sohasi nazariyasi Bu nazariyani rossiyalik psixolog Vigotskiy Lev Semyonovich ( ) ishlab chiqqan. Bu nazariyaga ko`ra ta lim oldinda borishi va bolaning rivojlanishini o`ziga ergashtirib borishi lozim. Rivojlanish faqat bola yangi ko`nikmalarni o`zlashtirganida hosil bo`ladi. Lekin uni real hayotdan ajralgan holda emas, o`zida bor bo`lgan bilimlar asosida o`zlashtirishi shart. Bu «eng yaqin rivojlanish sohasi» deb nomlandi va pedagogika hamda psixologiya faniga kirdi. Eng yaqin rivojlanish sohasi deb L.S.Vigotskiy «yetilish jarayonidagi, ertaga yetiladigan, hozir paydo bo`layotgan holatda bo`lgan funkstiyalarni, ularni rivojlanish mevasi deb emas, rivojlanish kurtaklari, gullari, ya ni endigina yetilib kelayotgan funkstiyalar»ni tushuntirgan edi. Eng yaqin rivojlanish sohasi bola o`z yoshiga nisbatan qiyin masalalarni katta yoshdagi odamning yordami bo`lganda yechishi jarayonida aniqlanadi. Masalan, emaklashni o`rganib olgan chaqaloq uchun emaklash u o`zlashtirgan ko`nikma, lekin tik turish va yurish esa, uning tomonidan endi o`rganilayotgan va katta yoshdagilar yordamida o`rganiladigan ko`nikma bo`lib, bu ko`nikma bolaning eng yaqin rivojlanish sohasida hisoblanadi. O`quvchi bilan muloqotda uning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda uning eng yaqin rivojlanish sohasi keng bo`lgan belgilarni topish va asta sekin yangi bilimlar bilan to`ldirib borish orqali kutilgan natijaga erishiladi. Bunda bolalarga do`stlik va o`zaro hurmatda bo`lish asosiy shart hisoblanadi. Baholashning asosiy usullari va tamoillari Baholash va uning ahamiyati. Ta'lim oluvchilar tomonidan o`quv materiallari o`zlashtirilganligini, ko`nikma va malakalar hosil bo`lganligini 381

382 tekshirish va baholash ta'lim jarayonining zarur tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o`qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki o`quv jarayonining turli bosqichlarida ta'lim oluvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish hamdir. O`quvchilarning o`zlashtirishlarini baholasho`zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligining 2006 yil 10 iyundagi 152- sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan "Umumiy o`rta ta'lim maktab o`quvchilarining ta'lim tayyorgarligi darajasini aniqlashning ko`p ballik reyting tizimi to`g`risidagi Nizom"ga muvofiq amalga oshiriladi. Bu Nizomga ko`ra o`quvchilarnig ta'lim tayyorgarligi darajasini baholashning reiting tizimi quyidagi nazorat turlari orqali amalga oshiriladi: 1. Oralik nazorat (ON)- har bir o`quv fanidan DTS bo`yicha o`quvchilar o`zlashtirishi lozim bo`lgan asosiy bilim, ko`nikma, malaka (BKM)larning elementlari soni aniq belgilangan majburiy standartli nazorat ishi (MSNI) orqali amalga oshiriladi. MSNIlar soni dastur talabidan, fanni o`qitish mazmunidan kelib chiqqan holda belgilanadi. MSNIlar Respublika T`alim Markazi (PTM) huzurida tashkil etilgan ijodiy guruh tamonidan tayyorlanadi. 2. Joriy nazorat (JN)-oralik nazorat (MSNIlar) orasida o`tkazilagan kundalik so`rov bo`lib, u o`quvchilar bilimida bo`shliq paydo bo`lishning oldini olish, o`quv faolligini oshirish maqsadida amalga oschiriladi. Shu bilan birga t`alimiy o`rgatuvchi xarakterga ham ega bo`ladi. O`qituvchi har bir o`quvchining MSNIlar oraligida joriy nazoratdan o`tishini ta minlashga ma`suldir. 3. Ijodiy faollik nazorati (IFN)-reiting doirasida barcha o`quvchilar uchun majburiy bo`lmagan qo`shimcha topshiriqlar va ijodiy ishlarni ixtiyoriy bajarish orqali, ularning istak va xohishlariga ko`ra tashkil etiladi. Har chorakda bir marta o`tkaziladi. 4. Bosqichli nazorat(bn)- o`quv yili tamom bo`lgandan keyin imtihonlar yoki sinovlar shaklida amalga oshiriladi. Bosqichli nazorat uchun namunaviy va sinov imtihon materiallari RTM tomonidan tayyorlanib, joylarga yetkaziladi. 5. Yakuniy nazorat (YaN) maktabda ta limning to`liq kursi tugagandan so`ng Davlat attestatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, o`qituvchi tomonidan joriy (kundalik) nazorat hamda ijodiy faollik nazorati uchun materiallarni tayyorlash va o`quvchilar o`zlashtirishini baholashni amalga oshirib borish lozim. Bunda baholashning samarali bo`lishi uning quyida qisqacha bayon qilingan ilmiy, uslubiy asoslariga muvofiq olib borilishi bilan bog`liq. Ular shaxsga yo`naltirilgan ta limning o`ziga xos xususiyatlariga muvofiq. Baholash - ta'lim jarayonining ma'lum bosqichida o`quv maqsadlariga erishilganlik darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida o`lchash, natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir. Bilimlarni tekshirish va baholashning ta'limiy ahamiyati shundan iboratki, bunda o`quv materialining o`zlashtirilganligi haqida ta'lim beruvchi ham, ta'lim oluvchi ham muayyan ma'lumotga ega bo`ladi. Baholash natijasida, ta'lim beruvchi uchun ta'lim oluvchilarning nimani bilishi va nimani tushunmayotganligi, qaysi material yaxshi o`zlashtirilganu, qaysi biri hali yetarli darajada o`zlashtirilmaganligi yoki umuman o`zlashtirilmaganligi ma'lum 382

383 bo`ladi. Bu ta'lim oluvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun asos bo`lib hisoblanadi. Ta'lim beruvchi o`z ishining afzalliklariga va kamchiliklariga tanqidiy baho beradi. O`z ish metodlariga tuzatishlar kiritadi. Shuningdek, baholash natijalari ta'lim beruvchining o`quv dasturidagi materiallarni ta'lim oluvchilarning bilish imkoniyatlari nuqtai nazaridan qayta ko`rib chiqishi va baholashi uchun ham juda muhimdir. Baholash natijasida tushuncha va qonun - qoidalarning qaysi birlari qiyin, qaysi birlari esa oson o`zlashtirilishi aniq -ravshan bo`ladi. Bu ta'lim oluvchining ijodiy tarzda darsga tayyorgarlik ko`rishi va o`quv mashg`ulotini o`tkazishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Xuddi shuningdek, ta'lim oluvchiga ham ta'lim jarayonida qaysi o`quv materialini yaxshi, qaysinisini qoniqarli va nimani yomon o`zlashtirgani ma'lum bo`ladi. Bilimlarni tekshirmasdan ta'lim oluvchi o`z bilimlarini chuqur, har tomonlama va to`g`ri baholashga qodir emas. Ba'zan unga go`yo u o`quv materialini yaxshi egallab olganday tuyuladi, tekshirish chog`ida esa materialni yaxshi bilmasligi, yaxshi tushunmasligi ma'lum bo`lib qoladi. Baholash natijasida, ta'lim oluvchilarning o`rganilayotgan materiallarni bilish, tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish, amalda qo`llay olish. tahlil qilish va o`z bilimlariga tanqidiy baho berish darajalari aniqlanadi. Ta'lim oluvchi o`z bilimlariga berilgan baho va tavsiflar asosida maktabdagi oqish va uydagi mustaqil vazifalarni bajarish uslubini takomillashtirish, bilimlari, malaka va ko`nikmalaridagi ijobiy tomonlarni rivojlantirish, kamchiliklarni tuzatish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bilim, ko`nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, ta'lim oluvchilarning o`qishga, o`z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug`iladi. Baholash hamisha ta'lim oluvchining shaxs sifatida o`ziga nisbatan muayyan bir munosabatini hosil qiladi. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchining o`ziga nisbatan munosabatini, tuyg`ularini, uning xarakteridagi irodalilik, sinfdoshlari bilan hamkorlik, o`zaro bir - biriga yordam berish kabi sifatlarini shakllantirishga e`tibor qaratishi lozim bo`ladi. Ba'zan baholash jarayonida ta'lim oluvchi qo`shimcha bilim, ko`nikma va malakalarga ham erishadi. Ta'lim jarayonida o`zlashtirmagan tushunchalarning mohiyatiga tushunib yetadi. Shu bois, baholashni ta'lim olish jarayonining davomi deb ham aytish mumkin. Ta'lim oluvchi o`rtoqlarining, ota - onalarining unga, uning maktabdagi yutuqlariga va muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabatlariga hech qachon befarq bo`lib qolmaydi. Uning bilimlariga berilgan baholar ushbu munosabatni belgilaydi. Mana shuning uchun ham maqtov, ma'qullash, tanbeh berish, yaxshi yoki yomon baho qo`yish ta'lim oluvchi shaxsining fazilatlarini, uning tengdoshlari jamoasidagi va katta yoshdagilar orasidagi mavqeini shakllantiradi. Bu ayniqsa, o`smirlar orasida katta ahamiyatta ega. Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash natijalarini umumlashtirish orqali maktab jamoasining ta'lim - tarbiya sohasidagi faoliyatiga, o`quvchilarning umumiy o`zlashtirish darajasiga baho beriladi va 383

384 tegishli xulosalar chiqariladi. Davlat ta'lim standartlarida davlat tomonidan qo`yilgan talablar qanchalik darajada bajarilayotganligi aniqlanadi. Baholash natijasida nafaqat ta'lim oluvchining, balki ta'lim beruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari, shuningdek, o`quv jarayonidagi kamchiliklar xam aniqlanadi. Ta'lim vositalari, rejalar, ta'lim jarayonini tashkil etish sifatiga ham baho beriladi. Ta'lim dasturining qism va bo`laklari bo`yicha muntazam baholab borish oxir - oqibat aniq va adolatli baholanish shakllanishga olib keladi. Kichik bo`limlar bo`yicha baholash, jamlash va umumlashtirish yakuniy baholashning aniq bo`lishiga yordam beradi. Ta'lim oluvchini muntazam ravishda o`z natijalari to`g`risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishi va istaklarini ro`yobga chiqarishga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Ta'lim berish davomidagi nazorat natijalarini o`lchab borish bilim, ko`nikma va malakalarni baholash o`quvchining o`zligini anglashi uchun bir imkoniyatdir. Baholash shakllari. Baholash uning mohiyatidan kelib chiqib, ikki xil shaklda o`tkazilishi mumkin: 1. Mezonga asoslangan baholash. 2. Qiyoslashga asoslangan baholash. Mezonga asoslangan baholash - baholanuvchining ta'lim jarayonida qo`lga kiritgan natijalarini, bilim, malaka va ko`nikmalarini oldindan belgilangan o`quv maqsadlari asosida ishlab chiqilgan hamma uchun umumiy va bir xil mezonlarga ko`ra taqqoslash va o`1chashdan iborat bo`lgan baholash shaklidir. Bunday baholash shu mezonlar bilan aniq belgilab berilgan o`zlashtirish maqsadlari bo`yicha erishilgan natijalarga baho berish imkoniyatini yaratadi. Bunda natijalar bevosita va xolis baholanadi, shuningdek,o`quvchilar va sinflar bo`yicha o`zlashtirishni yaxshiroq farqlash imkonini beradi. Bu baholash shakli ikki boshichdan iborat bo`lib, birinchi bosqichda baholanuvchining erishgan natijalarini aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa, natijalar mezonlarga taqqoslanadi va o`lchanadi. Mezonga asoslangan (yoki maqsadli) baholashning: Afzalligi O`quv maqsadiga muvofiq baholanadi. Ta'lim oluvchining o`zlashtirish darajasi ob'ektiv baholanadi. Baholash o`zining aniq ko`rsatkichlariga ega bo`ladi. Ta'lim oluvchining olgan bahosi uning yo`l qo`ygan xatolarini yaqqol ko`rsatib beradi. Baholanuvchini ta'lim olishga yo`naltiradi; Baholanuvchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va kuchsiz tomonlarini xolisona aniqlab beradi, ularning o`z bilimi va malakalariga bo`lgan ishochini oshiradi; Hamma uchun bir xil bilim va malaka talablarini o`rnatadi; Ta'lim mazmunini aniqlab beradi; Baholanuvchilarning o`z faoliyati natijalariga bo`lgan mas'uliyatini oshiradi. Kamchiligi Mezonlarni ishlab chiqish ko`p vaqt talab qiladi. 384

385 Mezonlarning holisligi, aniqligi va haqqoniyligini ta minlashga nisbatan talablarning ko`pligi; Qiyoslashgaasoslangan baholash - nisbiy baholash shakli bo`lib, u yuqorida bayon qilingan mezonga asoslangan baholashdan so`ng, uning natijalari asosida baholanuvchilarning ta'lim jarayonida qo`lga kiritgan natijalarini o`zaro taqqoslash orqali o`lchashdan iborat. Bu baholash shakli ham ikki boshichdan iborat bo`lib, birinchi bosqichda baholanuvchinichg erishgan natijalari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa, bu natijalar o`zaro taqqoslash orqali o`lchanadi. Afzalligi O`qiituvchi ko`p vaqt sarflamaydi. Turli shart - sharoitga oson moslashtirish mumkin. Muayyan baholanuvchilar guruhi a zolarini ularning o`zlashtirish darajasiga qarab tabaqalashtirish imkonini beradi. Baholash natijasida guruh ichidan ma'lum sondagilarini ajratib olish imkonini beradi (masalan, olimpiadaning navbatdagi bosqichiga ishtirokchilarni yoki kollejga kirish imtihonlari natijasida, boshqalarga nisbatan eng yuqori ko`rsatkich ko`rsatgan 25 kishini ajratib olish mumkin). Kamchiligi Faqat muayyan o`quvchilar guruhi, sinf, maktabdagi mavjud natijalarga qiyosan baholash amalga oshiriladi.. Baholar o`qituvchi tomonidan subyektiv belgilanishi mumkin. Bilimlarni xolisona va haqqoniy baholashning pasayishiga imkoniyat yaratadi. O`quvchilarni baholash turlari O`quvchilarni baholashning hozirda keng tarqalgan test sinovlari, yozma ishlar, laborotoriya ishlari, mustaqil amaliy ishlar va boshqa shakllari bilan birga quyidagi ayrim shakl, usullardan foydalanish aynan o`quvchi shaxsiga yo`naltirilgan ta lim jarayoni shakllariga mos keladi: Suhbat. O`quvchi bilan suhbat dialog va hamkorlik tamoyillariga asoslangan bo`lishi kerak. Bunda o`quvchi rivojlanishining asosiy yo`nalishlari va aniq vazifalarni belgilanadi. O`qituvchi tomonidan qo`llab-quvatlash orqali kamchiliklarni bartaraf qilish yo`l-yo`riqlarini ko`rsatib beriladi. O`qituvchi suhbatni oldindan rejalashtiradi va o`quvchi bilan suhbatni olib borganda, boshqa o`quvchilar so`zini bo`lmasligi uchun oldindan kelishib olishi zarur. Har bir suhbat natijasini sinf rahbari jurnaliga yozib borish maqsadga muvofiqdir. Suhbat natijasida o`qituvchi va o`quvchi bir necha muhim bo`lgan yo`nalishlarni belgilashlari lozim. Ushbu yo`nalishlar bo`yicha qisqa muddatli, erishib bo`ladigan maqsadlar kelishib olinadi va bu maqsadlarga erishishda yordam berishi mumkun bo`lgan mavjud imkoniyatlarni muhokama qilib, belgilab olinadi. Sinfdoshlar bilan baholash. O`quvchilarni sinfdoshlar tomonidan baholash ko`nikmalariga sinfdosh o`quvilarni o`rgatib borish lozim. Yaxshisi, baholashni kichik guruhlardaamalga oshirish maqsadga muvofiq.bunda o`qituvchi o`quvchilarning ma'lum bir aniq bajargan ishini baholaydi.sinfda oldindan qoidalar ishlab chiqilishi muhumdir. Ulardan asosiylari quyidagilar bo`lishi kerak: barcha 385

386 ishtirokchilar bir-birlarini eshitishi kerak, do`stlarining so`zini bo`lib bo`lmaydi, sabrtoqatli bo`lishlari, fikrni ochiq bildirish, ijobiy yutuqlardan boshlash lozim (ular 3 tadan kam bo`lmasliqi lozim), ishni yaxshilash bo`yicha o`z tavsiyalarini berish. Barcha ishtirokchilarni eshitib bolgandan so`ng, ishi muhokama qilingan o`quvchi o`z fikrini bildirishi mumkin. O`quvchi kundaligi. Uni tutish uchun o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida to`liq o`zaro tushunish va ishonch bo`lishi zarur. Kundalikda aks ettirilishi mumkin bo`lgan shaxsiy yoki nozik mavzular bo`yicha, o`qituvchi qanday qilib ta'sir etishini oldindan belgilab olishi lozim. O`quvchilar o`qituvchi kundalikdan bilgan narsalar bo`yicha bezovtalansalar, boshqa o`quvchilarga maslahat bilan murojaat qilish mumkinligini bilishlari kerak. O`z-o`zini baholash. O`quvchilar qo`yilgan maqsadga erisha olishlari uchun nimalar kerakligini aniqlay bilishlari kerak, buning uchun ularni o`z-o`zini baholashga o`rgatish zarur. O`z-o`zini baholash o`qituvchi bilan dialog olib borishga asoslangan. O`quvchilarni o`z-o`zlarini baholashga tayyorlaganda o`qituvchi quyidagi savollarni ishlatishi mumkin. Siz ushbu topshiriqni yaxshi bajarish uchun nimalar qildingiz? Qaerda xatolar bor? Boshqa o`quvchilarga qaysi bo`limlarni tushuntirib berishingiz mumkin? Ushbu masalalar bo`yicha maktabdan tashqari qanday tajribangiz bor? Ushbu mavzu bo`yicha qanday qo`shimcha ma lumotlarni bilasiz? va boshqalar. Kuzatuv - baholashning muhim usuli bo`lib, u ta'lim olish jarayonini tahlil va nazorat qilishga qaratilgan. Quyidagilarni talab etadi: Faqat ishning natijasiga emas, balki o`quvchilar qanday ish olib borayotganligi bilan ham tanishib borish. O`quvchilarning fikrlarini eshitish va zarur xulosalar chiqarish. O`quvchilar erkin fikr yuritishlarini nomayon etishlari uchun muammolarni muhokama qilish. Kuzatuv ochiq, yo`naltirilgan va tizimli bo`lishi mumkin. Ochiq kuzatuv paytida o`quvchi yoki o`quvchilar guruhi o`zlari kuzatuv ostidaligini va baholash mezonlari tanqiddan xoliligini biladilar. Yo`naltirilgan kuzatuv bir o`quvchi yoki ma'lum o`quvchilar guruhini kuzatishga qaratilgan bo`ladi. Ma'lum bir vazifani o`quvchilar bajarayotgan paytda o`qituvchi ular qanday suhbat olib borishayotgani, vazifani bajarish uchun qanday usul va vositalarni tanlaganlari va ulardan qanday foydalanayotganlarini kuzatadi. Shunday qilib o`qituvchi ma'lum bir xatti-harakatlarda o`xshashliklarni kuzatishi mumkin.ushbu kuzatuv natijalarini o`quvchilarning o`zlarini kuzatuvlari bilan to`ldirilish mumkin, bu esa ushbu jarayonning turli tomonlarini ko`rish imkoniyatini beradi. Tizimli kuzatuv paytida mezonlar oldindan belgilangan bo`lishi lozim, kuzatuv belgilangan, cheklangan vaqt davomida amalga oshiriladi. Kuzatuv bir qator yutuqlarga ega: Xohlangan vaqtda ishlatilishi mumkin. Sinfda olib borilayotgan ishga xalaqit bermaydi. 386

387 Barcha hatti-harakat turlari haqida axborot beradi. Alohida vaqt ajratgan holda maxsus tadbir o`tkazishni talab qilmaydi. Alohida vositalar va materiallarni talab qilmaydi O quvchining o quv faoliyati monitoringini olib borish mezonlari va uni tashkil etish usullari. Ta'limda monitoring nima? XX asrda fanda monitoring tushunchasi qo`llanila boshlandi. Boshqaruv tizimida u o`z vaqtida sifatli axborot to`plash, ilmiy asoslangan axborotni qayta ishlash, saqlash. tarqatishni o`z ichiga oladi. U ilmiy izlanish orqali yig`ilganligi uchun u yoki bu sohaning xulosalar asosida kelgusidagi rivojini ta'minlaydi. Ya'ni, sohaning hozirgi ahvoliga baho beradi, istiqbolini bashorat qilishga yordam beradi. Pedagogikaga monitoring tushunchasi ekologiya va sotsialogiyadan kirib kelgan. Ekologiyada monitoring - tashqi muhitni doimiy ravishda kuzatish orqali tabiatga me'yoridan ortiq tashqi ta'sir xavfining oldini olishga qaratilgan. Ya'ni tabiatga salbiy oqibat olib keluvchi tashqi omillardan ogohlantirishga xizmat qiladi. Sotsiologiyada tashqi, ichki omillar va ularga salbiy ta'sirlarning oldini olishni o`rganadi. Ta'limiy monitoring - pedagogik faoliyatni doimiy kuzatish, u haqida axborot to`plash, saqlash, qayta ishlash va tarqatish orqali uning ahvoli va taraqqiyotiga ta'sir etishdan iborat. Masalan, o`quv jarayonining o`quvchi shaxsiga ta'sirini o`rganish bo`yicha doimiy kuzatuvlar orqali axborot to`plash, saqlash, qayta ishlash orqali uning ahvol, taraqqiyoti, istiqbolini belgilash. Shaxsni o`rganib, kuzatib, nazorat etib borish orqali, uning rivojiga o`quv jarayonining ta'sirini aniqlab borish. Ta'lim sohasidagi monitoring - pedagogik kategoriya bo`lib, mazkur sohadagi boshqaruv faoliyatini tartibga solib borishga yordam beradi. Monitoring natijasida olingan axborotlar tahlili asosida pedagogik jarayon va uni boshqarishdagi kamchiliklarni bartaraf qilish va samaradorligini oshirish choratadbirlarini ilmiy asoslangan holda belgilash imkoniyati hosil bo`ladi. Axborotlar tahlili va xulosalar asosida maktab, o`qituvchi faoliyatiga tuzatish va o`zgarishlar kiritib boriladi. Ta'lim sifati monitoringining maqsadlari Ta'lim sifati monitoringi uning maqsadiga mos holda quyidagi turli yo`nalishlarda olib borilishi mumkin: O`quv-tarbiya jarayonini baholash. Erishilgan natijalarni baholash. Qo`yilgan maqsadlarga erishilganlik darajasini baholash. Tizimning holati va erishgan natijalarini baholash. Aniqlangan natijalatrni tahlil qilish asosida tavsiya va takliflar berish. Bu ishlarni amalga oshirishda quyidagi asosiy omillar hisobga olinishi lozim: 1. Kuchli ma muriy boshqaruv. 2. Yaxshi ichki ruhiy holat. 387

388 3. Bazaviy akademik yangiliklarga yo`nalganlik. 4. O`quvchi va o`qituvchilar faoliyatining real natijalari. 5. O`quvchilar rivojlanishi nazoratini olib borish tizimini yo`lga qo`yish. Ta'lim jarayonining doimiy kuzatuvlarini yo`lga qo`yish orqali uning holati, natijalari, istiqbollarini belgilab boriladi. Buning uchun ta'lim jarayoni maqsadlarining amalga oshirilishi darajasi monitoringi quyidagi yo`nalishlarda olib boriladi: O`quvchilar rivojlanishlarida ilgari o`tkazilgan diagnostika natijalariga nisbatan ijobiy o`sishlar, o`zgarishlar bormi? O`qituvchilarning kasbiy-pedagogik faoliyatini takomillashtirishga zamin yaratilyaptimi? O`quv materiallarining murakkablik darajasi o`quvchilarning o`zlashtirish imkoniyatlariga mos keladimi? O`quvchilarning o`zlashtira olish imkoniyatlarini o`rganish. Alohida o`quv fanlari bo`yicha o`zlashtirish natijasi sifatini o`rganish. O`quvchilar bo`sh o`zlashtirishlarining tipik, didaktik sabablarini aniqlash. O`qituvchilar tomonidan qo`llanilayotgan didaktik yondashuvlarni tahlil etish. Maktab kundalik ish tartibining qulayligi darajasini tahlil qilish. O`qituvchilarning kasbiy, metodik mahoratiga xarakteristika berish. Monitoringni shartli ravishda bir necha guruhga bo`lish mumkin. I. Ta'lim sohasi bo`yicha tizimdagi ahvolni o`rganish natijalarini to`plash. Ta'lim boshqaruvi bo`yicha axborotlar,me yoriy-huquqiy hujjatlar, ilmiy-uslubiy materiallar va boshqalarni o`rganish. II. O`quvchilar bilim, ko`nikma, malakalari o`sishini kuzatish. Bunda sinflar bo`yicha, o`quv fanlari bo`yicha, ayrim bo`limlar, mavzular bo`yicha tahlil o`tkazish va xulosalar chiqarish amalga oshiriladi. Bu boshqaruvni takomillashtirish, o`zgartirish, rivojlantirish vazifalarini belgilashga yordam beradi. Bunday tahlillar asosan boshqarish bo`yicha qarorlar qabul qilish uchun zarur. III. Kirish-chiqish modeliga asoslangan monitoring. Ta limning ayrim bosqichlari, masalan, boshlang`ich ta lim, o`rta sinflar, yuqori sinflar yoki umuman maktab ta limi(1-9-sinflar) bo`yicha o`quvchilar o`zlashtirishining DTS larga muvofiqligi darajasi monitoringi o`tkaziladi. Bunda o`quvchining maktabga birinchi bor kelgandagi holatidan ma lum ta lim bosqichini yoki umuman maktabni bitirgunicha DTS me'yorlarini o`zlashtirishi darajasini aniqlanadi. IV. Ta'lim muassasasida qo`llanilayotgan texnologiyalar samaradorligini, ta'lim sifatiga ta'sir etuvchi omillarni, o`qituvchining kasbiy malaka darajasi ta'sirini aniqlovchi monitoringlar. Ta lim sohasida monitoring vazifalari quyidagi sxemada ko`rsatilgan: 388

389 Monitoringning asosiy va xususiy usullari Asosiy usullar Xususiy usullsr 1 Kuzatish monitoringi Vizualm kuzatish Masofadan(texnik vositalari orqali) kuzatish 2 Hujjatlar monitoringi Hujjatlar asosida o`rganish 3 So`rash Og`zaki so`rash Yozma so`rash 4 Tinglash Bildirilayotgan fikr-mulohazalar va ma lumotlarni, berilayotgan javoblarni diqqat va e tibor bilan eshitish, tinglash 5 Sinash Suhbat Sinov Imtihon Amaliy topshiriq Laborotoriya ishi 6 Yozish Matn, Ovoz, tasvir, grafik, jadval va boshqa ma lumotlarni turli usul va vositalar orqali yozib olish. 7 Tahlil Pedagogik, psixologik, statistik, matematik, mantiqiy, iqtisodiy, didaktik va boshqa tahlillar 8 Baholash Ballar yoki foizlar asosida baholash Joriy va yakuniy baholash Qiyosiy baholash 9 Texnikaviy monitoring Monitoring vazifalarini turli texnikaviy vositalardan foydalangan holda bajarish 10 Aralash usuldagi monitoring Monitoring vazifalarini bir nechta usullarini qo`llagan holda bajariladi. Monitoring tamoillari Tamoillar Qisqa mazmuni. 1 Maqsadlilik Ahvolni o`rganish Yaxshilash choralarini aniqlash. 2 Ilmiylik Pedagogika, psixologiya, didaktika, pedagogik 389

390 texnologiyalar, xususiy metodikalar, fiziologiya, gigena, huquq va boshqa fanlar xulosalari, qoidalariga asoslanish. 3 Asoslilik Me yoriy hujjatlar, yo`riqnomalar, uslubiy tavsiyalar, qarorlar, buyruqlarga asoslanish 4 Rejalilik Oldindan tuzilgan rejaga asoslanish, unda ko`zda tutilgan hamma ishlarni to`liq amalga oshirish. 5 Tartiblilik O`rnatilgan tartib qoidalarga, tasdiqlangan Nizom talablariga rioya qilish. 6 Izchillik Ishlarni bajarishning belgilangan ketmaketligiga qat iy rioya qilish.barcha belgilangan bosqichlarni izchil amalga oshirish. 7 Tizimlilik Monitoringni uni o`tkazish bo`yicha ishlab chiqilgan tegishli tadbirlar tizimiga muvofiq amalga oshirish 8 Haqqoniylik Birlamchi va yakuniy ma lumotlarning haqqoniyligini uzluksiz nazorat qilish orqali ta minlash 9 Xolislik Monitoringni amalga oshirish jarayonining, undagi kuzatishlarning, hisobga olinayotgan ma lumotlarning, qo`llanilayotgan texnologiyalar, usullarning, tahlil qilishning, natijalarini aniqlashning, xulosa va tavsiyalarning xolisligini ta minlash. 10 Oshkoralik Monitoringni amalga oshirish maqsadlari, jarayoni, natijalari, xulosa va tavsiyalarning oshkoraligini ta minlash 11 Ishonarlilik Ko`pchilik mutaxassislarga tanish bo`lgan nazariy va amaliy ma lumotlar asosida real baho, xulosa, tavsiyalar berish 12 Mezonlilik Tegishli tartibda tasdiqlangan, ilmiy asoslangan va amaliy jihatdan maqsadga muvofiq mezonlarga asoslanish 13 Nisbiylik Bir turdagi ma lumotlarning o`zaro nisbatlarini, foizlarini hisobga olish 14 Qiyosiylik Xulasalar chiqarishda olimgan natijalarni o`quvchilar, sinflar, o`qituvchilar, o`quv fanlari, ta lim muassasalari, tuman (shahar)lar, viloyatlar, davlatlararo qiyoslashga asoslanish 15 Tavsiyaviylik Samaradorlikni oshirish yuzasidan tavsiyalar berish 16 Bashoratlilik Istiqbol rejalar uchun takliflar berish 390

391 Monitoring shakllari O`quvchilar, o`qituvchilar va rahbariyat faoliyati monitoringi shakllari Monitoring asosiy Xususiy shakllari shakllari 1 Umumiy monitoring Boshqaruv (menejment) faoliyati monitoringi O`quv-me yoriy hujjatlar monitoringi Rejalarning bajarilishi Kadrlar bilan ta minlanganlik Metodik ishlar Qayta tayyorlash va malaka oshirish O`quv-tarbiya jarayoni O`zlashtirish darajasi monitoringi va boshqalar. 2 Ayrim fan monitoringi Fanni o`qitish uchun mavjud sharoitlar darajasi O`quv-me yoriy hujjatlar Rejalarning bajarilishi Kadrlar bilan ta minlanganlik Metodik ishlar Qayta tayyorlash va malaka oshirish O`quv-tarbiya jarayoni O`zlashtirish darajasi 3 Alohida masalalar monitoringi Ayrim qarorlar, buyruqlar ijrosi Ish rejalarining ayrim bo`limlari ijrosi Ayrim tadbirlar monitoringi va boshqalar 4 Guruh, sinf monitoringi Ayrim guruh, sinf yoki sinf o`quvchilari, ayrim guruh o`qituvchilar va rahbariyat faoliyati monitoringi 5 Yakka (shaxsiy) monitoring O`quvchilar, o`qituvchilar va rahbariyat faoliyatining yakka (shaxsiy) tartibdagi monitoringi 6 Masofadan monitoring Monitoring vazifalarini masofadan turib hujjatlar asosida yoki texnika vositalari orqali muloqot shaklida bajarish 7 Aralash monitoring Monitoring vazifalarini bir nechta shakllarni qo`llagan holda bajarish 391

392 Monitoring bosqichlari Tayyorgarlik Amalga oshirish Tahlil Yakunlash Rejalar tuzish, vositalarni, kadrlarni tayyorlash Monitoring o`tkazish rejalarini amalga oshirish, natijalarni to`plash Monitoringni bajarish jarayonini hamda olingan natijalarni tahlil qilish, solishtirish, qiyoshlash, umumlashtirish O`z-o`zini doimiy monitoring qilib borish Monitoring muddatlari Davriy Doimiy Maxsus Muntazam Uzluksiz Shaxsiy Alohida qaror, buyruqlar bilan belgilanadiga n vaqtlarda o`tkaziladi Tegishli me yoriy hujjatlarda oldindan belgilab qo`yilgan vaqtlarda o`tkaziladi Kundalik yoki haftalik natijalarni uzliksiz aniqlab borish monitoringi O`z-o`zini doimiy monitoring qilib borish 392

393 Monitoringning ta'lim muassasalarida yangi faoliyat turi sifatida shakllanishi, rivojlanishi Monitoring ta'lim faoliyatiga xolisona baho berishda, maktab ichki boshqaruvini takomillashtirishda maktab raxbarlari uchun qulay vositadir. Monitoring o`qituvchi, ota-ona, o`quvchilar faoliyatidagi kamchilik va yutuqlarni xolislik bilan ko`rsatib, kelajakni bashorat etuvchi va rivojlanishga olib keluvchi o`ziga xos vositadir. Eng muhimi u o`quv jarayoniga aralashmay, halaqit bermay, tashqi va ichki muhit ta'sirlarini aniqlab beradi. Monitoring xulosalari va tavsiyalari rahbar uchun ishni tahlil etish, tanqid qilish, takliflar kiritish va ularni amaliyotga tatbiq etish orqali o`quv-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirib borish imkoniyatini beradi. Shu asosda boshqaruv tizimi samaradorligini va ta'lim sifatini takomillashtirilib boriladi. Shu maqsadda maktablar, shahar, tumanlarda o`quv faolligini tahlil etish guruhlari, markazlar tashkil etilishi yaxshi natijalar beradi. Maktab faoliyatida monitoringni qo`llash uchun uning yo`nalishi, maqsadi, vazifalari, o`tkazish tartiblari bo`yicha o`qituvchilar, o`quvchilar, ota-onalar orasida keng tushuntirish ishlari olib borilsa, seminar, konferensiya, treninglar o`tkazilsa, uni tushunish, o`zlashtirish, faoliyatda qo`llash shuncha oson kechadi. Ta'lim jarayoni uchun yaratilgan sharoitga, talablarga hamda ta'lim-tarbiya faoliyatiga tanqidiy qaray olish, choralar ko`rish imkoni yaratiladi. Yig`ilgan tajribalarni ommalashtirish, yoyish, tatbiq etish imkoni tug`iladi. Eng muhimi istiqboldagi ishlarni, maqsad, vazifalarni oydinlashtirishga yaqindan yordam beradi. Monitoring maktab rahbariyati, o`qituvchilar, ota-onalar, mahalla orasida axborot-almashinuvi orqali ta'lim sifatini va ta'limda ishtirok etuvchilar mas'uliyatini oshirishga olib keladi. Shu munosabat bilan monitoring orqali rahbar va pedagog kadrlar hamda o`quvchilar o`z ishlariga tanqidiy yondoshuv asosida ijodiy ishlash ko`nikmalarini orttirib boradilar. Agar monitoring shaklan, mazmunan o`zlashtirib olinsa, ta'limga tatbiq etilsa, ta'limda ishtirok etuvchi har bir shaxsni ishga yangicha munosabatda bo`lishga, yondashishga, izlanishga, tashabbus ko`rsatishga odatlantiradi.yangicha yondashuv, qarashlar - yaxshi natijalar bera boshlaydi. Ta'lim ichki boshqaruvida samarali uslublar qo`llanishiga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, monitoringni joriy etish quyidagi imkoniyatlarni beradi: Maktabda ilg`or ta lim- tarbiya usullaridan kimlar va qanday foydalanayotganligini ko`rsatadi, o`zini oqlamagan, samarasiz uslublardan voz kechish imkonini beradi. O`qituvchi, o`quvchilar faoliyatini o`rganishda ilmiy asosga ega bo`lmagan, metodik, diagnostik, tasodifiy sinovlar, asosga ega bo`lmagan ishlarni qo`llashga barham beradi. O`qituvchi, psixolog, direktor o`rinbosari faoliyatini to`g`ri yo`naltirishni ta'minlaydi. O`quvchi faoliyatini nazorat etish, ota-onalar, jamoatchilik fikrini o`rganuvchi me`yoriy asoslarni belgilaydi. Har bir maktabning ichki nazoratini amalga oshirish imkonini yaratadi. 393

394 TEST TOPSHIRIQLARINI TUZISH METODIKASI Test atamasi birinchi marta amerikalik psixolog J. Kettel tomonidan 1890 yilda kiritilgan. Test atamasi inglizcha test so zidan olingan bo lib, tekshirish, nazorat, sinov ma nolarini bildiradi. Pedagogikada test atamasi o ziga xos shaklga va mazmunga, turli qiyinlik darajasiga ega bo lgan, o`quvchilar o`zlashtirishi darajasini xolisona baholash imkoniyatini beradigan topshiriqlar tizimidan iborat. Test topshiriqlari ta lim natijalarini xolisona nazorat qilishning didaktik va texnologik vositalaridan hisoblanadi. Test sinovlari yordamida barcha o`quvchilarning bilimini bir vaqtda tekshirish, ularni mashg ulotlarga puxta tayyorgarlik ko rishga, mustaqil o`qish ko`nikmalarini rivojlantirishga o`rgatish, intizomini mustahkamlash kabi imkoniyatlar yaratiladi. Testlarning o`quvchilar o zlashtirishi darajasi bo yicha tasnifi Birinchi bosqich testlar: 1. Tanib olish testlari - ha yoki yo`q, to g ri yoki noto g ri deb javob beriladigan savoldan iborat bo ladi. Topshiriqda albatta o`quvchi bilishi yoki xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo lishi lozim bo lgan ob yekt haqida so raladi. 2. Farqlash testlari - bir yoki bir necha to g ri javobga ega bo lgan testlar. 3. Qiyoslash testlari - o rganilgan obyektlarda umumiylik yoki farqlarni topish so raladi, bunda qiyoslanayotgan xususiyatlar yoki parametrlar topshiriq shartida berilgan bo ladi. 4. Bir necha variantli test-topshiriqlar - topshiriq sharti va barcha kerakli boshlang ich ma lumotlar beriladi, javoblar variantlari keltiriladi. O`quvchi berilgan topshiriq yechimini va to g ri javob qaysi ekanligini ko rsatishi kerak. Ikkinchi bosqich testlari: 1. Ma lumotni eslash testlari test savoli beriladi, javob variantlari berilmaydi. O`quvchi javob uchun kerakli ma lumotlarni eslash asosida to`g`ri javobni topishi kerak. 2. To ldirish testlari -topshiriqda har xil shakldagi ma lumot matn, formula (tenglama), chizma yoki grafik beriladi va o`quvchi tushirib qoldirilgan ma lumotni to ldirishi kerak. 3. Konstruktiv testlar o`quvchi javobni topish uchun, masalan, formulani yozishi, teoremani isbotlashi yoki grafikni chizib berishi lozim. Uchinchi bosqich testlar 1. Ijodiy qobiliyat testlari o zlashtirilgan ko nikma va malakalarni yangi sharoitlarda, amaliyotda ishlatish so raladi. 394

395 TEST TOPSHIRIQLARINI TUZISH METODIKASI 1. Yopiq test savollari O`quvchi javob berishi kerak bo lgan savol yoziladi, keyin to`g`ri javobni aniq va lo nda qilib yoziladi, keyin javobdan kalit so z yoki formula, belgi, simvol, harflarni o`zgartirib, tushirib qoldirib noto g ri javob variantlari tuziladi. Topshiriq shartidan keyin to g ri javob va 1-3ta to g riga o xshagan, lekin to g ri bo lmagan javob variantlari keltiriladi. 2. Ochiq test savollari O`quvchi javob berishi kerak bo lgan savol yoziladi, bunda o`quvchining vazifasi yetishmayotgan kalit so z yoki ma lumotni yozish. Savolni shunday tuzish lozimki, topilishi kerak bo lgan kalit so z gapning oxirida bo lsin, aks holda savolning mazmunini anglash qiyinlashadi. Topshiriq tinnglovchi uchun topshiriqni bajarishga ko rsatma bilan boshlanadi,masalan, tushirib qoldirilgan so`zni toping, kabi. 3. Moslikni topish test savollari O quv materialiga asoslangan holda, bir xil xususiyatlarga ega bo lgan ma lumotlardan ikkita ustun tuziladi. O ng tarafdagi ustunda so zlar chap tarafdagi ustundan bir nechta ortiq bo lishi ham mumkin. Javoblarni tekshirish qulay bo lishi uchun chap tarafdagi ustunni raqamlar bilan, o ng tarafdagi ustunni harflar bilan belgilang. O`quvchi o ng tarafdagi ustunda berilgan ma lumotlarga chap ustundagi qaysi ma lumotlar mos kelishini topishi kerak. 4. To g ri ketma-ketlikni topish test savollari O`quvchiiga ko rsatma beriladi: To g ri ketma-ketlikni toping. O`quvchi berilgan javob variantlarini to g ri ketma-ketlikda qo yib chiqishi kerak, bu ketmaketlik xronologik yoki boshqa mantiqiy tartib bo lishi mumkin. Bunda o`quvchiga berilgan ko rsatma aniq bo lishi kerak, agar berilgan ro yxatda mantiqiy ketmaketlikka kirmaydigan (ortiqcha) ellementlar bo lsa, bu ham ko rsatmada aytib o tilishi kerak.topshiriqqa kiritilgan elementlarsoni 5tadan 12tagachabo lishimumkin. 395

396 Faoliyat 3. Nazorat ishida qo llash uchun test savollari namunalarini yarating. Test sinov topshiriqlarini ishlab chiqishda test tuzish metodikasidan foydalaning: Test turi Misollar Yopiq shakldagi topshiriqlar Ochiq shakldagi topshiriqlar Moslikni topishga oid topshiriqlar To g ri ketma-ketlikni topishga oid topshiriqlar O quvchi shaxsiga yo naltirilgan va an anaviy darsdagi o qituvchining Faoliyat maqsadlarini taqqoslang. Quyida keltirilgan jadvalning bo sh qoldirilgan qismini to ldirishda o zingizning shaxsiy pedagogik tajribangizdan foydalaning. Jadvalni to ldirib bo lgach, quyidagi savollarga javob bering: Jadvalning har bir qatorini hech qanday qiyinchiliksiz darrov to ldira oldingizmi? Qaysi qismini to ldirishda qiyinchilikka duch keldingiz? Nimauchunshundaybo ldi? 396

397 An anaviy darsda o qituvchining O quvchi shaxsiga yo naltirilgan maqsadi darsda o qituvchining maqsadi 1. Barcha bolalarni o rnatilgan hajmdagi bilim, ko nikma va malaka asosida o qitish. 2.Bolalarning ishlash shakli, o quv topshiriqlarini aniqlaydi va topshiriqni to g ri bajarishlari uchun ularga namuna ko rsatadi. 3. O quvchilarda o zi taklif etgan o quv materialini o rganishga qiziqish uyg otishga harakat qiladi. 4. Yaxshi o zlashtiruvchi yoki ortda qoluvchi o quvchilar bilan yakka tartibda mashg ulotlar o tkazadi. 5. Bola faoliyatini rejalashtiradi va yo naltiradi. 6. Bola faoliyati natijasini belgilash yoki yo`l qo`ygan xatosini to g rilash orqali baholaydi. 7.Sinfda o quvchilar uchun qoidalarni belgilaydi va ularni ushbu qoidalarga amal qilishini kuzatib boradi. 8. O quvchilar o rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qiladi: aybdorni jazolaydi, haqni rag batlantiradi. 397

398 Topshiriq 1- topshiriq. Mavzu: Aniq (adekvat) baholanadigan topshiriqlarni rejalashtirish. Bu topshiriq sizga baholashni tashkil etishning zamonaviy yo`nalishlari haqidagi bilimlaringizni rivojlantirishga yordam beradi. Darsda erishish ko zda tutilgan har bir natijaga mos baholash maqsadiga misollar keltiring. Tuzgan misollaringizni jadvalga kiriting: Darsdan kutilayotgan natija 1) O quvchi mavzuning asosiy tushunchalarini aytib beradi; 2) O quvchi Afrika hayvonot olami haqida so zlab beradi; 1) O quvchi topshiriqni bajarish qoidalarini tushuntirib beradi; 2) O quvchi mavzudagi yangi tushunchalarni izohlab beradi; 1) O quvchi masalani yechishda formuladan foydalanadi; 2) O quvchi qilingan ish bo yicha hisobot beradi; 1) O quvchi «texnologiya» va «axborot texnologiyasi» tushunchalarini taqqoslaydi; 2) O quvchi davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasini tasniflaydi (klassifikatsiyasiyalaydi) 1) 2) 1) 2) 1) 2) 1) 2) Baholash mos keladigan topshiriq 398

399 1) O quvchi matnga tuzatishlar kiritadi; 2) O quvchi darsdan keying faoliyatini rejalashtiradi 1) O quvchi o z fikrlarini asoslab beradi; 2) O quvchi muammoni dalillar bilan isbotlaydi (ifodalaydi). 1) 2) 1) 2) Tinglovchilar uchun yuqoridagi topshiriqlarni bajarish yo`riqnomasi: 1.IlovadanAGutnikovning O`qituvchining darsga tayyorgarlik ko`rish algoritmi maqolasining Baholash mexanizmi mezonlarini aniqlash deb nomlangan ikkinchi bandini o`qing.. 2. Chap tomondagi ustunda kutilayotgan natijalar uchun, o`ng tomondagi ustunga topshiriqlar namunalarini yozing. 3. Topshiriqni bajarishda quyidagi keltirilgan namunadan foydalaning. Darsdan kutilayotgan natija O quvchi mavzuning asosiy tushunchalarini aytib beradi; O quvchi Afrika hayvonot olami haqida so zlab beradi O quvchi topshiriqni bajarish qoidalarini tushuntirib beradi; O quvchi mavzudagi Baholash mos keladigan topshiriq 1) Daftaringizga barcha o rgangan yangi tushunchalaringizni ta riflari bilan yozing. Daftaringizni yoningizdagi sherigingiz bilan almashtirib, bir biringizning xatolaringizni tekshiring 2) Afrika hayvonot dunyosi haqida hikoya qilib berish uchun reja tuzing 1) Topshiriqni bajarish qoidalarini ayting va daftaringizga yozing 2) Daftaringizga mavzuda 399

400 yangi tushunchalarni izohlab beradi; berilgan yangi tushunchalarni yozing va ularni izohlab bering. 1 shakl 400

401 3.2.2 PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI INFORMATIKA TA LIMI JARAYONIGA TADBIQI Informatika fanini o qitilishida o qituvchining dars jarayoniga tayyorgarlik ko rishning uslubiy asoslari. (Ssenariyda o qituvchining darsgacha bo lgan tayyorgarliklari hisobga olingan holat ko riladi) Darsni mazmunli, sifatli va dars maqsadiga muvofiq holda tashkil etish borasida ko plab g oyalar ilgari surilgan. Ya ni, dars maqsadlarining qo yilishi, dars jarayonini olib borilishi va hokozalar. Ammo, o qituvchining dars jarayonigacha bo lgan tayyorgarlik holatini qanday tashkil etish borasida aniq rejalar yoritilmagan. Ma lumki, bir sinf o quvchilariga moslangan dars ishlanmasi, kerakli tarqatma materiallar, didaktik o yinlar, pedagogik texnologiyalar sinf o quvchilariga mos kelmay qolishi mumkin. Shuning uchun sinfdagi o quvchilarning bilim darajalari va qiziqishini hisobga olgan o qituvchi shu holatga moslab darsga tayyorgarlik ko rishi kerak bo ladi. Ushbu ssenariyda o qituvchining darsga tayyorgarlik ko rish holatlari yoritilgan. 1-soatlik dars misolida o qituvchining tayyorgarligi Darsga tayyorgarlik: - Dars o tiladigan sinfdagi o quvchilarning bilim darajasiga e tibor berish hamda ularga beriladigan topshiriqlarni moslashtirish, kompetentsiya talablarini dinamik tarzda aniqlab olish (bunda har bir sinfda turlicha darajada o zlashtiruvchi o quvchilar borligi, beriladigan topshiriqlarni shu o quvchilarga moslash, barcha o quvchilarni dars jarayoniga jalb etish hamda o quvchilarning jurnaldagi baholarini hisobga olgan holda baholashga e tibor qaratish); - Darsning texnologik xaritasi hamda dars bosqichlariga ajratilgan vaqt rejasini (darsning blok-chizmasini) tuzib olish; - Darsning blok-chizmasiga mos ilg or pedagogik texnogiyalar va o qitish usullarini tanlash (bunda dars o tiladigan sinfning kompitentlik darajasini hisobga olish zarur). Dars jarayoni olib borishga tayyorgarlik: - O quvchilarni 2 ta (yoki ko proq) guruhga ajratish hamda o qituvchiga yordamchi sifatida har bir guruhdan bittadan sardor tanlab olish (O quvchilarni guruhlarga tezkor bo lish uchun otirgan o rniga yoki jurnaldagi juft va toq sonlarga moslarini qarash mumkin. Yana bir usul bu o quvchilarga juft va toq sonlarni ayttirish orqali. Toq son aytgan o quvchi birinchi guruh, juft sonni aytgan o quvchi 401

402 ikkinchi guruhga o tkaziladi. Baholanishi uchun guruhdagi har bir o quvchi o z tartib raqamini bilishi zarur. Guruh sardori tanlash: bir guruh sardori o g il va ikkinchisiniki qiz bola bo lishi maqsadga mufoviq. Agar guruhlar tarkibi bir necha darsda o zgarmaydigan bo lsa, u holda masalan, oldingi darsda to rtinchi o quvchi guruh sardor bo lganligi hisobga olib har bir guruhdagi beshinchi o quvchini sardor etib tayinlash mumkin); - Proektor ekranida (Excel elektron jadvalida tayyorlash tavsiya etiladi) o quvchilarni baholash jadvali (proyektor bo lmasa doska burchagiga chiziladi yoki jadval plakat shaklida tayyorlanib, ballar qalam bilan yoziladi) hamda umumiy guruh balini ko rsatib turuvchi jadval. Baholash jadvaliga o quvchilarning dars jarayonida olgan baholari yozib boriladi. Bunda o quvchilar o zlari to playotgan ballarini hamda guruhning umumiy balini uzluksiz ko rib borish imkoniga ega bo ladilar. Jadval o qituvchiga ham qulay bo lib, dars yakunida o qituvchi uchun o quvchilar tomonidan yig ilgan ballarni jurnal va kundalikka ko chirishgina qoladi. Jadval sinfdagi o quvchi soniga moslanadi. Quyida jadval uchun kerakli formulalar ko rinishi tavsiya qilingan: O quvchining umumiy bali formulasi: = SUMM(B6:F6) / (YeSLI(B6=""; 0;1) + YeSLI(C6=""; 0;1) + YeSLI(D6=""; 0;1) + YeSLI(E6=""; 0;1) + YeSLI(F6=""; 0;1)) Guruhning umumiy bali formulasi: = SUMM(G5:G23) / (YeSLI(G5="";0;1) + YeSLI(G6="";0;1) + YeSLI(G7="";0;1) + YeSLI(G8="";0;1) + YeSLI(G9="";0;1) + YeSLI(G10="";0;1) + YeSLI(G11="";0;1) + YeSLI(G12="";0;1) + YeSLI(G13="";0;1) +YeSLI(G14="";0;1) + YeSLI(G15="";0;1) + YeSLI(G16="";0;1) + YeSLI(G17="";0;1) + YeSLI(G18="";0;1) + YeSLI(G19="";0;1) + YeSLI(G20="";0;1) + YeSLI(G21="";0;1) + YeSLI(G22="";0;1) + YeSLI(G23="";0;1))) 402

403 Topshiriq turlari I-GURUHNING BAHOLASH JADVALI Natijalar Ijodkorlik, Teskor qo shimcha Uy savoljavob Test Tarqatma topshiriqlar vazifasi va hokazo O quvchilar umumiy bali , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 Guruhning umumiy bali: 4,5 Topshiriq turlari II-GURUHNING BAHOLASH JADVALI Natijalar Ijodkorlik, Teskor qo shimcha Uy savoljavob Test Tarqatma topshiriqlar vazifasi va hokazo O quvchilar umumiy bali , , , , ,8 403

404 , , , , , , , , , , , , ,0 Guruhning umumiy bali: 4,7 - O qituvchi ertalab 8:00 da maktabga kelishi, dars jadvaliga qarashi, konspektni tasdiqlatishi, dars xonasiga kirish bo lishidan 2 daqiqa avval kirishi va hakozolar. Dars jarayonini olib borishi: - O quvchilarning psixologik holatini hisobga olgan holda darsga tayyorlash (masalan, fanga qiziqtiruvchi biror bir ma lumot, yoki umuman, o quvchilarning darsni tinglash holatiga olib keluvchi g oyani topish ) - O quvchilarni darsga jalb etish maqsadida o tilgan mavzularni takrorlash, ularning soniga qarab hamda o zlashtirish darajasi hisobga olib bittadan tezkor savol berish va ularning javobini eshitish (beriladigan savollar har bir o quvching bilimini hisobga olgan holda individual tayyorlanishi lozim); - 5 ball tizimida baholash. Bunda guruh sardorlariga baholash jadvali qog ozga chiqarib beriladi. Sardorlar o qituvchining og zaki baholashini qog ozga tushirib boradi. Ballar e loni quyidagicha amalga oshirilishi mumkin: javob to liq bo lsa a lo darajada javob berdingiz (5 ball); javob deyarli to liq bo lsa juda yaxshi javob berdingiz (4 ball); javob qoniqarli bo lsa qoniqarli tarzda javob berdingiz (3 ball); javob chala bo lsa javob berishga harakat qilayapsiz (2 ball). javob xato bo lsa javobga yaqinlashdinsiz yoki biroz o ylab ko ring (1 ball) Bu kabi baholash orqali sen ikki yoki uch olding deb o qivchi uchun keyingi savollarga javob berishdagi to siqning oldi olingan bo ladi. Sardorlar o qituvchining yaqinida bo lishi shart, chunki jadval to g ri to ldirilishinia o qituvchi nazorat qilib turishi kerak bo ladi; 404

405 - Yangi mavzudagi yangi bilimlar va muhim tushunchalar o qituvshi tomonidan tushuntirib o tiladi; - Ikkala guruh sardorlari doskaga chaqariladi. Birinchi sardorga yangi mavzudagi ba zi tushunchalar ketma-ketligi aralash tazda berilib, ularni tartib bilan joylashtirish talab etiladi (bu tushunchalar o qituchi tomonidan avvaldan qog ozda tayyorlab qo yilgan bo ladi). O quvchi tushunchalarni doskaning bir burchagiga tartib bilan joylashtiradi. Ikkinchi sardorga esa ushbu tushuncha izohi yozilgan qog ozlarni tushunchalarga moslab joylashtirish talab etiladi. So ngra ikkala sardordan navbati bilan tushunchalarga o z fikrlarini bildirish so raladi. Ushbu jarayonda sardorlar ham baholanadi. - O quvchilarning o zlashtirish darajasiga qarab 3 ta varianda testlar tuziladi. Bu varianlar jurnalga mos tarqatiladi. O qituvchi qaysi o quvchiga berilishi kerak bo lgan variant oldindan tayyorlangan bo ladi. Bir dars testida A-variant bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar uchun bo lsa, B-variant o rta darajada o zlashtiruvchi o quvchilar uchun, C variant esa o zlashtirishi yuqori bo lgan o quvchilar uchun, keyingi darsda esa 3 ta variant nomlarining o rnini almashtirish kerak bo ladi, sababi o quvchilar o qitivchi tayyorlagan testing oson va qiyinligini variant nomidan bilib olmasligi kerak. Savollar 5 tadan bo lib, har bir savol uchun 1 ball qo yiladi. O quvchilar ko pi bilan jami 5 ball yig ishi mumkin. Savollar yangi mavzuga doir bo lishi kerak. Test savollari tarqatma shaklida berilib, sardorlar ikkala guruh test javoblarini yig ib olishganidan so ng (shu jarayonda o quvchilarning kundaliklari ham yig ib olinadi) o qituvchi test kalitini sardorlarga beradi. Birinchi guruh testlarini ikkinchi guruh sardori, ikkinchi guruh testlarini birinchi guruh sardori tekshiradi va natijalar qog ozga va baholash jadvaliga kiritiladi. - Mavzuni mustahkamlash maqsadida o quvchilarning o zlashtirish darajasiga qarab yuqoridagi kabi uchta variantda (A, B, C) tarqatma beriladi. Tarqatmada bir necha savol va topshiriqlar berilgan bo lib, o quvchilar ulgurganicha darsda javob berishadi. Ulgurmaganlarini esa uyga vazifa qilib berish maqsadga muvofiq bo ladi. Beriladigan topshiriqlar yangi mavzuga mos bo lishi kerak. - Uyga vazifa natijalarini tushurish (o quvchilarning uy vazifa daftari ikkita bo lishi maqsadga muvofiq, o qituvchi bir dars oldingi uyga vazifa daftarini yig ishtirib olib, uyda tekshiradi va natijalarni baholash jadvaliga kiritadi). 405

406 Dars jarayonida o quvchilar rag batlantirish: Dars jarayonida doimo ham o quvchilarga o qituvchi tomonidan harajat talab etadigan sovg alar bera olish imkoniyati mavjud bo lavermaydi. Bunday hollarda ball yozilgan kartochkalarning orqa tomoniga olgan baliga qarab hikmatli so zlar yoki maqollar, umuman, o quvchini ruhlantiruvchi jumlalar yozib berish maqsadga muvofiq bo ladi. Masalan, 5 balli kortchkaga Yuksaklika erish uchun kuchli bilim va tafakkurni yoshlikdan o rganmoq lozim, 4 balliga Maqsadga erishishni eng to g ri yo li bilimli va irodali bo lishdir, 3 balliga Dunyodagi yuksak ishlar oddiy muammolar yechimini yechish orqali takomillashadi va hakozo. Birinchi o rinni olgan guruhga o qitilayotgan fanni chuqurroq o rgatuvchi elektron manbalar to plami yozilgan disk, ikkinchi o rinni olgan guruhga esa ingliz tilini chuqurroq o rgatuvchi elektron manbalar to plami yozilgan disk taqdim etilsa maqsadga muvofiq bo ladi. O qituvchilarga tavsiyalar: - Dars jarayonida bazi bir sodda so zlashishlarni ingliz tilida talqin etish; - Har bir o quvchini nazardan chetda qoldirmaslik; - Adolat bilan ball berish; - Hamma o quvchi ham shu fanni chuqur bilavermaydi, o quvchining qobiliyatiga qarab mavzuga mos savol va topshiriqlar berish (masalan, uchburchak mavzusida teoremalarni hayotiy misollar bilan yetkazishni so rash yoki o quvchilarni doskaga chaqirib uchburchak rasmini chizdirish, ularning uchlari, ularning burchaklari, tomonlari nechta, hayotimizda qanday uchburchak shaklidagi narsalardan foydalanamiz kabi sodda savollar bilan mavzuga qiziqtirish kerak); - O quvchilarga beriladigan savol va topshiriqlar ko proq kundalik hayotimizda uchraydigan misollar olinishi (albatta, mavzuga tegishli yoki yaqin bo lishi shart); - O qituvchi qo gozdagi barcha baholash jadvallarini yig ib borishi kerak. Bu holda keyingi darsglarga topshiriqlarni berish uchun o quvchilar o zlashtirish ko rsatkichlarini aniqlab borish mumkin bo ladi. Xulosa qiladigan bo lsak, o qituvchi asosan rejissor kabi asosiy ishga urg uni kadr ortida berishi kerak bo ladi. Maktabda esa o qituvchi faqatgina kuzatuvchi, darsni tashkillashtiruvchi va boshqaruvchi siymosida aks etgan holda dars jarayoning asosiy ishtirokchilari o quvchilar bo lishi lozim. Mana shu tartibda dars jarayonini olib borgan o qituvchi nafaqat dars samaradorligiga, balki dars mazmunini ochib berishga, o quvchilarni ijodkorlik va erkin fikrlay olishiga hamda darsda do stona muhitni tashkil etishga erishadi. 406

407 Informatikani o qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarni yaratish Informatika darslarida o quvchilarda jamoa ruhini shakllantirishda interfaol usullarning ahamiyati Darslardagi interfaol faoliyat o zaro tushunishni, hamkorlikda faoliyat yuritishni, mustaqil fikr yuritishni, umumiy, lekin har bir ishtirokchi uchun ahamiyatli masalalarni birgalikda yechishga olib keladigan muloqotli aloqani tashkil etish va rivojlantirishni ko zda tutadi. Shu bilan birga, interfaol usullar bo yicha o qitish tashkil etilganda, e tibor berilishi kerak bo lgan yana bir jihat darsga qo yilgan maqsad va vazifaning mazmuni masalasidir. Maqsad va vazifalarning mazmuni o qitishning an anaviy shakllariga qaraganda boshqacharoq xarakterga ega bo lishi lozim. Buni Axborotlarni raqamlar vositasida tasvirlash mavzusi bo yicha tashkil etilgan dars misolida ko rib chiqaylik. Darsning maqsadi quyidagi tushunchalarni berish va o quvchi ongida shakllantirishga qaratilgan: Ma lumot va axborot tushunchasini mohiyat jihatidan ochib berish. Ular orasidagi bog liqlik va farq; Axborotni tasvirlashda raqamlarning ahamiyati va raqamlar yordamida tasvirlashning zarurati; Sanoq sistemasi tushunchasining yuzaga kelishi. Sanoq sistemalarining turlari, ko rinishlari, ular orasidagi umumiylik va bog liqlik; Sanoq sistemalarda arifmetik amallarni bajarish. Amallarni bajarish prinsipining umumiyligi. Bu maqsadlardan quyidagi vazifalar kelib chiqadi: Noan anaviy usullar yordamida o quvchilarda axborot va ularni raqamlar vositasida tasvirlash, sanoq sistemalar haqida tushunchalarni hosil qilish, umumlashtirish va bilimlarni mustahkamlash; O quvchilarning mavzuga doir tushunchalari asosida yakka holda va jamoada mantiqiy fikr yuritish, fikrlarni umumlashtirish va yakuniy fikrga kelishga o rgatish, shakllantirish va rivojlantirish; Interfaol usullardan mos holda dars jarayonida foydalanish va o quvchilarda qiziqishni va faollikni oshirish, shuningdek, kerakli bilimni o quvchilarda hosil qilish va shakllantirish; O quvchilarni mustaqil ravishda bilim olishga o rgatish; O quvchilar bilimini, faolligini va intiluvchanligini umumiy tarzda va xolis baholash. O qituvchi dars jarayonida interfaol usullardan foydalanishdan oldin mavzu bo yicha asosiy tushunchalar haqida ma lumot berib o tadi. Shundan so ng bu tushunchalarni o quvchilar tomonidan mustaqil ravishda o zlashtirishlari, takrorlashlari, kengaytirishlari va mantiqiy fikr yuritishlariga imkoniyat beradi. Bunda interfaol usullarning ahamiyati oshadi. Quyida bunday usullardan uchtasining dars jarayoniga tatbiqini ko rib chiqamiz. Interfaol usullardan biri BТ (Biz tayyor) usulidir. Bu usul yordamida o quvchilar o qituvchining passiv boshqaruvi ostida kerakli bilimlar xaqida 407

408 tushuncha hosil qiladilar, o zlashtiradilar va takrorlaydilar. O quvchilarga quyidagi savollar beriladi va mavzuni o zlashtirganlik darajasi aniqlanadi: 1. Hisoblash texnikasi necha davrni o z ichiga oladi? 2. Kompyuterning asosiy qurilmalari haqida so zlab bering? 3. Mantiqiy ko paytirish amali haqida so zlab bering? 4. Operatsion sistema deganda nimani tushunasiz? 5. Operatsion sistemaning qobiq-dasturi deganda nimani tushunasiz? 6. Windows operatsion sistemasida katologning grafik ko rinishi qanday? 7. Windows operatsion sistemasining qanday afzalliklari bor? 8. Menyu bandlarida qanday shartli belgilar qo llaniladi va ularning vazifalari qanday? 9. Windows ning ish stolida qanday obektlar bo ladi? 10. Тezkor klavishlar bilan ishlashni amalda ko rsatib bering. O qituvchi o quvchilarni bir nechta guruhlarga ajratadi va ularni doira shaklida joylashtiradi. Har bir guruhga savollar beriladi va savollar muhokamasi boshlanadi. Qaysi guruh tayyor bo lsa, «BТ deb aytishadi. Shu zahoti hamma guruhlarda muhokama to xtatiladi. Guruhning bir a zosi tomonidan javob eshitiladi. Agar javob to la bo lmasa yoki noto g ri bo lsa, muhokama yana tiklanadi. Shu tarzda har bir savol guruhlar tomonidan muhokama qilinib, to g ri javob aniqlanadi. Qaysi guruh a zolari ko p to g ri javob berishiga qarab, ular baholanadilar. II. Zanjirli kalit usuli yordamida takrorlagan va o zlashtirgan bilimlarini mustahkamlaydilar. O qituvchi yuqoridagi guruhlarni tarqatib yuboradi va ularni partalar qatorlari bo yicha joylashtiradi (masalan, 3 qator). Yozuv taxtasi o zaro teng qator soni (masalan 3) ga bo linadi. Har bir qatorning birinchi partasidan bir o quvchi (ya ni guruh sardori) ga kalit uchun oq qog oz va maxsus ruchka (flamaster) tarqatiladi va guruh sardorlariga yozuv taxtasida o zining guruhi ishlab chiqargan misol javobini ketma-ket ravishda yozib borishi tushuntiriladi. O quvchi yozuv taxtasini teng 3ga bo ladi (ya ni guruhlar soniga) va har bir guruhga bittadan zanjirli kalit jadval ko rinishidagi (quyida ko rsatilganidek) sxema beriladi (bu sxema o quvchilar soniga qarab tayyorlanishi mumkin): Zanjirli kalit Quydagi sxema ishining natijasini aniqlang: VA YOKI Yechish:Birinchi bosqichda VA elementining krishida 0 va 1 bo lgani uchun chiqishida 10 0 bo ladi.bu 0 ikkinchisi bosqich YOKI elementining kirishiga boradi. Sxemada ko rinib turgandek YOKI elementining ikkinchi kirishiga 1 mos keladi. Natijada YOKI 408

409 elementining chiqishida = 1 hosil bo ladi. Javob: 1. Bu zanjirli kalit quyidagi tartibda yechiladi: Har bir guruh o zi uchun ajratilgan yozuv taxtasida berilgan birinchi ( =?) misolni yechib javobini chiqaradi «kalit» uchun berilgan qog ozga guruh sardori bu javobni qayd etib qo yadi. Guruhdan navbatdagi o quvchi chiqib yuqorida bajargan o quvchi misolining javobini «zanjirli kalit» ning chap tomonidan topadi va ro parasidagi misolni yozuv taxtasida yechadi. Shu tariqa zanjir davom etadi. Qaysi guruh tez va to g ri kalitga ega bo lsa, o sha guruh g olib bo ladi, buning uchun guruh sardoridan kalit ro yxati olinadi va o qituvchi tomonidan tekshiriladi. Natijada hay at a zolari ballarni hisoblaydi, «rassomlar» ishini baholaydi. Ko p ball to plagan guruh g olib deb topiladi. Ғolib guruh a zolar iinformatikadan «5» baho oladilar, har ikkala guruh a zolari rag batlantiriladilar. Bunday sinfdan tashqari tadbirlar o tkazilganda-o quvchilarning bilim salohiyati, fanga bo lgan qiziqishlari yanada ortadi. Bilim, malaka, ko nikmalari shakllanadi va fanning asosiy tushunchalarini farqlay oladilar. O quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etish Kadrlar tayyorlash milliy dasturida, ko p marotaba ilg or pedagogik texnologiyalarni o rganib, ularni o quv muassasalarimizga olib kirish zarurligi uqtirilgan. Keyingi o n yillar ichida yaratilgan, pedagogikaga bag ishlangan adabiyotlarda "Pedagogik texnologiya", "Yangi pedagogik texnologiya", "Ilg or pedagogik texnologiya", kabi tushunchalar ko p uchrab turadi. Shuning uchun ham pedagogik olim va amaliyotchilarimiz ilmiy asoslangan holda pedagogika sharoitiga moslashgan ta'lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta'lim-tarbiya amaliyotida qo llashga intilmoqdalar. Ta'lim texnologiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida maxsus tadqiqotlar olib borishni ko zda tutadi. Bunda, eng avvalo, quyidagilarni aniqlash lozim: - ta'lim texnologiyalarini ilmiy ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish uchun ijtimoiy-pedagogik asoslar mavjudligini aniqlash; - ta'lim majmui sifatida nimani anglatishi va qanday tarkibiy qismlardan tashkil topganligini belgilash; - ta'lim texnologiyasining funktsional majmui jarayon sifatida nimalardan iboratligini aniqlash; - ta'lim texnologiyalari Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maqsadlariga qay darajada to g ri kelishi va uni baholash mumkinligini ko rsatib berish; Ma'rifatli va rivojlangan mamlakatlarda muvafaqqiyat bilan qo llanib kelayotgan pedagogik texnologiyalarni o rganib, xalqimizning milliy pedagogika an'analaridan hamda ta'lim sohasining shu kundagi holatidan kelib chiqqan holda O zbekistonning milliy pedagogik texnologiyasini yaratish lozim. Buning uchun quyidagi jihatlarga amal qilish lozim: 409

410 Birinchidan, taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o rin olishi uchun, aholi ta'limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida eng ilg or pedagogik tadbirlardan foydalanish zarurligi; Ikkinchidan, an'anaviy o qitish tizimi yozma va og zaki so zlarga tayanib ish ko rishi tufayli "Axborotli o qitish" sifatida tavsiflanib, o qituvchi faoliyati birgina o quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib qolganligi; Uchinchidan, fan-texnika taraqqiyotining o ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin ko payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun vaqtning chegaralanganligi; To rtinchidan, kishilik jamiyati o z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan, tobora foydali natijaga ega bo lgan, aniq yakunga asoslangan texnik tafakkurga o tib borayotganligi; Beshinchidan, yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg or bilim berish usuli hisoblangan ob'ektiv borliqqa majmui yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishidadir. Aytaylik, mavzuni ochishda kundalik turmushda ishlatiladigan so zlar talqini va tahlili birgalikda olib borilishi, kommunikativ holatda ish tutishni nazarda tutadi. Bunda axborot manbai-o qituvchi, qabul qiluvchi o quvchi hisoblanadi. Shu bilan birga qabul qiluvchining (o quvchining) motiviga e'tibor kerak. Motivlotincha so zdan olingan bo lib, harakatlangan degan ma'noni anglatadi, demak qabul qiluvchilarda ehtiyoj, istak, mayl, qiziqish va intilish mavjud. Pedagogik neologiya - bolalarni yetaklashda yangiliklar bilan ishlash demakdir. Shu o rinda pedagogik texnologiya haqida. Bilamizki, pedagogik texnologiya so zi fanda 1972-yilda paydo bo lgan bo lib, uning asoschisi yapon olimi G.Sakamatodir. N.F.Talizina fikriga ko ra pedagogik texnologiya belgilangan o quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat. Pedagogik neologiyada 6 ta bosqich bo lib, bular: 1 - bosqich: o rganish, esda saqlash 2 - bosqich: tushunib yetish, o zlashtirganini isbot eta olish 3 - bosqich: tahlil eta bilish, qiyoslash, xulosa chiqarish, o zaro bog lash(ko proq darsda 3 - bosqichdan foydalanish sinaladi) 4 - bosqich: qoida va qonunni anglash va tadbiq etish. 5 - bosqich: sintez hisoblanib, axborotni qo llash, ijodiy qayta ishlab olish. 6 - Bosqich: bahoolish, yangibilimga o tish; O qitish jarayoni va uning natijasi hisoblanib, o quvchida bilim, iqtidor va ko nikmalarning o zlashtirganligini, bilish qobiliyati o sganligi va ular asosida ilmiy dunyoqarash shaxsiy sifatlar shakllanganligi, ularning ijobiy kuchlari va qobiliyatlarining qay darajada rivojlanganligini anglatadi. Dars jarayonida yangi usullar, metodlar, sahna ko`rinishida chiqishlar, she`riy usularda o`rganishi o`quvchi xotirasida yaxshi saqlanadi. Darsning guruhlarga bo`lib musobaqa tarzida tashkil etilishi ham dars samaradorligini oshiradi. Ushbu 410

411 dars ishlanmasida o`quvchilar aqlini charxlash uchun Aqliy hujum, Klaster, Baxtli tasodif, Qora va qizil kartochka usul va metodlaridan foydalanilgan. Dars ishlanmada bugungi kunda umumiy o rta ta lim maktablarida o tilayotgan Paskal dasturlash tilining grafik imkoniyatlarini ochib berishga harakat qilgan. Ushbu dars jarayonida, mavzuni yoritilishida Baxtli tasodif, Qora va qizil kartochka va boshqa usullardan foylanilgan. Internetda ishlashni ta'minlovchi dasturlar mavzusini yoritishda ham Klaster, Aqliy hujum va boshqa bir necha metodlarni qo llagan. O quvchining ma naviy bilimlarini oshirishda internetning ro li va ahamiyati hususida Aqliy hujum metodidan foydalanib, o quvchilardan erkin fikrlar so raladi. IX-sinf Mavzu: Paskalning shakllar chizish operatorlari Darsning ta`limiy maqsadi: O`quvchilarni Paskal dasturlash tilida aylana, doira, to`gri to`rtburchak, kvadrat va elliprs hosil qilish operatorlari bilan tanishtirish. Darsning tarbiyaviy maqsadi: o`quvchilarda o`zaro hurmat, texnikaga bo`lgan qiziqishini va hamkorlik munosabatlarini shakllantirish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: o`quvchilarni o`zini o`zini boshqarishga yo`laltirish, mustaqil fikrlashini shakllantirish hamda hozirjavoblikka o`rgatish. Darsning jihozi: darslik, uslubiy qo`llanma, kompyuter, ko`rgazmalar, tarqatma materiallar, magnit doska, yozuv taxtasi. Darsning turi: yakka va guruhlarda ishlash Darsning metodlasi: Xotira mashqi, Baxtli tasodif, Mustaqil ish, Qizil va qora kartochkalar. Darsning bosqichlari va vaqt taqsimoti: 1 Tashkiliy qism: Ma`naviy daqiqa; 7daqiqa 2 Uy vazifasini tekshirish Baxtli tasodif va Xotira mashqi 8daqiqa usullari 3 Yangi mavzuni yoritish: 20daqiqa a) munozara 5 daqiqa b) mustaqil ish 10daqiqa c) xulosa 5 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash: Qizil 5daqiqa va qora kartockalar 5 Baholash 3 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa 411

412 Darsning borishi: I. Tashkiliy qism: salomlashish, davomatni aniqlash. Ma`naviy daqiqa: bunda dasturlash tillari tarixiga nazar solinadi. (Beysik, Kobol, Paskal, Fortran) II. O`tilgan mavzu yuzasidan o`quvchilar bilimini Baxtli tasodif usulida va Xotira mashqi da dasturlarni bajarish tartibini kuzatib baholash. O`quvchilar ikkitasi doskada Paskal dasturlash tilida dastur tuzishadi. Qolgan o`quvchilarga Baxtli tasodif usuli tarqatma savollari tarqatiladi. Bu tatqatma materiallar ichida o`quvchilardan biriga Yutuq!!! Siz 5 ballga ega bo`ldingiz! yutuq sifatida chiqadi. Xotira mashqi: 1. a) Berilgan ifodani Paskal dasturlash tili alifbosida yozing. y=ax 2 +bx+c y:=a*sqr(x)+b*x+c b) Paskal ekranida siyohrangli nuqta hosil qilish dasturini tuzing. Program aylana; Uses Graph; Var gd, gm: Integer; Begin Gd:=Detect; InitGraph (gd, gm, `d:\tp\bgi`); PutPixel(150,100, Magenta); End. 2. a) Berilgan ifodani Paskal dasturlash tili alifbosida yozing. y=a+b 2 +ad y:=a+sqr(b)+a*b b) Paskal dasturida yashil rangli to`gri chiziq hosil qilish dasturini tuzing. Program togri_chiziq; Uses Graph; Var gd, gm: Integer; Begin Gd:=Detect; InitGraph (gd, gm, `d:\tp\bgi`); SetColor(2);Line(70,100,190,100); End. 1 baxtli tasodif. 1. Qanday dasturlash tillarini bilasiz? Ularni o`rganishdan maqsad. 2. If, Then, Goto operatorlari qaysi dasturda qo`llaniladi? 2 baxtli tasodif. 1. Paskal dasturlash tili qanday yuklanadi? 2. Qanday o`zgaruvcgilarni bilasiz? 3 baxtli tasodif. 1. Paskal dasturida qanday dasturlal tuzish mumkin? 412

413 2. For, To, Do, Downto operatorlari qaysi dasturda qo`llaniladi? 4 baxtli tasodif. 1. Paskal dasturlash tilida oynasi necha qismdan iborat? 2. Masalani kompyuterda yechish bosqichlarini aytib bering? 5 baxtli tasodif. 1. Paskal dasturlash tilida necha xil rang bilan ishlaymiz? 2. Algoritm nima? Algoritmga misollar keltiring? 6 baxtli tasodif. 1. Paskal dasturlash tilida har bir satr qaysi maxsus belgi bilan yakunlanadi? 2. Uses Graph va Init Graph operatorlani qaysi payt qo`llaymiz? 7 baxtli tasodif. 1. Yutuq!!! Siz 5 ballga ega bo`ldingiz! 8 baxtli tasodif. 1. SetColor va SetBkColor operatorlari haqida ma`lumot bering? 2. Concat, Length, Pos operatorlari qaysi miqdorlarda qo`llaniladi? Dastur va Baxtli tasodif usuli xulosalanib, o`quvchilar bilan uyga vazifa mustahkamlanadi. Yangi mavzu: Paskalning shakllar chizish operatorlari Yangi mavzu o`qituvchi tomonidan tushuntiriladi: Biz Paskalda ekranni grafik holatga o`tkazish mavzusida nuqta, to`g`ri chiziq, chiziq va fon rangi operatorlari bilan tanishgan edik. Bugungi darsimizda esa bir nechta shakl chizish operatorlari ya`ni aylana, doira, to'g'ri to'rtburchak, ellips kabi shakllar hosil qilishni o`rganamiz. Bittadan o`quvchilar ko`rgazmalardan foydalanib shakllar chizish operatorlari haqida ma`lumot berishadi. 1 o`quvchi: Circle(X,Y,R) operatori markazi (X,Y) nuqtada va radiusi R ga teng aylana chizadi. Masalan, Circle(250,200,75) operatori markazi (250,200) koordinatali nuqtada va radiusi 75 (piksel)ga teng aylana chizadi. 2 o`quvchi. Rectangle(Xl,Yl,X2,Y2) operatori ekranda yuqori chap burchagi (X1,Y1) koordinatali va quyi o'ng burchagi (X2,Y2) koordinatali nuqtada bo'lgan to'g'ri to'rtburchak chizadi. Masalan, Rectangle(50,50,300,200) operatori chap yuqori va o'ng pastki burchaklari mos ravishda (50,50) va (300,200) koordinatali nuqtalarda bo'lgan to'g'ri to'rtburchak chizadi. Misol. Uses Graph; O`qituvchi: Paskalning ichi bo'yalgan shakllar chizish operatorlari ham bor. Ular yordamida ichi turli rang va usulda bo'yalgan shakllarni hosil qilish mumkin. Paskalda shakl ichini bo'yashning 12 xil usuli (biror rang bilan to'liq qoplash, turli yo'nalishdagi rangli chiziqlar bilan to'ldirish) bo'lib, ular 0 dan 11 gacha butun sonlar orqali ifodalanadi va SetFillStyle(usul,rang) operatori yordamida tanlanadi. 413

414 Masalan, SetFillSlyle(2,4) operaloridan keyin chiziladigan shakl ichi qizil rangli gorizontal chiziqlar bilan to'ldiriladi. 3 o`quvchi: Bar(Xl,Yl,X2,Y2) operatori ekranda yuqori chap burchagi (XI,YI) va quyi o'ng burchagi (X2,Y2) koordinatali nuqtalarda bo'lgan, ichi joriy rang va usulda bo'yalgan lo'g'ri to'rtburchak chizadi. 4 o`quvchi: FillEllipse(X,Y,XR,YR) operatori markazi (X,Y) koordinatali nuqtada X va Y o'qlari bo'yicha radiuslari (eni va bo'yi) mos ravishda XR va YR ga teng, joriy rang va usulda bo'yalgan ellips chizadi. Yangi mavzuga doir Mustaqil ish sifatida dasturlar daftarda va yozuv taxtasida dasturlar tuziladi. Tuzilgan dasturlar qanchalik to`griligini aniqlash uchun kompyuterda tahlil qilinadi. 1 dastur. Ekranning o`rtasida radiusi 90 ga teng bo`lgan ko`k rangli aylana chizing. Program aylana; Uses Graph; Var gd, gm: Integer; Begin Gd:=Detect; InitGraph (gd, gm, `d:\tp\bgi`); SetColor(1); Circle(320,100,90); End. 2 dastur. Ekranda eni 125 va bo`yi 75 ga teng bo`lgan qizil rangli to`rtburchak chizing. Program tortburchak; Uses Graph; Var gd, gm: Integer; Begin Gd:=Detect; InitGraph (gd, gm, `d:\tp\bgi`); SetColor(red); Rectangle(50,50,175,125); End. 3- dastur. Ekranda radiusi 75 ga teng bo`lgan sariq rangli doirani chiziqlar bilan to`ldiring. Program doira; Uses Graph; Var gd, gm: Integer; Begin Gd:=Detect; InitGraph (gd, gm, `d:\tp\bgi`) SetFillStyle(6,14); FillEllipse(150,120,75,75); End. Haq bir o`quvchining daftarda qanday bajarib borilayorganini o`qutuvchi dars mobaynida nazorat qilib boradi va tuzilgan dastur uchun baholab boradi. 414

415 Yangi mavzuni mustahkamlash uchun Qizil va qora kartochkalardan foydalanildi. Bunda qizil tomon to`g`ri mulohaza uchun va qora tomon noto`g`ri mulohaza uchun ko`tariladi: 1. Circle operatori doira chizish uchun qo`llaniladi qora tomon. 2. Bar operatori ichi joriy rangdagi to`g`ri to`rtburchak uchun qo`llaniladi qizil tomon. 3. FillEllipse operatori orqali doira hosil qilish mumkin qizil tomon. 4. Line operatori to`g`ri to`rtbburchak chizish uchun qo`llaniladi - qora tomon. Uyga vazifa: 5 va 8 mashqlar. 5. Ekranni sariq gorizantal chiziqlar bilan to`ldiring. 8. Mos ravishda qizil, sariq va yashil chiroqlari yonib turgan uchta svetafor rasmini chizish dasturlarini tuzing. VIII sinf infomatika Mavzu: Mantiqiy elementlar. Darsning maqsadi: O`quvchilarga mantiqiy elementlar haqida tushuncha berish. 1). Ta`limiy maqsadi: Mantiqiy amallar va sxemalar, mantiqiy elementlar orqali ifodalash bilan ishlashni o`rgatish. 2). Tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarga jamoa bo`lib muammoni hal etish malakasini shakllantirish. Ajdodlarimiz meroslarini asrab avaylab, ular ishlarining davomchilari bo`lish ruhida tarbiyalash. 3). Rivojlantiruvchi maqsadi: O`quvchilarga mantiqiy amallar va sxemalar, mantiqiy elementlar orqali ifodalash asosida malaka ko`nikmalarini hosil qilish. 4). Mafkuraviy maqsad: O quvchilar qalbida ishonlilik, hayotda to gri yo lni tanlay olish, ajdodlardan faxrlanish, g`urur iftixor tuyg`usini oshirish orqali yuksak didli, iymon e'tiqodli, aqlan barkamol, ma'naviyati yetuk komil insonni tarbiyalash. 5). Kasbga yo`naltiruvchi maqsad: o`quvchilar ixtiyoriy kasbni tanlaganda ikkilamchi holatlardan chiqib ketish, kompyuter texnikasiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish. 415

416 Darsning jihozi: 8-sinf informatika darsligi, plakat, texnika vositasi, (kompyuter), chizmalar, rangli qog`ozlar, tarqatmali materiallar, kartochkalar. Darsning uslubi: Noan anaviy dars. Aqliy hujum interfaol mashqlar yordamida o`quvchilar orasida rivojlantiruvchi muhit hosil qilish. Fanlararo bog`lanish : matematika, vatan tuyg`usi, tarix. Darsning shiori: Fikringni jamla to gri yo lni tanla. DTS talabi: mantiqiy elementlar haqida to`liq tasavvurga ega bo`lish;, mantiqiy fikrlashni o rganish malakasiga ega bo`lish. Darsning tashkiliy qismi: salomlashish, sinf va o`quvchilarning darsga tayyorgarligini ko`rib chiqish, navbatchi hisobotini tinglash. Darsning blok chizmasi : Dars bosqichlari Vaqti 1 Tashkiliy qism 2 daqiqa 2 1-Ma`naviy bilim(klaster usuli) 5 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 2-Nazariy bilim. (Aqliy hujum) Yangi mavzuni mustahkamlash va o uvchilarni baholash: 15 daqiqa 4 3-Mustaqil topshiriqlar: a) tezkor mashqlar bajarish; b)tarqatmalar natijalarini o quvchilardan so rash; b) berilgan masala topshiriqlarni hulosalash; Dam olish daqiqasi. v) O quvchilarga mantiqiy fikrlaydigan sovollar berilib, ularning rost yoki yolgon ekanligi aniqlash; 5 daqiqa 5 daqiqa 5 daqiqa 5 daqiqa 416

417 5 O`quvchilarni baholash, dars samaradorligini aniqlash, uyga vazifa berish. 3 daqiqa 1. Ma`naviy bilim. Klaster usulidan foydalanib, Mustaqillik siz yoshlarga nima berdi? - savoliga javob berish o quvchilardan so raladi va doskaga o qituvchi tomonidan tartib bilan javoblar yozib boriladi. Yangi mavzu bayoni: 2-Nazariy bilim. (Aqliy hujum) O qituvchi o quvchilarni darsga jalb etish maqsadida Aqliy hujum metodidan foydalanib, birin-ketin savolar berib, o quvchilardan javob berishni so raydi. O qituvchi: Qani aytinglarchi qanday mantiqiy elementlarni bilasizlar? O quvchi: Mantiqiy ko`paytirish amali. ( VA elementi- A B ) O quvchi: Mantiqiy qo`shish amali. ( Yoki elementi- AVB ) O quvchi:mantiqiy inkor amali. ( Emas elementi- A ) O qituvchi: Juda yaxshi, javoblaringiz to gri. Qani endi, mantiqiy elemenlarning bajarilishini ham izohlab beringchi? Masalan: A rost B yo lg on mulohaza bo lsa, ularning natijasi qanday bo ladi. O quvchi: Mantiqiy ko`paytirish amalida, A rost B yo lg on mulohaza bo lsa, ularning ko paytmasi yo lg on bo ladi. (A B) O quvchi: Mantiqiy qo`shish amalida, A rost B yo lg on mulohaza bo lsa, ularning natijasi rost bo ladi. (AVB) 417

418 O quvchi: Mantiqiy inkor amalida, A rost bo lsa uning inkori yo lg on bo ladi.( A) O quvchi: Mantiqiy inkor amalida, B yo lg on bo lsa uning inkori rost bo ladi.( B) O qituvchi: Mantiqiy mulohaza elementlari qanday qiymatlar qabul qiladi va qaysi raqamlar bilan ifodalanadi? O quvchi: Mantiqiy mulohaza elementlari rost va yo lg on qiymat qabul qiladi. O quvchi: Mantiqiy mulohaza elementlari rost qiymat qabul qilsa, 1 soni, yolgon bo lsa, 0 soni bilan ifodalanadi. O qituvchi: Juda ham yaxshi.qani aytingchi, hayotimizda qanday vaziyatlarda mantiqiy mulohazalar duch kelishimiz mumkin? O quvchi: Gaz pechkasining o chib, yonishi. O quvchi: Avto mashina mator dvigatellarining o chib yonishi. O quvchi: Telivizorning o chiq yoki yoniqligi. O quvchi: Suv jumragini ochganda suvning oqishini va jumrak yopilganda suvning to xtashi. O quvchi: Sfetafor chiroqlarining o chib, yonishi. Yani qizil va sariq chiroqlar yonganda mashina to xtab turishi, yashil chiroq yonganda esa mashinaning yurishi. O qituvchi: Barakalla bolalar, hayotimizda ko plab mantiqiy mulohazalarni, vaziyatlarni uchratishimiz mumkin ekan. O qituvchi: Siz o rganayotgan fanlarning qay birida ko proq mantiqiy elementlardan foydalanasiz va qanday amallarda ishlatiladi. O quvchi: Matematika fanida, mantiqiy elementlardan ko proq foydalanamiz. O quvchi: Bir sonni ikkinchi sondan katta yoki kichchikligini isbotlashda. O quvchi: Tenglamalarni yechishda, tenglamaning birinchi tomonining, ikkinchi tomoniga tengligini isbotlashda. O qituvchi: Juda yaxshi, barcha fikrlaringizga qo shilaman. (O qituvchi tomonidan qo shimcha ravishda ma lumotlar berib o tiladi). Kompyuterning har qanday mantiqiy amali asosiy mantiqiy vositalar (elementlar) yordamida bajariladi. Elementlarning o`zi oddiy elektr sxemalardan iboratdir. Bunda sxema kirish qismiga kelgan signallar argument deyilsa, uning chiqishidagi signallar bu argumentlarning funksiyasi bo`ladi. Sxemaning ma`lum qismida signalning mavjud bo`lishi birni, yo`q bo`lishi nolni ifodalaydi. 418

419 Eng sodda va keng tarqalgan mantiqiy elementlar bilan tanishamiz. Mos tutish sxemasi ( VA elementi). Mantiqiy ko`paytirishni amalga oshiradigan sxema tuzish masalasi qo`yilgan bo`lsin. Bunday sxema ikki A va B kirishga va bitta A ^ B chiqishga ega bo`ladi. Kiruvchi va chiquvchi (natija) signallar elektr impulslaridan iborat bo`lishi kerak. Bunda impuls bo`lishiga 1, bo`lmasligiga 0 raqami mos kelsin. Faraz qilaylik, tok manbasi, lampochka va ikkita ulagichli elektr sxema yig`ilgan bo`lsin. Lampochka yonishini 1 va o`chgan holini 0 deb qabul qilamiz. Bunday sxema mos tutish sxemasi deb ataladi. A x 1 x 2 A va B B ^ Yig`uvchi sxema ( YOKI elementi). Bu sxema kirish signaliga nisbatan kamroq talab qo`yadi. Kirishlardan kamida birida 1 qiymat bo`lgan holda chiqishda ham 1 hosil bo`laveradi. X 1 A x V 2 A yoki B B Yoki mantiqiy amaliga bo`ysunuvchi elektr sxema tok manbasi, lampochka va parallel ulangan ikkita ulagichdan iborat bo`lishi mumkin. Haqiqatan ham, ulagichlardan birini, masalan, X 2 ni ulashimiz bilan chiroq yonadi. Mos tutish sxemasidan farqi o`laroq, bu yerda kirishlardan ixtiyoriy biriga signal tutishi bilanoq chiqishga o`tadi. Shuning uchun mantiqiy semalar yordamida bir nuqtaga turli-tuman tarmoqlar tutashmaydigan qilib kuchlanish uzatish mumkin. Inventor sxemasi ( EMAS elementi). Inventor sxemasini teskari zanjir deb atasa ham bo`ladi. Unda bitta kirish va bitta chiqish mavjud. A A.. 419

420 EMAS mantiqiy amaliga mos keladigan elektr sxema tok manbasi, chiroq va tugmadan iborat. Tok impulse kirishda signal bo`lmagan holda paydo bo`ladi. Haqiqatan ham, tugma bosilda, tutashtirgich tutashgan joydan uziladi, ya`ni kirishda signal yo`q bo`lgan holda chiroq yonib turadi. Demak, chiroq yonishi tugmaning holatiga nisbatan teskari ekan. Qisqacha tarixiy ma`lumot. O`rta Osiyo xalqlari madaniyatini o`rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino ( ) bo`lib, uning ijodida fanning tarkibini tekshirish, ilmlarning tartibini aniqlash, ularni tasnif qilishga e`tibor alohida o`rin egallaydi. Ibn Sino asarlarida ( Kitob ushshifo, Kitob un najot, Donishnoma ) falsafiy bilimlar: mantiq, fizika, matematika, metafizika tartibida beriladi. Bulardan mantiq bilishning metodi, mabjudotni o`rganish, u haqda fikr yuritishning ilmiy usuli sifatida talqin etiladi. Mantiq, - deb yozadi Ibn Sino, - insonga shunday bir qoida beradiki, bu qoida yordamida xulosa chiqarishda xatolardan saqlanadi. Mantiq yordamida inson haqiqiy bilimni yolg`ondan ajratadi va noma`lum narsalarni o`rganadi. U mantiq ilmini tadqiq etishga katta e`tibor beradi, unga maxsus risolalar bag`ishlaydi. Yangi mavzuni mustahkamlash va o quvchilarni baholash: 3-Mustaqil topshiriqlar: a) Teskor mashqlar bajarish: O quvchilarni baholash va mavzuni mustahkamlash maqsadida, Blis usulidan foydalangan holda quyida mantiqiy mulohaza elementlarini bajarish talab etiladi. Oldindan o qituvchi tomonidan tayyorlangan plakat doskaga osib qo yiladi va jadval toldirish bo yicha materiallar oldin tayyorlab qo yiladi. O quvchilar ulardan foydalangan holda, berilgan topshiriqlarni bajarib, jadvallar to ldirilib borishadilar. Bu usul yordamida, o quvchilarni qisqa vaqtda baholash imkonini beradi va mavzuni mustahkamlashga erishiladi. A B A v B A B A B (A v B) (A B) A va B mulohaza yig indisi A va B mulohaza ko paytmasi A mulohaza inkori 420 B mulohaza inkori A va B mulohaza yig indisi inkori A va B mulohaza ko paytmasi inkori

421 1-topshiriq: Birinchi qatordagi mantiqiy mulohaza elementlarini izohlab bering. A B A v B A B A B (A v B) (A B) 2-topshiriq: (A v B) - A va B mulohaza yig indi natijasini jadval boyicha tolg azing.(bunda A va B mulohaza qiymatlar boyicha toldirish talab etiladi). 3-topshiriq: (A B) - A va B mulohaza ko paytma natijasini jadval boyicha tolg azing. 4-topshiriq: A A mulohaza inkori natijasini jadval boyicha tolg azing. 5-topshiriq: tolg azing. B B mulohaza inkori natijasini jadval boyicha 6-topshiriq: (A v B) - A va B mulohaza yig indisi inkori natijasini jadval boyicha tolg azing. 7-topshiriq: (A B) A va B mulohaza ko paytmasi inkori natijasini jadval boyicha tolg azing. Mavzuni o`zlashtirishi uchun tarqatma materiallar. 1-kartochka 1. Mantiq deb nimaga aytiladi? 2. Ixtiyoriy ikkita yoki undan ortiq elementar mulohazalarni to`plab, ular ustida mantiqiy qo`shish amalini bajaring. 2-kartochka 1. Mantiq qanday qiymat qabul qiladi? 2. Ixtiyoriy ikkita yoki undan ortiq elementar mulohazalarni to`plab, ular ustida mantiqiy ko`paytirish amalini bajaring. 3-kartochka 1.Mantiq ustida bajariladigan mantiqiy qo`shish amali haqida so`zlab bering. 421

422 2.Ixtiyoriy ikkita yoki undan ortiq elementar mulohazalarni to`plab, ular ustida mantiqiy inkor amalini bajaring. 4-kartochka 1. Mantiq ustida bajariladigan mantiqiy ko`paytirish amali haqida so`zlab bering. 3. Ixtiyoriy ikkita yoki undan ortiq elementar mulohazalarni to`plab, ular ustida mantiqiy implikatsiya amalini bajaring. 5-kartochka 1. Mantiq ustida bajariladigan mantiqiy kelib chiqish amali haqida so`zlab bering. 2. Ixtiyoriy ikkita yoki undan ortiq elementar mulohazalarni to`plab, ular ustida mantiqiy inkor amalini bajaring. O quvchilar mustaqil bajarish uchun mashqlar: 1. Hosil bo`lgan mantiqiy jadvaldan foydalanib A= yolg on, B= rost, D= rost qiymatlar uchun quyidagi amallarni bajaring: a) A ^ B ^ D; b) A v B v D; d) A v B v D; 2. Agar A=2.3, E=5, D= rost, B= rost qiymatlar qabul qilsa, quyidagi amallarni bajaring; a) (A=E) ^ D ^ B; b) (A>E) ^ B; d) B v (A<E) ^D v B; 3. Quyida keltirilganlarning qaysilari mulohaza bo`la oladi? a) Anvar qayerda? b) Mustaqil - O`zbekiston. d) Bugun kun issiq. e) Uyga qirayotganda oyoq kiyimni yeching. f) Yahna bahor! g) 2 soni to rt sonidan katta. h) havo ochiq. i) Men tongda yuguraman. Dam olish daqiqasi. Quyida keltirilgan iboralar mantiqiy mulahoza bo ladimi? Mantiqiy mulohaza bo lsa, rost yoki yolgon ekanligini ayting. (Teskor savollar) 422

423 1.Termiz shahri Surxondaryo viloyatining markazi soni 25 ga qoldiqsiz bo`linadi sinf o quvchilari 13 yoshda. 4. Sinf xona issiq. 5. Termiziylar yurtida yashaymiz. 6. Alining yoshi Valining yoshidan katta. 7. Norin tumani Surxondaryo viloyatida joylashgan. 8. Termiz shahri, O zbekiston Respublikasining shimolida joylashgan soni 290 ga qoldiqli bo linadi. 10. Al Xorazmiy algoritm asoschisi. Uyga vazifa: O tilgan mavzuni o qib kelish topshiriqni bajarish. 1. Quyidagi munosabatlarni isbotlang: a) (AVB) = AV B ; b) (A^B) = A ^ B; d) ( B) = B 2. Quyidagi misollarda amallarning bajarilishi tartibini aniqlang: a) A ^ B v ( ]D); b) AvBvD^E; d) (AvB)=](A^B); e) (AvB) v ( ] B ) ^ ( ] D); INFORMATIKA FANIGA OID TA LIMIY RESURSLARNI FOYDALANISHDA INTERNET VA ELEKTRON POCHTA XIZMATI INТERNEТТARMOҒI VA UNING AHAMIYaТI Internet tushunchasi; Global tarmoq tushunchasi; Internet tarmog ining tuzilishi; Internetga bog lanish; Тelefon liniyasi orqali Internetga ulanish; Mobil aloqa vositalari yordamida Internetga ulanish; Modem tushunchasi va uning vazifasi; O zbekiston Respublikasidagi Internet tarmog ining rivojlaniish; Internet tarmog ining vazifasi va undan foydalanish maqsadlari. Internet tushunchasi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya ni International Network xalqaro tarmoq va Interconnected networks «tarmoqlararo» degan ma noni anglatadi. U mahalliy (lokal) 423

424 kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo lib, o zining alohida axborot maydoniga ega bo lgan virtual to plamdan tashkil topadi. Internet tarmoqg i, unga ulangan barcha kompyuterlarning o zaro ma lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog ining har bir mijozi o zining shaxsiy kompyuteri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko rib chiqish, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko rgazmasiga qo yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet tarmog i mijozlari bilan shaxmat o ynash mumkin. Global tarmoq tushunchasi. Internet tarmog ining asosiy yacheykalari (qismlari) bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o zaro bog lovchi lokal tarmoqlardir. Internet tarmog i bu global tarmoq vakili hisoblanadi. Internet alohida kompyuterlar o rtasida aloqa o rnatibgina qolmay, balki kompyuterlar guruhini o zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar bironbir mahalliy tarmoq bevosita internetga ulangan bo lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stansiyasi (kompyuteri) Internet xizmatlaridan foydalanish mumkin. Shuningdek, Internet tarmog iga mustaqil ravishda ulangan kompyuterlar ham mavjud bo lib, ularni xost kompyuterlar (host asosiy hisoblash mashinasi) deb atashadi. Тarmoqqa ulangan har bir kompyuter o z manziliga ega va u yordamida dunyoning istalgan nuqtasidagi istalgan foydalanuvchi bilan muloqot qila olishi mumkin. Internet tarmog ining tuzilishi. Internet o z - o zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: texnik; dasturiy; axborot. Internet tarmog ining texnik ta minoti har xil turdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sun iy yo ldosh, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoqning texnik vositalari majmuidan tashkil topgan. Internet tarmog ining dasturiy ta minoti (tarkibiy qismi) tarmoqka ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni ta minlovchi dasturlar. 424

425 Internet tarmog ining axborot ta minoti Internet tarmog ida mavjud bo lgan turli elektron hujjatlar, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir, veb-sayt va hokazo ko rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. Internetning ikkita asosiy vazifasi bo lib, buning birinchisi axborot makoni bo lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir. Internetga bog lanish. Internet tarmog iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola, sun iy yo ldosh aloqasi, radiokanal, ajratilgan kommutatsiyalanmaydigan telefon liniyasi) bo yicha doimiy ulanish, shuningdek kommutatsiyalanadigan, ya ni uzib-ulanadigan ulanish (Dial-ur Power Point, Dial-ur) ko rinishida amalga oshiriladi. Тelefon liniyasi orqali internetga ulanish.internet tarmog iga oddiy telefon tarmoqlari orqali standart modem qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Тelefon liniyasi orqali Internetga ulanishda modem qurilmasidan tashqari maxsus dasturdan (protokol) ham foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Internetga ulanganda telefon liniyasi band qilinadi, seans tugatgandan so ng telefon tarmog i bo shatiladi va unda boshqa foydalanuvchi foydalaniishi mumkin. Internetga ulanishni amalga oshiruvchi dasturning yutug i shundaki, ular Internetga to g ridan to g ri ulanishga imkon beradi. Тelefon liniyasi orqali «Chaqiruv» bo yicha Internetga bog lanish Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayder bilan mijoz o rtasida amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi mantiqiy nom (login) va maxfiy belgi (parol) yordamida Internetga to g ridan-to g ri ulanadi. Mobil aloqa vositalari yordamida internetga ulanish. Internet tarmog iga nafaqat kabel yoki telefon liniyasi orqali simli ulanish mumkin, balki mobil aloqa vositalari yordamida simsiz ulanish ham mumkin. Internet tarmog iga simsiz ulanish kompyuter orqali yoki mobil telefonning o zida amalga oshiriladi. Agar kompyuter orqali Internetga simsiz ulanish kerak bo lsa, u holda kompyuterdan tashqari Internet xizmatlarini taqdim etuvchi operator yoki provayderning simsiz ishlovchi modemi yoki xuddi shu vazifani bajaruvchi mobil telefon apparati zarur. Agar mobil telefonning o zida turib Internetga bog lanish yoki undan foydalanish kerak bo lsa, u holda Internet xizmatlarini ko rsatuvchi mobil operatorning mijozi bo lishingiz va unda GPRS xizmati yoqilgan bo lishi talab qilinadi. Mobil aloqa vositalari yordamida Internetdan foydalanilganda WAP 425

426 texnologiyasi internetdan simsiz foydalanish imkonini beradi. Mobil aloqa tarmoqlarida so rovlarni va ma lumotlarni uzatish uchun GPRS transport xizmatidan foydalaniladi. Modem tushunchasi va uning vazifasi. Modem modulyator-demodulyator so zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Ushbu qurilmaning asosiy vazifasi kompyuterdan olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va qabul qilingan signalni analog shakldan raqamli shaklga qaytarish hamda aloqa kanallari bo ylab uzatishdan iborat. Modem signalni (axborot) telekommunikatsiya kanallar bo ylab uzatishni ta minlaydi. Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmog i orqali bog lanish mumkin. Bunday modemlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi. Modem ichki va tashqi turlarga bo linadi va har ikkalasi ham internetga yoki telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi. Тashqi faks modem Simsiz modem Ichki modem O zbekiston Respublikasidagi Internet tarmog ining rivojlanishi. Respublikamizda milliy Internet-segmentini rivojlantirish bo yicha ishlar O zr Vazirlar Mahkamasining Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to g risida 2002 yil 6 iyundagi 200-son qarori bilan tasdiqlangan yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi ga asosan amalga oshirilmoqda. Respublika telekommunikatsiya tizimlarini modernizatsiya qilish va rivojlantirish bo yicha loyihalarni amalga oshirish natijasida mamlakatimiz 426

427 aholisining keng qatlamlari uchun Internet xizmatlaridan foydalanish borgan-sari engil bo lib bormoqda. Hozirgi vaqtda respublikamizda Internet foydalanuvchilarining umumiy soni 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan 3,5 mln. kishi, ya ni 1000ta fuqarodan 111tasi aloqa liniyalari orqali Internetga shaxsiy kompyuterlari orqali ulanadi. Mobil Internet foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8 mln. kishini tashkil etadi. Respublikamizda AKТni rivojlantirishga bo lgan katta e tibor tufayli Internet tarmog ida milliy resurslar soni yildan yilga ortmoqdan. Hozirgi kunda respublikada.uz domen zonasida ikkinchi darajali domen nomlarini ro yxatga olish bo yicha 7 ta registratorlar faoliyat ko rsatadi: Tomas, Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, VSS, TV-Inform va Simus. Milliy axborot resurslarini rivojlantirish bo yicha Hukumat qarorlari va choratadbirlar rejasini amalga oshirish natijasida.uz Milliy domen zonasidagi domen nomlarining soni yildan-yilga ortmoqda. Jumladan, y. holatiga.uz Milliy domen zonasidagi domen nomlarining soni tani tashkil etdi, yil boshiga nisbatan bo lgan o sish 16%ni tashkil etdi. Ma lumotlarni uzatish, jumladan, Internet tarmog iga ulash xizmatlarni taqdim etuvchi xo jalik yurituvchi sub ektlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi, jamoa foydalanish punktlarining umumiy soni esa 1025taga etdi. Provayder va operatorlarning aksariyat qismi Тoshkent shahrida joylashganligiga qaramay, respublikamizning boshqa hududlari, ayniqsa Samarqand va Buxoro viloyatlarida ham provayder va operatorlar sonining barqaror o sishi kuzatilmoqda. Internet tarmog i vazifasi va undan foydalanish maqsadlari. Internet tarog inig vazifasi internet tarmog i abonetlariga veb-hujjatlarni o qish, elektron pochta, fayl uzatish va qabul qilish, muloqotda bo lish, tarmoqda hujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash xizmatini ko rsatish. Internet tarmog idan axborotlarni almashish, masofaviy ta lim olish, konferensiyalar o tkazish, veb-saytlarni tashkil etish, elektron pochtani joriy qilish, muloqot o rnatish va shu kabi maqsadlarida foydalaniladi. bu ma lum elektron manzilga axborotni elektron usulda uzatish vositasidir. Elektron aloka tushunchasi oddiy aloqa tushunchasiga o xshashdir. Hakiqatdan ham orqali xat jo natishda, siz oddiy xatdagidek satrlarni to ldirasiz, ya ni, yuboriladigan manzil yoziladi (faqat barcha nomlar va manzillar elektron holda bo ladi). Siz xatni «nusxalash» orqali bir necha manzillarga jo natishingiz, xatto xatga faylni «qo shib» yuborishingiz mumkin va hokazo. Elektron xatni jo natishdagi ishlar ham oddiy xatni jo natishga o xshaydi. Siz aloqa serveri (odatda Post Office Protocol) bilan bog lanib, xatni «aloqa bo limiga olib borasiz». Keyin aloka serveri xatni manzillar serveriga uzatadi, u erdan manzili ko rsatilgan kishi xatni «olib ketishi» mumkin. Elektron aloqa orqali ixtiyoriy ma lumotlar: matn, chizma, sxema, diagramma, rasm, jadval, musiqa va boshqalarni uzatish mumkin. Ma lumotlar ko rsatilgan manzilga bir zumda etkaziladi. Ma lumot oluvchi bo lmagan vaqtda aloqa qutisiga 427

428 ma lumotni qayta-qayta uzatish va saqlash imkoniyati mavjud. Elektron aloqa hujjati manzil bo yicha yo llash qoidalariga bo ysunishi va aniq o lchamlarga ega bo lishi zarur. Elektron aloka quyidagi vazifalarni bajaradi: hujjatlarni kiritish va ularni chiqarish; hujjatlarni aloqa qutisiga uzatish; xatolarni tekshirish va to g rilash; dastlab jo natish kurilmalarini ko llash va kabul qilinganligini ta kidlash; foydalanuvchilar bilan ishlash. ELEKТRON POCHТA ХIZMAТI VA UNING IMKONIYAТLARI An anaviy pochta xizmati; Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari; Хabar va pochta qutisi tushunchalari; Хabarlarning turlari; Elektron pochta manzili; Хabarlarni uzatish va qabul qilish; Хabarlarni ko pchillikka yuborish; Spam tushunchasi, spamlarning turlari va ularga qarshi kurashish; Filtrlar va qora ro yxat; Milliy elektron pochta xizmatlari; Хalqaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com; Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish madaniyati. An anaviy pochta xizmati. An anaviy pochta xizmati bizga ma lum bo lgan va har bir shahar va markazlarda joylashgan pochta aloqasi korxonalari orqali amalga oshiriladi. Bunda jo natilishi rejalashtirilayotgan xat maxsus konvertga solinib, yuboruvchi va qabul qiluvchining indeksi, manzili va kimga mo lljallanganligi yoziladi. Shu ma lumotlarga asoslangan holda pochta korxonasi kelgan xatni markaziy pochta korxonasiga yuboradi va u erda saralanib tegishli manzilga eltib berishni ta minlaydi. Kamchiligi shundaki yuborilgan xabar yoki xat manzil uzoqligiga qarab kunlab, oylab borishi, ba zi hollarda umuman etib bormasligi ham mumkin. Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari. Internet xalqaro tarmog ining asosini Electronic mail( )- elektron pochta xizmati tashkil qiladi. Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bo lib, faqat bunda xatni qog ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va so zlarni terib, ma lum elektron yozuv ko rinishiga keltiriladi. Elektron pochta maxsus dastur bo lib, uning yordamida Internet tarmog i orqali dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron manzilga xat, hujjat, ya ni ixtiyoriy ma lumotni tezda (bir necha soniya va daqiqalarda) jo natish va qabul qilib olish mumkin. Elektron pochtaning kamchiligi shundan iboratki, xat jo natuvchi va qabul qiluvchining har ikkalasi ham foylanayotgan kompyuter Internet tarmog iga ulangan bo lishi zarur. 428

429 Хabar va pochta qutisi tushunchalari. Хabar, umuman olganda, foydalanuvchi pochta orqali yuborishi kerak bo lgan ma lumot xisoblanadi va oldindan boshqa dasturda (masalan Word) tayyorlab, keyin elektron pochta orqali jo natishi maqsadga muvofiqdir. Pochta serveri hamo zining matn terish oynachasiga ham ega bulib, xabarni shu oynada yozish mumkin. Pochta qutisi bu foydalanuvchi uchun elektron pochta xizmatini taqdim etuvchi kompyuterda qayd qilingan nomdir. Ushbu nom kompyuter xotirasida papka ko rinishida shakllantiriladi va u o zida kiruvchi va chiquvchi xabarlarni vaqtinchalik saqlaydi. Elektron pochta manzillaridagi elektron pochta manzili belgisidan ) oldin kelgan yozuv pochta qutisi nomini anglatadi. Хabarlarning turlari. Хabarlar turli ko rinishda bo lishi mumkin masalan: matn, grafik, rasm, ovoz va video ma lumotlar. Yuborilishi rejalashtirilayotgan ma lumotlarning hajmi bo yicha ham chegaralanish mavjud. Har bir pochta provayderi o zining siyosatiga ega bo lib bitta xabarning 2, 5, 10Mb hajmgacha bo lgan xabarlarni yuborishni ta minlaydi. Agarda bu hajm oshib ketsa katta hajmdagi xabarlarni Rar yoki Zip dasturlari yordamida arxivlab yuborish tavsiya etiladi. Elektron pochta manzili. Elektron belgisi bilan ajratilgan ikki qismdan iborat, ya ni foydalanuvchi nomi. Elektro manzilga misol tarikasida. tuit@tuit.uz, tuit@inbox.uz larni keltirish mumkin, bu elektron manzillar tuit nomli ishlatuvchining pochta serverida joylashgan pochta kutisi xisoblanadi. Хabarlarni uzatish va qabul qilish. Тashkil qilingan elektron pochta orqali boshqa elektron manzilga xat jo natish ketma-ketligini ko rib chiqamiz: dastlab, mail.ru Web sahifasi ishga tushiriladi va ekranda hosil bo lgan ishchi oynaning Imya darchasida foydalanuvchi elektron manzili va Parol darchasida paroli kiritiladi va Voyti tugmachasi bosiladi. Komu darchasiga xat jo natilishi kerak bo lgan elektron manzil, Kopiya darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jo natilishi kerak bo lsa, o sha manzil, Тema darchasiga xat mavzusi yoziladi. Хat mazmuni pastki bo sh oynaga yoziladi va Otpravit tugmachasi bosiladi. Agar xat to g ri jo natilgan bo lsa, u holda ekranda Uspeshno otpravlen ma lumoti paydo bo ladi. Foydalanuvchi elektron manzil orqali kompyuter xotirasidagi ixtiyoriy fayllarni ham jo natishi mumkin. Buning uchun Prikrepit tugmachasi bosiladi. Agar bir nechta faylni jo natish kerak bo lsa, qolgan fayllar ham shu tartibda tanlanadi. Foydalanuvchi elektron pochtasiga kelgan xatlarni ko rishi uchun Vxodyaщiye buyrug i tanlanadi. Ekranda pochtaga kelgan xatlar ro yxati paydo bo ladi. Unda xat kimdan, mavzusi, pochtaga qachon kelib tushgan va fayl o lchami to g risida 429

430 ma lumot saqlangan. Foydalanuvchi xatni o qishi uchun, Тema bandida sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi. Ekranda xat mazmuni paydo bo ladi. Foydalanuvchi xatni o qishi va agar zaruriyat bo lsa Fayl Pechat buyrug i orqali printerda chop qilishi mumkin. Elektron pochtadagi keraksiz xatni o chirish uchun dastlab u belgilanadi va Udalit tugmachasi bosiladi. o chirilgan fayl Korzinaga borib tushadi. Korzinani tozalash Ochistit Korzina buyrug i orqali amalga oshiriladi. Хabarlarni ko pchilikka yuborish. Ma lum bir sabablarga ko ra bir xil mazmundagi xabarlarni bir necha manzil yoki pochta qutisiga yuborish zaruriyati paydo buladi. Shunda, Komu darchasiga xat jo natilishi kerak bo lgan elektron manzillar ; (nuqta vergul) belgilari bilan ajratiladi, masalan: (tuit@tuit.uz; tuit@inbox.uz; va boshka manzillar), Kopiya darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jo natilishi kerak bo lsa, o sha manzil, Тema darchasiga xat mavzusi yoziladi. Ushbu vazifadan biror elon yoki yangilikni ko pchillikka barobar yuborish uchun foydalaniladi. Spam tushunchasi,spamlarning turlari va ularga karshi kurashish. «Spam» termini yangi mazmunda jonga teguvchi elektron tarqatmalar yoki pochta chiqindilari degan ma noni anglatadi.spamlar 1993-yilda paydo bo lgan. Usenet kompyuter tarmog i administratori Richard Depyu yaratgan dasturdagi xato 1993-yil 31-mart kuni konferensiyalardan biriga ikki yuzta bir xil xat jo natilishini keltirib chiqardi. Uning norozi suhbatdoshlari jonga teguvchi xabarlarga tezda - «spam» degan nom topdilar. «Kasperskiy Laboratoriyasi» tushunchasiga ko ra, spam - bu so ralmagan anonim ommaviy tarqatmalardir. Spam (foydalanuvchi tomonidan so ralmagan axborot) jo natuvchining (spamer) maqsadi va vazifalariga qarab tijorat axborotiga ega bo lishi yoki unga hech qanday aloqasi bo lmasligi mumkin. Shunday qilib, mazmuniga qarab, xabarlarning «tijorat» spami - «unsolicited commercial » (umumiy qabul qilingan abbreviaturasi - UCE) va «notijorat» - «unsolicited bulk » (UBE) turlari mavjud. Anonim: barcha ko pincha aynan yashirin yoki qalbakilashtirilgan qayta aloqa manzili ko rsatilgan avtomatik tarqatmalardan jabrlanadi. Ommaviy: ushbu tarqatmalar aynan ommaviy va faqatgina shular spamerlar uchun haqiqiy biznes hamda foydalanuvchilar uchun haqiqiy muammo hisoblanadi. So ralmagan:imzolangan tarqatmalar va konferensiyalar bizning tushunchamizga kirmasligi kerakligi yaqqol tushunarli. Har bir elektron pochta xizmati o zining foydalanuvchilariga spamdan himoyalanish vositalarini taklif qilishadi. Ya ni spamga taalluqli bo lgan elektron manzillar spam filtriga kiritiladi va ushbu manzillardan kelayotgan spamlar xabarlar vaqtincha saqlanuvchi katalogga avtomatik tarzda joylashtiriladi va 30 kundan keyin o chirib tashlanadi. Filtrlar va kora ruyxat. Filtrlar asosan kelayotgan xatlarni saralash, tartiblash funksiyasini bajaradi. Qora ruyxat esa xat yuboruvchi manzilni maxsus jurnalga kiritib bu manzildan boshqa xat olmaslik maksadida ishlatiladi. Milliy elektron pochta xizmatlari. Хozirgi kunda milliy pochta xizmatlari ham ancha rivojlanib bormokda. O zbekistondagi har bir Internet provayder o zining pochta serveri va xizmatiga ega bulib, asosan o zining mijozlariga xizmat ko rsatadi, ularning ichidan mail.uz, inbox.uz kabilari ochik hisoblanadi va bu tizimdan hohlovchilar bepul foydalanib xat va xabarlar jo natib qabul qilishlari mumkin. 430

431 Хalkaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com. Elektron pochta orqali ma lumot yuborish uchun ikki yo nalish mavjud, bulardan biri bepul elektron pochta xizmati deb yuritilib, undan foydalanish uchun Internetda ma lum bir Web sahifalari mavjuddir. Bular mail.ru, yahoo.som, mail.uz, gmail.com va hokazo. Foydalanuvchi dastlab, pochta manziliga ega bo lishi kerak. Pochta manzilini tashkil qilish uchun InternetExplorer dasturining asosiy oynasiga ushbu Web sahifalaridan biri chaqiriladi va ishga tushiriladi. Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish madaniyati. Hayotdagi etika kabi elektron pochtada ham etika mavjud. Ularning ba zilariga to xtalib o tamiz: - Pochtangizni tez-tez o qib turing. Ko pchillik foydalanuvchilar o z xatlarini faqatgina bo sh vaqtlaridagina o qiydilar. Bu korrespondentlarga nisbatan bo lgan behurmatlikdir. Buning oqibatida siz juda ham muhim bo lgan axborotni qo ldan boy berishingiz mumkin. Foydalanuvchi pochtasini har doim, o z vaqtida o qib borishi lozim. Хatda albatta sarlavha (subject) ko rsatish zarurdir. Bu mijozlarni ortiqcha ishlardan qutqaradi. Хatingizni oluvchini biling va hurmat qiling. Хatni xatosiz yozing. Grammatik va orfografik xatolar bilan yozilgan xat jo natuvchi to g risida yaxshi taassurot qoldirmaydi. Qisqa yozing. Elektron pochtada yozayotgan xatingizni mazmunini qisqa va aniq ko rsata biling. Хatingizdagi xatolar va fikrdan chiqib ketishlik birinchi o rinda xatingizni emas, balki sizning o zingizni xarakterlaydi. O z xatingizni boshqa manzillarga ko chirishlikdan saqlaning. O z xatingizni faqatgina shu xat tegishli bo lgan manzillarga jo nating. Aks holda, xatlarni ko p manzillarga jo natish hamkorlaringizda yaxshi taassurot uyg otmasligi mumkin. Kerak bo lmagan taqdirda o z xatingizga javob va so rovlar yo llamang. Kerak bo lmagan taqdirda «iltimos javob bering» yoki «iltimos xatni tasdiqlang» kabi so rovlarni yo llamang. So rovlarga to liq javob bering. So rovlarga javob berishda qisqa «ha» yoki «yo q«kabi javob bermang. Bu hol xat oluvchida tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Elektron aloqa xatni axborot tarmoqlari orqali foydalanuvchiga etkazishni ta minlaydigan muhim tarmoqli aloqadir. Хatni elektron aloqa yordamida uzatishda manzilning uch xil turidan foydalanish mumkin: shaxsiy hujjatni bir kishi (manzil) ga yuborish uchun; guruhiy hujjatni bir guruh oluvchilarga yo llash uchun; umumiy hujjatni axborot tarmog idan foydalanuvchilarning hammasiga uzatish uchun. Shaxsiy manzillardan xat, hisobotlarni yakka abonentlarga jo natishda foydalaniladi. Yo riqnoma, ko rsatma yoki xabarnomalarni uzatishni guruhiy manzillar bo yicha amalga oshirish kulay. Umumiy manzildan qonunlar, tarmokning ishi hakidagi ma lumotlar, tarmokning yangi imkoniyatlari hakidagi xabarlarni uzatishda foydalaniladi. 431

432 Oddiy elektron aloqaning muhim bir kamchiligi bor, ya ni hujjatni jo natuvchi va qabul qiluvchi kompyuterlar bir vaqtda ishlab turgan bo lishi kerak. Hozirgi tarmoqlarda millionlab kompyuterlar ishlab turibdi. Ularning har biri foydalanuvchiga kulay vaqtda ishlaydi. Agar foydalanuvchi o z joyida bo lmasa yoki boshqa ish bilan band bo lsa, xatni uzatish mumkin bo lmaydi. Bundan tashqari kompyuterlar 24 soat uzluksiz ishlamasligi, buzilishi, mahalliy vaqtning farq qilishi ham bor. Shu sababli elektron aloqa tuzilishiga bir yoki bir nechta aloqa bo limi kiritiladi. Elektron aloqaning bunday tuzilishida barcha xatlar aloqa bo limi vazifasini bajaruvchi ma lumotlar omboriga jo natiladi va unda saqlanadi. So ngra xatlar aloqa bo limidan manzillariga jo natiladi. Katta axborot tarmoqlarida bitta aloqa bo limining bo lishi etarli emas. Bu ma lumot uzatish kanalining zo riqishiga olib keladi. Shuning uchun bunday tarmoklarda bir nechta aloqa bo limi tashkil etiladi. Bu holda kompyuter foydalanuvchidan xatni olgandan so ng, uni eng yaqin aloqa bo limiga jo natadi. Zarurat bo lsa, aloqa bo limlari xatni bir-biriga jo natadi. Тarmokda kerakli sondagi aloka bo limining bo lishi elektron aloqaga ketadigan xarajatni ancha iqtisod qilishga olib keladi. Bundan tashqari, foydalanuvchilar aloqa bo limlari bilan, shuningdek, bir-biri bilan tez aloqaga chiqish imkoniyatiga ega bo ladi. Aloqa bo limi elektron aloqada xatlarni tez va sifatli etkazishni ta minlaydigan barcha vazifalarni amalga oshiradi. Bunday vazifalar qatoriga quyidagilar kiradi: axborot uzatish seanslarini boshqaradi; uzatilgan xatlardagi xatoliklarni tekshiradi va ularni to g rilaydi; xatlarni «talab qilinguncha» saqlaydi; foydalanuvchiga xat kelganligi hakida ma lumot beradi; foydalanuvchiga hujjatni uzatadi; xatlarni ro yxatga oladi va uning hisobini olib boradi; aloqa bo limi va abonentlar manzilini saqlovchi ma lumotnoma ishini qo llabquvvatlaydi; axborotlarni saralash, xatlar so ralganda parolni talab qilish (bir nechta manzil bo yicha yuborilganda), hujjatlarning nusxasini olish kabi xizmat amallarini bajaradi. Elektron aloka ishlashi uchun maxsus bayonnomalar yaratilgan. Hozirgi kunda kuyidagi bayonnomalar qo llanilmoqda: POP (Post Ofice Protocol) aloka xizmatining bayonnomasi (bu bayonnoma eski bo lsada, hozirgi kunda ham ishlatilmokda); SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) ma lumotlarni uzatishning sodda bayonnomasi; IMAP (Internet Message Power Point Protocol) ma lumotlarga kirish internet bayonnomasi. Bu yangi bayonnoma elektron aloqaning HTML formatini qo llab turishni ta minlaydi va bu o z navbatida nafaqat matnli, hatto multimediali axborotlar bilan ishlashga imkoniyat beradi. Elektron aloqa hech qachon oddiy aloka va telefonning o rnini bosa olmaydi. Lekin u kommunikatsiyaning imkoniyatini kengaytiradi. Elektron aloqatizimlarining ko pchiligi elektron xatlarni 100 ta manzilga ham bitta manzilga yuborgandek oson jo natadi. Buning uchun elektron aloka manzili ro yxati yoki hisob nomerlarini tuzib, unga nom berish va xatni kompyuter tizimiga yuklash zarur. Shundan keyin kompyuter xatning nusxasini ro yxatda ko rsatilgan elektron aloqa «qutisiga» avtomatik ravishda yo llaydi. Elektron aloqa orqali xat jo natish uchun uni matnli fayl ko rinishida tayyorlash va internet standartiga mos holda rasmiylashtirish kerak. Хatni elektron aloqa orqali jo natishning umumiy formati sarlavha va bevosita ma lumot uchun mo ljallangan ixtiyoriy matn fayli, rasm yoki dasturdan iborat bo ladi. Elektron xatning standart sarlavhasi kuyidagi ko rinishda bo ladi: 432

433 From: jo natuvchi manzili. To: qabul qiluvchi manzili. Ss: jo natishning boshqa manzillari. Subject: ma lumot mavzusi. Internet tarmog idagi aloqa manziliga misol: Bu erdagi bahodir - elektron aloqa qutichasi egasining nomi, mail aloqa serverining manzili (tashkilot) va uz davlat. Internet tarmog iga millionlab kompyuterlar ulangan. NEC Research Institute ma lumotlariga qaraganda hozirgi kunda internetda 1 milliard 600 milliondan ko proq Web ilovalar mavjud. Har sekundda o rtacha 25 ta yangi saxifa qo shiladi. Тabiiyki, bunday «axborotlar dengizi» da kerakli ma lumotni izlashni o rganish lozim. Тarmoq haqidagi eng yangi axborotni faqat tarmoqning o zidan olishingiz mumkin. Internet provayderini tanlashda internetda ishlash tezligi va sifati provayderga bog liq ekanini inobatga olish kerak. Shu bois provayder tanlashda quyidagilarga e tiborni qaratish maqsadga muvofiq: provayder qanday tarmoqdan foydalanadi; qaysi tarmoq bilan ma lumot almashadi, tarmoqning ma lumotni o tkaza olish qobiliyati; elektron aloqa xizmati ko rsatilishi; aloqa tezligi va sifati, modemga telefon qila olish qobiliyati, provayder modemi turi; bog lanish va ma lumotlarni uzatish tezligi; texnik xizmat ko rsatish; qo shimcha xizmatlar ro yxati va ularning bahosi. Ushbu jihatlari bilan sizga ma qul provayderga kompyuteringizni tarmoqqa ulash taklifi bilan chiqasiz. Respublikamizda 1997 yildan internet xizmatini ko rsatuvchi qator provayderlar o z ishini boshlagan. Hozirgi kunda 40 dan ortiq provayder dan ko proq foydalanuvchiga xizmat ko rsatmoqda. Bu kompaniyalarning ko pchiligi faqat Тoshkentda (hozirgacha) faoliyat ko rsatyapti. Boshqa viloyatlarda ishlayotgan kompaniyalar: UzPAK, Rossia on Line (Samarqand, Navoiy, Andijon), Simus (Farg ona) va boshqalar ham mavjud. Endi internetga oid ba zi tushunchalarning mazmuni bilan tanishib chiqamiz. Mijoz server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dastur. Хuddi server kabi bir kompyuterda bir vaqtda bir nechta mijoz ishlashi mumkin. Shlyuz bayonnomani bir turdagi muhitdan ikkinchi turdagi muhitga o tkazuvchi tarmoq qurilmasi. Kompyuter internetga bog langanda shlyuzdan foydalaniladi. Proxy bir nechta kompyuterning internetga ulanishini ta minlovchi tizim. Proxy server odatda ko p ishlatiladigan resurslarni saqlash imkoniyatiga ega, URL internetga murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo lib, u manzilni ifodalaydi. URL manzilidan ixtiyoriy foydalanuvchi bir vaqtning o zida foydalanishi mumkin. URL ni to liqroq tushunish uchun bir misolni ko rib chiqamiz: Bu URL manzil tarkibiy qismlari quyidagicha: http resursdan foydalanishda gipermatn bayonnomasi ishlatilayotganligini bildiradi. ma lumot joylashgan internet sahifa nomini bildiradi. index.html faylning kompyuterdagi to la nomini bildiradi. Ko pchilik www sahifalar nomlanishi shu sxemaga mos keladi. Ba zan http, ftp yoki gopher turidagi resurslarga murojaat qilinganda, faylning to liq nomi bir qiya chiziq bilan tugallanadi. Bu aniq faylga emas, balki belgilangan katalog ichiga murojaat qilinganda sodir bo ladi. Bu manzilga murojaat qilinganda, kompyuter mazkur katalog va faylga mos standart indeksli faylni beradi. http ning standart indeksli fayli odatda index.html (yoki index.htm) deb ataladi. 433

434 Faraz qilaylik, internetda biror sahifani ochib ko rmoqchisiz. Sahifa manzilini kiritasiz va uni ochasiz. qanday qilib sahifa bir necha daqiqada kompyuteringiz ekranida paydo bo ladi? Bu sahifalarni topish uchun sizning WWW ko rish dasturingiz URL dan qanday farqlanadi? Sahifani topish uchun dastur provayderda joylashgan domen nomlari xizmati dasturlar majmuidan foydalanadi. U DNS deb ataladi va internetni kompyuteringizga o rnatganda kiritiladi. Netscape Windows bilan ishlayotganda sizning TCP/IP bayonnomangiz bu domen nomini sizning serveringizga uzatadi. Domenlar nomi ko pincha com, edu yoki org bilan tugaydi. Ularning ommaviy tus olganlarini misol sifatida kuyida keltiramiz: com tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi; edu o kuv muassasalari uchun ishlatiladi; gov davlat muassasalari uchun ishlatiladi; int xalqaro ma lumotlar uchun ishlatiladi; mil harbiy ma lumotlar uchun ishlatiladi; net internetning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi; org notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi. Internet manzillarida turlicha identifikatorlar ishlatiladi. Kuyida ulardan eng ommaboplarining ro yxatini keltiramiz: Agar domen ichida davlatni izohlovchi identifikatori bo lmasa, bu domen AQSh da ekanligini bildiradi. Internet bilan ishlashni Internet Explorer yoki Netscape Navigator dasturlari ta minlaydi. Ular bilan ishlash juda oson va kulay bo lib, ular bir-biriga juda o xshaydi. Хatlarni bevosita o z elektron pochta qutingizdan jo natishingiz mumkin yoki birorta elektron pochta dasturidan foydalanishingiz mumkin. Masalan, Outlook Express, Тhe bat va boshqalar. Тarmoqning yaratilish omillari Yagona axborot tarmog i yo qligi Milliy resurslarning etarli darajada emasligi Milliy resurslar funksional tizimlashtirilmaganligi Internet tarmog ida agressiv (tajovvuzkor) kontent mavjudligi 434

435 ZiyoNET nima? ZiyoNET ta lim axborot tarmog i O zbekiston Respublikasi Prezidentining O zbekiston Respublikasining jamoat ta lim axborot tarmog ini tashkil etish to g risidagi qaroriga binoan 2005 yil sentabrda tashkil etilgan. Тarmoqning ishchi organi ZiyoNET tarmog ining resurs markazi. O ZBEKISТON RESPUBLIKASI PREZIDENТINING QARORI y. 191 O zbekiston Respublikasining jamoat ta lim axborot tarmog initashkil etish to g risida Quyidagilar belgilansin: Mamlakat maktablari, akademik litseylar, kollejlari, oliy o quv yurtlari, yoshlar tashkilotlari, kutubxonalar, muzeylar va boshqa ta lim, ilmiy va madaniy-ma rifiy muassasalarni xalqaro axborot tarmog iga, shu jumladan INTERNET tarmog iga ulash faqat ZiyoNET tarmog i orqali amalga oshiriladi. Shaxsiy domen nomlarni ro yxatga olish, axborot resurslarini "ZiyoNET" tarmog i Resurs markazining texnologik maydonchasida joylashtirish, saqlash va qo llab-quvvatlash, elektron pochta xizmatlari maktablar, akademik litseylar, kollejlar, oliy o quv yurtlari, yoshlar tashkilotlari, kutubxonalar, muzeylar hamda boshqa ta lim, ilmiy va madaniy-ma rifiy muassasalardagi foydalanuvchilarga bepul ko rsatiladi Missiya Internet tarmog ida milliy axborot ta lim resurslarini shakllantirish va to plash uchun qulay sharoitlar yaratish, AKТni ta lim jarayoniga singdirishga ko maklashish. Vazifalar: 1. Axborot ta lim resurslarini shakllantirish va jamlash uchun texnologik maydon (portalni) yaratish va rivojlantirish. 2. Veb-texnologiyalar vositasida axborot resurslariga keng va xavfsiz bog lanish imkoniyatini ta minlash 3. Yoshlar, o quv muassasalari va aholining boshqa manfaatdor qatlamlarini birlashtiruvchi yagona virtual hamjamiyat yaratish 435

436 Axborot portali Funksional imkoniyatlar Ro yxatdan o tgan foydalanuvchiga rubrika, sayt va bloglarni yaratish va ularni olib borish, pochtani boshqarish huquqlarini berish Portaldagi ma lumotlar ko rinishini foydalanuvchi tomonidan o ziga qulay tarzda sozlash Ommabop yangiliklar tasmalarining qulay taqdim etilishi (RSS-tasma) Тurli servislar uchun yagona avtorizatsiya Saytlar, foydalanuvchilar, maqolalar, rubrikalar ommabopligi statistikasini olib borish Тashabbuskor guruhlar (ZiyoNET yacheykalari) Yo nalish bo yicha yangiliklarni qidirish va joylashtirish Fotoreportajlar yaratish O quv materiallar bankini (Kutubxonalar) yaratish Ko rik-tanlovlarda qatnashish Forumda dolzarb muammolarni muhokama etish ZiyoNET portalini rivojlantirish bo yicha g oyalarni jalb etish va joriy etish 436

437 437

438 WEB sahifa tushunchasi Veb-sahifa tushunchasi va shakli. Internet manzili (URL) bilan bir xil ma noda belgilanuvchi mantiqiy birlik. U veb-saytning tarkibiy qismidir. Veb sahifa biror voqelik, xodisa yoki ob ekt to g risida ma lumotlarni o zida jamlagan ma lumotlar faylidir. Veb serverlar bazasi veb saytlardan iborat bo lsa, veb saytlar esa o z navbatida sahifalardan iborat bo ladi. Fizik nuqtai nazardan u HTML turidagi fayldir. Veb sahifalar matn, tasvirlar, animatsiya va dastur kodlari va boshqa elementlardan iborat bo lishi mumkin. Sahifa statik va dinamik shakllantirilgan bo lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida sahifa mos keladi. Veb-sayt tushunchasi va shakli. Inglizcha site (tarjimasi joy, joylashish) so zining o zbekcha talaffuzi. Umumjaxon o rgimchak to ri ma lum axborotni topish mumkin bo lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil veb-saytning bosh sahifasi manzilini ko rsatadi. O z navbatida, bosh sahifada veb-saytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bo ladi. Veb-sayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari yordamida yaratilib, matn, grafik, dastur kodi va boshqa ma lumotlardan tashkil topgan bo lishi mumkin. Veb-saytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib uning manzil maydoniga kerakli veb saytning manzili kiritiladi. Veb-sayt shaxsiy, tijorat, axborot va boshqa ko rinishlarda bo lishi mumkin. Veb portal tushunchasi. Veb portal(inglizcha portal darvoza so zidan olingan) - bu Internet foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni (pochta, izlash, yangiliklar, forumlar va x.k) ko rsatuvchi yirik veb-sayt. Portallar gorizontal (ko p mavzularni qamrovchi) va vertikal (ma lum mavzuga bag ishlangan, masalan avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan uznet yoki runetga tegishli bo lgan), shuningdek ommaviy va korporativ bo lishi mumkin. Veb saytlarning toifalari va vazifalari. Veb saytlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular biror faoliyat, voqea va xodisa yoki biror shaxsning Internetdagi imidjini yaratadi. Internet tarmog ida mavjud bo lgan saytlarni bir necha xil toifalarga ajratish mumkin: Тa lim saytlari. Bu turdagi saytlarga ta lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari va masofaviy ta lim saytlari kiradi, masalan: edu.uz, eduportal.uz Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga asosan reklama agentliklari va reklamalarni joriy qilish saytlari kiradi. Тijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga internet do konlar, internet to lov tizimlari va internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan: websum.uz, webmoney.ru, egold.com Ko ngilochar saytlar. Bu turdagi saytlarga kompyuter o yinlariga, fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kinonamoyishlarga bag ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz Ijtimoiy tarmoqlar saytlari. Bu turdagi saytlarga tanishish, do stlarni qidirish, anketalarni joylashtirish va o zaro muloqot o rnatishga bag ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru 438

439 Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xo jalik va boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. Internetga resurslarni joylashtirish va ko chirib olish. Axborotni serverga joylashtirish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Masalan Plesk tizimi, FTP kliyent dasturlari yoki veb interfeys orqali resurslarni internetga joylashtirish mumkin. Bunda barcha yuklanayotgan ma lumotlar server kompyuter xotirasidagi ajratilgan joyga joylashtiriladi. Biror ma lumotni internetdagi biror kompyuterga joylashtirish uchun foydalanuvchi albatta shu tizimda qayd qilingan bo lishi shart, aks holda yuklashga ruxsat berilmaydi. Ma lumotlarni yuklab olish veb interfeys orqali yoki maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi. Bunda ko rilgan veb saytdagi ma lumotlarni Internet brouzerning saqlash amali yordamida yuklab olish mumkin. Agar fayl ko rinishidagi ma lumotlarni yuklab olish kerak bo lsa, u holda fayllarni yuklab olishga mo ljallangan maxsus dasturlardan foydalaniladi. Internetda manzil tushunchasi va Internet resurslari manzili. Sahifa, fayl yoki boshqa resursning Internetda joylashishini aniqlovchi noyob manzil URL deb ataladi. Internetdagi manzil odatda quyidagi elementlardan tarkib topadi: resursdan foydalanish protokoli (masalan, ftp://) va domen nomi (masalan, domain.uz). Internetdagi manzil, shuningdek, URL-manzil deb ham ataladi. Kompyuter domen manzilining namunaviy ko rinishi quyidagicha: Odatda, hujjatlarda manzilni anglatuvchi ma lumotlarning tagiga chiziladi. Namunadan ko rinib turibdiki, kompyuter manzili bir necha qismlardan iborat. O ng tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domenning birinchi sathi deb qabul qilinadi, keyingisi (namunada tuit) domenning ikkinchi sathi va hokazo. Internetda manzillar ko p qavatli domen tizimida qurilgan. Birinchi sath domenlar umumjahon mavzular yoki geografik joylar bo yicha nomlanadi. Saytlar nomlari quyidagicha umumiy ko rinishda ifodalanadi: sayt nomi. sayt soxasi. davlat kodi. 439

440 3.3.2.ELEKTRON O QUV QO LLANMA VA USKUNAVIY DASTURLARDAN FOYDALANISH Elektron darslik zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalar yordamida o quvuslubini, mustaqil ta lim olishning samarali usullarini qo llash orqali o quv materiallari va ilmiy ma lumotlarni har tomonlama chuqur o zlashtirilishiga mo ljallangan darslikdir, ya ni oddiy darslikning raqamli ifodasidir. Elektron darsliklar zamonaviy ilmiy bilimlarga asoslanib jamlanganligi va umumlashtirilganligi, ko rgazmalarga boyligi, ta lim oluvchilarning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olganligi, bilimlarni nazorat qilish imkoniyatiga egaligi, asosiy tushuncha va xulosalarning, ta rif, qoida-qonuniyatlarning matnlarini jozibali shakllar va har xil ranglarda berilishi oddiy o quv darsliklardan ajralib turadi. Elektron darsliklar ta lim olishning yangi shakli bo lgan masofadan o qitishning asosi hisoblanadi. U o quv fani, uning biron yo nalishi yoki tarkibiy qismining davlat ta lim standartiga va o quv dasturiga mos holda bayon etilgan mahsulotdir. Elektron darslik axborot kommunikasion texnologiya (AKT) asosida yuqori ilmiy uslubiy darajada yaratilgan fanlardan Davlat O quv Standartiga to liq mos keladigan elektron o quv mahsulot hisoblanadi Elektron qo llanma darslikni qisman yoki to la o rnini bosuvchi yoki uni to ldiruvchi mahsulot bo lib, qo llanma sifatida ta lim muassasalari tomonidan tasdiqlangan mahsulotdir. Elektron dars ishlanmasi darslikning har bir darsiga mo ljallangan mavzuning maqsadi, mazmuni va mohiyatini yoritib beruvchi, AKTning imkoniyatlaridan to liq foydalanib yozilgan matndir. Elektron darslik kitobning o rnini bosa olmaydi va bosishi ham shart emas. Biror badiiy asarning kinosini yaratish yangi janr bo lgani singari, elektron darslik ham darslikning boshqa janri hisoblanadi. Elektron darslik o quv jarayonida oddiy darslikdan ko ra inson miyasining qabul qilish yo llarini, ya ni tovush, emotsional xotiralarni jalb qilib, asosiy tushuncha, qoidalarni, misollarni tushunish va yodga olish jarayonlarini maksimal yengillashtirish uchun xizmat qiladigan AKTning imkoniyatidan to liq foydalanishi kerak. Elektron darsliklar quyidagi toifalarga bo linadi: 1-toifa. O quv materiallari asosan verbal matn sifatida berilib, ular giperilova va glossariyga hamda ikki o lchovli grafiklar, diagrammalar, rasmlarga ega bo ladi. Ular o quv materialining 25% gacha qismini oladi. 2-toifa. O quv materiallari qisman giperilovali va glossariyga hamda 2D grafikli matn shaklida va 3-o lchovli grafikdan iborat bo ladi. Ular o quv materialining 25% gacha qismini oladi. 3-toifa. O quv materiallari matn, 2D grafiklar, video va audio animasiyalar va 3D effektlarga ega bo ladi. Ular o quv materialining 25% gacha qismini oladi. 440

441 4-toifa.Elektron darslik virtual muhitda, zamonaviy tarmoq texnologiyalarni qo llab, o qituvchi bilan kompyuter tarmog i (Internet) orqali bog langan holda masofaviy mashg ulotlar olib borish darajasida yaratilgan bo ladi. Hamma toifalarga tegishli umumiy talablar: -modullar (paragraf va mavzular) ning matni 4-5 monitor ekranidan oshmasligi kerak ( 2 bet); -gipperilovalar 3 bosqichdan oshmasligi ma qul, chunki asosiy mavzudan chiqib ketishi mumkin; -mahsulot tizimi kompyuter texnologiyasi talabiga mos kelishi kerak. Elektron darsliklarda matn qismi chegaralangan bo lishi maqsadga muvofiq bo lgani uchun elektron darsliklar yaratishning prinsip va yondashuvlarga amal qilish kerak. Modullash prinsipi-darslik materiallarini minimal hajmdagi modullardan iborat bo limlarga bo lish. To lalik prinsipi-har bir modulda quyidagi kompanentlar mavjud bo lishi kerak: Nazariy qismi; Nazariy savollar; Misollar; Mustaqil yechish uchun masala va misollar; Modul bo yicha javoblari berilgan savollar; Nazorat ishlari; Yordamchi ma lumotlar; Izohlar. Ochiqlik prinsipi-har bir modulda matnni yangi tushuncha va usullarni o zlashtirishni engillashtiruvchi vizual kadrlar bo lishi kerak. Tarmoqlanish prinsipi-har bir modul gipermatn ilovalar orqali bo shqa modullar bilan bo g langan bo lib, materiallarni o zlashtirish ketma-ketligini nazarda tutadi. Boshqarish prinsipi-kadrlar almashinishini o quvchilarning o zi boshqarishi. Murakkabroq misol va masalalarni ochib, o zini tekshirish mumkin bo lishi. Moslashuv prinsipi- elektron darslik o quv jarayonining ma lum paytdagi o quvchi ehtiyojini qondirishi. To plash prinsipi- yagona elektron majmuada va kutubxonalarda joylashtirish, ularni yangi bo lim hamda mavzular bilan kengaytirish shaklida bajarilgan bo lishi lozim. Kompyuter yordami prinsipi-elektron darsliklardan foydalanilayotdan vaqtda kompyuter yordami olish mumkinligi, ya ni murakkab matematik hisoblar, o z bilimini tekshirish, lugatlardan foydalanish va boshqalar. 441

442 Keltirilgan prinsiplardan shunday hulosaga kelamizki, elektron darslik mustaqil o qish va bilim olishga mo ljallangan. Elektron darsliklar -O qilayotgan materiallarni boshqa usullar (qabul etish yo llari oshirish bilan) qo llash orqali o zlashtirishni yengillashtiradi; -o quvchining talablari, tayyorgarligi va intellektual darajasiga moslashadi; -murakkab hisob-kitoblarda vaqtning tejalishi hisobiga fann chuqurroq o zlashtirishga sharoit tug diradi; -ishning har bir bochqichida o zini tekshirish uchun keng sharoitlar yaratadi; -bajarilgan ishni faylga yoki chop qilishga imkoniyat beradi; -kerakli tushuntirish, takrorlash va yordamchi materiallarni takror-takror beradi. Elektron darsliklar -turli masalalarni echishda kompyuter yordamini ishlatish hisobiga vaqtni tejashi mumkin; -o quvchilarga mashg ulotlarni kompyuterlarda mustaqil ishlar shaklida o tishi mumkin; -murakkab hisobli nazorat ishlari kompyuter yordamida tekshiriladi. Avtomatlashtirilgan ishchi joyi (AIJ) bu har qanday muassasa, tashkilot yoki ishlab chiqarish korxonasi oldiga qo yilgan topshiriqlarni bajarishda ishtirok etadigan, axborotlarni qayta ishlash jarayonlarini bajaruvchi hisoblash texnikasi vositalari bilan ta minlangan har bir bo limning ishchi joyidir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining 3-bosqichida barcha bosqichdagi ta lim jarayonlarini kompyuterlashtirish va axborotlashtirish, ta lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish ko zda tutilgan edi. Unda Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlash va kompyuter tarmoqlari negizida ta lim jarayonlarini axborot bilan ta minlash rivojlanib boradi.fan va ta limning nashriyot bazasi rivojlantiriladi, o quv, o quv-uslubiy, ilmiy, qomusiy adabiyotlar va ma lumotnomalar bilan ta minlashning barqaror tizimi shakllantiriladi deb yozilgan. Shu maqsadda maktablarda ham ko p bo limlarning AIJ yaratish mumkin. Misol uchun o quv bo limi ishlari, buxgolteriya, kutubxona ishlarining avtomatlashtirilgan ishchi joyi yaratish mumkin. Xalq ta limi Vazirligi tomonidan katta e tibor maktablarni to liq kompyuterlash (bu ham AIJ) va kutubxona ishlarini avtomatlashtirishga qaratilgan. Kutubxonani avtomatlashtirish bu kutubxona faoliyatining barcha ko rinishlariga zamonaviy axborot texnologiyalari AKT ni qo llash bo yicha olib boriladigan ilmiy, loyihaviy, texnik va tashkiliy tadbirlarning majmuasidir. Bunday ishlarning bajarilishi natijasida avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlari 442

443 yaratiladi. Kutubxona xodimlari va kitobxonlarning ish joylarida kompyuterlar va ularga ulangan terminallar o rnatiladi, ya ni avtomatlashtirilgan ish joylari yaratiladi. Shunga o xshagan har xil fanlardan yaratilgan elektron darsliklar, test o tkazadigan dasturlar ham AIJ o xshash, ya ni fanni o qituchi o rgatmaydi, kompyuter orqali o quvchining o zi o rganadi yoki testni o qituvci o tkazmaydi, kompyuter o tkazib, o quvchining bilimini baholab beradi. Test o tkazadigan dasturlar har xil bo ladi va ulardan foydalanish, ularni ishlatish texnologiyalari ham har xil bo lib, dastur bilan qo shib beriladi. Odatda har qanday dasturlarni ishlatish texnologiyalari iloji boricha ommabob, hamma ishlata oladigan, kerak joyda dasturning o zi ma lumotlar, izohlar beradigan, har bir tugmachalarning vazifalarini aytib beradigan qilib tuziladi. Misol uchun quyida mutaxassislik fanlari bo yicha yaratilgan elektron darsliklardan o quv jarayonida foydalanishni ko rib o tzmiz. Umumta lim maktablari uchun «Ona tili 6-sinf», «Ona tili 7-sinf», «Kimyo 7- sinf» elektron darsliklaridan foydalanish. Elektron darslik ishlashi uchun kompyuterga qo yiladigan minimal talablar Kompyuterga: 1. Protsessor Pentium II (666 MHz va undan yuqori). 2. Bo sh joy (Qattiq diskda) 350 Mb. 3. Operativ xotira 32 Mb. 4. Videokarta SVGA. 5. ТarmoQ platasi (Тarmoqda axborot almashish uchun o rnatilgan va sozlangan bo lishi zarur) 10 mb/c va undan yuqori. Operatsion tizim va dasturiy ta minotga: 6. Operatsion tizim Windows 98/Me/NT/2000/XP. 7. Flash Player: Flash Player 8 va undan keyingi versiyalar. 8. Videokodeklar DivX 5.05 va undan keyingi versiyalar. 9. Internet Explorer: Internet Explorer 4 va undan keyingi versiyalar. 10. Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi Firebird 2.0 va undan keyingi 443

444 versiyalar 11. Тasvirlar va 3 o lchamli modellar ustida ishlash DirectX 8 va undan keyingi versiyalar. ELEKТRON DARSLIKNI O RNAТISH ТARТIBI ELEKТRON DARSLIKNI ni kompyuterga o rnatish uchun dastavval elektron darslik yozilgan kompakt diskni kompyuter CD diskovodiga o rnating va o rnatish dasturi ishga tushishini kutib turing. ELEKТRON DARSLIK ni o rnatish jarayoni CD diskda videorolik shaklida batafsil yoritilgan, mazkur rolik yordamida ELEKТRON DARSLIK ni o rnatish jarayoni bilan bevosita tanishish mumkin. O rnatish dasturi bir nechta bosqichdan iborat bo lib, dastlab quyidagi oyna hosil bo ladi. Eslatma: ona tili 6-sinf, ona tili 7-sinf, kimyo 7-sinf elektron darsliklari uchun o rnatish tartibi bir xil. Bu oynada elektron darslikni o rnatishdan avval bajarilishi lozim bo lgan ishlar ketma-ketligi ko rsatilgan. O rnatish jarayonini davom ettirish uchun oynaning pastki qismidagi Davom tugmasini bosing va keyingi bosqichga o ting. Bu bosqichda elektron darslikning kim uchun o rnatilayotganligini aniqlab olish zarur. Agar elektron darslikni o qituvchilar uchun mo ljallab o rnatilayotgan bo lsa O qituvchi uchun aks holda O quvchilar uchun bandi belgilanadi va keyingi bosqichga Davom tugmasi yordamida o tiladi. 444

445 Bu bosqichda elektron darslik o rnatiladigan papkani aniqlash lozim. O rnatish dasturining o zi o rnatish uchun kompyuterda o rnatilgan operatsion tizimga mos holda dasturlar o rnatiladigan papkani tavsiya qiladi. Elektron darslikni boshqa papkaga o rnatish uchun Tanlsh tugmasi bosiladi va kerakli papka tanlanadi. Bundan tashqari bu oynada elektron darslikning qancha bo sh joy talab qilishi va kompyuterda qancha bo sh joy borligi haqidagi ma lumotlarni ham ko rish mumkin. Keyingi bosqichda Yorliqlar papkasi ga o tish uchun Davom tugmasini bosish zarur. Bu Yorliqlar papkasi oynasida elektron darslikning Pusk menyusida joylashishi lozim bo lgan papka nomi tanlanadi. Bu erda o rnatish dasturi elektron darslikning mazmuniga mos yorliqlar papkasini tavsiya qiladi. Keyingi bosqichga o tish uchun Davom tugmasi bosiladi va O rnatishni boshlash oynasi faollashtiriladi. 445

446 Bu oynada, avvalgi bosqichlarda kiritilgan ma lumotlar to g riligiga ishonch hosil qilinsa O rnatish tugmasini bosiladi va keyingi O rnatish bosqichiga o tiladi, aks xolda Qaytish tugmasi yordamida avvalgi bosqichlarga qaytib ma lumotlarga zarur o zgartirishlar kiritiladi. Navbatdagi o rnatish bosqichida elektron darslikning fayllarini kompyuterga o rnatish jarayoni kuzatiladi va jarayon tugaguncha kutib turish tavsiya qilinadi. O rnatish jarayonini bekor qilish (to xtatish) uchun Bekor qilish (Cancel) tugmasi bosiladi. O rnatish jarayoni tugagandan so ng keyingi yakunlash bosqichi faollashadi va o rnatish jarayoni tugaganligi haqida ma lumot beradi. 446

447 Oxirgi yakunlash bosqichida Yakunlash tugmasi bosiladi va elektron darslikni o rnatish jarayoni amalga oshiriladi. Agar kompyuterda elektron darslikning ishlashi uchun talab qilinadigan ma lumotlar omborini boshqarish tizimi va boshqa dasturlar o rnatilmagan bo lsa elektron darslikni o rnatish jarayoni tugagandan so ng ularni o rnatish dasturi ishga tushadi. Qo shimcha dasturlarni elektron darslik yozilgan CD diskdagi Soft papkasidan ham o rnatish mumkin. O QIТUVCHI UCHUN ELEKТRON DARSLIKDAN FOYDALANISH ТARТIBI. ELEKТRON DARSLIKNI ISHGA ТUSHIRISH. O qituvchi uchun elektron o quv darsligini ishga tushirish uchun Windows ish stolida mos yorliq faollashtiriladi va ishga tushiriladi yoki Pusk menyusidan Programmы. Kimyo 7 sinf. Kimyo 7sinf Programmы. Ona tili 6 sinf. Ona tili 6 sinf Programmы. Ona tili 7 sinf. Ona tili 7 sinf buyruqlar ketma-ketligi tanlanadi. 447

448 ELEKТRON DARSLIK ning TARMOQNI IZLASH DASTURI Elektron darslikni o quvchilar uchun komponentasi o rnatilgan bo lsa, birinchi marta ishga tushirilganda dastur tarmoqdan o qituvchi komponentasini izlab topishga harakat qiladi. Agar o qituvchi kompyuterini avtomatik tarzda izlab topa olmasa, quyidagi rasmda tasvirlangan dastur ishga tushadi va tarmoqdagi kompyuterlar ro yxatidan o qituvchi kompyuterini tanlashni taklif qiladi. Bu oynadagi tugmalarning tavsifi quyidagicha: Tarmoqdagi kompyuterlarni izlash tugmasi sizning kompyuteringizga ulangan barcha kompyuterlar ro yxatini yuqorida ko rsatilgan oynaga chiqaradi. Qabul qilish tugmasi tanlangan kompyuterda elektron darslikning o qituvchi dasturi o rnatilganligini tekshirib ko radi. Agar tanlangan kompyuterda elektron darslikning o qituvchi dasturi o rnatilgan bo lsa, ma lumotlar ombori parametrlari sozlanadi va oyna yopiladi, aks holda quyidagi shaklda ma lumot paydo bo ladi va sizga ro yxatdan o qituvchi kompyuterini o rnatishni taklif qiladi. Izoh: Bu xabar o qituvchi kompyuteri o chirilgan holatda ham chiqishi mumkin. Tarmoqsiz ishlash tugmasi o qituvchi kompyuteri o chirilgan holatda vaqtinchalik tarmoqsiz ishlab turish imkoniyatini beradi. ELEKTRON DARSLIK FOYDALANUVCHILARINI RO YXATGA OLISH OYNASI Elektron darslikni ishga tushirilganda birinchi bo lib elektron darslik haqida qisqacha ma lumot beruvchi videorolik hosil bo ladi, ishni boshlash uchun ekranning pastki qismidan Boshlash tugmasini bosish zarur. 448

449 So ngra ro yxatga olish oynasi hosil bo ladi. Bu oyna yordamida o qituvchi (yoki o quvchi) ismi, familiyasini ro yxatdan tanlaydi, tegishli parolni kiritadi (o quvchilarda parol bo sh bo lishi ham mumkin) va Qabul qilish tugmasi yordamida elektron darslikning ishini boshlashi mumkin. Agar o qituvchi tanlangan bo lsa elektron darslikda kengroq ma lumotlar (metodik ko rsatmalar va boshqa ma lumotlar) ni ham ko rish mumkin. Elektron darslikning ro yxatga olish oynasida 3 ta rejim mavjud. O qituvchilar ro yxati: Sinf, guruh, ism familiyalar ni tanlab, parolni kiritgan holda elektron darslikda ish boshlanadi. Bunday holatda elektron darslikda foydalanuvchi bajargan har bir harakatning, ya ni o qigan har bir mavzusining, topshirgan har bir test nazoratining hisobotini olib boradi. O quvchilar ro yxati: Ism familiyalarni tanlab, parol ni kiritgan holda elektron darslikda ish boshlanadi. Bunday holatda elektron darslik o qituvchiga darslarni o qitish bo yicha metodik tavsiyalar berib boradi. Anonim kirish: Bu holatda elektron darslikda foydalanuvchi bajargan ishlari hisoboti olib borilmaydi va ma lumotlar bazasida saqlanmaydi. Qabul qilish tugmasi bosilgach: agar kiritilgan parol to g ri bo lsa yoki anonim kirish tanlangan bo lsa elektron darslikning mundarijasi hosil bo ladi. Bekor qilish tugmasi elektron darslikning ishini yakunlaydi. ELEKТRON DARSLIK ning MUNDARIJASI Elektron darslik mundarijasining umumiy ko rinishi quyidagi rasmda keltirilgan. Mundarija oynasi ochilganda avvalo Bo limlar (Boblar) ro yxati keltiriladi. Biror bo lim tanlangandan so ng o sha bo limga tegishli mavzular ro yxati ochiladi. Mavzular ro yxati ko rinib turgan holatda oynaning yuqori qismida boshqarish tugmalari paydo bo ladi. Ularning vazifalari quyidagicha: 449

450 # Bo limlar ro yxatini ko rish rejimi. * Avvalgi bo lim mavzulari ro yxatini ko rish. i>keyingi bo lim mavzulari ro yxatini ko rish. Mundarijada kerakli mavzu tanlanganda elektron darslikning asosiy ishchi oynasi hosil bo ladi. Elektron darslikning mundarijasidan kerakli bo lim tanlanganidan so ng elektron darslikning asosiy ishchi oynasi hosil bo ladi. 450