O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI

Transcription

1 O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI INFORMATIКA. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan amaliyot ishlarini bajarish uchun uslubiy ko rsatmalar 2-qism

2 TOSHKENT 2006 Tuzuvchilar: Ganieva T.I., Boboxanova V.Yu.,Yuldasheva M.T.,Karimova N.O., Juraeva Sh.T., Akbarova Sh.A. Informatika. «Informatika. Axborot texnologiyalari» fanidan amaliyot ishlarini bajarish uchun uslubiy ko rsatmalar (2-qism) / Tuz: va boshqalar. Tosh. dav. texn. un-ti.- Toshkent, 2006, 61 b. Bu uslubiy ko rsatmada, TURBO PASКAL algoritmik tilida ma lumotlarning fayl toifasini, paskalning grafik imkoniyatlari, WINDOWS amaliyot (operasion) tizimining ilova dasturlari WORD, EXCEL, POWERPOINT, COREL DRAW, ACCSES, INTERNET bo yicha amaliy ishlar keltirilgan. Har bir amaliy ishning tavsifi qisqacha nazariy qismga ega bo lib, ishning mohiyati mazmuni va dasturini tuzish yoki mashqlarni bajarish oydin misol orqali ifodalangan. Ushbu uslubiy ko rsatmalar «Informatika. Axborot texnologiyalari» fanidan amaliy ishlarini o tkazishda kunduzgi ta lim olayotgan talabalar uchun tavsiya etiladi. Shu bilan birga magistrlar, aspirantlar, o qituvchilar va PASKAL algoritmik tilini mustaqil o rganayotganlar ham undan foydalanishlari mumkin. «Informatika» kafedrasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy-metodik kengashi qarori asosida nashr эtildi. Taqrizchilar: 1. Islom universiteti «Axborotlar texnologiyasi va boshqarish» kafedrasi mudiri, t.f.n. Ikromova X.Z. 2. Toshkent davlat texnika universiteti «EA va XT» fakulьteti «Avtomatlashtirilgan tizimlari va hisoblash texnikasining dasturiy ta minoti» kafedrasi dosenti, t.f.n. Gaibnazarov T. Toshkent davlat texnika universiteti,

3 1 AMALIY ISh Paskal tilida fayl toifasidagi ma lumotlar bilan ishlash Ishdan maqsad: 1. Paskal tilida fayl tirlarini o rganish. 2. Paskal tili dasturiy vositalari yordamida fayllarni tashkil qilish va undagi ma lumotlarni qayta ishlash. Nazariy qism Paskalda fayl toifasi orqali dasturda ishlanayotgan kattaliklar tashqaridan olinishi mumkin, natija esa tashqi muhitga uzatilishi mumkin. Turbo Paskalda 3 xil fayl mavjud: 1) toifali (komponentali) 2) toifasiz 3) matnli. Кomponentalari toifasi aniq bo lgan fayllar toifali bo ladi va ularning komponentalari ko rsatilishi shart: X:file of integer {butun sonlar fayli} Y:file of char; {belgili fayllar} Z:file of real; {mantiqiy fayllar} Bu yerda file of xizmatchi so z. Кomponentalar toifasi berilmagan bo lsa ular toifasiz fayl de-yiladi va ularni tavsiflashda elementlar toifasi ko rsatilmaydi, faqat File xizmatchi so zidan foydalaniladi. Data: file; file_1, file_2: file; Bu fayllar sonli ma lumotlar kabi o zida belgili, qatorli ma lumotlarni ham saqlaydi. Bu fayllarni tashkil etuvchilarini o qib ham yozib ham bo lmaydi. Matnli o zgaruvchilarni matnli fayllar bilan ishlashda ishlatiladi. Bunday o zgaruvchilar text so zi qo shilishi bilan ishlatiladi. 3

4 Turbo Paskal muxitida fayl bilan ishlashdan oldin faylning fizik va mantiqiy nomlarini bog lash lozim. Bu alohida Assign prosedurasi yordamida bajariladi. Bu prosedurani chaqirilganda fayl o zgaruvchisi va to liq fayl nomi (faylning fizik nomi, faylning tashqi (doimiy xotirada saqlangan yo li)) ko rsatiladi. Assign (x, C:\IN ) Bu erda, x fayl o zgaruvchisi IN faylning fizik nomi (faylning tashqi (doimiy) xotirada saqlangan yo li ko rsatiladi). Fayldagi ma lumotlarni tezkor xotiraga o qish uchun prosedura RESET(f)- qaysi f-fayl o zgaruvchisi, u faylning mantiqiy nomini belgilaydi, u mantiqiy faylni tashqi fayl (fizik) o rtasida vositachi bo lib, undagi ma lumotlarni o qish uchun tayyorlanadi, ya ni ko rsatkichi faylning birinchi elementiga keltirilib qo yiladi. RESET(f,a) qaysi a-o zgaruvchi (fayldagi kataloglarni dasturga kiritish). Lekin bu proseduralarni REWRITE prosedurasi bajarilgandan keyingina ishlatish mumkin, ammo bir vaqtning o zida bitta fayldan unga ma lumot yozish uchun va undan ma lumotlarni o qish uchun foydalanib bo lmaydi. Faylga ma lumotlarni yozish uchun quyidagi proseduralardan foydalaniladi; REWRiTE(f); faylga ma lumot yozish uchun diskda fayl ochish WRITE(t,a); ochilgan faylga ma lumotlarni yozish. Turli maksadda ochilgan barcha mantiqiy fayllar albatta yopilishi shart va Close(f) proseduralarni ishlatiladi bunda axborot uzatishning barcha kanallari yopiladi. Shunday qilib, bu proseduralar tezkor va tashqi xotiralarda ma lumotlarni almashtiradi va amaliyot tizimi yordamida bu prosess boshqariladi. Dasturda fayllarni qayta ishlashda funksiya va prosedura qo llaniladi. Butun sonli fayl yaratib, unda toq raqamlar sonini ko rsating 1 Mashq Program Tok; {Dastur sarlavxasi} var F: file of integer; {o zgaruvchilarning berilishi} n,s,i,: integer; begin assign (F, MMM. dd ); rewrite(f); 4

5 for i:=1 to N do {takrorlanishni berilishi} End. begin readln (a); {komponentni berilishi} write (f,a); end; close(f); {faylga yozish} RESET (F); S:=0; {faylni o qish uchun ochish} WHILE NOT EOF (F) do {komponentaning takrorlanishni o qish} Begin Read (f,a); If odd (a) then S:=S+1; {toqlikni tekshirish} End; Writeln (S); Close (f); {faylni yopish} {natijani chop эtish} {dasturni tugatish} Shuni ta kidlash lozimki, foydalanuvchi komponentalarni soni aniq bo lgan yaratilgan fayllardan ma lumotlarni o qishda funksiya toifasi mantiqiy bo lib, fayl oxirini aniqlashda EOF funksiyasi ishlatiladi. EOF (f) qaysi f-fayl o zgaruvchisi. 2 Mashq Belgidan iborat fayl berilgan. Har bir 3 tadan keyingi belgini chiqaring. Program FSYMB; Const n=20; Var F1: file of char; Ch: char; I,S: integer; Begin assign (F1, FFF.dat ); Rewrite(f1); FOR i:=1 to n do Begin 5

6 End; Close(f); End. Readln (Ch); Write (F1, Ch); RESET (F1); While not EOF (F1) do Begin read (F1,Ch); IF ORD (Ch mod 3)=0 then S:=S+1; End; Writeln( S=,S); Close (f1); Toifalashgan fayldan matnli (tekst) fayllarni farqi, ular ASCII kodlaridan tashkil topgan va qatorlarga ajratilgan bo ladi. Matnli fayllarda nafaqat faylning yakunida fayl oxiri belgisi, balki har qatorning yakunida maxsus qator oxiri belgisi qo yiladi, o qish uchun READLN(F, ST) prosedurasi ishlatiladi. Bu yerda F fayldan simvollar qatorini o qish prosedurasi. WRITELN(F, ST) эsa faylga simvollar qatorini yozish. Fayl oxirini aniqlash funksiyasi EOF (F) dan tashqari, fayldagi joriy qatorning oxirini aniqlaydigan EOLN (ST), fayl ko rsatkichi qator oxiriga o rnatilgan funksiyaning qiymati 1-true ga, aks xolda 0-False ga teng bo ladi. 3 Mashq Matndagi a harflar sonini aniqlash. PROGRAM TB; Var FCHAR: text; SSYMBOL,I: integer; SYMBOL: char; SYM:STRING; Begin assign (FCHAR, C:\CHFILE.txt ); Rewrite(fCHAR); FOR I:=1 TO 10 DO BEGIN 6

7 READ(SYM); WRITELN(FCHAR,SYM); END; CLOSE(FCHAR); Ssymbol:=0; WHILE not EOF (FCHAR) do WHILE not EOLN (FCHAR) do Begin READ (FCHAR, symbol); If symbol= a OR symbol= A Then ssymbol:= ssymbol+1; End; WRITELN ( ssymbol=,ssymbol); CLOSE (Fchar); END. Topshiriq: Shu matnli fayldagi belgilar sonini aniqlang. Topshiriqlar: 1. Butun sondan iborat fayl berilgan. Boshqa faylga 5 tadan keyingi sonlar nusxasi ko chirilsin. 2. Bir bo lim ishchilari haqida quyidagi ma lumotlar berilgan: ishchi familiyasi, mutaxassisligi, ishchi haqi, ish staji. Quyidagi maьlumotlar asosida ish staji 10 yildan ortiq bo lgan ishchilarga 50 foizda mukofot puli ajratilsin. Shu ishchilar ro yxati mukofot mikdori ko rsatilgan holda yangi fayl qilinib, natija yangi faylga yozilsin. 3. Matnli fayldagi «I» xarfli so zlar sonini aniqlang. («Siz informatika fanini yaxshi ko rasizmi»). SINOV SAVOLLARI. 1. Paskal tilidagi toifali faylni boshqa ma lumotlar toifasidan farqi nima? 2. Paskalda qanday fayllar toifasi bor? 3. Toifali yoki ma lumotli fayllarda ishlash jarayoni qanday bo ladi. 7

8 2 AMALIY ISh Turbo paskalning grafik imkoniyatlari Graph moduli Ishdan maqsad: Foydalanuvchi modullarini yaratish.dinamik chizmalar hosil qilishda Paskal tilining imkoniyatlarini o rganish. Ishni bajarish tartibi: 1. Nazariy qism bilan tanishib chiqing. 2. Foydalanuvchi modulini yaratishni o rganing va ozingiz modul yarating. 3. Dinamik tasvir hosil qiluvchi dastur tuzing. Foydalanuvchi modullarini yaratish. TP foydalanuvchilarga, ya ni bizga shaxsiy modullar yaratish imkonini beradi va bu modullari foydalanuvchi modullar deb yuritiladi. Umumiy holda modul quyidagi tarkibga ega: UNIT <modul nomi>; interface... <ochiq tavsiflar bo limi>... implementation... <Yopiq tavsiflar bo limi>... begin... <initsalizatsiya bo limi>... end. Modul UNIT xizmatchi so zi bilan boshlanib, modul nomi yoziladi. So ngra interfeys bo limi <interface> xizmatchi so zi bilan ochiladi. Bu 8

9 bo limda berilgan modulni tashkil etuvchi o zgarmas, o zguruvchi,protsedura va funktsiyalar tavsiflanadi, ya ni e lon qilinadi. O zgaruvchilarning nomi va toifasi, protsedura va funktsiyalarning sarlavhasi keltiriladi. Lekin bu protsedura va funktsiyalarning tanasi, o zgaruvchilarning qiymatlari <implementation> xizmatchi so zi bilan boshlanuvchi yopiq tavsiflar bo limida yoziladi. Bu bo lim "ishchi bo lim" deb yuritiladi. Bu bo limda protsedura va funktsiyalarning to liq tarkibi keltiriladi. Shuning uchun <Interface> bo limida berilgan protsedura va funktsiyalarning sarlavhasi "ishchi bo lim" dagi sarlavha bilan mos kelishi shart. Initsializatsiya bo limi begin va end so zlari orasida joylashib, agar begin so zi yozilmagan bo lsa, u holda initsializatsiya bo limi ham yo q hisoblanadi. Initsializatsiya bo limida boshqarish asosiy dasturga uzatilishidan oldin bajariladigan operatorlar joylashadi. Biron-bir modul ishlatilayotgan dastur bajarilganda bu modulning Initsializatsiya bo limi(agar u mavjud bo lsa) dasturning asosiy tanasi bajarilishi oldidan chaqiriladi. Bir necha modullar ishlatilganda ularning initsializatsiya bo limi USES operatorida ko rsatilgani bo yicha chaqiriladi. Quyidagi misol orqali berilgan sonlarni saralovchi SORT prosedurasi tavsiflangan kichik bir modulni yaratishni ko rib chiqamiz. unit Stydy; interface{ ochiq tavsiflar bo limi} const n=100; type massiv=array[1..n] of integer; Procedure Sort(a:massiv;n:integer; var b:massiv); implementation {Yopiq tavsiflar bo limi} Procedure Sort(a:massiv;n:integer; var b:massiv); Var c,i,j:integer; begin for i:=1 to n do for j:=i+1 to n do if a[i]>a[j] then begin c:=a[i]; a[i]:=a[j]; a[j]:=c; 9

10 end; for i:=1 to n do b[i]:=a[i]; end; { initsializatsiya bo limi yo q} end. Modul Turbo Paskalda STUDY.PAS faylida saqlanishi kerak. Faylning nomi modul nomi bilan bir xil bo lishi kerak. Modul kompilyatsiyadan o tgandan so ng STUDY.TPU nomli fayl hosil bo ladi. Qu yidagi misolda STUDY modulining Sort prosedurasi ishlatiladi. USES STUDY; Const n=100; Type massiv=array[1..n] of integer; Var A,b:massiv; k,i:integer; Begin Readln(k); For i:=1 to k do readln(a[k]); Sort(a,k,b); For i:=1 to k do writeln(b[i]); end. Graph modulining dinamic tasvir chizich imkoniyatlari. Graph modulining yana shunday protseduralari mavjudki, ular yordamida chizmalarni ekran bo ylab harakatga keltirish mumkin. Statik chizmalarni harakatga keltirishning bir necha usullari bor. Ulardan biri harakatlantirishni takrorlanish buyrug i orqali tashkil qilishdir. Ikkinchi usul ekranda chizilgan tasvir joylashgan sohani massiv ko rinishida eslab qolib va uni maxsus protseduralar yordamida ekranning kerakli nuqtasiga ko chirishdir. Quyida bu protseduralar keltirilgan: ImageSize(X1,Y1,X2,Y2) - ekranning chap yuqori nuqtasi(x1,y1) o ng pastki nuqtasi(x2,y2) koordinatadagi to g ri to rtburchakli sohasini saqlash uchun kerak bo lgan xotiraning o lchamini baytlarda olish. 10

11 GetImage(X1,Y1,X2,Y2,Area) -xotiraning berilgan Area maydonida to g ri to rtburchakli tasvirni saqlaydi. Bu protsedurada Area - tasvir saqlanadigan joyning manzilini saqlaydigan o zgaruvchi. PutImage(X,Y,Area,Mode) -ekranning berilgan joyiga tasvirni chiqaradi. Bu protsedurada (X,Y) -xotiraning Area maydonidagi tasvirdan nusxa ko chiriladigan ekran maydonining ixtiyoriy nuqta koordinatasi. Mode -tasvirni ekranga chiqarish holati. Har xil holatlar uchun quyidagi konstantalar kiritilgan: Const: NormalPut=0;{ mavjud tasvirni ko chirish} XorPut=1;{ olib tashlovchi YoKI(XOR)} OrPut=2;{mantiqiy YoKI(OR)} AndPut=3;{mantiqiy VA(AND)} NotPut=4;{mantiqiy inkor(not)} Quyidagi dastur GetImage, PutImage protseduralarini va ImageSize funksiyasini ishlatgan holda tasvir chizilgan to g ri to rtburchakli sohani eslab qolib va ekranning berilgan joyiga berilgan holatda chiqaradi (tasvir harakatga keladi): uses Crt,Graph; var Gd,Gm,Size:integer; P:pointer; begin Gd:=Detect; InitGraph(Gd,Gm,' '); {ekranning (0,0,40,40) sohasida tasvir chiziladi} SetFillStyle(10, LightGreen); Bar(0,0,40,40); Rectangle(0,0,40,40); {Size o zgaruvchisi ekranning(0,0,40,40) sohasini saqlash uchun kerak bo lgan xotiraning o lchamini baytlarda qabul qiladi} Size:=ImageSisze(0,0,40,40); {P ko rsatkichli o zgaruvchi xotiraning Size da ajratilgan sohasiga murojaat qiladi} GetMem(P,Size); 11

12 { ekranning (0,0,40,40) sohasi o zgaruvchi ko rsatayotgan xotiraning sohasida saqlanadi} GetImage(0,0,40,40,P^); {saqlangan tasvir ixtiyoriy klavisha bosilmaguncha tasodifiy koordinatadagi nuqtalarga chiqadi} repeat PutImage(Randome(GetMaxX),Random(GetMaxY),P^,NormalPut); until keypressed; Readln; CloseGraph; end. SINOV SAVOLLARI. 1. Modul tushunchasi. Modullarning ishlatish zaruriyati. 2. Foydalanuvchi modullari. 3. Dinamik tasvirlar hosil qilish uchun ishlatiladigan proseduralar. 12

13 3-AMALIYoT IShI WORD matn muxarriri. Formula, jadval va diagrammalar yaratish. Ishdan maqsad: Formula tahrirchisi yordamida turli matematik formulalar yozish va jadval, diagramma yaratishni o rganish. Topshiriq: Berilgan mashqlarni ma lumot tizimidan foydalangan holda ketma-ket bajaring. 1-mashq. MICROSOFT EQUATION formula tahrirchisi. 1.WORDni ishga tushirib, yangi hujjat yarating va quyidagi matnni kiriting: «Microsoft Wordda murakkab formulalarni kiritishda Microsoft Equation komponentidan foydalaniladi. Equation Editor redaktorining bir muncha to liq va kuchli laxjasi - bu MATH TYPE formula tahrirchisidir. Bu tahrirchi qator qo shimcha imkoniyatlarga ega.» 2.Formula yozish uchun kursorni matn oxiriga olib keling va Vstavka tavsiyanomasidan Ob ekt buyrug ini tanlang. Vstavka ob ekta darchasidan Sozdanie buyrug ini belgilang, Misrosoft Equationni tanlang va «OК» tugmasini bosing. 1-rasm. Formula redaktorining uskunalar paneli. Ekranda ikki qatorli formulalar paneli (1-rasm) xosil bo ladi. Yuqori qatoridan 150 dan ortiq matematik simvollarni tanlash mumkin. Quyi qatorda maxsus simvollarni (kasr, integral, summa va xokazo) tanlash mumkin bo lgan shablonlar berilgan. Formula panelidan simvollarni tanlab va o zgaruvchi va sonlarni kiritib quyidagi formulani yarating: x 1 cos( x) 5x 3 y i 1 (7 3) 2 7 3x x 3x 11 cos( x) 4x 13

14 3. Formula tahrirchisi holatidan hujjatning ixtiyoriy qismida sichqonchani bir marotaba bosib chiqib keting. 4. COS(X) funksiyasini SIN(X) ga almashtiring. Buning uchun yozilgan formula ustida sichqonchani ikki marotaba bosing. Darchada formula paneli xosil bo ladi. Topshiriqni bajarib bo lgandan so ng Wordga qaytish uchun hujjat ustida sichqonchani bosing. 2-mashq. Jadval yaratish. Hujjatning ixtiyoriy joyiga yangi bo sh jadvalni qo yish uchun quyidagilarni bajarish lozim: 1. Кursorni hujjatning jadval qo yiladigan joyiga o rnating. 2. Tablisa Dobavit tablisu buyrug ini tanlang. Xosil bo lgan dialog darchasida jadval ustun va qatorlari sonini kiriting. «Shirina stolbsa» maydoniga ustun kengligini (sm larda) kiriting. Agar Avto tanlansa sahifa kengligi ustun soniga teng qilib bo linadi. 3. «OК» tugmasini bosing. Hujjatga tez jadval qo yish uchun standart uskunalar panelidan Dobavit tablisu tugmasini tanlang va sichqoncha yordamida kerakli qator va ustunlarni ajrating. 14

15 Jadvaldagi ustun va qatorlarning kengligini sichqoncha yordamida o zgartirish mumkin. Bunda ustun yoki qator chegarasiga sichqoncha keltiriladi va ikkiyoqlama strelka belgisi paydo bo lgandan so ng sichqonchani bosib turib istalgan tomonga suriladi. Matn kursor turgan katakdan boshlab kiritiladi. Ixtiyoriy katakka kursorni qo yish uchun kerakli katakda sichqoncha bir marotaba bosiladi yoki yo naltiruvchi klavishalar yordamida istalgan joyga ko chiriladi. Bir necha kataklarni birlashtirish uchun, avval kataklar belgilab olinadi va sichqonchaning o ng klavishasi bosiladi. So ngra kontekst menyudan «Ob edinitь yacheyki» tanlanadi. Кatakni bo lish uchun avval kursor bo linadigan katakka o rnatiladi va kontekst menyudan «Razbit yacheyki buyrug i tanlanadi. So ngra katakni bo linish soni qator yoki ustun bo yicha ko rsatiladi. Jadvaldagi matnni yo nalishini o zgartirish uchun kursor kerakli katakka o rnatiladi va sichqonchani o ng klavishasini bosib menyudan Napravlenie teksta tanlanadi. So ngra kerakli yo nalish tanlanadi. 4. Quyidagi jadvalni yarating. Кomplekt Nomi Narxi (ming sum) 2001y. 2002y. 2003y. Celeron Celeron Celeron Diagramma ilmiy texnik hujjatlarda keng ishlatiladigan ma lumotlarning qulay ko rinishidir. Microsoft Graph-2000 Microsoft Word matn tahrirchisiga 15

16 diagramma yaratish uchun ulangan dasturidir. Microsoft Word ikki usulda hujjatda diagramma yaratish imkoniyatini beradi. Birinchi usulda avval ixtiyoriy diagramma qandaydir jadval baza ma lumotlari asosida yaratiladi. So ngra baza ma lumotlari aniq jadval ma lumotlari asosida tahrirlanadi va avtomat sur atda diagramma ham o zgaradi. Ikkinchi usulda aniq jadval ma lumotlari asosida diagramma yaratiladi. Berilgan jadval (2-rasm) asosida diagramma quring. 1. Jadvalni ajratish uchun jadval maydoniga sichqonchani qo yib Tablisa Vыdelit Tablisa bajaring. Buferga jadvaldan nusxa ko chirish uchun Pravka Кopirovat buyrug ini bajaring. 2. Baza diagrammasini qo yish uchun Vstavka Ob ekt Diagramma Microsoft Graph-2000 buyrug ini bajaring. Diagramma yonida uning baza jadvali ochiladi. 3. Qator va ustunlarni chap yuqori kesishish katagida sich-qonchani bir marotaba bosib baza diagramma ma lumotlarini ajrating. 4. Pravka Vstavit buyrug i yordamida baza jadvali ma lumotlarini o zingizning jadval ma lumotlaringiz bilan almashtiring. Jadval ma lumotlari asosida diagramma o zgarganiga ahamiyat bering. 5. Diagrammada qurilish sohasini ajrating. Buning uchun sichqonchani o ng tugmasini bosib kontekst menyudan Tip diagrammы buyrug ini tanlang. Dialog oynasidan mos diagramma turini tanlang. 6. Tip diagrammы dialog oynasini yoping. Нархи й й й. Йиллар 3-rasm. Diagramma. Celeron 333 Celeron 405 Celeron 433 SINOV SAVOLLARI. 1. Matn prosessorlarining asosiy vazifasi nima? 2. Microsoft Word matn prosessorining imkoniyatlarini xarakterlang. 16

17 3. Microsoft Word ni qanday yuklash usullari mavjud va har birini afzalligi hamda kamchiligi haqida to xtaling. 4. Word hujjat darchasida эlement ajratish usullarini aytib bering. 5. Matn abzasi deb nimaga aytiladi va u gapdan nimasi bilan farqlanadi? 6. Hujjatni sahifalash holati (Rejim razmetki stranisы) hujjat strukturasi holatidan qanday farqlanadi va qanday holatlarda sahifalashni ishlatish maqsadga muvofiq bo ladi? 7. Qanday qilib Microsoft Word yordamida hujjatdagi belgi, so z, abzaslar sonini bilish mumkin? 8. Hujjatni bosmaga chiqarishda quyida keltirilgan usullar qanday imkoniyatlari bilan bir-biridan farq qiladi? a) Standart uskunalar panelidagi «Pechatь» uskunasini sichqoncha yordamida belgilash; b) Fayl menyusidagi «Pechatь» buyrug i. 9. Microsoft Word da jadval yaratishning qanday imkoniyatlari bor? 10. Qanday qilib jadval katagi o lchami, katak ma lumotining formati, matni ixtiyoriy katakka kiritish o zgartiriladi? 4 AMALIY ISh 17

18 Microsoft PowerPoint bilan ishlash Ishdan maqsad: Microsoft PowerPoint dasturida slayd va taqdimot (prezentasiya) ishlarini bajarish imkoniyatlaridan foydalanishni o rganish. Topshiriqlar: 1. Nazariy qism bilan tanishing. 2. Microsoft Offise dasturidan Microsoft PowerPoint dasturini ishga tushiring. 3. Slayd yoki taqdimot (prezentasiya) uchun hujjat formatini tanlash. 4. Microsoft PowerPointda hosil qilingan hujjatni saqlang. 5. Nazorat savollariga javob bering. Nazariy qism Hozirgi zamon amaliyotida turli seminarlar, konferensiyalar, yangi mahsulotlarni e lon qilish yoki yangi xizmat turlari bilan tanishtirish uchun taqdimot (reklama) ishlaridan keng foydalanilmoqda. Bu hol ayniqsa, o quv jarayonlarida ommalashgan. Taqdimot (prezentasiya) so zi inglizchadan «presentation» tassavvur qilmoq ma nosini anglatib, ma lum temadagi slaydlar yig indisidan iborat. Asosan grafoproektorlar yordamida ekranda kattalashtirib namoyish qilish uchun mo ljallangan 35 millimetrdagi slaydlar va yupqa plyonkalar ishlatiladi. Oxirgi vaqtlarda kompyuter ekraniga ulash mumkin bo lgan suyuq kristallik panellar ham keng tarqalgan. Bunday taqdimot ishlari qiyin kechadigan jarayon bo lib, bir qancha dasturlar yordamida, masalan, Harvard Graphics va Lotus Freelance bilan amalga oshiriladi. Bularning ichida PowerPoint dasturi ancha ommalashgan hisoblanadi. Bu dastur orqali matnlar, diagrammalar, standart ko rsatmalar turli ko rinishlarda, ajoyib dizayn shablonlari va namunalari orqali tashkil etiladi. PowerPoint orqali taqdimot bu ekranda ko riladigan va tarqatma materiali bo la oladigan ma ruzalar matni yoki ma ruza rejasi slaydlar yordamida tayyorlanib, ularni yupqa plenkalarda, oddiy qog ozlarda va 35 millimetrli slaydlarda yoki to g ridan-to g ri kompyuter ekranida namoyish qilish mumkin. Slaydlarda axborotlarni istalgan shaklda va ko rinishdagi matnlar, grafika, jadval va diagrammalar shaklida tashkil etish mumkin. PowerPoint dasturini ishga tushirish. 18

19 Bu dastur Microsoft Offise dasturlar majmuiga mansub bo lib, Pusk- >Programmы->Microsoft PowerPoint bo limidan ishga tushiriladi. Power- Point dasturi ishga tushishning bir necha turlarini taklif эtadi: taqdimot namunalari orqali, oddiy taqdimot orqali yoki taqdimotning avtomasteri orqali. Кeraklisi tanlab olinadi va OК tugmasi bosiladi (1-rasm). Bundan tashqari ilgari yaratilgan taqdimot ko rinishi mavjud bo lsa, uni Открыть документ bo limidan ishga tushirsa bo ladi. PowerPoint dasturi orqali hosil qilingan fayllar.ppt kengaytmali bo ladi. 1-rasm. PowerPoint ni ishga tushirish POWERPOINT DASTURIDA ISHLASH REJIMI PowerPoint dasturi axborotlarni turli ko rinishlarda namoyish qilish imkoniyatini beruvchi dasturdir. Bu dastur bir necha ish rejimiga ega bo lib, axborotni oddiy yoki uning strukturasini ko rish, unga turli izohlar berish, uning grafigini ko rish yoki slaydini yaratish uchun qulayliklar yaratilgan. Unda asosan: oddiy (обичный), strukturali (структурный), slaydlar (слайдов), slaydlarni saralash (сортировшик слайдов) va slaydlarni namoyish qilish (по-каз слайдов) ish rejimlari mavjud. 19

20 Oddiy (обичный) rejimda PowerPointda oddiy ish rejimi uch bo lakdan iborat bo ladi: strukturalar bo lagi, slaydlar bo lagi va izohlar bo lagi. Strukturalar bo lagida taqdimot ishlarini tashkil qilish mumkin. Unda matn grafikasiz ifoda qilinadi va ro yxatlar, abzaslar va slaydlar matni ko satiladi. 2-rasm. Barcha slaydlarni ketma-ket joylashtirish (miniatyura shaklida) Slaydlar bo lagida slaydlar formatlash imkoniyati bilan birga namoyon bo ladi. Ulardan ba zilariga rasmlar, ovozlar, hattoki kliplardan parchalar joylashtirish mumkin. Slaydlar ketma-ketligi эkranning o ng tomonidagi yurgich (prokrutka) yordamida siljitiladi. Izohlar bo lagida esa, ma ruzachi uchun kerak bo ladigan yoki eshituvchilar uchun axborotlar yozilgan bo lishi mumkin. Slaydlarni saralash ish rejimida PowerPoint oynasida barcha slaydlar baravariga miniatyura ko rinishida namoyon bo ladi (2-rasm). Bu rejim slaydlarni qo shish, ulardan keraksizini olib tashlash yoki joylarini almashtirish imkonini beradi. Taqdimot slaydlarini istalgan vaqtda ko rish mumkin. Bu Pokaz slaydov rejimida amalga oshiriladi. Bu ish repetisiya yoki auditoriya oldida namoyish эtish uchun bajariladi. Agar u animasiyalar orqali va slaydlar ketma-ketligi bilan katta эkranda namoyish эtilsa maqsadga muvofiq ish bo ladi. Slaydlar ketmaketligi sichqoncha (mause) bilan boshqariladi. Ish rejimlarini asosiy menyudagi Vid bo limidan yoki ekranning o ng pastki burchagida ko rsatilgan belgichalar orqali o rnatish mumkin. Slaydlar ish rejimi har bir slaydni alohida-alohida ko rish va uning ustida ishlash uchun juda qulay, shuning uchun taqdimot ishlarini tashkil etish asosan shu rejimda olib boriladi. 20

21 Taqdimot ishlarini namunalar (shablon) orqali bajarish PowerPoint dasturida taqdimot ishlarini biror namunaviy ko rinishda bajarish mumkin. Buning uchun turli namunalar ro yxati berilgan. (3-rasm). Ulardan keraklisi tanlab olinadi va OК tugmasi bosilsa, barcha taqdimot ishlari shu formada, ya ni bezaklar asosida olib boriladi. Bezaklarni istalgan vaqtda almashtirish imkoniyati bor. 3-rasm. Slaydlarni yaratishda namunalardan foydalanish Slaydlarni tashkil etishda menyuning Vid bo limidagi Obrazes slaydov va Obrazes zagolovkov bo limlaridan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo ladi. Bu bo limda slaydlar namunasi, turi, yozilishi, shrift razmeri, abzas parametrlarini o rnatish yoki o zgartirish mumkin. Bundan tashqari, PowerPoint sahifasida biror grafikani yoki rasmni o zimiz chizib tashkil qilishimiz ham mumkin. Buning uchun Risovanie instrumentlar panelidagi asboblardan foydalaniladi. Bu bo limdan foydalanish bizga Microsoft Word bo limidan tanish. Bu erda faqat ba zi bir maslahatlar bilan cheklanmoqchimiz. Agar ellips shakli bilan aylana, to g ri to rtburchak shakli bilan kvadrat, yoy shakli bilan aylana yoyini chizish kerak bo lsa, bu shakl belgilari Shift tugmasi bilan, agar ularni olib tashlash uchun belgilash kerak bo lsa 21

22 sichqonchaning tugmasi Shift bilan yurgiziladi. Buni Ctrl+A yordamida ham bajarsa bo ladi. Agar gorizontal yoki vertikal to g ri chiziq chizish kerak bo lsa, to g ri chiziq shakl belgisini Shift tugmasini ushlab chizish kerak. Agar slaydlarga biror formula orqali axborot kiritish kerak bo lsa, menyudagi Vstavka bo limidan Ob ekt punktiga kiriladi. Undan Microsoft Equation 3.0 punkti yordamida formulalar redaktori chaqiriladi va kerakli formulalar kiritiladi. Yana taqdimotga qaytish uchun Fayl bo limidagi Vixod i vozvrat v prezentasiyu punktidan foydalaniladi. Taqdimot ishlarida jadvallardan va diagrammalardan foydalanish Кo pincha axborotlarni jadvallar ko rinishida aks ettirish qulay bo ladi. Buni PowerPoint da ham amalga oshirsa bo ladi. Buning uchun Sozdat slayd (slayd yaratish) bo limidan foydalaniladi (4-rasm). Кeyin эsa Vstavka tablisы bo limidan jadvallarning qator va ustunlar soni ko rsatiladi va OК. Ishlatilgan jadvallarning formatini o zgartirish kerak bo lsa, menyudagi: Format, Tablisadan foydalaniladi. Bunda Granisы, Zalivka, Nadpisь yordamida jadvallarning parametrlarini ham ko rsatish mumkin. Microsoft Word dasturida tuzilgan jadvallardan PowerPoint dasturida xam foydalansa bo ladi. Bu vazifa quyidagi ketma-ketlikda bajariladi: Wordda tuzilgan jadval qora rangda ajratiladi (menyuning Tablisa bo limidan Vыdelitь tablisu). Pravka bo limidan Кopirovatь yoki Ctrl +C tugmasi bosilib, ajratilgan jadvalning nusxasi buferga olinadi. PowerPoint dasturi ishga tushiriladi va jadval o rnatilishi kerak bo lgan soha tanlanadi. Кeyin Pravka bo limidan Spesialnaya vstavka komandasi beriladi. Bu bo limdan Ob ekt Dokument Word tanlanadi va Vstavit yoki Svyazat bosiladi va OК. Xuddi shu tartibda PowerPoint dasturida Microsoft Excel dasturida tayyorlangan jadvallardan yoki diagrammalardan ham foydalansa bo ladi. Buning uchun Microsoft Exceldan diagrammasi ko chiriladigan slayd tayyorlanadi. Diagrammalarni slaydga joylashtirish uchun sichqoncha ikki marta bosiladi. Эkranda qaysi jadvalning diagrammasi qurilishi kerakligi ko rinadi. (5- rasm). So ngra shu diagramma slaydga joylanadi (6-rasm). 22

23 4-rasm. Slayd yaratishda jadvallardan foydalanish 5-rasm. Microsoft Excelda tayyorlangan jadval Bundan tashqari slaydlarda tashkiliy diagrammalardan ham foydalansa bo ladi (7-rasm). Buning uchun slayd namunasini tanlaganda Organizasionnaya diagramma bo limi tanlanadi. Diagramma tayyor bo lganidan so ng Fayl bo limidagi Vixod bosiladi. 6-rasm. Taqdimot slaydiga ilova qilingan diagramma 23

24 7-rasm. Tashkiliy diagramma. ANIMASIYA ISHLARINI TASHKIL ETISH Slayd tashkil эtilganidan so ng uni o zimiz xohlaganimizcha ko rinishda va ovozda namoyish эtishimiz mumkin. Bu menyudagi Pokaz slaydov bo limidan Nastroyka annimasii punkti orqali boshqariladi. Bu bo limda Vremya, Effekti, Effekti v diagrammax, Эffektы vosproizvedeniya punktlari mavjud bo lib, animasiya ishlarini boshqarish uchun ishlatiladi. Avvalo, slayddagi har bir ob ekt animasiya ishlariga qo shilishi kerak. Uni sichqoncha orqali yoki avtomatik ravishda qancha vaqt oralig ida boshqarilishi ko rsatilishi lozim. Кeyin uning effektlari ko rsatiladi. Bunda uning ekranda paydo bo lishi va uni qanday ovoz orqali ko rish imkoniyati yaratiladi (8-rasm). 24

25 8-rasm. Slaydlarni animasiya qilish. Barcha animasiya ishlarini bajarib bo lgandan so ng uni repetisiya sifatida qo yib ko rish mumkin (Prosmotr). So ngra OК tugmasi bosiladi. Agar slaydda diagrammalar ham ishlatilayotgan bo lsa, Effekti v diagrammax, Effekti vosproizvedeniya punktlari ham ishchi holatida bo ladi. Taqdimot ishlarini tashkil etish tamom bo lganidan so ng uni namoyish etish mumkin. Buni Pokaz slaydov bo limidan yoki ekranning chap pastki burchagida joylashgan belgicha orqali boshqarish mumkin. Endi uni qaerda va qanday holatda namoyish etish tanlansa bo ldi. Bu ish menyudagi Pokaz slaydov bo limidagi Nastroyka prezentasii punktidan amalga oshiriladi. Ma ruzachi orqali. Bu ish ekranning to la holatida bajariladi va ma ruzachi taqdimot ustidan to la nazorat o rnatadi. Uni qo lda yoki avtomatik ravishda boshqarishi yoki to xtatib-to xtatib boshqarish mumkin. Ma ruzachi har bir slaydni necha vaqt namoyish etilishini bilib olib, taqdimot paytida shu vaqtga qarab ish tutishi mumkin. Buni menyudagi Pokaz slaydov bo limidagi Nastroyka vremeni punktidan aniqlasa bo ladi. Foydalanuvchi orqali. Bu holat taqdimot ishlari kichik razmerda biror kompaniya yoki Internet tarmog i orqali ko rilayotganda ishlatiladi. Slaydlar ketma-ketligi yurgich (prokrutka) yoki Page Up va Page Down klavishalari yordamida ko riladi. 25

26 Avtomatik ravishda. Bu holatda barcha taqdimot ishlari avtomatik ravishda belgilangan vaqt oralig ida bajariladi. Agar ko rsatish jarayoni to xtatilmasa, slaydlar ketma-ketligi avtomatik ravishda 5 minutdan keyin yana qayta boshlanadi. Vazifalar 1. «Кompyuter dasturlari turlari» mavzusiga taqdimot ishlarini yarating Bunda jadvallar va diagrammalardan foydalaning. 2. «Toshkent davlat texnika universiteti»ning tarkibiy strukturasini tashkil eting. Bu taqdimot ishini ekranda turli xil animasiyalar orqali namoyish etishga tayyorlang. 3. O z guruhingiz faollari haqida ma lumot tayyorlang. SINOV SAVOLLARI 1. Taqdimot (prezentasiya) deganda nimani tushunasiz? 2. Microsoft PowerPoint dasturi qanday ishga tushiriladi? 3. Microsoft PowerPointning qanday ish rejimlari mavjud? 4. WordArt ob ekti nima uchun ishlatiladi? 5. Slaydlar qanday ishlatiladi? 6. Microsoft PowerPoint dasturida jadvallar qanday yaratish mumkin? 7. Microsoft PowerPoint dasturida formulalarni qanday hosil qilish mumkin? 8. Microsoft PowerPoint dasturida diagrammalarni qanday yaratiladi? 9. Animasiya nima? Uni qanday sozlash mumkin? 10. Slaydlarning namoyish etish usullari. 11. Slaydni namoyish etish vaqtini qanday aniqlasa bo ladi? 12. Slaydlar yaratishning namunaviy ko rinishlari. 26

27 5 AMALIY ISh Microsoft Excel jadvalli prosessori. Exsel yordmida berilganlar(ma lumotlar) va ro yxatlarni qayta ishlash. Exsel va Word orasida ma lumotlar almashinuvi Ishdan maqsad: Tajriba natijasida olingan ma lumot va ro yxatlarni qayta ishlash uchun jadval prosessoridan foydalanishni o rganish. Topshiriq: 1-4 mashqlarni ketma-ket bajaring. Bunda, zarur bo lganda yordam uchun, ma lumot tizimiga murojaat qiling (menyuning spravka ma lumot tizimi). Funksiyaning ifodaga bevosita klaviatura orqali kiritish mumkin bo ksa ham, standart hisoblashlarni bajarish uchun Мастер функций (Funksiya ustasi) yordamida qurilgan funksiyalarni ishlatish tavsiya etiladi. Funksiyani ifodaga kiritish uchun Мастер функций tugmachasini bosib chiqaring. 27

28 Мастер функций muloqot oynasida 2 qadamdan 1-sida siz bor funksiyalarning ro/hatini ko rishingiz mumkin. Agar siz bu oynada Закончить tugmachasini tanlasangiz, ajratilgan funksya argumentlar nomi bilan ularning haqiqiy qiymatlari o rniga qo yiladi. Masalan, yqoridagi syratda ko satilganidek, Закончить tugmachasini bosgandan so ng ifodaga =ППАТ (норма, кпер, нз, бс, тип) funksiyasi joylashadi. Funksiyaning chaqiruvini shakillantirishni tugatish uchun argumentlar nomini konkret qiymatlar bikan almashtirish zarur. Har bir talab qilinayotgan argumentlar uchun tug ri qiymatlarni kiritgandan so ng, Значение ойнасида 2-qadamni muluqot oynasining yqori qismida hisoblangan qiymatlar paydo bo ladi. Shundan so ng Закончить tugmachasini hisoblangan funksiyani ifodaga kiritish uchun bosiladi. Автосуммирование tugmachasini qo llash Standart instrumentlar panelida joylashgan Автосуммирование tugmachasi ko pgina ishlarni anchagina engillashtiris imkonini beradi. Jamlash ifodasini kiritish uchun qator yoki ustun bo yicha sonlarni jamlovchi katakchani ajratib, Автосуммирование tugmachasini bosing. 28

29 Siz jamlamoqchi bo lgan qiymatlaringizni ham ajratib ko satshingiz mumkin. Bu holda belgisida CTni bosganingizdan so ng summa ifodasini biribchi bo qatorga (6-qatorga) yoki ajratib ko satilgandan keingi,o sh ustunga (Fustuniga) quidagi rasmda ko rsatilganidek qo eishingiz kerak. Tugmachasi yordamida qator va ustunlarning oraliq natijalarining summasini va ularning umumiy jamlamasining qiymatlarini ham olishingiz mumkin. 29

30 B1:F9 oralig ini ajrating va Автосуммирование tugmasida CTni bosing. Bunda F ustunini har bir 1 dan 8 gacha bo lgan katakchalarida qator bo yicha umumiy eig indilar, 9-chi qatorda esa har bir ustun bo eicha eigindilar hosil bo ladi. Ro yhatdagi ma lumotlarni saralash va filtrlash Microsoft Excel tuzumi qulay tartiblash vositalari, ro yhatdagi ahborotlarni qidirish va ular asosida hisobotlar tuzishning ajoyib imkoniyatini yosil qiladi. * Ro yhatdagi ma lumotlarni alfavitli, sonli va hronologik tartibda saralash. * Tezda qidirib topish maqsadida filtrlash va ko p axborotlar bilan ularni siljitmay va saralamasdan ishlash. Ro hatni saralash jarayonida Exsel, Сортировать oynasida ko satilgan tartib bo yicha ustubdagi sonlar qiymatiga ko ra, qatorlarni qayta tartibga soladi. Saralash jarayonini o tkazishdan avval, saralash tartibi ko stilisi kerak: o sib boruvchi yoki kamaeib boruvchi ketma-ketlikda. Saralash tartibi ma lumotlarni qfyta tartibga solish usulinin belgilaydi. Masalan, agar axborotni o sib boorish tartibida saralasangiz, sonlar 1 dan 9 gacha, matn A dan Z gacha (lotin alifbosi uchun), kiril alifbosi uchun esa A dan YA gacha, sanalar esa eng oldingisidan to eng so nggisigacha tartibga solinadi. Kamaeyvchi saralash usulida sonlar 9 dan 1 gacha, matn YA dan A ga qarab (kiril alifbosi uchun). Lotin alifbosi uchun esa Z dan A ga tomon, sanalar esa-eng so nggi sana, eng oxirida esa tng yangi sana qo yilib tartiblashtiriladi. 30

31 Butun ro hat bo yicha oddiy saralashbi amalgam oshirish uchun, bitta katakchani ajratish va Данные menysidan Сортировка buyrug i tanlanadi. Agar ro hatning birinchi qatorida ustun belgisi bor bo lsa, u saralashga qo shilmaydi. 1 mashq. Эng kichik kvadratlar usulidan foydalanib ma lumotlarni tahlil qilish. Nazariy qism. Эng kichik kvadratlar usuli kuzatuvlar natijasi bo yicha olingan noma lum kattaliklarni baholashda ishlatiladigan xatoliklar nazariyasining usullaridan biridir. Bu usul shuning-dek, berilgan funksiyani boshqa oddiy funksiyalar orqali sodda yaqinlashtirilgan ko rinishda ko rsatish uchun ishlatiladi. - noma lum sonni baholash uchun n marta o tkazilgan kuzatuvlar natijasi y 1,y 2,...y n berilgan, ya ni y 1= +, y 2= 2,..., y n= n, bunda 1, 2,..., n эhtimoliy xatolardir. Эng kichik kvadratlar usuliga ko ra kattalikning bahosi sifatida shunday x olinadiki, uning uchun quyidagi kvadratlar summasi эng kichik bo lishi lozim: n 2 S( X ) p ( X ), bu erda, i 1 i Y i p i 2 / i k (x>0 ni ixtiyoriy ravishda tanlash mumkin). Agar x quyidagi formulani qanoatlantirsa ya ni: 1 X Y p Y i i, bu erda, p pi p summa S(x)-эng kichik bo ladi. Masala: Mustaqil o zgaruvchi va funksiyaning berilgan qo shaloq miqdorlari uchun y=ax+b tenglamali to g ri chiziq ko rinishidagi эng yaxshi chiziqli va e=b*a 2 tenglmali chiziq ko rinishidagi ko rgazmali yaqinligi aniqlansin. 1. Excel dasturini ishga tushiring. 2. A ustuniga A1 yacheykasidan boshlab mustaqil, o zgaruvchining bir nechta (5-6 ta) ixtiyoriy miqdorini kiriting. 3. V ustuniga V1 yacheykasidan boshlab funksiyaga (5-6 ta) ixtiyoriy miqdorini kiriting. 4. S1 yacheykasini joriy siklning va formulalar qatoridagi fx tugmasini bosing. 31

32 5. Funksiya masteridan olingan ro yxatida Ssыlki i massivы kategoriyasini va indeks funksiyasini tanlang. OК ni bosing. Dialog oynasida parametrlar to plamidan 1-variantni tanlang. OК ni bosing. 6. Кursorni ko rsatkichini Argumentы funksii oynasidagi 1-maydonga parametrlar kiritish uchun o rnating. Formulalar qatorining chap qismidagi tugmasini bosing va ochilgan ro yxatda Staticheskie kategoriyasidan funksiyu LINEYN funksiyasini tanlang. 7. LINEYN funksiyasining 1-parametri sifatida funksiyaning qiymatlarini o z ichiga olgan diapazonni ko rsating (masalan B1:B5). 8. LINEYN funksiyasining 2-parametri sifatida funksiyaning qiymatlarnini o z ichiga olgan diapazonni ko rsating (A1:A5). 9. Matn kursorini (ko rsatkichini) formulalar qatorida INDEКS yacheykasining 2-parametri sifatida 1 sonini bosing. Funksiya parametrida OK tugmasini bosing. Natijada S1 yacheykada to g ri chiziq tenglamasidan a koэffisient bo yicha hisoblangan miqdori paydo bo ldi. 10. D1 yacheykani joriy qiling. 3-9 punktlardagi operasyailarni qaytaring, natijada ushbu yacheykada quyidagi formula paydo bo lsin: =INDEКS(LINEYN(V1:V5;A1:A5);2). Uni qo lda kiritsa xam bo ladi (belgima-belgi). Natijada D1 yacheykada to g ri chiziq yacheykasi tenglamasi koэffisienti miqdori hisoblanadi. 11. S2 yacheykasini joriy qiling. 3-9 ma lumotlardagi operasiyalarni qaytaring yoki quyidagi formulani kiriting: = INDEКS(LGRFPRIB(V1:V5;A1:A5);1) 12. D2 yacheykasini joriy qiling. 3-9 ma lumotlardagi operasiyalarni qaytaring yoki quyidagi formulani kiriting: = INDEКS(LGRFPRIB(V1:V5;A1:A5);2) x Эndi S2 va D2 yacheykalar y b a tenglamaning a va b koэffisientlari miqdorini o z ichiga oladi. 2 mashq. Excel yordamida tenglamalarni echish. Vazifa. x 3 3x 2 x 1 tenglamaning echimini toping. 1. Excel dasturini ishga tushiring. 2. A1 yacheykaga 0 qiymat kiriting. 3. V1 yacheykaga tenglamaning chap tomonini mustaqil o zgaruvchi sifatida A1 yacheykaga ssыlki ishlab, kiriting = A1^3-3*A1^2+A1. 32

33 4. Servis Podbor parametra komandasini bering. 5. Ustanovitь v yacheyke maydonida V1 ni ko rsating, Znachenie maydonida 1 bering, Izmenyaya znachenie yacheyki maydonida A1 ko rsting. 6. OК tugmasini bosing va Rezulьtat podbora parametra dialog oynasida aks эtuvchi tanlov natijasini ko rsating. 7. A1 yacheykada boshqa boshlang ich miqdorini berib, hisobni qaytaring. 3 Mashq. Excelda ro yxatlarni qayta ishlash. 1. Excel ishga tushirish va ma lumot(spravka) ro yxatlaridan foydalaning. Buning uchun Excel spravkasini chiqaring, Soderjanieda Upravlenie spiskami mavzusini tanlang va ro yxatni kitob varag ida joylashtirish xususiyatlari va ro yxatdan izlash to g risidagi ma lumotlar bilan tanishing. 2. Yangi varaqda quyidagi boshlang ich ma lumotlarni aniqlab olimpiada qatnashchilari ro yxatini jadalini tuzing: Qatnashchilarni familiya va ismlari (matn), fakulьtet (matn), to plangan belgilar va olimpiadada эgallangan o rin (son). 3. Jadvalning strukturasini tavsiflang va uni 1-jadvaldagidek ma lumotlar bilan to ldiring. 4. Olimpiada qatnashchilarining ro yxatini to plagan ballarini oshib borish tartibida saralang. Buning uchun kursor D ustuniga o rnatiladi va Standartnaya uskunalar panelida Sortirovka po vozrastaniyu tugmasini bosing. Natijada ma lumotlar ketma-ketligi o zgaradi. 5. Кompьyuter texnologiyalari (КT) fakulьteti talabalarini olimpiada qatnashchilarini toping. Buning uchun Pravka menyusida Nayti komandasini tanlang. Ochilgan Nayti dialog oynasida Chto maydoniga «TDTU» izlash shablonini kiriting va izlash opsiyalarini bering: registrni hisobga olmaslik,qatorlar bo yicha ko rib chiqish uchun Nayti dalee tugmasini bosing. Кursor topilgan matnni yacheykada ajratib beradi. Nayti dalee tugmasi bosilsa, kursor shartni qanoatlantiruvchi keyingi yacheykaga o tadi. Agar shartni qanoatlantiruvchi ma lumotlar mavjud bo lmasa, bu to g risida xabarnoma chiqadi. Izlash oynasin yoping. 1 jadval 33

34 6. Ro yxatni filьtrlang va 70 balldan ko p bal to plagan qatnashchilarni ko rib chiqing. Buning uchun Dannыe menyusidan Filьtr komandasini tanlab, Avtofilьtr opsiyasi tanlanadi. Jadvaldan Ballar grafasini o ng qismidagi (Uslovie...) opsiyasinini tanlang. Yoyilgan dialog oynsidagi 1-maydonida bolьshe shartini tanlang. 2-maydongacha strelka tugmasni bosib, 70 ta qiymat kiriting (ya ni filьtrlash sharti 70 baldan ko p yig gan talabalar ro yxatini filьtrdan o tkazadi). OК tugmasini bosing. 34

35 1 rasm. Ballar > 70 bo lganda filьtrni o rnatish. Эkranga 70 balldan ko p to plagan olimpiada qatnashchilarining ro yxati chiqadi. Filьtrlangan ro yxatni yana bir shart bo yicha filьtrlash mumkin. Masalan, fakulьtet grafasida strelkani bosib, ro yxatdan КTF ni tanlang. Эkranga КTF fakulьtetida o quvchi va 70 dan ko p ball to plagan qatnashchilari ro yxati chiqadi. Barcha ustunlardagi fayllarni yo qotish uchun Dannыe menьyusida Filьtr muxiti tanlab, Otobrazitь vse (barchasi ko rsatilsin) komandasini tanlang. 4 Mashq. Excel shablonlaridan foydalanish. Milliy valyuta va uning shartli berilganlarini hisobga oluvchi tovarlar schyot fakturasi shablonini tuzing va uni yordamida schyot tuzing. 1. Excelni ishga tushiring schyot blankini tuzing, unga matn va formulalar kiriting, ma lumotlarni 2 rasmda ko rsatilganidek formatlang. 35

36 2 rasm. Shablonni tuzish jadvali. Izoh: F5 i F6 yacheykalarga kelgusida mos hisob kitoblar bajariladigan formulalar kiritiladi va Enter tugmasi bosilgach yachekalarda avval nollar bo ladi. 2. Ma lumotlar kiritiladigan A6:D12; C2, E2 yacheykalarni hammasini o chiring. Buning uchun yacheykalar diapazonini ajratib, Format menyusida yacheyki komandasini tanlang. Ochilgan format oynasida Zaщita ilovasini bosing, Zaщiщaemaya yacheyka opsiyasini o chiring. 3. Servis menyusida, Zaщita komandasini tanlang.кeyin Zaщititь list opsiyasini tanlang, OК bosib. Varaqni o zgarishlaridan himoyalaning. 4. Tuzilgan jadvalni shablon sifatida saqlang, buning uchun Fayl menyusida Soxranitь kak... komandasini tanlang. Ochilgan Soxranenie dokumenta dialog oynasida Prays-Schet tipidagi hujjatni nomini va Tip fayla maydonchasida Shablon tanlang. Hujjatga shablonlarga beriluchi.xlt qo shimcha nom beriladi. 5. Hosil qilingan shablon asosida Excel kitobini tuzish uchun Fayl menyusida Sozdatь komandasi tanlanadi, keyin hujjat tuzish oynasida Prays-Schet shabloni tanlanadi. Shundan keyin Excel oynasida nomi shablon bo yicha berilgan Prays-Schet 1 hujjat oynasi ochiladi. 6. Hujjat oynasida himoyalanmagan yacheykalarga ma lumotlar kiriting. Yangi tuzilgan hujjatda kiritish vaqtida barcha hisoblashlar avtomatik ravishda bajariladi. Hujjatni Кompьyuterlar uchun schyot nomi ostida saqlab qo ying. SINOV SAVOLLARI 1. Jadvalli prosesslar qanday vazifalarni echish uchun mo ljallangan? 2. Эng ko p uchrovchi J.P.larini ayting. Ularni bir-biridan farqi nimada? 3. Yacheyka nima va uning jadvaldagi joyi qanday aniqlanadi. Qanday yacheyka aktiv deb ataladi va u qanday ajratiladi? 4. Excelda qanday ish kitobi varaq deb ataladi? 5. Formulalar qatori, joriy yacheykani nomi, maydonning vazifasi qanday? 6. Эlektron jadvallarda ishlatiladigan ma lumotning asosiy ko rinishlarini ayting. Qanday belgilar asosida Excel sonni matndan, matnni funksiyadan ajratadi? 7. Jadval yacheykasiga ma lumotlar qanday kiritiladi. Yacheykalardagi ma lumotlar qanday o zgartiriladi? 36

37 8. Formula yozishni sichqon yordamida qanday soddalashtirish mumkin? 9. Ro yxatlarni qayta ishlashda filьtr berish usullari. Boshlang ich to la ma lumotlar ro yxatiga qanday qaytish mumkin? 10. Ruyxatlarni saralashning maqsadi va bajarish tartibi qanday? 37

38 6,7 AMALIY ISh MS Access muhitida ma lumotlar to plami va jadval toifasidagi ob ektlarni hosil qilish. Ishdan maqsad: "konstruktor" yordamida va "Master" yordamida ma lumotlar to plamini (MT) va "jadval" tipidagi ob ektlarini hosil qilish jarayonini o rganish, jadval maydonlarining xususiyatlarini belgilash usullarini o rganish va ular ustida amallar bajarish, jadvallarni ma lumotlar bilan to ldirish va tahrirlash; boshqa MTlardan эksport-import usullarini o rganish, arxitekturali MTdan, matn fayllaridan, ma lumotlar sxemasi oynasining standart uskunalar panelini o rganish, jadvallar o rtasidagi aloqalarni aniqlash usullarini o rganish. Topshiriqlar: 1. Nazariy qism bilan tanishing. 2. Microsoft Access dasturini ishga tushiring. 3. Misolda ko rsatilgan mashqlarni ketma-ket bajaring. 4. Microsoft Accessda hosil qilingan ma lumotlar bazasini saqlang. 5. Nazorat savollariga javob bering. Nazariy qism Access ma lumotlar bazasida ishlaganda quyidagi ma lumotlar turi ishlatiladi: Matn MEMO maydoni Raqamli Sana va vaqt Pul birligi Hisoblagich Mantiqiy OLE ob ekti maydoni Ma lumotlar turining tavsifi. Matnli matnning bir qatori (255ta belgigacha). MEMO maydoni bir necha qatordan iborat bo lgan matn (65535 ta belgigacha) Raqamli har hil turdagi raqam. Sana va vaqt sana va vaqt yozilgan maydon. 38

39 Pul birligi pul birligi yozilgan maydon. (so m, dollar, rublь). Hisoblagich har bir yozuv kiritilishi bilan avtomatik tarzda kiritiladigan maydon. Mantiqiy TRUE (haqiqat) yoki FALSE (yolg on) qiymatlarini o z ichiga oladi va mantiqiy operasiyalarda ishlatiladi. OLE ob ekti maydoni oz ichiga rasm, tovush fayllari, EXCEL jadvallari, Word hujjati, va boshqalarni oladi. Ma lumotlar bazasini yaratish эtaplari. Ma lumotlar bazasi bilan ishlashga kirishishdan oldin birinchi navbatda ma lumotlarni ko rsatish modelini tanlab olish kerak. Ular quyidagi talablarga javob berishi kerak: Axborotni keltirishni ko rgazmaliligi Axborotni kiritishning osonligi Axborotni qidirish va ajratib olishning qulayligi Ma lumotlar bazasining tez qayta sozlashning imkoniyati, mavjudligi. (yangi maydon, yozuvlar qo shish va ularni o chirish). Ma lumotlar bazasini yaratishda quyidagi ish bosqichlarini ajratish mumkin. 1-Bosqich. Masalaning qo yilishi. Bu эtapda ma lumotlar bazasini yaratish bo yicha vazifa shakllanadi. Vazifada bazaning tarkibi, uni yaratishning vazifasi va maqsadi keltiriladi, hamda ushbu ma lumotlar bazasida qaysi turdagi ishlar olib borilishi aniqlanadi. (ajratib olish, to ldirish, ma lumotlarni o zgartirish, ularni chop эtish, va boshqalar). 2-Bosqich. Ob ekt analizi. Bu bosqichda sizning ma lumotlar bazangiz qaysi ob ektlardan tashkil topganligi hamda ushbu ob ektlarning xossalari ko rib chiqiladi. Ma lumotlar bazasini alohida ob ektlarga bo lgan keyin har bir ob ektni xossalarini ko rib chiqish kerak, boshqa so z bilan aytganda har bir ob ekt qaysi parametrlar bilan keltirilishini aniqlab olish kerak. Undan keyin har bir alohida yozuvning ma lumotlar turining ko rib chiqish kerak, masalan: Familiya matnli, guruh nomeri raqamli, shu bilan analiz bosqichini tugallash mumkin. 3-Bosqich. Model sintezi. 39

40 Bu bosqichda yuqorida o tkazilgan analiz bo yicha ma lumotlar bazasining modelini aniqlab olish kerak. Bu relyatsion model, ierarxik yoki aralash model bo lishi mumkin. Keyinchalik har qaysi modelning afzallik va kamchilik tomonlarini ko rib chiqib, talabga javob beradigan modelni tanlab olish kerak. Model tanlab olingandan keyin uning sxemasini chizib olish kerak. 4-Bosqich. Axborotni keltirish usullari, dasturiy ta minot. Model yaratilgandan keyin tanlangan dasturga qarab axborot keltirish formasini aniqlab olish kerak. Ko pchilik MBBS da axborotlarni 2 xil usulda saqlash mumkin: Formalar yordamida Formalardan foydalanmagan holda Forma bazaga ma lumotlarni kiritish uchun foydalanuvchi tomonidan yaratilgan grafik interfeys. a) b) 2 rasm. Jadval (a) va forma (b) Agar sizga axborotni tanlash yoki ajratib olish kerak bo lsa, эng qulay ma lumotlarni jadval ko rinishida keltirish kerak. 40

41 Jadvalda ma lumotlarning matn va raqamli turi bilan ishlash qulayroqdir. Katta matnlar ko rilayotganda ma lumotlar keltirishning forma turida foydalangan yaxshi. Agar ma lumotlar bazasi bilan ishlash so ngida hisobot tayyorlash kerak bo lsa, uni hisobot formasi yordamida chiqarish mumkin. Axborot keltirish turini aniqlagandan keyin ularni qaysi asboblar yordamida ko rish kerakligini tanlab olish kerak. Ma lumotlar bazasida asboblar sifatida uskunalar paneli yoki forma va knopkalar yaratuvchi masterlar yordamida amalga oshiriladi. Master qandaydir operasiyalarni bajaruvchi dasturiy modul. Formalar masteri formalar yaratish jarayonini tezlashtirib beradi, chunki u hamma asosiy ishni bajaradi. MS Access masteridan foydalanganda u ma lumotlar kiritishni taklif qiladi. Uning asosida formalar yaratiladi. Ma lumotlar bazasida masterlardan tashqari konstruktor dasturiy uskunasi ham qo llanilishi mumkin. Konstruktor jadval yoki formaning yaratish rejimi. Konstruktor rejimida maydonlar xossasi va ularning formatini o zgartirish mumkin. 5-Bosqich. Ob ektning komp yuter modelini sintezi va uni yaratish texnologiyasi. Эndi ma lumotlar bazasining kompьyuterda tashkil эtishda kirishish mumkin. Kompyuter modelini yaratish jarayonida har bir MBBS ga hos bo lgan ba zi bir stadiyalardan o tish kerak. 1-Stadiya. MBBSning ishga tushirish bazaning yangi faylini yaratish yoki ilgari yaratilgan bazani ochish. 2-Stadiya. Birlamchi jadvalni yaratish. Birlamchi jadvalni yaratayotganda har bir maydonning nomi va turini ko rsatish zarur. Maydonlarni nomi 1-jadval ichida qaytarilmaslik kerak. Ma lumotlar bazasi bilan ishlash jarayonida jadvalga yangi maydonlar qo shilishi mumkin. Access MBBSi da jadvallar yaratish uchun master yoki konstruktordan foydalanish mumkin. Yaratilgan jadvalni nom berib, saqlash kerak. 3-Stadiya. Эkran formalarini yaratish. Avvalo uning asosida forma yaratadigan jadvalni ko rsatish zarur. Bu ishni formalar masteri yordamida yaratish mumkin. Forma yaratilganda jadvalni ba zi bir maydonlarini ko rish kifoya. Forma nomi jadval nomi bilan mos kelishi mumkin. Bir jadval asosida bir necha forma yaratish mumkin va ular ko rinishi va 41

42 maydonlar soni bilan farqlashi mumkin. Forma yaratilganidan keyin uni saqlash kerak. Matnli maydonlarni formatlash jarayonida uning ko rinishini, o lchamli va shrift rangini o zgartirish mumkin. 4-Stadiya. Ma lumotlar bazasini to ldirish. Ma lumotlar bazasini to ldirish jarayonida ikki ko rinishda bo lishi mumkin: Jadval ko rinishda va forma ko rinishida. Raqamli va matnli maydonlar jadval ko rinishida, MEMO va OLE turidagi maydonlari forma ko rinishida to ldirish mumkin. 5-Bosqich. Yaratilgan ma lumotlar bazasi bilan ishlash. 5-bosqichda biz tayyor ma lumotlar bazasini yaratdik, эndi u bilan ishlash mumkin. Bu ishlarni stadiyalarini ko rib chiqamiz. 1-Stadiya. Kerakli ma lumotlarni qidirish. Agar qandaydir talaba haqida ma lumotlarni qidirib topmoqchi bo lsak, u holda an ana sifatida kerakli maydonga uning familiyasini kiritamiz, shundan keyin эkranda shu talaba haqida to liq ro yxat paydo bo ladi. 2-Stadiya. Ma lumotlarni ajratib olish. Ma lumotlar bazasida, saqlanadigan axborotlarni ajratib olish mumkin. Buning uchun ajratilgan maydonni ko rish kerak (masalan: familiya) va ajratish turini ko rish kerak (masalan: o sish bo yicha). Natijada talabalar familiyasi alfavit bo yicha ko riladi. 3-Stadiya. Ma lumotlarni tanlab olish. Ma lumotlar bazasidagi axborotlarni turli xil shartlar bo yicha tanlab olish mumkin. Tanlab olish shartlari sifatida qaysidir maydonlarning tengligi bo lishi mumkin, masalan: tugilgan yili, avvalo tanlash filьtrini ko rish kerak. Bu erda tanlab olish uchun bir yoki bir necha maydonlarni ko rish mumkin. Tanlab olish kriteriylari sifatida teng, katta, yoki kichik bo lishi mumkin. Olingan natijalar asosida tanlab olingan yozuvlarni o z ichiga olgan yangi jadval yoki forma yaratiladi. 4-Stadiya. Chop эtish. MBBSida chop эtish odatda turlicha usulda amalga oshiriladi: Oddiy chop etish; Umumiy hisobot; Maxsus hisobot. Oddiy chop etish jarayonida printerga ma lumotlar bazasining tarkibi chiqariladi. Umumiy hisobotda bazani foydalanuvchi uchun qulay holatga keltiruvchi hujjatni bezashning qo shimcha эlementlari ko rilishi mumkin. Maxsus hisobotda hujjatni xat va faks ko rinishida tayyorlash mumkin. 42

43 Hisobotlarni tayyorlash uchun tayyor shablonlardan va masterlar xizmatidan foydalanish mumkin. 5-Stadiya. Ma lumotlarni o zgartirish va to ldirish. Ma lumotlar bazasi bilan ishlash tomosha qilish yoki ma lumotlarni o zgartirish rejimida olib boriladi. Tomosha qilish rejimida matnlarni o zgartirmagan ma qul, shuning uchun ayrim maydonlar yoki butun ma lumotlar bazasi maxsus parol bilan yopib qo yilishi mumkin. Ma lumotlar bazasiga o zgarishlarni faqat ruxsat olgan shaxslar kiritilishi mumkin. O zgartirish rejimida ma lumotlar bazasi tarkibini va uning tashqi ko rinishini o zgartirish mumkin. Amaliy qism 1. Access 2000 dasturini ishga tushiring: PUSК PROGRAMMЫ Microsoft Access. 2. Hosil bo lgan muloqot darchasidan «Novaya baza dannыx» punktini tanlang 3. Papka va fayl nomini ko rsatib «Sozdatь» tugmasini bosing tugmasini bosing 43

44 4. «Tablisa» sahifasiga o tib, u erdan «Sozdanie tablisы v rejime konstruktora» punktini tanlang 5. Familiyasi, Ismi, Sharifi, Telefon, Manzil, tug ilgan sana maydonlarini kiriting va ularning turini ko rsating 6. Кonstruktor darchasini yopib «Da» tugmasini bosing 44

45 7. «TablisaMB» deb jadval nomini kiritib OК tugmasini, keyin эsa Net tugmasini bosing. 8. «Formы» sahifasiga o tib «Sozdanie formы s pomoщьyu mastera» knopkasini bosing 9. Mavjud maydonlarning barchasini [>>] tugmasini bosib tanlang va «Dalee» tugmasini bosing 45

46 10. Formaning tashqi ko rinishi sifatida «V odin stolbes»ni tanlab «Dalee» tugmasini bosing 11. Forma stiliga «Кamenь»ni tanlab «Dalee» tugmasini bosing 46

47 12. Formani «MBSpravochnik» deb nomlab «Gotovo» tugmasini bosing 13. Guruhingizdagi talabalar ma lumotlaridan foydalangan holda MBni to ldiring 47

48 14. Forma ko rinishini o zgartirish uchun uskunalar panelidagi «Кonstruktor» tugmasini bosing, mustaqil ravishda qidirish, formani chop эtish va formani yopish uchun knopkalar yarating. 15. Hisobot yarating. 16. «Servis» tavsiyanomasidan foydalangan holda formaga parolь qo ying va ishga tushirish parametrlarini sozlang (Parametrы zapuska...). 48

49 17. Barcha bajargan ishingizni daftarga ko chirib oling. SINOV SAVOLLARI: 1. MS Access muhitida MBlarini tuzish usullarini aytib bering. 2. MS Access muhitidagi ma lumot turlarini sanab bering. 3. Ma lumotlar bazasini yaratish эtaplarini sanab bering. 4. Master va konstruktorlarning o rtasidagi farq nimada? 5. MS Access muhitidagi "jadval" ob ekti? Uni hosil qilish usullari, xususiyatlarini belgilashni aytib bering. 49