«KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI»

Transcription

1 «KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI» Фанга кириш. Mikroprosessorlar haqida asosiy tushunchalar Талабалар сони: Машғулот шакли Маъруза режаси (маъруза 2 соат, лаборатория машғулот 2 соат ) 1.1. Маърузани олиб бориш технологияси ўқув машғулотининг мақсади Педагогик вазифалар: курснинг мақсади ва вазифалари билан таништириш; курснинг тузилмаси, ўқув фаолиятини баҳолаш мезонлари ҳамда тавсия қилинадиган адабиётлар рўйхати ҳақида маълумот берилади; Kompyuterning zamonaviy texnik va dasturiy ta minoti фани ҳақида тушунча берилади; Ўкув соати - 2 соат Кириш-мавзу бўйича маъруза 1. Kompyuterning zamonaviy texnik va dastuyriy ta minoti fani haqida; 2. Markaziy prosessor, arifmetik mantiqiy qurilma, berilgan va adreslar shinasi, registrlar; buyruqlar hisoblagichi, kesh haqida tushuncha; 3. O zgaruvchi nuqtali sonlar matematikasi soprosessori haqida tushuncha; Kompyuterning zamonaviy texnik va dasturiy ta minoti kursi haqida umumiy tasavvurni berish ўқув фаолияти натижалари: курснинг мақсади ва вазифаларини айтиб бера оладилар; курснинг тузилмаси, ўқув фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари ва баҳолаш шаклларини айтиб бера оладилар; Kompyuterning zamonaviy texnik va dasturiy ta minoti хамда унинг имкониятлари ҳақида тасаввурга эга бўладилар;

2 Компьютернинг замонавий техник ва дастурий таъминотининг бугунги ютуқ ва камчиликлар муҳокама қилинади; Микропроцессорлар ҳақида тушунча берилади; Компьютернинг замонавий техник ва дастурий таъминоти фанининг фан сифатида шаклланиши, унинг мақсад ва вазифалари фанлар орасида тутган ўрни ҳамда аҳамияти ҳақида тушунча берилади ; Ўқитиш усуллари-техникаси ўқитиш воситалари ўқитиш шакллари ўқитиш шароити Мониторинг ва баҳолаш Мустақил республикамизда ахборотлашган жамиятнинг шаклланиш жараёни ҳақида баҳс юрита оладилар; Микропроцессорлар ҳақида тушунчага эга бўладилар. Уларни имкониятларини айтиб бера бера оладилар; Компьютернинг замонавий техник ва дастурий таъминоти фанининг мақсад ва вазифалари фанлар орасида тутган ўрни ҳамда аҳамияти ҳақида тушунчага эга бўладилар; Маъруза, намойиш, блиц-сўров, ақлий ҳужум, пинборд техникаси маъруза матни, компьютер технолoгияси, доска фронтал, коллектив иш компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панель) Тест, оғзаки саволлар Маъруза машғулотининг технологик харитаси Фаолият босқичлари 1-босқич. Курсга ва мавзуга кириш (20 мин) Фаолиятининг мазмуни Ўқитувчи 1.1. Ўқув курсининг номини айтиб, курс доирасида дастлабки умумий тасаввурни беради ҳамда услубий ва ташкилий томонлари, тингловчилар билимларини баҳолаш мезонлари билан таништиради. (1-илова) 1.2. Мазкур курс бўйича ўрганиладиган мавзулар бўйича назарий ва амалий машғулотлар, уларнинг узвийлиги ҳақида қисқача маълумот беради. Асосий адабиётларнинг рўйхати билан таништиради. (2- илова) 1.3. Биринчи ўқув машғулоти мавзуси, мақсади ва ўқув фаолияти натижаларини айтади. Талаба Тинглайдилар Ёзадилар, тинглайдилар Мавзу номини ёзиб оладилар

3 2 - босқич. Асосий бўлим (50 мин) 3-босқич Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни санаб беришни сўрайди(3- илова) 2.1. Мавзу режаси ва таянч тушунчалар билан таништиради.(4-илова) 2.2. Маъруза режасининг 1-3 пунктлари бўйича тушунтиради, ҳар бир пункт ниҳоясида умумлаштириб боради. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади. Якунловчи (10 мин) 2.3. Таянч ибораларга қайтилади. Тингловчилар иштирокида улар яна бир бор такрорланади (Пинборд усулида). Мавзуга оид бўлмаган иборалар олиб ташланиб, керакли тушунча ва иборалар қўшилади Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлиги маълум қилади Мавзу мақсадига эришишдаги тингловчилар фаолияти таҳлил қилинади ва баҳоланади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради. Тушунчаларни санаб берадилар Тинглайдилар Тинглайдилар. конспект қилиб борадилар. Ҳар бир таянч тушунча ва ибораларни муҳока-ма қиладилар. Барча ахборотни тизимлаштирадилар. Конспект қиладилар. Саволлар берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар 1-илова Бахолаш мезонлари 100 баллик система асосида қуйидаги жадвалга кўра рейтинг назорати амалга оширилади. Назорат турлари Жорий назорат Назорат шакллари 1.Амалий иш 5х2 балл 2.Лаб-я иши 5х2 балл 3. Ёзма иш 5 балл 1.Амалий иш 5х2 балл 2.Лаб-я иши 5 балл 3.Ёзма иш 5 балл Назорат сони Умумий балл 1-жн 25 2-жн 20 Жами 45 Саралаш бали 25.2 Оралиқ назорат 1.Ёзма иш 10х2 балл 2. Коллоквиум 10х2 балл 1-он 40

4 Якуний назорат Жами 40 Саралаш бали 22,4 1. Ёзма иш ян 15 Саралаш бали 8.4 Жами 100 Саралаш бали 56 2-илова Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 1. Абдуқодиров А., Хаитов А., Шодиев Р. Ахборот технологиялари Академик лицей ва касб ҳунар колледжлар учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 2001 й. 2. Арипов М. ва бошқалар Информатика ва информацион технологиялар. Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик Т й. 3. Ахмедов А., Тайлоқов Н. Информатика. Академик лицей ва касб ҳунар коллежлар учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, б. 4. Рахмонқулова С.И. IBM PC шахсий компьютерида ишлаш. Тошкент б. 5. Сатторов А. Информатика ва ахборот технологиялари. - Академик лицей ва касб ҳунар коллежлари учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 2002 й. 6. Юлдашев У.Ю, Боқиев Р.Р., Зокирова.Ф.М. Информатика.- Касб ҳунар коллежлари учун дарслик Т, 2002 й. 7. Арипов М. Internet ва электрон почта асослари.- Т.; 2000 й. 8. Т. Х. Холматов. Амалий математика, дастурлаш ва компьютернинг дастурий таъминоти. Т.: Н.В.Макарова. Информатика. Дарслик. Т.: Қўшимча адабиётлар 1. Симонович С, Евсеев Г, Алексеев А Специальная информатика учебное пособие М.: Аст-Пресс: Инфорком-Пресс, А.Сатторов. Маълумотлар базасини бошкариш системаси Access (Windows 9x/2006) Т.2006 й 3. Ш.Назиров. Даструрлаш тиллари Т.2007 й. 4. П.В.Храмсов Основи Web технологии. Курс лекции. М Интернет 5. А.Саратовская, Л.Набиулина. Основы Html. Тошкент., Алоқачи Долженков В.А., Колесников Ю.В. Microsoft EХEL 2000 СПб: БхВ Санкт-Петербург, б. 7. Компьютерные сети. Учебный курс: Официальное пособие Microsoft для самостоятельной подготовки. Пер. С. Англ. -2 изд., М; «Русская редакция», б. 8. Рахмонқулова С. Internetда ишлаш асослари. Т.2001 й. 9. У. Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э. Мамаражабов. EХEL 97: Ўқув қўлланма. Т., б. 10. У. Юлдашев, М.Э. Мамаражабов, К.А. Мирвалиева. POWER POINT 97:

5 Ўқув қўлланма. Т., б. 11. У. Юлдашев, Ш.К. Рахматуллаева. Internet асослари: Ўқув қўлланма. Т., б. 12. Ғуломов С.С., Шермухамедов А.Т., Бегалов Б.А. Иқтисодий информатика. Дарслик/Академик С.С. Ғуломовнинг умумий таҳрири остида -Т.: Ўзбекистон, б. 13. Ғуломов С.С., ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик/академик С.С. Ғуломовнинг умумий таҳрири остида -Т.: «Шарқ», б. 1.1-илова 1-мавзу Фанга кириш. Mikroprosessorlar haqida asosiy tushunchalar Режа: 1. Kompyuterning zamonaviy texnik va dastuyriy ta minoti fani haqida; 2. Markaziy prosessor, arifmetik mantiqiy qurilma, berilgan va adreslar shinasi, registrlar; buyruqlar hisoblagichi, kesh haqida tushuncha; 3. O zgaruvchi nuqtali sonlar matematikasi soprosessori haqida tushuncha; 1.2-илова Саволлар: 1. Mikroprotsessorlar deganda nimani tushunasiz? 2. Interfeys so zining ma nosini ayting. 3. Kiritish-chiqarish porti nima? 4. Tizimli shina yordamida axborotni necha yo nalishda uzatish mumkin? 5. Asosiy xotira va tashqi xotira orasida qanday o xshashliklar bor? 6. Ta minot manbai nima? 7. Multimedia vositalariga nimalar kiradi?

6 Mikroprotsessorlar haqida asosiy tushunchalar. 2.1-илова Mikroprotsessor (MP) shaxsiy kompyuter (SHK)ning markaziy bloki bo lib, u mashinaning barcha bloklari ishini boshqarish hamda axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ljallangan. Mikroprotsessor tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi. Boshqarish qurilmasi (BQ): mashinani hamma bloklariga kerakli vaqtda aniq boshqarish signallarini shakllantiradi va uzatadi (boshqaruvchi impulslarni), bu signallar bajarilayotgan amal xususiyati va oldingi amallar natijalari bilan belgilanadi; bajarilayotgan amal ishlatadigan xotira yacheykalari adreslarini shakllantiradi va bu adreslarni EHM ni mos bloklariga uzatadi; boshqarish qurilmasi impulslarning tayanchli ketma-ketligini taktli impulslar generatoridan oladi. Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK) sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ljallangan (SHK larning ba zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo shimcha matematik soprocessor ulanadi). Mikroprotsessorli xotira (MPX) mashina ishlashining eng yaqin taktlaridagi hisoblashlarda bevosita ishlatiladigan axborotni qisqa vaqt saqlash, yozish va uzatish uchun mo ljallangan; MPX registrlar asosida quriladi va mashinaning yuqori tezkorligini ta minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez ishlovchi mikroprotsessorning samarali ishlashi uchun kerak bo lgan ma lumotni yozish, qidirish va o qish tezligini har doim ham ta minlayvermaydi. Registrlar turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka ega bo lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o laroq). Mikroprotsessorning interfeysli tizimi SHKning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo ljallangan, u o z ichiga MPning ichki interfeysi, buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi.

7 Interfeys (interface) kompyuter qurilmalarini o zaro moslash va aloqa qurilmalari to plami bo lib, ularning o zaro samarali ishlashini ta minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) ulash texnik aviyurasi bo lib, mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma lum taktlar soni davonida bajariladi. Tizimli shina kompyuterning asosiy interfeysli tizimi bo lib, u kompyuterning barcha qurilmalari orasidagi o zaro ulanishni va aloqani ta minlaydi. Tizimli shina quyidagilarni o z ichiga oladi: qiymatlarning kodli shinasi (AQSH), u operand sonli kodining (mashina so zi) hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulash sxemalarini o z ichiga oladi; adresning kodli shinasi (AQSH), u asosiy xotira yacheykalarining va tashqi qurilma kiritish-chiqarish portlarining adreslari kodining hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o z ichiga oladi; ko rsatmalarning kodli shinasi (KKSH), u mashinaning hamma bloklariga ko rsatmalarni (boshqaruvchi signallarni, impulslarni) uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o z ichiga oladi; ta minot (tok) shinasi, u energo ta minot tizimiga SHKning bloklarini ulash uchun simlar va ulanish sxemalarini o z ichiga oladi. 2.2-илова Mikroprotsessorning tuzilishi, arifmetik-mantiqiy qurilmalar, registrlar Mikroprotsessorlar haqida gapirar ekanmiz asosiy muhim tushinchalarga to xtalib utishimiz lozim bo ladi. Mirkoprotsessorga nisbatan amal bajaruvchi har qanday tashqi qurilma periferiya deb atash mumkin. Registr- qurilmalarning o ziga xos tengliklar birlashmasini anglatadi, ularning vazifasi ma lumotlarni saqlash hamda ma lumotlarga tezkor murojat qilish imkoniyatini beradi. Ushbu qurilmalar integral sxemada triggerlarda

8 foydalaniladi. Trigger o z navbatida tranzistor o tkazgichlarda amalga oshiriladi (ya ni elektron kalitlar). N trigger registrda N bit ma lumotni tushinish mumkin. Port shunday sxemaki odatda o ziga bir qancha registrlarni qamrab oluvchi hamda ulanish imkoniyatini beruvchi vositadir, masalan pereferiya qurilmasi mirkoprotsessorni tashqi shinasiga ulanishida ko rishimiz mumkin. Amalda xar mikrsxema har xil maqsadlar uchun ishlatiladi. SHaxsiy kompyuterda har bir port o ziga xos unikal raqamiga ega bo ladi. SHuni aytib o tish joyizki portlarni raqami mohiyatan registrlarning kiritib chiqarish manzili bo lib xizmat qiladi. SHuningdek manzil kengligi asosiy xotira va kiritib chiqarish porti bilan kesishmaydi. Uziliksizlik tushinchasi asinxron jarayonning xabarini anglatadi (ya ni protsessor qandaydir asinxron jarayonni tushinadi). Ushbu holatda buyruqlarning ketma-ketligi to xtatiladi. Uning o rniga esa boshqa bir ketma- ketlik amalga oshiriladi. 2.3-илова Таянч иборалар: Mikroprotsessor, Registr, periferiya, Port, Uziliksizlik, Tizimli shina, Interfeys, Boshqarish qurilmasi (BQ), Arifmetik-mantiqny qurilma (AMK), Mikroprotsessorli xotira (MPX). Ўқув топшириқ: «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. Mirkoprotsessor qanday qurilma? 2. Mirkoprotsessor tarkibiga kiruvchi qurilmalarni ayting? 3. Tizimli shina nima va uning tarkibini ayting. 4. Periferiya nima? 3.2-илова Mavzu bo yicha klaster va krassvord tuzib kelish. 3.3-илова

9 Maruza mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quvchilar soni: nafar O quv mashg ulotining shakli: Kirish, visual ma ruza, og zaki,savol-javob Mavzu Mikroprotsessor tarixi va uning turlari. (2 soat) Amaliy mashg ulotining rejasi: 1. Qisqacha EHM rivojlanish tarixi haqida. 2. Mikroprotsessor tuzilishi hamda funksiyalari haqida tushuncha 3. Zamonaviy mikroprotsessor turlari. O quv mashg ulotining maqsadi: talabalarda mikroprotsessor haqida bilim va ko nikmalarni shaklantirish Pedagogik vazifalar: O quv faoliyatining natijalari: Talabalarda mikroprotsessor va uning tarixi haqida tushuncha berish. mikroprotsessorning komyuter qurilma taminotidagi ahamiyati haqida bilimlar berish. zamonaviy mikroprotsessorlar haqida axborot berish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: Talabalarda mikroprotsessor haqida tushuncha ega bo ladi. mikroprotsessorning komyuter taminotidagi ahamiyati haqida bilimlarni egallaydi. zamonaviy mikroprotsessorlar turlari haqida va ularning farqli jihatlari haqida axborotga ega bo ladi. Vizual ma ruza, aqliy hujum,charxpalak metodi, baxs-munozara,savol-javob. Ma ruzamatn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran, O qitish shakli: kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash texnologiyasi O qitish shart-sharoiti: Kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya

10 Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg ulot) Darsning borish bosqichlari I-Bosqich (10 daqiqa) O qituvchi faoliyati mazmuni Tinglovchi faoliyatining mazmuni 1.1. Salomlashish,davomat olish. Blits savollarga javob beradi 1.2. Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni Mavzu rejasini yozib oladilar. tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib Tinglaydilar. olishlariga imkon yaratiladi. II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) 2.1. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi. Tinglaydi. Kuzatadi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi Mikroprotsessor turlari bo yicha talabalar ikki guruhga bo linib qisqa doklat tayyorlash topshirig I beriladi. Guruh bo lib ishlash davomida talabalar ko rgazmali material tayyorlaydilar. III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 3.1. Mavzu bo yicha yakunlovchi xulosalar chiqariladi va ulardan qayerlarda foydalanish mumkinligini ma lum qilinadi O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Talabalar mavzuga oid bilimlarini baxs-muzokara orqali mustahkamlaydi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Kompyuterlarni tarixiga nazar tashlaydigan bo lsak albatta 1940 yillardan boshlab EXMlarga asos solina boshlagan. Rivojlanish Mini EHMlar, o rta EHMlar va super EHMlar ga ajraladi. Bular sekundiga minglab va o n minglab amallar bajarishi bilan farq qilib boradi. Mikroprotsessor istalgan shaxsiy yoki mikro EHMlarni muhim qismi hisoblanadi. Ushbu element orqali mikro EHMyoki shaxsiy kompyuterlarni hisoblash imkoniyatlarini beradi va uni yuragi hisoblanadi. Hozirgi paytga qadar shartsiz etakchi bo lib hamda zamonaviy mikroprotsessorlarni yaratadigan firma Inteldir. Mikroprotsessor istalgan

11 shaxsiy yoki mikro EHMlarni muhim qismi hisoblanadi. Ushbu element orqali mikro EHMyoki shaxsiy kompyuterlarni hisoblash imkoniyatlarini beradi va uni yuragi hisoblanadi. Hozirgi paytga qadar shartsiz etakchi bo lib hamda zamonaviy mikroprotsessorlarni yaratadigan firma Inteldir. Mikroprotsessor risoladagidek, o ta murakkab bo lgan integral sxemalardan tashkil topgan bulib yarimutkazgich va kristallar funktsiyalarni bajarishda markazimy protsessorga kuylaylik yaratadi. Integralli mikrosxemalarnikismini chiplar (chips)deb yuritiladi. Boshqarish blogiga vaqurilmasiga shartli komponentlar arifmetik mantikiy qurilma mikroproyessor tegishli. U tezlik(taktikali chatota) bilan xarakterlanadi, razryadli eki uzun suz (ichki va tashki) xamda buyruqlar tuplami va arxitekturalar asosida ishlaydi. x88/x86 mirkoprotsessorlar guruhi Birinchi mirkoprotsessor i yilda Intel (INTegrated Electronics) korxonasi tomonidan ishlab chikarilgan. Aytib utish joizki ushbu mirkoprotsessorlaning maksimal ishlash tezligi bor yugi 750 KGts ni tashkil kilgan. Intel firmaisning sotuvga chikarilgan keyin avlodi i8080 mirkoprotsessori bulgan. i8088 i8088 mirkoprotsessorlari 1979 yilda Intel korxonasi tomonidan rejalashtirilgan edi yilda esa IBM firmasi ushbu mirkoprotsessorlarni uzining birinchi shaxsiy kompyuterlar avlodi uchun kullagan. YAngi chip urtacha tranzistorlarni uz ichiga kamrab olgan. 1-Guruh uchun topshiriq Mikroprotsessorning tuzilishi haqida doklat tayyorlash Foydalaniladigan 2-Guruh uchun topshiriq adabiyotlar: Mirkoprotsessorlar guruhi haqida doklat tayyorlash

12 Mikroprotsessor buyruqlarni qayta ishlash boshqichlari Tanlov bosqichi Kadirovkadan chiqarish bosqichi Natijalarni bajarish bosqichi Natijalarni bajarish bosqichi

13 Mikroprotsessorning tuzilishi (маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси Машғулот шакли Мавзу бўйича маъруза Маъруза режаси 1. DEQQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o qish 2. Mikroprotsessorli xotira 3. Asosiy xotiraning fizik strukturasi 4. Diskda ma lumotni adreslash: : ўқув машғулотининг мақсади Mikroprotsessorli xotira, asosiy xotiraning fizik strukturasi,diskda ma lumotni adreslash haqida ma lumotlarni yetkazish: Таянч тушунча ва иборалар Педагогик вазифалар: 1. DEQQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o qishni o rgatadi. 2. Mikroprotsessorli xotira haqida ma lumot beradi. 3. Asosiy xotiraning fizik strukturasini tushuntiradi. 4. Diskda ma lumotni adreslashni o rgatadi.: Mikroprotsessor,disk,xotira,DEQQ yacheykalar. ўқув фаолияти натижалари: 1. DEQQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o qishni o rganadi.. 2. Mikroprotsessorli xotira haqida ma lumotni tushunib oladi. 3. Asosiy xotiraning fizik strukturasini o rganib oladi. 4. Diskda ma lumotni adreslashni o rganadi.. ўқитиш воситалари маъруза матни, компьютер, компьютер слайдлари, доска

14 ўқитиш усуллари ўқитиш шакллари ўқитиш шароити маъруза, тушунтириш, инструкция бериш, намойиш, блиц-сўров, диаграмма- Венна фронтал, коллектив иш компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панель) Маърузани олиб бориш технологияси 1- босқич. Мавзуга кириш (10 мин) 2 - босқич Асосий бўлим (60 мин) 3- босқич. Иш босқичлари Якунловчи (10 мин) ўқитувчи фаолиятининг мазмуни 1.1. ўқув машғулоти мавзуси, мақсади ва ўқув фаолияти натижаларини айтади Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни санаб беришни сўрайди. (1-илова) 2.1. Мавзу режаси ва таянч тушунчалар билан таништиради.(2-илова) 2.2. Маъруза режасининг 1-3 пунктлари бўйича тушунтиради, хар бир пункт ниҳоясида умумлаштириб боради. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади Таянч ибораларга қайтилади. Тингловчилар иштирокида улар яна бир бор такрорланади. Мавзуга оид бўлмаган иборалар олиб ташланиб, керакли тушунча ва иборалар қўшилади Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлигини маълум қилади Мавзу мақсадига эришишдаги тингловчилар фаолияти таҳлил қилинади ва баҳоланади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради. Тингловчи фаолиятининг мазмуни Мавзу номини ёзиб оладилар Тушунчаларни берадилар санаб Мавзу режасини ёзиб оладилар. Тинглайдилар. Тинглайдилар. Тарқатма материаллар тўпламида келтирилмаган қирраларини конспект қилиб борадилар. Ҳар бир таянч тушунча ва ибораларни муҳокама қиладилар. Барча ахборотни тизимлаштирадилар. Конспект қиладилар. Саволлар Берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар.

15 3.4. Мавзу бўйича билимларни чуқурлаштириш учун адабиётлар рўйхатини беради Кейинги мазву бўйича тайёрланиб келиш учун саволлар беради (таянч ибора ва тушунчалар) Ёзадилар Ёзадилар 1-илова Faollashtiruvchi savollar: 1. DEQQ deganda nimani tushunasiz? 2..Mikroprotsessorli xotira haqida ma lumot bering? 3.. Diskda ma lumotni adreslashni bilasizmi? 2-ilova Mavzu:. Mikroprotsessorning tuzilishi Reja: 1.DEQQ yacheykalaridan boshqaruvchi signallarni (impulslarni) o qish 2.Mikroprotsessorli xotira 3. Asosiy xotiraning fizik strukturasi 4. Diskda ma lumotni adreslash: Tayanch tushunchalar: Mikroprotsessor,disk,xotira,DEQQ yacheykalar.

16 ПАРАДОКСЛАР УСУЛИ Ўқитувчи саволлар тизимини кетма-кет бериб тингловчиларнинг фикрларини ўрганади Диагностика натижаларига кўра маърузани олиб бориш жараёнида тингловчиларнинг қарама-қаршиликка (тушунчалардаги, билимлардаги) келишларини таъминлайди. Бундай вазият асосан тингловчининг тушунчаларидаги адашишлар ва хатоликлар билан боғлиқ. Демак, бу муаммовий вазият тингловчиларнинг олдинги фикр, тушунчалари ва хулосаларига қарама-қарши, парадоксал бўлган вазиятдир. Тингловчилар муаммовий вазиятни юзага келтирган амаллардаги хатоликни излайдилар (лекин амалларда хотолик йўқ) z Ижодий фикрлай оладиган тингловчи амалларнинг бажарилиши жараёни эмас, балки мазкур амалнинг ўзи хато эканлигини аниқлай олади (бундай тингловчи топилмаса ўқитувчининг ўзи буни ошкор қилишига тўғри келади). Амалли (процедуравий) хатолик нотўғри амални тўғри бажарилишдир.

17 Парадокслар усулини қўллаш қоидалари Тингловчилар билимларини фаоллаштириб олиш зарур. Тингловчилар парадокс объекти сифатида олинаётган жараён ҳақида ўз фикрларини (қайсики хато бўлган) тўғри деган хулосага келган бўлишлари керак. Тингловчилар муаммовий вазиятга ўзлари дуч келишлари керак ва тўғри деб билган нарсаларининг хато бўлиб чиқганидан тушунмовчиликда қолишлари (хайрон бўлишлари) керак. Бу ўта муҳим, чунки айнан шу сабаб улар актив фикрлай бошлайдилар, хатоликни топишга ҳаракат қиладилар. Парадоксни, қарама-қаршиликни қандайдир бир қийинчиликлар билан адаштирмаслик лозим. Парадокслар усули бу аввалдан билганлари билан янги билимлар ўртасидаги кўприкдир. Шу тарзда янги билимнинг аввалдан маълум билим билан ўзаро боғланиши ва бу жараённи хис қ илишга тингловчини «мажбур» қилиниши уни хотирада мустамкамланиб қолишига ёрдам беради. Mikroprotsessorning tuzilishini biz asosan birinchi mavzuda ko rib o tilgan bo lsa-da, ayrim qurilmalari ishi bilan kengroq tanishamiz. Buyruqlar registri eslab qoluvchi registr bo lib, unda buyruq kodi: bajariladigan amal kodi (BAK) va amalda qatnashuvchi operandlar adreslari saqlanadi. Buyruqlar registri MP ning interfeysli qismida, buyruqlar registrlari blokida joylashgan. Amallar deshifratori mantiqiy blok bo lib, u buyruqlar registridan kelayotgan amalning kodiga (BAK) mos ravishda unda mavjud bo lgan chiqishlardan bitgasini tanlaydi.

18 Mikrodasturlarni doimiy eslab qoluvchi qurilma (DEQQ) o zining yacheykalarida boshqaruvchi signallarni (impulslarni) saqlaydi, ular SHK bloklarida ma lumotlarni qayta ishlash amallari jarayonini bajarish uchun kerak. Impuls amallar deshifratori tanlagani bo yicha amallar kodiga mos ravishda mikroprogrammalarni DEQQ, dan boshqaruvchi signallarning kerakli ketmaketligini o qiydi. Adresni shakllantirish uzeli (MP ning interfeysli qismida joylashgan) buyruqlar registridan va MPX registrlaridan keluvchi rekvizitlar bo yicha xotira yacheykasining (registrining) to liq adresini hisoblovchi qurilmadir. Ma lumotlarning, adreslarning va ko rsatmalarning kodli shinalari mikroprotsessor ichki interfeysli shinasining qismi. Umumiy holatda BQ, quyidagi asosiy jarayonlarni bajarish uchun boshqaruvchi signallarni shakllantiradi: MPX ning buyruqlar adresining registr-hisoblagichidan dasturning navbatdagi buyrug i saqlanayotgan TEQQ, yacheykasining adresini tanlab olish; TEQQ yacheykalaridan navbatdagi buyruqlar kodini tanlab olish va o qilgan buyruqni buyruqlar registriga qabul qilish; amallar kodini va tanlangan buyruqlar belgilarining nimaligini aytib berish (shifrini ochish); Mikroprotsessorli xotira (MPX) unchalik katta bo lmagan, lekin o ta tezkor xotiradir (MPX ga murojaat qilish vaqti, ya ni bu xotiradan ma lumotlarni o qish, qidirish yoki yozish vaqti nanosekundlar mikrosekundning mingdan bir ulushlari bilan o lchanadi). U mashina ishlashining yaqin taktlarida hisoblashlarda qatnashadigan ma lumotlarni qisqa vaqt saqlash, yozish yoki berish uchun mo ljallangan; MPX mashinaning yuqori tezkorliligini ta minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez harakat qiladigan mikroprotsessorni samarali ishlashi uchun kerak bo lgan ma lumotlarni qidirish, o qish va yozish tezligini har doim ham ta minlay olmaydi. Mikroprotsessorli xotira razryadliligi mashina so zidan kam bo lmagan tez harakat qiladigan registrlardan tashkil topgan. Registrlarni soni va razryadliligi

19 turli mikroprotsessorlarda turlicha: 8086 MP da 14 ta ikki baytli registrlardan to Pentium MP dagi turli uzunlikdagi bir nechta o nlab registrlargachadir. Mikroprotsessor registrlari umumiy vazifali va maxsus registrlarga bo linadi. Maxsus registrlar turli adreslarni (xotira segmentlarining adreslari A segm, xotira yacheykalarining segmentlar ichida siljish adreslari A baza, A qayd, A sil buyruqlar va b. ), amallarni bajarilish natijalari va SHK ning ish rejimlari belgilarini (masalan, bayroqchalar registri) va b. saqlash uchun ishlatiladi. Umumiy vazifali registrlar universal hisoblanadi va istalgan ma lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin ularning ba zilari bir qator jarayonlarni bajarishda albatga ishlatilgan bo lishlari shart. MPX registrlarining tarkibi va vazifalari to g risidagi batafsilroq ma lumotlarni [4] ishda ko rib chiqish mumkin. Asosiy xotira Asosiy xotiraning fizik strukturasi Asosiy xotira ( AX ) o z ichiga tezkor (RAM Random Access Memory) va doimiy (ROM Read Only Memory) eslab qolish qurilmalarini oladi. Tez eslab qolish qurilmasi (TeEQQ SHK ishining joriy bosqichidagi hisoblash jarayonida bevosita qatnashayotgan axborotlarni (dasturlar va qiymatlar) saqlash uchun. mo ljallangan. TeEQQ energiyam bog liq xotira: kuchlanish uzilganda unda saqlanayotgan ma lumot yo qoladi. TeEQQ, asosini yarim o tkazgichli eslab qolishelementlarining (triggerlarni) matricasini o z ichiga olgan katta integral sxemalar tashkil etadi. Eslab qoluvchi elementlar matricaning vertikal va gorizontal shinalarining kesishishida joylashgan; ma lumotlarni yozish va o qish tanlangan xotira yacheykasiga tegishli bo lgan elementlar bilan ulangan matricaning shinalari bo yicha elektr impulslarni berish orqali amalga oshiriladi. Konstruktiv jihatdan tezkor xotira elementlari ayrim xotira modullari ko rinishda bajariladi katta bo lmagan plataga bitta yoki bir nechta mikrosxemalar kavsharlangan. Qo llaniladigan modullar tiplari:

20 DIP (Dual In Line Package) va SIPP (Single In Line Package), hozir juda kam qo llanilmoqda; SIMM (Single In Line Memory Module); SIMM modullari 256 Kbayt, 1, 4, 8, 16, 32 yoki 64 Mbayt sig imga ega, saqlanayotgan bitlar juftligini nazorat qilinadi va nazorat kilinmaydi; kompyuterning bosh platasi raz yomlariga mos keluvchi 30 - («qisqa» eskirgan variant) va 72-kontaktli («uzun») raz yomlarga ega bo lishi mumkin; uzun modullar RAM EDO xotirasini tashkil etishda ham qo llaniladi. DIMM (Dual In Line Memory Module) 168-kontaktli raz yomlarga ega bo lgan yangi tipdagi moduldir; shunday mos raz yomlarga ega bo lgan faqat yangi tipdagi tizimli platalarga o rnatilishi mumkin. DIMM modullari RAM EDO va SD RAM xotiralarni tashkil etishda qo llaniladi. 486 MP uchun bosh platalarda 30- va/yoki 72-kontaktli modullar ishlatiladi, Pentium-mashinalarda esa odatda 72-kontaktli SIMM modullar yoki 168-kontaktli DIMM modullar qo llaniladi. 30-kontaktli SIMM modulning uzunligi 10 sm dan oshiqroq, DIMM modulning uzunligi esa 13 sm atrofida. Bosh platala xotira modullarini o rnatish uchun bir nechta raz yomlar guro hi (banklar) bo lishi mumkin, bitta bankka bir xil sig imli bloklarni qo yish mumkin, masalan, faqat 1 Mbaytdan yoki faqat 4 Mbaytdan, turli xil sig imli bloklarni faqat turli banklarda o rnatish mumkin. Ko pchilik mikrosxemalarda murojaat qilish vaqti 60 yoki 70 ns; agar bosh plata 60 nanosekundli modullarga mo ljallangan bo lsa, unga 70 nanosekundli modullarni o rnatish mumkin emas, teskarisiga esa mumkin. Hozir tez saxifali murojaat qilinadigan FPM (Fast Page Mode) xotira bilan bir qatorda Pentium va Pentium Pro MP lari uchun ishlab chiqilgan ko paytirilgan tezkorlikli DRAM xotirasining ushbu yangi tiplari paydo bo ldi: RAM EDO (Extented Data Output) va SD RAM (Synchronous DRAM). RAM EDO xotirasi MP uchun qiymatlarni TeEQQ, ning o kishiga kerak bo ladigan vaqtni qisqartiradi, xususan, EDO da registr «zanjirlar» to plani qo shilgan, ularning hisobotiga chiqishdagi qiymatlar mikrosxemaga keyingi so rovgacha ushlanib turilishi mumkin (bugungi kunda RAM EDO tipidagi xotira o rtacha 45 nanosekund murojaat qilish vaqtiga va 264 Mbayt/s processor xotira qiymatlarini maksimal uzatish tezligiga egadir.

21 SD RAM xotirasi tizim unumdorligini, TeEQQ, ishlash tezligining processor shinasini ishlash tezligi bilan bir-biriga moslashishi hisobiga oshiradi (SD RAM hozir 200 MGc chastotalargacha ishlashi mumkin). Bu xotirada qiymatlarga murojaat qilish vaqti MP ning ichki taktli chastotasiga bog liqdir va 6 10 ns ga etadi, qiymatlarni processor xotira bo yicha maksimal uzatish tezligi 528 Mbayt/s (!) (haqiqatda processor kesh xotira bo yicha uzatish tezligiga teng). SD RAM xotirasi SHK ning unumdorligini umumiy 25 % ko paytiradi va ayniqsa jonli videografikalarni ko rib chiqishda va uch o lchamli grafika bilan ishlashda qulaydir. Aslida ta kidlash kerakki, oxirgi raqam SHK kesh-xotirasiz ishlashga xosdir kuchli kesh bor bo lganda unumdorlikdagi yutuq bir necha foizlarni tashkiletishi mumkin. Xotiraning har bir yacheykasi o zining yagona adresiga (qolgan hammasidan farq qiladigan) egadir. Asosiy xotira TeEQQ va DEQQ, uchun umumiy adres kengligiga egadir. Adres kengligi asosiy xotiraning bevosita adreslanadigan yacheykalarini imkon boricha maksimal sonini belgilaydi. Adres kengligi adresli shinalar razryadliligiga bog liqdir, negaki turli adreslarning maksimal soni ikkilik sonlarning har xilligi bilan aniqlanib, bu sonlarni p ta razryad bilan tasvirlash mumkin, ya ni adres kengligi 2p ga teng, bu yerda ya adres razryadliligi. SHKda asos qilib uzunligi bo yicha mashina so zi o lchaniga teng bo lgan 16-razryadli adresli kod olingan. 16-razryadli adres kodi bor bo lganda bevosita jani 2 16 q65536q64k (Kq1024) xotira yacheykasini adreslash mumkin. Mana shu segment deb ataluvchi 64 kilobaytli xotira maydoni AX mantiqiy strukturasining asosidir. Ta kidlash kerakki, himoya qilingan rejimda segment o lchani boshqacha va 64 Kbaytdan birmuncha ko p bo lishi mumkin. Zamonaviy SHK lar (oddiy maishiy kompyuterlardan tashqari) sig imi 1 Mbaytdan sezilarli katta bo lgan asosiy xotiraga ega: 1 Mbayt sig imli xotira AX ning yana bitta muhim strukturali tashkil etuvchisidir uni bevosita adreslanadigan xotira deb atayniz (u faqat haqiqiy rejim uchun tegishlidir).

22 1 M q 2 20 q ta bevosita adreslanadigan xotira yacheykalarini adreslash uchun 20 razryadli kod kerakdir, uni SHKda AX yacheykasi adreslarini strukturlashning maxsus uslublarini ishlatib olish mumkin. Absolyut (to liq, fizik) adres (A abs ) bir nechta tashkil etuvchilar yig indisi ko rinishida shakllanib, bu tashkil etuvchilardan ko proq ishlatiladiganlari segment adresi va siljish adresidir. 6-илова ФСМУ жадвали Катта ҳажмдаги файллар билан ишлаш қандай муаммоларга олиб келади Ф С М У (Фикрингизни баён этинг). (Фикрингиз баёнига бирор сабаб кўрсатинг). (Кўрсатилган сабабга тушунтирувчи мисол келтиринг). (Фикрингизни умумлаштиринг). Мавзу бўйича билимларни долзарблаштирувчи савол 7-илова 1. Magnit lentadagi yig uvchilari degani nima? 2. Magnit disklardagi yig uvchilarinima? 3. Tashqi xotira nima? «Blits-so rov» savollari savol javob vaqtida to ldiriladi. Savollar Javoblar 1. Asosiy xotirannng mantiqiy strukturasi

23 2. Mikroprotsessorli xotira 3. Mikroprotsessorning tuzilishi 4. Mikrodasturlarni doimiy eslab qoluvchi qurilma Т-sxema Moliya va bugalteriyaning afzalljik va kamchiliklari. Afzalliklar Kamchiliklar 9- ilova Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Muammoli savol masala va vaziyatlarni o quv birligiga mos O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Arifmetik mantiqiy qurilma (2 soat) 1. Arifmetik-mantiqiy qurilma qisqacha ma lumot. 2. Mikroprotsessorli xotira. 3. Mikroprocessning interfeysli qismi. Arifmetik mantiqiy qurilma, mikroprotsessor, interfeys. Sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ljallangan qo shimcha qurilmalar va uning funksiyalari haqida tasavvurni boyitish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Muammoli savol masala va vaziyatlarni hal etish orqali tasavvurlarini shakllantirdi.

24 ravishda etish. taqdim Muammoni hal etish jarayonini boshqarish. Kompyuter ishlashida qurilmaning funksiyalarini tushuntirib berish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: Arifmetik mantiy qurilma haqida ma lumotlarga ega bo ladi. Arifmetik mantiy qurilmaning afzallik tomonlarini chuqur o rganadi. Vizual ma ruza, muammoli, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi. 2.1.Mavzuga olib kiruvchi faollashtiruvchi muammoli savollar beriladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi.

25 III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.4.Darsda olingan bilimlarni umumlashtiriladi va mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1- topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Xulosalar chiqariladi, yozib olinadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi II-Bosqich Arifmetik-mantiqiy qurilma (AMK) sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ljallangan (SHK larning ba zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo shimcha matematik soprocessor ulanadi).

26 AMK ning tarkibiy qismlari 2 ta registr qo shuvchi summator Mikroprotsessorli xotira boshqarish sxemasi Mikroprotsessorli xotira (MPX) uncha katta bo lmagan sig imli, lekin o ta yuqori tezkor xotira SHK ning eslab qoluvchi qurilmalari bobida qisqacha ko rib chiqilgan Mikroprocessorning interfeysli qismi MPning interfeysli qismi MPning SHK tizimli shinasi bilan aloqasi va moslashishi, shuningdek bajarilayotgan dasturning buyruqlarini qabul qilish, oldindan tahlil qilish hamda operandlar va buyruqlarni to liq adreslarini shakllantirish uchun mo ljallangan.

27 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Arifmetik-mantiqiy qurilma deganda nimani tushunasiz? 2. AMK ning tarkibiy qismlari qanday? 3. Mikroprotsessorli xotira nima? Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quvchilar soni: nafar Mavzu bo yicha visual ma ruza. Registrlar (2 soat) 1. Registrlar haqida boshlang ich ma lumotlar. 2. Interfeys va Kiritish-chiqarish porti haqida tushunchasi. 3. Mikroprotsessor registrlari va turlari. 4. Registrli kesh-xotira va mikroprotsessorli xotira (MPX)haqida. Registr, Trigger, Interfeys, Kiritish-chiqarish porti, Registrli keshxotira, Mikroprotsessorli xotira (MPX). O quv mashg ulotining maqsadi: Ta limiyligi: Talabalarga Kompyuterning ma lumotlarni saklash xamda ma lumotlarga tezkor murojat kilish imkoniyatini beradigan registrlar mavzusida bilim berish. O tilgan mavzularni mustahkamlash jarayonida darsni olib borish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ishlashi uchun zarur bo lgan qurilmaviy taminotida registrlarning o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirish, pedagogik ruhda

28 tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlari yuzasidan talabalarda mustaqil fikrlash va mulohaza yuritish ko nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. Pedagogik vazifalar: Registr qurilmalari haqida tushuncha berish. Registr turlarini va ularning alohida vazifalarini tushuntirish Xotira bilan bog liq kesh va MPX tushunchalarini yoritish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quv faoliyatining natijalari: talaba Komyuterning qurilmaviy taminotidagi registrlar haqida tushunchaga ega bo ladilar. Registr turlarini va ularning alohida vazifalarini haqida bilim, malaka va ko nikmalarga ega bo ladilar. Registrli kesh-xotira va mikroprotsessorli xotira (MPX)haqida atoflicha bilimga ega bo ladilar. Vizual ma ruza, baxs-munozara, BBB texnologiyasi, FSMU texnologiyasi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual va kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari I-Bosqich (10 daqiqa) O qituvchi Faoliyati mazmuni 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish. Talaba Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi

29 II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.1. Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Guruhni ikki guruhga bo linib, Registrli kesh-xotira va mikroprotsessorli xotira ko rgazmali material tayyorlash va kichik maruza tuzish topshirig i beriladi O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash davomida talabalar ko rgazmali material tayyorlaydilar hamda namoyish qiladilar. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. 1.Dasturiy taminot nima? 2 Dasturiy taminotning turlari necha xil? 3.Ilk sistemaviy dasturiy taminotlardan qaysilarni bilasiz?

30 II-Bosqich Registr- qurilmalarning o ziga xos tengliklar birlashmasini angladatadi, ularning vazifasi ma lumotlarni saqlash hamda ma lumotlarga tezkor murojat kilish imkoniyatini beradi. 1-topshiriq Interfeys (interface) kompyuter qurilmalarini o zaro moslash va aloqa qurilmalari to plani bo lib, ularning o zaro samarali ishlashini ta minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) ulash texnikaviy urasi bo lib, mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Mikroprotsessor registrlari turlari Umumiy vazifali Maxsus vazifali 1-topshiriq ko rgazmali material tayyorlash va namoyish qilish 1-guruh Registrli kesh-xotira haqida ko rgazmali material tayyorlash va kichik maruza 2-guruh mikroprotsessorli xotira haqida ko rgazmali material tayyorlash va kichik maruza

31 Maruza materiali Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma lum taktlar soni davonida bajariladi. Mikroprotsessorli xotira razryadliligi mashina so zidan kam bo lmagan tez harakat qiladigan registrlardan tashkil topgan. Registrlarnisonivarazryadliligiturlimikroprotsessorlardaturlicha: 8086 MP da 14 ta ikkibaytliregistrlardan to Pentium MP dagiturliuzunlikdagibirnechtao nlabregistrlargachadir. Mikroprotsessorregistrlari umumiyvazifalivamaxsusregistrlargabo linadi. Maxsusregistrlar turli adreslarni (xotirasegmentlariningadreslari A segm, xotirayacheykalariningsegmentlarichidasiljishadreslari A baza, A qayd, A sil buyruqlarva b. ), amallarnibajarilishnatijalarivashkningishrejimlaribelgilarini (masalan, bayroqchalarregistri) va b. saqlashuchunishlatiladi. Umumiy vazifali registrlar universal hisoblanadi va istalgan ma lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin ularning ba zilari bir qator jarayonlarni bajarishda albatga ishlatilgan bo lishlari shart. MPX registrlarining tarkibi va vazifalari to g risidagi batafsilroq ma lumotlarni [4] ishda ko rib chiqish mumkin. MPX registrlarining tarkibi va vazifalari to g risidagi batafsilroq ma lumotlarni [4] ishda ko rib chiqish mumkin. Registrlar turli uzunlikdagi tez harakat qiluvchi xotira yacheykalaridir: Registr 1 (Rg 1) ikkilangan 3o z razryadliligiga, Registr 2 (Rg 2) esa so z razryadliligiga egadir. Amallarni bajarishda Rg1 ga amalda qatnashuvchi birinchi son, amal tugagandan keyin esa natija joylashtiriladi; Rg2 ga amalda qatnashuvchi ikkinchi son joylashtiriladi (amal tugagandan keyin undagi ma lumot o zgarmaydi). Registr 1 ma lumotlarni kodli shinalaridan qabul qilishi va unga ma lumotlarni berishi mumkin; registr 2 bu shinalarddn ma lumotlarni faqat olishi mumkin.

32 Registrli kesh-xotira Registrli kesh-xotira nisbatan katta sig imli yuqori tezlikli xotira bo lib, u AX va MP o rtasida buferdir va amallar bajarish tezligini oshirish imkonini beradi. Uniberishgeneratoriningtaktlichastotasi 40 MGcvaundanyuqoribo lgan SHK lardayaratishmaqsadgamuvofiqdir. Keshxotiraregistrlarigafoydalanuvchimurojaat egaolmaydi, shuninguchun ham unikesh (Cache) deb nomlangan, buingliztilidantarjimaqilganda «maxfiy joy» ma nosinibildiradi. Kesh-xotirada MP olgan yoki o z ishining yaqin taktlarida oladigan qiymatlar saqlanadi, bu qiymatlarga tezda murojaat qilish dasturning navbatdagi buyruqlarini bajarish vaqtini qisqartirish imkonini beradi. Dasturningbajarilishvaqtida AX danbirmunchailgariuqilganqiymatlarkeshxotiragayoziladi. Natijalarniyozishprincipibo yichakesh-xotiraningikki tipi bor: «teskariyoziladigan» kesh-xotirada amallarningnatijalari u AX gayozilishidanoldinkesh-xotiradaqaydqilinadi, keyin esakeshxotiranazoratchisibuqiymatlarnimustaqilravishda AX gaqaytadanko chiribyozadi; «to g ridanto g riyoziladigan» keshxotiradaamallarningnatijalaribirvaqtningo zida parallel ravishda ham keshxotiraga, ham AX gayoziladi MP laridan boshlab mikroprotsessorlar o zining sozlangan xotirasiga ( yoki 1-darajali kesh-xotiraga) ega, shu bilan, xususan, ularning yuqori unumdorligi kelib chiqadi. Pentium va Pentium Pro mikroprotsessorlari qiymatlar uchun alohida va buyruqlar uchun alohida kesh-xotiraga ega: Pentium da bu xotira sig imi katta emas 8 Kbaytdan, Pentium MMX da 16 Kbaytdan, Pentium Pro da 1-darajali kesh-xotiradan tashqari, mikroprotsessor platasiga sozlangan va mikroprotsessorning taktli chastotasida ishlaydigan, sig imi 256 yoki 512 Kbayt bo lgan 2-darajali kesh-xotira ham mavjuddir. Shuni inobatga olish kerakki, hamma MP larda 2-darajali qo shimcha keshxotira ishlatilishi mumkin, u MP dan tashqarida bosh platada joylashtiriladi va sig imi bir necha megabaytlargacha etishi mumkin.

33 Izox, Tezkorxotiradinamik (Dynamic Random Access Memory DRAM) yokistatik (Static Random Access Memory SRAM) tipidagimikrosxemalardaqurilishimumkin.xotiraningstatik tipi sezilarlidarajadayuqoriroqtezkorlikka ega, lekindinamiktipgaqaragandaanchaqimmatroqdir. SRAM registrlixotiraning (MPX vakesh-xotira) asosihisoblanadi, asosiyxotiradateskjk, ningasosiniodatda DRAM-mikrosxemalartashkil etadi. Mikroprotsessorli xotira (MPX) unchalik katta bo lmagan, lekin o ta tezkor xotiradir (MPX ga murojaat qilish vaqti, ya ni bu xotiradan ma lumotlarni o qish, qidirish yoki yozish vaqti nanosekundlar mikrosekundning mingdan bir ulushlari bilan o lchanadi). U mashina ishlashining yaqin taktlarida hisoblashlarda qatnashadigan ma lumotlarni qisqa vaqt saqlash, yozish yoki berish uchun mo ljallangan; MPX mashinaning yuqori tezkorliligini ta minlash uchun ishlatiladi, negaki asosiy xotira (AX) tez harakat qiladigan mikroprotsessorni samarali ishlashi uchun kerak bo lgan ma lumotlarni qidirish, o qish va yozish tezligini har doim ham ta minlay olmaydi. Mikroprotsessorlixotirarazryadliligimashinaso zidankambo lmagantezharaka tqiladigan registrlardantashkiltopgan.registrlarnisonivarazryadliligiturlimikroprot sessorlardaturlicha: 8086 MPda 14 ta ikkibaytliregistrlardan to Pentium MP dagiturliuzunlikdagibirnechtao nlabregistrlargachadir. Mikroprotsessorregistrlari umumiyvazifalivamaxsusregistrlargabo linadi. Maxsus registrlar turli adreslarni (xotira segmentlarining adreslari A segm, xotira yacheykalarining segmentlar ichida siljish adreslari A baza, A qayd, A sil buyruqlar va b. ), amallarni bajarilish natijalari va SHKning ish rejimlari belgilarini (masalan, bayroqchalar registri) va b. saqlash uchun ishlatiladi. Umumiy vazifali registrlar universal hisoblanadi va istalgan ma lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin, lekin ularning ba zilari bir qator jarayonlarni bajarishda albatga ishlatilgan bo lishlari shart. MPX registrlarining tarkibi va vazifalari to g risidagi batafsilroq ma lumotlarni ishda ko rib chiqish mumkin.

34 Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil. 2.A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil. 3.U.Yu.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova INFORMATIKA darslik G.G ulom nashriyoti Toshkent 2002 yil. 6- Mavzu 2 soat Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki. Pentium mikroprotsessorlari Ma ruzani olib borish texnalogiyasi Talabalar soni: Vaqti 2 soat Dars shakli Ma ruza Ma ruza rejasi 1. Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki 2. Pentium Pro mikroprotsessorlari 3. Pentium MMX mikroprotsessorlari 4. Pentium II mikroprotsessorlari Dars maqsadi: Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki. Pentium mikroprotsessorlari Pedagogik vazifalar: Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki haqida tushuncha berish Pentium Pro mikroprotsessorlari, tarkibi va xususiyatlari haqida tushuncha beradi Pentium MMX mikroprotsessorlari va ularning Pentium MP laridan afzalliklari haqida ma lumot beradi Pentium II mikroprotsessorlari va ularning o ziga xos xususiyatlarini yoritib beradi O qitish usullari O quv natijalari: Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki haqida ma lumotga ega bo ladi Pentium Pro mikroprotsessorlari va ularning xususiyatlari haqida tushuncha hosil bo ladi Pentium MMX mikroprotsessorlari va ularning Pentium MP laridan afzalliklari haqida ma lumotga ega bo ladi Pentium II mikroprotsessorlari va ularning o ziga xos xususiyatlarini haqida ma lumotga ega bo ladi Pentium Mikroprotsessorlari haqida tushuncha, bilim va ko nikmalar hosil bo ladi Ma ruza, tshuntirish, bahs munoza-ra, muhokama qilish, namoyish, aqliy

35 O qitish vositalari O qitish shakli O qitish shart- sharoitlari Monitoring va baholash hujum, T- sxema, tarqatma materiallar Ma ruza matni, kompyuter, kompyuter slaydlari, doska Frontal, kollektiv ishlash Kompyuter, texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya, proyektor Og zaki so roq, savol javob, tahlil natijalari «Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki. Pentium mikroprotsessorlari» mavzusidagi ma ruza mashg ulotiga texnalogik karta Faoliyat bosqich lari 1- bosqich. Kirish (10 daqiqa) 2- bosqich. Asosiy qism (55 daqiqa) 3- bosqich. Yakuniy (15 daqiqa) Pedagog Faoliyat mazmuni 1.1.Ma ruzani e lon qiladi va rejasi bilan tanishtiradi. (1.1-ilova) 1.2.Faollashtiruvchi savollar bilan o quvchilarga murojaat etadi va o quvchilarning bilim darajasni diagnostikasini amalga oshiradi. (1.2-ilova) 2.1.Ma ruza rejasining 1-4 punktlari bo yicha tushuncha beradi. Jarayon komputer slaydlarini namoyish qilish bilan olib boriladi. (2.1- ilova) 2.2.Ma ruza rejasining 3- punkti bo yicha tushunchalarni taqqoslab T sxema ni to ldirib, ma lumotlar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. (2.2- ilova) 2.3.Mavzu yuzasidan FSMU jadvalini taqdim etadi (2.3- ilova) 3.1.Mavzu bo yicha yakunlovchi hulosalar qilinadi. Mavzu bo yicha olgan bilimlarni qo llash haqida ma lumot beriladi Mustaqil o rganish uchun adabiyotlar ro yhatini taqdim etadi O quvchilarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi va baholaydi Rejaning 2-4- punktlari bo yicha T sxema O quvchi Eshitadilar va kerakli ma lumotlarni yozib oladilar. Savollarga javob beradilar. Tinglaydilar va yozib oladilar. Savollarga javob beradilar, taqqoslaydilar, tahlil qiladilar. T sxema ni to ldirishda bevosita ishtirok etadilar. Jadvalni to ldiradilar Tinglaydilar. Yozib oladilar. Uyga vazifani tushunib, yozib oladilar.

36 ni tuzib, to ldirib kelishni uyga vazifa qilib beradi. (3- ilova) 1.1 ilova 6- Mavzu: Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki. Pentium mikroprotsessorlari 1. Pentium mikroprotsessorlarida registrlar bloki 2. Pentium Pro mikroprotsessorlari 3. Pentium MMX mikroprotsessorlari 4. Pentium II mikroprotsessorlari ilova 2.1 ilova

37 80586 (R5) mikroprotsessorlari Intel firmasi tomonidan patentlangan Pentium tavar markasi bo yicha ko proq ma lumdir (boshqa firmalarning MP boshqacha belgilanishga ega: AMD firmasida K5, Cyrix firmasida Ml va b.). Bu mikroprotsessorlar besh pag onali konveyerli strukturaga ega bo lib, u ketma-ket buyruqlarning bajarilish taktlarini ko p marotaba birgalikda ishlashini ta minlaydi va yana boshqarishni shartli uzatish buyruqlari uchun keshbuferga ega bo lib, u dasturlarni tarmoqlanish yo nalishini oldindan aytish imkonini beradi; samarali tezkorligi bo yicha ular har bir buyruqni go yoki bir takt ichida bajaradigan RISC MP lariga yaqinlashadi. Pentium 32razryadli adresli shinaga va 64-razryadli ma lumotlar shinasiga egadir. Tizim bilan qiymatlarni almashish sekundiga 1 Gbayt tezlik bilan bajarilishi mumkin. Hamma Pentium MPlarida har biriga 16 Kbaytdan alohida buyruqlar uchun, alohida ma lumotlar uchun sozlangan kesh-xotira va 2-darajali kesh-xotiraning sozlangan nazoratchisi (bu nazoratchini MPning ichki chastotasida ishlashini ta minlaydi) bor; maxsuslashgan konveyerli texnikaviyli qo shish, ko paytirish va bo lish bloklari bor bo lib, ular siljib yuradigan nuqtali amallarning bajarilishini jiddiy tezlashtiradi. Pentium Pro mikroprotsessorlari 2.2-ilova 1995 yil sentyabrda savdo markasi Pentium Pro bo lgan (R6) MP ning taqdimot marosini bo ldi va savdoga chiqarildi. Mikroprotsessor 2 ta kristalldan: MP ni o zidan va kesh-xotiradan tashkil topgan. Lekin u Pentium bilan to liq mos kelmaydi va xususan, maxsus tizimli platani talab etadi. Pentium Pro 32-bitli ilovalarda yaxshi ishlaydi, 16-bitli ilovalarda esa xattoki Pentium ga birmuncha yutkazadi.

38 Yangi sxematexnik echimlar tufayli ular SHKlar uchun yanada yuqoriroq unumdorlikni ta minlaydi. Bu yangiliklarning bir qismi "dinamik bajarilish" (dinamic execution) tushunchasi bilan birlashtirilishi mumkin, bu 14 ta pag onali superkonveyerli struktura (superpi pelining), boshqarishni shartli uzatishlarda dasturning tarmoqlanishini oldindan aytish (branch prediction) va mo ljallangan tarmoqlanish yo li bo yicha (speculative execution) buyruqlarning bajarish borligini bildiradi. Izox, Ko p masalalarni, ayniqsa iqtisodiy masalalarni echish dasturlarida ko p sonli boshqarishni shartli uzatishlar mavjud. Agar processor o tish, tarmoqlanish yo nalishini oldindan ayta olsa, u holda uning ish unumdorligi hisoblash konveyerlarini yuklashni optimallashtirish hisobiga sezilarli ortadi. Pentium Pro processorida oldindan to g ri aytish ehtimolligi 90%, Pentium da esa 80% Kbayt sig imli kesh-xotira Pentium processorlaridagi yuqori unumli tizimlarning majburiy xususiyatidir. Lekin ularda sozlangan kesh-xotira katta bo lmagan (16 Kbayt) sig imga ega, uning asosiy qismi esa processordan tashqarida asosiy platada joylashadi. SHuning uchun u bilan ma lumotlar almashish MP ning ichki chastotasida emas, balki odatda 2-3 marta past bo lgan taktli generator chastotasida amalga oshiriladi, buesa kompyuterning umumiy tezkorligini pasaytiradi. Pentium Pro MP da 1-darajali kesh-xotira ham (8 Kbayt dan buyruqlar va qiymatlar uchun) va 256 yoki 512 Kbayt sig imli 2-darajali kristall kesh-xotira ham bor bo lib, ular mikroprotsessorning o zini platasida joylashgan va MP ning ichki chastotasida ishlaydi. Pentium MMXva Pentium II mikroprotsessorlari 1997 yil ning yanvarida va iyunida multimedia texnologiyasida ishlash uchun modernizatsiya qilingan va mos ravishda Pentium MMX (MMX Multi Media extention) va Pentium II savdo markalarini olgan Pentium Pro mikroprotsessorlarining taqdimot marosimi bo ldi. Pentium MMX MP audio- va videoma lumotlarni qayta ishlashga mo ljallangan qo shimcha 57 ta buyruq, ikki marta kattalashgan (32 Kbayt gacha) kesh-xotira, Pentium Pro MP dan olingan tarmoqlanishlarni oldindan aytish yangi blokini va b. o z ichiga oladi. SHuning hisobiga unda Pentium MP ga nisbatan 1 millionta tranzistorli element ko proqdir. Bu mikroprotsessorlarnn samarali ishlatish uchun barcha eski dasturlarga (shu jumladan WINDOWS 95, WINDOWS NT operatsion tizimlariga ham) moslashtiruvchi dasturli lavhalarni qo shish kerak; aslida esa, ularsiz ham Pentium MMX MP oddiy Pentium MPdan birmuncha unumliroqdir. Pentium MMX MP oddiy ilovalarni bajarishda Pentium MPga qaraganda 10-15% tezkorroqdir, yangi 57 ta buyruqni ishlatib multimedia ilovalarini bajarishda esa u 30%ga tezkorroqdir (taqqoslash uchun Pentium Pro MP oddiy ilovalarni bajarishda Pentium MP ga

39 qaraganda, taxminan 20% tezkorroqdir). Pentium MMXning xonalarini hisobga olgan holla yozilgan dasturlar oddiy Pentium MP li SHK larda ishlay olmaydi. Pentium MMX MP uchun Socket 7 raz yomli (ajratgich), MMX qo llab-quvvatlaydigan yangi BIOS li va ikkita ta minot kuchlanishli (2, 8 va 3, 5 V) tizimli plata talab etiladi. Pentium II MP boshqa hamma MP larga nisbatan o zgacha tuzulishga ega, xususan, u uncha katta bo lmagan plata-kartrij ko rinishida bajarilgan bo lib, unga processorning o zi (Pentium Pro da 5, 5 mln ta tranzistor bo lsa, unda 7, 5 mln ta tranzistor bor) va umumiy hajmi 512 Kbayt bo lgan ikkincha darajali kesh-xotiraning to rtta mikrosxemasi joylashtirilgan. Processorning o z mikrosxemasida joylashgan 1-darajali kesh-xotira Pentium Pro MP da bor bo lgan 16 Kbayt o rniga 32 Kbayt sig imga ega, lekin 2-darajali kesh-xotira MP ning ichki chastotasida emas, balki ikki marta kichik chastotada ishlaydi. Pentium II MP 0, 35 mikronli texnologiya asosida ishlab chiqariladi va 2, 8 V ta minot kuchlanishini ishlatadi. Uning uchun, tabiiyki, boshqa barcha Pentium larga nisbatan o zgacha tizimli plata talab etiladi. T sxema Afzalliklari va kamchiliklari, xususiyatlari taqqoslanadi Pentium MMX Pentium MP Xulosa FSMU jadvali <Pentium mikroprotsessorlari> 2.3-ilova

40 Ф С М У (Фикрингизни баён этинг). (Фикрингиз баёнига бирор сабаб кўрсатинг). (Кўрсатилган сабабга тушунтирувчи мисол келтиринг). (Фикрингизни умумлаштиринг). 3 - ilova T sxema Afzalliklari va kamchiliklari, xususiyatlari taqqoslanadi Pentium MP Pentium MMX Pentium II Pentium MP Xulosa

41 7- Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta minoti va uning turlari. mavzu 7.1 Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quvchilar soni: nafar O quv mashg ulotining Kirish, visual ma ruza, og zaki,savol-javob shakli: Nazariy mashg ulotining 1.Kompyuterlarning rivojlanish tarixi. rejasi: 2.Kompyuterning avlodlari. 3.Zamonaviy kompyuterlar va ularning turlari. 4.Dasturiy ta minot haqida tushuncha. O quv mashg ulotining maqsadi: Talimiyligi: O quvchilarga Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta minoti va uning turlari. haqida bilim berish. O tilgan mavzularni mustahkamlash jarayonida darsni olib borish.. Tarbiyaviyligi: O quvchilarga Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta minoti va uning turlari. mavzusi orqali o quvchilarni kompyuterlarni qay darajada rivojlanganligini,kompyuter orqali turli xil ko rgazmalar,animatsion filmlar tayyorlash mumkinligini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. Pedagogik vazifalar: O quv faoliyatining natijalari: O quvchilarga Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta minoti va uning turlari. mavzusi orqali o quvchilarni kompyuterlarni qay darajada rivojlanganligini,kompyuter orqali turli xil ko rgazmalar,animatsion filmlar tayyorlash mumkinligini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini tarbiyalash.. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shart-sharoiti: O quvchi: Kompyuter haqida,kompyuterning avlodlari haqida,zamonaviy kompyuterlar va uning turlari haqida dasturiy ta minotlar haqida,haqida bilimga ega boladi. Vizual ma ruza, aqliy hujum,klaster metodi, baxsmunozara,savol-javob,izohli. Ma ruzamatn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. Jamoa,guruh va juftlikda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg ulot)

42 I-bosqich Darsning borishi Tashkiliy qism O`tilgan mavzu yuzasidan savollar Vaqt Dars mazmuni Metod Vosita 5 daqiqa Salomlashish,davomat olish, o quvchi larning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish. 15 daqiqa Nazorat savollari: 1. Axborotlashgan jamiyat o zi nima? 2 Axborotning sifat ko rsatkichi nimalardan iborat? 3. Informatika uchun axborotni qabul qilinishi qanday? 4.Axborotni xossa hecha xil? 5.Axborot shakllari turlari necha xil? Aqliy hujum Kartochkalar II-bosqich Yangi mavzu bayoni III-bosqich Amaliy bilim va ko nikmalarni rivojlantirish IV-bosqich Mustahkamlash 10 daqiqa 15 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtirish va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratish. Shaxsiy kompyuterlarning dasturiy ta minoti va uning turlari. mavzusiga tushuncha berish. O tgan asrning 40-yillaridan boshlab univеrsal EHM larning davri boshlandi dеsa bo ladi. Ularning taraqiyotini avlodlarga bo lib o rganish tajribasi kеng qo llanib kеlingan. O quvchilarga zamonaviy kompyuter ning turlari,tasniflari haqida amaliy ravishda ko rsatib berish. Kompyuterlarning xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma`lumotlarning razryad to rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab besh guruhga bo linadi: Nazorat savollari: 1.Informatika soxasidagi qaysi olimlarni bilasiz? 2.Kompyuter sinflarini birma-bir aytib bering 3.Komyuter sinflari bir-birlaridan nimasi bilan farq qiladi? 4.EHM larni nechta avlodini bilasiz? 5.Birinchi mikroprotsessor qachon va qayerda yaratilgan? Ma ruza Klaster metodi Ma ruza Savoljavob Doska,kompyuter Qog oz va marker Ekran,Slayd Qog oz va marker V-bosqich Yakuniy qism 10- daqiqa O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi. Izohli

43 VI-bosqich Uyga vazifa 5- daqiqa Faol o quvchilarni rag batlantiradi, dars bo yicha o quvchilarning fikr mulohazalarini tinglaydi. U. Y.Yuldashev, R. R.Boqiev, F. M. Zokirova INFORMATIKA Darslik G afur G ulom nomidagi nashriyotmatbaa ijodiy uyi Toshkent-2002 yil. O qib konspektlash betlar. O g zaki daftar Baholash mezonlari: Mezonlar Mazmun 2 Guruh faolligi 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzu yuzasidan Aqliy hujum metodi orqali savol-javob o tkaziladi. 1. Axborotlashgan jamiyat o zi nima? 2 Axborotning sifat ko rsatkichi nimalardan iborat? 3. Informatika uchun axborotni qabul qilinishi qanday? 4.Axborotni xossa hecha xil? 5.Axborot shakllari turlari necha xil? II-Bosqich O tgan asrning 40-yillaridan boshlab univеrsal EHM larning davri boshlandi dеsa bo ladi. Ularning taraqiyotini avlodlarga bo lib o rganish tajribasi kеng qo llanib kеlingan. Ayni paytda EHMda qo llanilgan radiotеxnik elеmеntlar bazasi hamda dasturiy ta'minoti kabi tasnif bеlgilari bo yicha avlodlarga ajratishdan ham foydalanilgan. Lеkin yana bir tasnif bеlgisi EHMning arxitеkturasidagi farqiga qarab ham u yoki bu avlodga ajratish maqsadga muvofiqdir. Bunga oid gapni «bazaviy EHM»ning arxitеkturasi, ya'ni abstrakt modеlidan boshlaymiz.

44 Dastlabki EHM larning yaratilishi davrida, mashxur matеmatik Jon fon Nеyman 1945 yildayoq kompyutеr qurilmalari ma'lumotlarni qayta ishlash uchun qanday tarzda univеrsal va maqbul bo lishi kеrakligini aytib o tgan edi. Shu bois kompyutеr tuzilishining asoslari fon Nеyman printsipi dеb yuritiladi. Dеyarli barcha zamonaviy (EHM) kompyutеrlar mazkur printsip asosida ishlaydi. Arifmеtik- mantiqiy qurilma arifmеtik va mantiqiy amallarni bajaradi. Boshqarish qurilmasi - dastur bajarilish jarayonini tashkil qiladi va barcha boshqaruv vazifalarini bajaradi. Yodda saqlash qurilmasi yoki joriy xotira ma'lumot yoki dasturlarni o zida saqlaydi. Tashqi qurilmalar ma'lumotlarni kiritish va chiqarishni taminlaydi. Klaster metodi Birinchi avlod Ikkinchi avlod Uchinc hi avlod EHMlarning avlodlari To rtin chi avlod Beshin avlod

45 Dastlabki EHM larning yaratilishi davrida, mashxur matеmatik Jon fon Nеyman 1945 yildayoq kompyutеr qurilmalari ma'lumotlarni qayta ishlash uchun qanday tarzda univеrsal va maqbul bo lishi kеrakligini aytib o tgan edi. Shu bois kompyutеr tuzilishining asoslari fon Nеyman printsipi dеb yuritiladi. Dеyarli barcha zamonaviy (EHM) kompyutеrlar mazkur printsip asosida ishlaydi. Arifmеtik- mantiqiy qurilma arifmеtik va mantiqiy amallarni bajaradi. Boshqarish qurilmasi - dastur bajarilish jarayonini tashkil qiladi va barcha boshqaruv vazifalarini bajaradi. Yodda saqlash qurilmasi yoki joriy xotira ma'lumot yoki dasturlarni o zida saqlaydi. Tashqi qurilmalar ma'lumotlarni kiritish va chiqarishni taminlaydi. Birinchi avlod mashinalari 50 yillarda ishlab chiqarilgan bo lib, asosiy komponentlari elektron lampalardan iborat bo lgan. Bu EHMlardagi minglab lampalar elektr energiyasini ko p miqdorda talab qilgan, katta miqdorda issiqlik ajratib chiqargan va ko p joyni egallagan. Bu mashinalarning amallarning bajarish tezligi past, xotira sig imi kichik va tez-tez ishdan chiqib turgan. Dasturlar mashina kodida yozilgan. Dastur tuzuvchi o zi xotira yachekasini dastur orqali taqsimlangan. Sobiq ittifoqda birinchi elektron hisoblash mashinasi akademik S.A.Lebedev rahbarligida 1951 yili Ukraina Fanlar Akademiyasi elektron institutida yaratildi va MESM (Malaya elektronno-schetnaya mashina) kichik elektron mashinasi deb nom oldi yili aniq mexaniqa va hisoblash texnikasi institutida S.A.Lebedev rahbarligida BESM (Bolshaya eletronnoschetnaya mashina) katta elektron mashinasi yaratildi, u 2048 ta xotira yacheykasiga ega bo lib sekundiga 9 ming amalni bajarar edi. O sha vaqtda u jahondagi eng tezkor mashina edi. Birinchi avlod mashinalariga BESM -2 strеlа M-3, Minsk Urаl-1, Urаl -2, M-20 vа boshqаlаr kirаdi. 60-yillarning boshlarida elektron lampa o rniga yarim o tkazgichli bazasida yaratilgan tranzistorlar ishlatila boshlandi, bu esa mashinaning massasi, o lchamlari va iste mol qiladigan energiyani, issiqlik ajratishini keskin kamaytirish imkonini berdi. Yarim

46 o tkazgichli mashinalar EHMning ikkinchi avlodi bo ldi va ularning ishlash ishonchliligi va tezligi ancha oshdi. Bu avlodga mansub mashinalarning o ziga xos xususiyatlaridan biri ularning qo llanish sohasi bo yicha ixtisoslshtirilishidir. Bu mashinalarda qo yilgan masalalarni yechish uchun dasturlash tillaridan foydalanila boshlandi. Apparatlar bloklari mujassamlangan integral sxemalarning sanoatda ishlab chiqarilishi 60 yillarning oxirida uchunchi avlod EHM larning yaratilishiga olib keldi. Sobiq ittifoqda yaratilgan katta va o rtacha EHMlar (Ural-11,Ural-12, Ural-15 va yagona tizimli ES EHM lari ) va SM seryali EHMlar shular jumlasiga kiradi. Bu mashinalardan eng quvvatlisi hisoblangan ES-1060 sekundiga 1.5 mln. amalni bajarar edi. ES-ning joriy xotirasi yuzlab kilobayt va megabayt bilan o lchanadi. Uchinchi avlod EHMlarini joylashtirish uchun maxsus jihozlangan mashina zallari talab qilinar edi. Katta integral sxemalarning paydo bo lishi sonli axborotlarni qayta ishlab chiqadigan dastur asosida boshqariladigan qurilmalar mikroprotsessorlarning yaratilishiga olib keldi. Sanoatda 70-yillarda mikroprotsessorlar asosida to rtinchi avlod mashinalari mikro EHM ishlab chiqarila boshlandi. To rtinchi avlod mashinalari tarkibiga ELBRUS-2, M-10, Korvet, AGAT- 9, PRAVES-8A, IBM PC kompyuterlari ham mansub. Beshinchi avlod EHMlari-bu to`rtinchi avlod mashinasidan tarkibida intelektual interfeys (bilimlar bazasi, masalalari avto`matik ravishda yechishni dasturiy ta`minot va muloqot prossesori borligi bilan farq qiluvchi, universal su`niy tafakkur mashinalaridir. Bеshinchi avlod EHMlari bu to rtinchi avlod mashinasidan tarkibida intеllеktual intеrfеys (bilimlar bazasi, masalalarni avtomatik ravishda еchishning dasturiy ta minoti va muloqot protsеssori borligi bilan farq qiluvchi, univеrsal sun iy tafakkur mashinalaridir. III-Bosqich Kompyuterlarni sinflash. Kompyuterlarning xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma`lumotlarning razryad to rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab besh guruhga bo linadi: - Supper kompyuterlar (Super Computer); - Katta kompyuterlar (Mainframe Computer); - Mini kompyuterlar (Minicomputer); - Shaxsiy kompyuterlar (PC-Personal Computer) - Bloknot (noutbook) kompyuterlar. Supper kompyuterlar (TOP 500 kompyuterlar) juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni yechish uchun mo ljallangan bo ladi.

47 Bunday masalalar sifatida ob-havoning global prognoziga oid masalalarni, uch o lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o rganish masalalari, global informatsion sistemalar va hokazolarni keltirish mumkin. Bu kompyuterlar bir sekundda 10 trilliardlab amal bajaradi. Shuni qayd qilish lozimki, supperkompyuterlarning ma`lum yo nalish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud. Katta kompyuterlar. Fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarini yechishga mo ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi supperkompyuterlarnikiga nisbatan bir-ikki pog ona past. Bularga misol sifatida AQSHning CRAY, IBM 390, 4300, IBM ESG 9000, Fransiyaning Borrous 600, Yaponiyaning M1800 rusumli kompyuterlarini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Minikompyuterlar. Hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan katta kompyuterlardan kamida bir pog ona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning o lchamlari tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Shaxsiy kompyuterlar. Hozirda korxonalar, muassasalar, oliy va o rta maxsus o quv yurtlarida keng tarqalgan bo lib, ularning aksariyati Pentium va IBM rusumiga mos kompyuterlardir. Bularni turli kompaniyalar ishlab chiqarishiga qaramay, ham texnik, ham dasturiy ta`minoti mosligi, ya`ni bir-birlariga to g ri kelishi nazarda tutiladi. Bloknot kompyuterlar(noutbuk). Noutbuk kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo lib, ammo amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidan va ichiga o rnatilgan batareyalar (akkumulyator)da ham uzluksiz ishlashi mumkinligidir. Hozirda noutbuk kompyuterlaridan ham ixcham cho ntak kompyuterlari ishlab chiqarilmoqdayu ular ham, tabiiyki, operatsion sistema boshqaruvida ishlaydi va ular turli soha masalalarini yechishga qodir. Shaxsiy kompyuter ikkita tashkiliy qismlardan iboratligini biz oldingi bobda aytib o tgan edik. Bular apparat ta`minot (hardware) va dasturiy ta`minot (software)lardir. Apparat ta`minoti bu, birinchi navbatda kompyuterning asosiy texnik qismlari va qo shimcha (atrof) qurilmalaridir. Dasturiy ta`minot kompyuterning ikkinchi muhim qismi bo lib, u ma`lumotlarga ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo lgan hujjatlarni o z ichiga oladi. Dasturiy ta`minotsiz har qanday kompyuter bamisoli bir parcha temirga aylanib qoladi. IV-Bosqich Darsni mustahkamlash maqsadida savol-javob o tkaziladi.

48 1.Informatika soxasidagi qaysi olimlarni bilasiz? 2.Kompyuter sinflarini birma-bir aytib bering 3.Komyuter sinflari bir-birlaridan nimasi bilan farq qiladi? 4.EHM larni nechta avlodini bilasiz O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi. V-Bosqich Faol o quvchilarni rag batlantiradi, dars bo yicha o quvchilarning fikr mulohazalarini tinglaydi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil 7-12 betlar 2. A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil

49 Interfeys tushunchasi, uning turlari, dasturiy ta minot turlari va ularning klassifikasiyasi (маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси Машғулот шакли Мавзу бўйича маъруза Маъруза режаси 1. Операцион тизим тушунчаси. 2. Windows операцион тизими хусусиятлари Windows операцион тизими ишчи столи тузилиши. Windows операцион тизими муҳитида ишлаш 3. Файлларни архивлаш. Архиваторлар. 4. Компьютер вируси ҳaқидa тушунчa 5. Антивирус дастурлар. 6. Вирусларга қарши чора тадбирлар ўқув машғулотининг мақсади Операцион тизим тушунчаси ҳақида маълумот бериш. MS DOS операцион тизими, Windows операцион тизими хусусиятлари ҳақида маълумот бериш Таянч тушунча ва иборалар Операцион тизим, қобиқ дастур, файл, каталог, интерфейс Педагогик вазифалар: ўқув фаолияти натижалари: операцион тизим операцион тизим тушунчаси ва унинг тушунчасига таъриф вазифаси ҳақидага маълумотга эга беради; бўладилар; MS DOS операцион MS DOS операцион тизими ҳақида тизими ҳақида тушунча тушунчага эга бўладилар; беради, Windows операцион тизимининг ўзига хос хусусиятлари ва аҳамияти ҳақида маълумот беради. Windows операцион тизимининг ўзига хос хусусиятлари, унинг турли версиялари ва аҳамияти ҳақида маълумотга эга бўладилар; Windows муҳитида ишлаш кўникмаларини оладилар. ўқитиш воситалари маъруза матни, компьютер, компьютер слайдлари, доска ўқитиш усуллари маъруза, тушунтириш, инструкция бериш, намойиш, блиц-сўров, диаграмма- Венна ўқитиш шакллари фронтал, коллектив иш ўқитиш шароити компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панель)

50 Маърузани олиб бориш технологияси Иш босқичлари 1- босқич. Мавзуга кириш (10 мин) 2 - босқич Асосий бўлим (60 мин) 3- босқич. Якунловчи (10 мин) ўқитувчи фаолиятининг мазмуни 1.2. ўқув машғулоти мавзуси, мақсади ва ўқув фаолияти натижаларини айтади Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни санаб беришни сўрайди. (1-илова) 2.4. Мавзу режаси ва таянч тушунчалар билан таништиради.(2-илова) 2.5. Маъруза режасининг 1-3 пунктлари бўйича тушунтиради, хар бир пункт ниҳоясида умумлаштириб боради. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади. (3- илова) 2.6. Таянч ибораларга қайтилади. Тингловчилар иштирокида улар яна бир бор такрорланади. Мавзуга оид бўлмаган иборалар олиб ташланиб, керакли тушунча ва иборалар қўшилади Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлигини маълум қилади Мавзу мақсадига эришишдаги тингловчилар фаолияти таҳлил қилинади ва баҳоланади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради Мавзу бўйича билимларни чуқурлаштириш учун адабиётлар рўйхатини беради Кейинги мазву бўйича тайёрланиб келиш учун саволлар беради (таянч ибора ва тушунчалар) Тингловчи фаолиятининг мазмуни Мавзу номини ёзиб оладилар Тушунчаларни берадилар санаб Мавзу режасини ёзиб оладилар. Тинглайдилар. Тинглайдилар. Тарқатма материаллар тўпламида келтирилмаган қирраларини конспект қилиб борадилар. Ҳар бир таянч тушунча ва ибораларни муҳокама қиладилар. Барча ахборотни тизимлаштирадилар. Конспект қиладилар. Саволлар берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар. Ёзадилар Ёзадилар

51 1-илова Фаоллаштирувчи саволлар: 4. Операцион тизим деганда нимани тушунасиз? 5. Қандай операцион тизимларни биласиз? 6. Операцион тизимларнинг вазифаси нимадан иборат? 7. Нечанчи авлод машиналари операцион тизимлар ёрдамида ишлай бошлаган? 2-илова Операцион система ва унинг турлари. Windows-замонавий ахборот технологияларининг операцион системаси. Архивлаштириш дастурлари. Антивирус дастурий воситалар. Режа: 1. Операцион тизим тушунчаси. 2. Windows операцион тизими хусусиятлари Windows операцион тизими ишчи столи тузилиши. Windows операцион тизими муҳитида ишлаш 3. Файлларни архивлаш. Архиваторлар. 4. Компьютер вируси ҳaқидa тушунчa 5. Антивирус дастурлар. 6. Вирусларга қарши чора тадбирлар

52 4-илова ПАРАДОКСЛАР УСУЛИ Ўқитувчи саволлар тизимини кетма-кет бериб тингловчиларнинг фикрларини ўрганади Диагностика натижаларига кўра маърузани олиб бориш жараёнида тингловчиларнинг қарама-қаршиликка (тушунчалардаги, билимлардаги) келишларини таъминлайди. Бундай вазият асосан тингловчининг тушунчаларидаги адашишлар ва хатоликлар билан боғлиқ. Демак, бу муаммовий вазият тингловчиларнинг олдинги фикр, тушунчалари ва хулосаларига қарама-қарши, парадоксал бўлган вазиятдир. Тингловчилар муаммовий вазиятни юзага келтирган амаллардаги хатоликни излайдилар (лекин амалларда хотолик йўқ) Ижодий фикрлай оладиган тингловчи амалларнинг бажарилиши жараёни эмас, балки мазкур амалнинг ўзи хато эканлигини аниқлай олади (бундай тингловчи топилмаса ўқитувчининг ўзи буни ошкор қилишига тўғри келади). Амалли (процедуравий) хатолик нотўғри амални тўғри бажарилишдир.

53 Парадокслар усулини қўллаш қоидалари Тингловчилар билимларини фаоллаштириб олиш зарур. Тингловчилар парадокс объекти сифатида олинаётган жараён ҳақида ўз фикрларини (қайсики хато бўлган) тўғри деган хулосага келган бўлишлари керак. Тингловчилар муаммовий вазиятга ўзлари дуч келишлари керак ва тўғри деб билган нарсаларининг хато бўлиб чиқганидан тушунмовчиликда қолишлари (хайрон бўлишлари) керак. Бу ўта муҳим, чунки айнан шу сабаб улар актив фикрлай бошлайдилар, хатоликни топишга ҳаракат қиладилар. Парадоксни, қарама-қаршиликни қандайдир бир қийинчиликлар билан адаштирмаслик лозим. Парадокслар усули бу аввалдан билганлари билан янги билимлар ўртасидаги кўприкдир. Шу тарзда янги билимнинг аввалдан маълум билим билан ўзаро боғланиши ва бу жараённи хис қилишга тингловчини «мажбур» қилиниши уни хотирада мустамкамланиб қолишига ёрдам беради. Windows операцион мухити куйидаги имкониятларга эга: Универсал графика- Windows дастурларининг курилмаларига ва дастур таъминотга богликсизлигини таъминлайди. Ягона интерфейс- Windowsда фойдаланувчининг мулокоти ягона, яъни турли дастурлар билан ишлаш коидалари умумий. Шунинг учун янги дастур билан ишлаганингизда бу коидалардан фойдаланишингиз мумкин. Мавжуд дастур таъминот билан мувофиклиги Windows нинг барча амалий пакетлари тахрирлагичлари, электрон жадваллари ишини тула таъминлайди. Кўп масалалиги Windows бир пайтнинг узида бир неча масалани хисоблайди, бир дастурдан бошкасига утишни таъминлайди. Мавжуд оператив хотирада тула фойдалана олади, курилма ресурсларидан хам тулик фойдаланади. Маълумотлар алмашуви Windows дастурлараро маълумотлар алмашиш имкониятига эга. Бу махсус Clipboard (маълумотлар буфери) ёки DDE (маълумотларнинг динамик алмашуви, яъни бошка дастур натижаларидан

54 фойдаланиш) ёки OLE (маълумотлардан уларни тахрирлаган холда фойдаланиш) ёрдамида амалга оширилади. Windows операцион тизими ишчи столи ва бош меню куриниши. 5-илова Ф С М У 6-илова ФСМУ жадвали Катта ҳажмдаги файллар билан ишлаш қандай муаммоларга олиб келадиў (Фикрингизни баён этинг). (Фикрингиз баёнига бирор сабаб кўрсатинг). (Кўрсатилган сабабга тушунтирувчи мисол келтиринг). (Фикрингизни умумлаштиринг).

55 Мавзу бўйича билимларни долзарблаштирувчи савол Катта ҳажмдаги файллар билан ишлаш муаммоси ва унинг ечимлари. Йўналтирувчи саволлар: 1. Катта ҳажмдаги файллар билан ишлашдаги ноқулайликлар. 2. Катта ҳажмдаги файлларнинг компьютер хотирасинининг кўп қисмини банд этиши. 3. Катта ҳажмдаги ахборотни дискеталарга ёзиш муаммоси 1-муаммо. Катта ҳажмдаги файллар билан ишлашдаги ноқулайликлар 1. Файлдаги ахборотни иккита файлга жойлаштириб ишлаш. 2. Файлни архивлаш 2-муаммо. Катта ҳажмдаги файлларнинг компьютер хотирасинининг кўп қисмини банд этиши. 1. Катта оператив хотирага эга бўлган компьютердан фойдаланиш 2. Файлни архивлаш 3-муаммо. Катта ҳажмдаги ахборотни дискеталарга ёзиш муаммоси 1. CD-R, CD-RW дискларидан фойдаланиш 2. Файлни архивлаш 7-илова «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. Файл-архив деганда нимани тушунасиз? 2. Архиваторларнинг вазифаси нимадан иборат? 3. WinZip архиватори ишчи ойнаси қандай тузилган? 4. Архив файл оддий файлдан нимаси билан фарқ қилади?

56 WinZip архиватори ҳақида маълумотлар Т-схема Архив файлнинг афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлар Камчиликлар 9- илова

57 8- илова «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. WinZip архиватори WinRAR архиваторидан нимаси билан фарқ қилади? 2. WinRAR архиваторининг ишчи столи асосий элементларини санаб беринг. 3. Архиваторларнинг яна қандай функцияларини биласиз? 4. Архив файл оддий файлдан нимаси билан фарқ қилади? 1- mavzu 2- soat Sistemaviy dasturiy ta minot va ularning turlari Ma ruza mashg ulotini olib borish uchun texnologik xarita Talabalar soni: Dars shakli laboratoriya mashg`ulot rejasi Vaqti -2 soat laboratoriya mashg`uloti 1. Operatsion tizimlar. 2. OS/2 operatsion tizimi. 3. UNIX operatsion tizimi. 4. WINDOWS NT operatsion tizimi. 5. Ms Dos Operatsion Tizimi. 6. Operatsion tizimni yuklash. 7. Fayl va kataloglar ustida amallar. Dars maqsadi: Prosessor, operativ va doimiy xotira qurilmalarini testdan o tkazish ko nikma va malalakalarini hosil qilish

58 Pedagog vazifalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushuncha berish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushuncha berish. 3.Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar aniqlash haqida umumiy tushuncha berish. O qitishning usul, texnikasi: Ta`limni tashkil etish shakli: didaktik vositalari: O qitish shart sharoitlari: Monitoring va baholash: O quv natijalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. «Aqliy hujum» usuli, fikr almashish, Klaster ni to ldirish, muhokama qilish ommaviy va ijodiy guruhlarda ishlash Ma`ruza matni, tarqatma topshiriqlar, kompyuterlar Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya. O zini-o zi nazorat qilish, refleksiya Faoliyat bosqichlari 1-bosqich. O quv mashg`ulotiga kirish va da`vat bosqichi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va rejasi va o quv faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi. (1-ilova) 1.2. Aqliy hujum usulida mavzu bo yicha ma`lum bo lgan tushunchalarni sanab berishni so raydi. (2- ilova) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Tushunchalarni sanab beradilar

59 2 -bosqich. Asosiy bo lim (55 min) 2.1Mavzu rejasi asosida fikrlarni umumlashtiradi va ma ruza topshirig ini tavsiya etadi. (3-ilova) 2.2. ma ruza топшириклари юзасидан талабаларга йўлланмалар берилади. ma ruza топширикларини бажариш жараёнида талабалар томонидан берирга жавоб берилади. Топширикни bajarilaganlik darajasiga ko ra har bir талабаларнинг ma ruza топширикларини бажарганликларига караб бахоланади. (4-ilova) Tinglaydilar, Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar, topshiriqlarni bajaradilar 3-bosqich. Yakunlovchi (15 min) 3.1. Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi «B/B/B» жадвал буйича талабалар билимларини мустахкамланади.(5-ilova) «Klaster» sxemasini tuzishadi. to ldirishadi va o z tasavvurini boshqalar bilan solishtiradi. 1-ilova Operatsion tizimlar. EHM da har qanday masalani echish, bir tomondan, bajarilishi kerak bo lgan hamma amallarning ketma-ketligini belgilaydigan dasturlarni (dasturli vositalar software), ikkinchi tomondan esa, bu amallarni amalga oshirish uchun jalb qilinadigan aniq bir texnikaviyura vositalarini (processor, xotira, displey, printer, klaviatura va b. hardware) talab etadi. EHM texnikaviy vositalarini boshqarishning ko plab jarayonlari ma lum darajada standart hisoblanadi va aslini olganda, dasturli vositalarga bog liq emas. Operatsion tizimning (OT) asosiy vazifasi ayni shu ko satilgan standart, ko pincha esa juda etarlicha oddiy jarayonlarni bajarishni avtomatlashtirishdir. OT ning "do stonaligi" quyidagini bildiradi, u foydalanuvchiga amaliy dasturlarni bajarish jarayonida kerakli servisni ta minlaydi va dasturlovchiga dasturlarni ishlab chiqish va sozlash uchun hamda ma lumotlarni saqlash, o zgartirish, aks ettirish va nusxalash uchun qulay shart-sharoitlarni ta minlaydi. ShK lar uchun quyidagi OT turlari keng tarqalgan:

60 MS DOS - IBM PC AT va XT ShK lari uchun; OS/2 - IBM PS/2 va va undan yuqori MP li PC AT ShKlari uchun; UNIX 32 razryadli IBM PS/2 va va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS NT 32 razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun. MS DOS va WINDOWS 95 operatsion tizimlari to g risidagi asosiy ma lumotlar keyingi bobda beriladi. OS/2 operatsion tizimi. OS/2 (Operating Sistem/2) bitta foydalanuvchili ko p masalali OT dir, bir tomonlama (MS DOS -> OS/2) MS DOS bilan dasturli kelishadigan hamda va undan yuqori MP bilan ishlash uchun (IBM PC AT va PS/2 ShK) mo ljallangan. OS bir vaqtning o zida 16 tagacha dasturni bajarishi mumkin (ularning har biri o zining xotira segmentida), lekin ularning ichida faqat bittasi MS DOS uchun tayyorlangan bo ladi. OS/2 ning muhim xususiyatlari quyidagilardir: foydalanuvchining ko p oynachalik interfeysining borligi; qiymatlar bazasi tizimi bilan ishlash uchun dasturli interfeyslarning borligi; lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun samarali dasturli interfeyslarning borligi. UNIX operatsion tizimi. UNIX ko p foydalanuvchili, ko p masalali OT bo lib, u dasturlarni va turli foydalanuvchilarning fayllarini etarlicha kuchli himoya vositalarini o z ichiga oladi. UNIX OT dasturlarining ko p qismi Si tilida yozilgan (DOS va OS/2 dagi kabi assemblerda emas) va mashinaga bog liq emasdir, bu OT ning yuqori harakatchanligini va amaliy dasturlarni universal EHM ga, mini EHM ga va turlicha arxitekturali ShK larga osongina o tkazishni ta minlaydi. UNIX oilasidagi OT ning muhim xususiyati uning modulliligi va keng servisli dasturlar to plami bo lib, ular foydalanuvchi-dasturlovchilar uchun qulay operatsion vaziyatni

61 yaratishni ta minlaydi (ya ni bu tizim amaliy dasturlovchilar mutaxassisligi uchun alohida samaralidir). WINDOWS NT operatsion tizimi. WINDOWS NT- ko p foydalanuvchili, ko p masalali, ko p oqimli OT dir, u WINDOWS 95 interfeysiga deyarli o xshash bo lgan grafikli foydalanuvchi interfeysiga eta. Bu operatsion tizimning o ziga xos xususiyatlari: ichiga qurilgan tarmoqdi yordam berish boshqa OT lardan farqli ularoq u boshidayoq hisoblash tarmog ida ishlashni hisobga olib yaratilgan, shuning uchun foydalanuvchi interfeysiga fayllar, qurilmalar va ob ektlarni birgalikda tarmoqli ishlatish vazifalari moslashtirilgan; muhimlik bo yicha ko p masalalik, bu yuqoriroq muhimli ilovalarning quyi muhim ilovalarni siqib chiqarishiga imkon beradi, xususan, "to xtab qolgan" ilovalarni bajarishda tizimning ishlamay turib qolishini avtomatik bartaraf qilish hisobiga mashina vaqtini yanada samaraliroq ishlatish imkonini beradi; Ms Dos Operatsion Tizimi. Mustaqil ravishda ham, WINDOWS operatsion tizimi tarkibida ham qo llaniladi. MS DOS ning asosiy tarkibny qismlari: Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS Basic Input Output System); Operatsion tizimning yuklovchisi (boshlang ich yuklash dasturi Boot Record); Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO. COM fayli yoki unga o xshashlar); DOS bazaviy bloki (IBMDOS. COM fayli yoki unga o xshashlar), uni ko pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi; To g rilangan ichki makrobuyruqlarni o z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND. COM dasturi) (servis va xizmat ko rsatish qims dasturlari, fayllarga xizmat ko rsatiladigan ko p qims dasturlar); Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG. SYS buyruqlar to plani); Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC. BAT buyruqlar to plani). MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi.

62 Фаоллаштирувчи саволлар: 2-ilova 2.1. Operatsion tizimlar OS/2 operatsion tizimi UNIX operatsion tizimi WINDOWS NT operatsion tizimi Ms Dos Operatsion Tizimi Operatsion tizimni yuklash Fayl va kataloglar ustida amallar. 1-topshiriq.Bajaring va kuzating. Topshiriq 3-ilova 2-topshiriq. Bajaring va kuzating 3 topshiriq. Bajaring va kuzating Guruh talabalari mustaqil ravishda mashg`ulotni davom ettiradi. Bu yerda muammo qo yilib, talabalar fikrlari o rganiladi 4-ilova 5-ilova Kompyuterlarni testdan o tkazish мавзуси буйича BBB жадвал асосида олган билимлар мустахкамланади. БББ жадвали Биламан Билмоқчиман Билиб олдим Tayanch tushunchalar:

63 Asosiy tushunchalar. Operatsion tizimlar, OS/2 operatsion tizimi, UNIX operatsion tizimi, WINDOWS NT operatsion tizimi, Ms Dos Operatsion Tizimi, Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar, Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS), Drayverlar, Operatsion tizimning yuklovchisi, Konfigurasiya fayli..

64 11 мавзу. 2-соат Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida Талабалар сони: nafar Дарс шакли Маъруза режаси Маърузани олиб бориш технологияси Вақти -2 соат Маърузаси 1. Dasturlar yaratish vositalari. 2. Case-texnologiyasi 3. Sun`iy intellekt tizimlari. Дарс мақсади : Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Педагог вазифалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar berish. Case-texnologiyasi haqida tushuncha berish. Ўқув натижалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar ega bo ladi. Case-texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo ladi. Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumotga ega bo ladi. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Фронтал Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория.проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлар 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) 2-босқич. Асосий босқич (50 дақиқа) Фаолият мазмуни педагог 1.1. Мавзу, унинг мақсадини, кутилаётган натижаларни маълум қилади. (1.1-илова) 1.2.Тезкор саволлар билан талабаларга мурожат этади ва талабаларнинг билим даражасини аниқлайди.(1.2-илова) 2.1. Dasturlar yaratish vositalari haqida ma lumot beradi. (2.1. илова) 2.2. Case-texnologiyasi haqida tushuncha beradi (2.2 илова) 2.3 Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. (2.3- илова) талаба 1.1Эшитадилар 1.2.Саволларга жавоб беради 2.1Эшитадилар керакли маълумотларни ёзиб оладилар

65 3-босқич Якуний босқич. ( 10 дақиқа) 2.4. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. (2.4-илова) 3.1 Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. 3.2 Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. Б/БХ/Б жадвалини тўлдиришни тавсия қилади (3.2-илова) 3.3. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. (3.3-илова). 2.4.Саволларга жавоб берадилар. 3.1Эшитадилар 3.2.Мустақил ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар 3.3.Эшитади лар ва ёзиб оладилар. 1.1-илова Мавзу: Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida. Дарс мақсади: Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Саволлар: 1.Дастур деганда нимани тушунасиз? 2. Дастурлаш нима? 3. Қандай дастурлаш тилларини биласиз? 4. Dasturiy ta minot deganda nimani tushunasiz? 1.2-илова 2.1-илова Dasturlar yaratish vositalari. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog liq yo nalish tez sur atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta minlovchi dasturiy tizimlarni o z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:

66 kompilyator va interpretatorlar; dasturlar kutubxonasi; turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini xam ta minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Microassembler, SI, SI++, Delphi, Visual Basic va boshqalar kiradi. 2.2-илова CASE-texnologiyasi CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE Computer Aided Sistem Engineering axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bo lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan yo nalishdir. Ulardan keng ko lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir. Case-texnologiyasi murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyixalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug i - kompyuterlarning mahalliy tarmog ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir. (2.3 илова)

67 Sun`iy intellekt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to rt yo nalishga bo lish mumkin: Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yunalish kompyuterda o yinlarni (shaxmat, shashka va h.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta`minotni yaratish bilan shugullanadi. Bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar. Ushbu yo nalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun`iy intellekt tizimlarini ma`lum va kichik soxalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo llanishi mumkin. EHMlarning yangi arxitekturasini yaratish. Bu yunalish sun`iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHMlari) ni yaratish muammolarini o rganadi. Intellektual robotlar. Bu yunalish oldindan qo yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellectual robotlar avlodini yaratish muammolari bilam shug ullanadi. 2.4-илова

68 Faollashtiruvchi savollar: 1. Dasturlar yaratish vositalariga nimalar kiradi? 2. CASE-texnologiyasi deganda nimani tushunasiz? 3. Kompilyatorlar nima? 4. Interpretatorlar nima? 5. Sun`iy intellekt tizimlari sohasidagi izlanishlarni nechta yo nalishi mavjud va ularni sanab o ting. Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ 3.2-илова Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Case-texnologiyasidan boshqa texnologiyalar haqida ma lumotlar to plab kelish. Hamda shu mavzuga oid tezkor savol va testlar tuzib kelish. 3.3-илова

69 12 мавзу. 2-соат Sistemaviy dasturiy ta minot Талабалар сони: nafar Дарс шакли Маъруза режаси Маърузани олиб бориш технологияси Вақти -2 соат Маърузаси 4. Dasturlar yaratish vositalari. 5. Case-texnologiyasi 6. Sun`iy intellekt tizimlari. Дарс мақсади : Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Педагог вазифалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar berish. Case-texnologiyasi haqida tushuncha berish. Ўқув натижалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar ega bo ladi. Case-texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo ladi. Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumotga ega bo ladi. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Фронтал Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория.проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Sistemaviy dasturiy ta minot» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлар Фаолият мазмуни педагог талаба 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) 2-босқич. Асосий босқич (50 дақиқа) 1.1. Мавзу, унинг мақсадини, кутилаётган натижаларни маълум қилади. (1.1-илова) 1.2.Тезкор саволлар билан талабаларга мурожат этади ва талабаларнинг билим даражасини аниқлайди.(1.2-илова) 2.1. Dasturlar yaratish vositalari haqida ma lumot beradi. (2.1. илова) 2.2. Case-texnologiyasi haqida tushuncha beradi (2.2 илова) 2.3 Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. (2.3- илова) 2.4. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. 1.1Эшитадилар 1.2.Саволларга жавоб беради 2.1Эшитадилар керакли маълумотларни ёзиб оладилар 2.4.Саволларга жавоб

70 3-босқич Якуний босқич. ( 10 дақиқа) (2.4-илова) 3.1 Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. 3.2 Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. Б/БХ/Б жадвалини тўлдиришни тавсия қилади (3.2-илова) 3.3. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. (3.3-илова). берадилар. 3.1Эшитадилар 3.2.Мустақил ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар 3.3.Эшитади лар ва ёзиб оладилар. 1.1-илова Мавзу: Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida. Дарс мақсади: Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Саволлар: 1.Дастур деганда нимани тушунасиз? 2. Дастурлаш нима? 3. Қандай дастурлаш тилларини биласиз? 4. Dasturiy ta minot deganda nimani tushunasiz? 1.2-илова 2.1-илова Dasturlar yaratish vositalari. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog liq yo nalish tez sur atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta minlovchi dasturiy tizimlarni o z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: kompilyator va interpretatorlar; dasturlar kutubxonasi;

71 turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini xam ta minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Microassembler, SI, SI++, Delphi, Visual Basic va boshqalar kiradi. 2.2-илова CASE-texnologiyasi CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE Computer Aided Sistem Engineering axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bo lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan yo nalishdir. Ulardan keng ko lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir. Case-texnologiyasi murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyixalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug i - kompyuterlarning mahalliy tarmog ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir.

72 (2.3 илова) Sun`iy intellekt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to rt yo nalishga bo lish mumkin: Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yunalish kompyuterda o yinlarni (shaxmat, shashka va h.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta`minotni yaratish bilan shugullanadi. Bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar. Ushbu yo nalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun`iy intellekt tizimlarini ma`lum va kichik soxalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo llanishi mumkin. EHMlarning yangi arxitekturasini yaratish. Bu yunalish sun`iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHMlari) ni yaratish muammolarini o rganadi. Intellektual robotlar. Bu yunalish oldindan qo yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellectual robotlar avlodini yaratish muammolari bilam shug ullanadi. 2.4-илова

73 Faollashtiruvchi savollar: 6. Dasturlar yaratish vositalariga nimalar kiradi? 7. CASE-texnologiyasi deganda nimani tushunasiz? 8. Kompilyatorlar nima? 9. Interpretatorlar nima? 10. Sun`iy intellekt tizimlari sohasidagi izlanishlarni nechta yo nalishi mavjud va ularni sanab o ting. Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ 3.2-илова Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Case-texnologiyasidan boshqa texnologiyalar haqida ma lumotlar to plab kelish. Hamda shu mavzuga oid tezkor savol va testlar tuzib kelish. 3.3-илова

74 13-mavzu 2-soat Operasion tizim turlari, buyruqlari va ular bilan ishlash Ma ruza mashg ulotini olib borish uchun texnologik xarita Talabalar soni: Dars shakli laboratoriya mashg`ulot rejasi Vaqti -2 soat laboratoriya mashg`uloti 1. Operatsion tizimlar. 2. OS/2 operatsion tizimi. 3. UNIX operatsion tizimi. 4. WINDOWS NT operatsion tizimi. 5. Ms Dos Operatsion Tizimi. 6. Operatsion tizimni yuklash. 7. Fayl va kataloglar ustida amallar. Dars maqsadi: Prosessor, operativ va doimiy xotira qurilmalarini testdan o tkazish ko nikma va malalakalarini hosil qilish Pedagog vazifalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushuncha berish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushuncha berish. 3.Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar aniqlash haqida umumiy tushuncha berish. O qitishning usul, texnikasi: Ta`limni tashkil etish shakli: didaktik vositalari: O qitish shart sharoitlari: Monitoring va baholash: O quv natijalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. «Aqliy hujum» usuli, fikr almashish, Klaster ni to ldirish, muhokama qilish ommaviy va ijodiy guruhlarda ishlash Ma`ruza matni, tarqatma topshiriqlar, kompyuterlar Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya. O zini-o zi nazorat qilish, refleksiya

75 Faoliyat bosqichlari 1-bosqich. O quv mashg`ulotiga kirish va da`vat bosqichi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va rejasi va o quv faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi. (1-ilova) 1.2. Aqliy hujum usulida mavzu bo yicha ma`lum bo lgan tushunchalarni sanab berishni so raydi. (2- ilova) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Tushunchalarni sanab beradilar 2 -bosqich. Asosiy bo lim (55 min) 2.1Mavzu rejasi asosida fikrlarni umumlashtiradi va ma ruza topshirig ini tavsiya etadi. (3-ilova) 2.2. ma ruza топшириклари юзасидан талабаларга йўлланмалар берилади. ma ruza топширикларини бажариш жараёнида талабалар томонидан берирга жавоб берилади. Топширикни bajarilaganlik darajasiga ko ra har bir талабаларнинг ma ruza топширикларини бажарганликларига караб бахоланади. (4-ilova) Tinglaydilar, Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar, topshiriqlarni bajaradilar 3-bosqich. Yakunlovchi (15 min) 3.1. Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi «B/B/B» жадвал буйича талабалар билимларини мустахкамланади.(5-ilova) «Klaster» sxemasini tuzishadi. to ldirishadi va o z tasavvurini boshqalar bilan solishtiradi. 1-ilova Operatsion tizimlar. EHM da har qanday masalani echish, bir tomondan, bajarilishi kerak bo lgan hamma amallarning ketma-ketligini belgilaydigan dasturlarni (dasturli vositalar software), ikkinchi tomondan esa, bu amallarni

76 amalga oshirish uchun jalb qilinadigan aniq bir texnikaviyura vositalarini (processor, xotira, displey, printer, klaviatura va b. hardware) talab etadi. EHM texnikaviy vositalarini boshqarishning ko plab jarayonlari ma lum darajada standart hisoblanadi va aslini olganda, dasturli vositalarga bog liq emas. Operatsion tizimning (OT) asosiy vazifasi ayni shu ko satilgan standart, ko pincha esa juda etarlicha oddiy jarayonlarni bajarishni avtomatlashtirishdir. OT ning "do stonaligi" quyidagini bildiradi, u foydalanuvchiga amaliy dasturlarni bajarish jarayonida kerakli servisni ta minlaydi va dasturlovchiga dasturlarni ishlab chiqish va sozlash uchun hamda ma lumotlarni saqlash, o zgartirish, aks ettirish va nusxalash uchun qulay shart-sharoitlarni ta minlaydi. ShK lar uchun quyidagi OT turlari keng tarqalgan: MS DOS - IBM PC AT va XT ShK lari uchun; OS/2 - IBM PS/2 va va undan yuqori MP li PC AT ShKlari uchun; UNIX 32 razryadli IBM PS/2 va va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS NT 32 razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun. MS DOS va WINDOWS 95 operatsion tizimlari to g risidagi asosiy ma lumotlar keyingi bobda beriladi. OS/2 operatsion tizimi. OS/2 (Operating Sistem/2) bitta foydalanuvchili ko p masalali OT dir, bir tomonlama (MS DOS -> OS/2) MS DOS bilan dasturli kelishadigan hamda va undan yuqori MP bilan ishlash uchun (IBM PC AT va PS/2 ShK) mo ljallangan. OS bir vaqtning o zida 16 tagacha dasturni bajarishi mumkin (ularning har biri o zining xotira segmentida), lekin ularning ichida faqat bittasi MS DOS uchun tayyorlangan bo ladi. OS/2 ning muhim xususiyatlari quyidagilardir: foydalanuvchining ko p oynachalik interfeysining borligi; qiymatlar bazasi tizimi bilan ishlash uchun dasturli interfeyslarning borligi;

77 lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun samarali dasturli interfeyslarning borligi. UNIX operatsion tizimi. UNIX ko p foydalanuvchili, ko p masalali OT bo lib, u dasturlarni va turli foydalanuvchilarning fayllarini etarlicha kuchli himoya vositalarini o z ichiga oladi. UNIX OT dasturlarining ko p qismi Si tilida yozilgan (DOS va OS/2 dagi kabi assemblerda emas) va mashinaga bog liq emasdir, bu OT ning yuqori harakatchanligini va amaliy dasturlarni universal EHM ga, mini EHM ga va turlicha arxitekturali ShK larga osongina o tkazishni ta minlaydi. UNIX oilasidagi OT ning muhim xususiyati uning modulliligi va keng servisli dasturlar to plami bo lib, ular foydalanuvchi-dasturlovchilar uchun qulay operatsion vaziyatni yaratishni ta minlaydi (ya ni bu tizim amaliy dasturlovchilar mutaxassisligi uchun alohida samaralidir). WINDOWS NT operatsion tizimi. WINDOWS NT- ko p foydalanuvchili, ko p masalali, ko p oqimli OT dir, u WINDOWS 95 interfeysiga deyarli o xshash bo lgan grafikli foydalanuvchi interfeysiga eta. Bu operatsion tizimning o ziga xos xususiyatlari: ichiga qurilgan tarmoqdi yordam berish boshqa OT lardan farqli ularoq u boshidayoq hisoblash tarmog ida ishlashni hisobga olib yaratilgan, shuning uchun foydalanuvchi interfeysiga fayllar, qurilmalar va ob ektlarni birgalikda tarmoqli ishlatish vazifalari moslashtirilgan; muhimlik bo yicha ko p masalalik, bu yuqoriroq muhimli ilovalarning quyi muhim ilovalarni siqib chiqarishiga imkon beradi, xususan, "to xtab qolgan" ilovalarni bajarishda tizimning ishlamay turib qolishini avtomatik bartaraf qilish hisobiga mashina vaqtini yanada samaraliroq ishlatish imkonini beradi; Ms Dos Operatsion Tizimi. Mustaqil ravishda ham, WINDOWS operatsion tizimi tarkibida ham qo llaniladi. MS DOS ning asosiy tarkibny qismlari: Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS Basic Input Output System); Operatsion tizimning yuklovchisi (boshlang ich yuklash dasturi Boot Record);

78 Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO. COM fayli yoki unga o xshashlar); DOS bazaviy bloki (IBMDOS. COM fayli yoki unga o xshashlar), uni ko pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi; To g rilangan ichki makrobuyruqlarni o z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND. COM dasturi) (servis va xizmat ko rsatish qims dasturlari, fayllarga xizmat ko rsatiladigan ko p qims dasturlar); Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG. SYS buyruqlar to plani); Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC. BAT buyruqlar to plani). MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi. Фаоллаштирувчи саволлар: 2-ilova 2.8. Operatsion tizimlar OS/2 operatsion tizimi UNIX operatsion tizimi WINDOWS NT operatsion tizimi Ms Dos Operatsion Tizimi Operatsion tizimni yuklash Fayl va kataloglar ustida amallar. 1-topshiriq.Bajaring va kuzating. Topshiriq 3-ilova 2-topshiriq. Bajaring va kuzating 3 topshiriq. Bajaring va kuzating

79 Guruh talabalari mustaqil ravishda mashg`ulotni davom ettiradi. Bu yerda muammo qo yilib, talabalar fikrlari o rganiladi 4-ilova 5-ilova Kompyuterlarni testdan o tkazish мавзуси буйича BBB жадвал асосида олган билимлар мустахкамланади. БББ жадвали Биламан Билмоқчиман Билиб олдим Asosiy tushunchalar. Operatsion tizimlar, OS/2 operatsion tizimi, UNIX operatsion tizimi, WINDOWS NT operatsion tizimi, Ms Dos Operatsion Tizimi, Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar, Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS), Drayverlar, Operatsion tizimning yuklovchisi, Konfigurasiya fayli.. Талабалар сони: Дарс шакли Мавзу: Маъруза машғулоти Маъруза машғулотини олиб бориш технологияси Вақти -2 соат Маъруза машғулоти Операцион тизм турлари, буйруклари ва улар билан ишлаш 1. Операцион тизм турлари, буйруклари билан ишлаш ва

80 режаси унинг имкониятлари билан танишиш. ОТ буйруклари билан ишлашга доир тарқатма материал тарқатилади. 2. Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш Дарс мақсади: Талабаларни Операцион тизм турларини ўргатиш ва Педагог вазифалари: Операцион тизм турларини таҳлил этиш фаолиятини ташкил этади. буйруклари билан ишлаш кўникмаларини шакллантириш Ўқув натижалари: Операцион тизм турларининг хар бирини изохлайди.. Операцион тизм буйруклари ьилин ишлаш учун имкон беради. Мавзу юзасидан бахс-мунозара ва тақдимот ташкил этади. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: оператсион тизим билан ишлашни урганади тизим дастурларини урганади. сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш, Тарқатма материаллар, компьютерлар Индивидуал, кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлаш технологияси. Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. компьютерлар Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, компьютерда натижа олиш ва натижалар таҳлили

81 «Операцион тизм турлари, буйруклари ва улар билан ишлаш» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият Фаолият мазмуни босқичлар и педагог талаба 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) 1.1. Аудиториянинг ва талабаларнинг дарсга тайёрлик даражаси текширилади Фаоллаштирувчи саволлар билан талабаларга мурожат этади ( 1- илова). Саволларга жавоб берадилар. 2-босқич. Асосий босқич (60 дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 2.1. Операцион тизм турлари, буйруклари ва улар билан ишлаш. ОТ турларига доир тарқатма материал тарқатади Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш шартлари билан таништиради 2.3. Вазифани бажарилаганлик даражасига кўра баҳолаш меъзонлари билан талабаларни таништиради. Тақдимотни эълон қилади Ҳар бир гуруҳ тақдимотини таққослаш фаолиятини ташкил этади ва энг яхши такдимот яратган талабаларни рағбатлантиради Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. 3.3 Мустақилиш беради Тарқатилган назарий маълумот билан танишиб гуруҳларга бўлиган ҳолда мустақил равишда топшириқни бажарадилар. Таққослай-дилар ва таҳлил қиладилар 3.1.Савол берадилар.

82 1 илова Фаоллаштирувчи саволлар: 1. ОТлар хакида маълумот беринг 2. Буйрукли просессор нима? 3. Буйруклар ва каталоглар устида ишлаш кандай амалга оширилади? 15-mavzu 2-soat Windows operatsion sistemasi va uning turlari Ma ruza mashg ulotini olib borish uchun texnologik xarita Talabalar soni: Dars shakli laboratoriya mashg`ulot rejasi Vaqti -2 soat laboratoriya mashg`uloti 1. Operatsion tizimlar. 2. OS/2 operatsion tizimi. 3. UNIX operatsion tizimi. 4. WINDOWS NT operatsion tizimi. 5. Ms Dos Operatsion Tizimi. 6. Operatsion tizimni yuklash. 7. Fayl va kataloglar ustida amallar. Dars maqsadi: Prosessor, operativ va doimiy xotira qurilmalarini testdan o tkazish ko nikma va malalakalarini hosil qilish

83 Pedagog vazifalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushuncha berish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushuncha berish. 3.Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar aniqlash haqida umumiy tushuncha berish. O qitishning usul, texnikasi: Ta`limni tashkil etish shakli: didaktik vositalari: O qitish shart sharoitlari: Monitoring va baholash: O quv natijalari: 1.Operatsion tizimlar. OS/2 operatsion tizimi. UNIX operatsion tizimi. haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish 2. WINDOWS NT operatsion tizimi.ms Dos Operatsion Tizimi haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. «Aqliy hujum» usuli, fikr almashish, Klaster ni to ldirish, muhokama qilish ommaviy va ijodiy guruhlarda ishlash Ma`ruza matni, tarqatma topshiriqlar, kompyuterlar Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya. O zini-o zi nazorat qilish, refleksiya Faoliyat bosqichlari 1-bosqich. O quv mashg`ulotiga kirish va da`vat bosqichi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va rejasi va o quv faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi. (1-ilova) 1.2. Aqliy hujum usulida mavzu bo yicha ma`lum bo lgan tushunchalarni sanab berishni so raydi. (2- ilova) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Tushunchalarni sanab beradilar

84 2 -bosqich. Asosiy bo lim (55 min) 2.1Mavzu rejasi asosida fikrlarni umumlashtiradi va ma ruza topshirig ini tavsiya etadi. (3-ilova) 2.2. ma ruza топшириклари юзасидан талабаларга йўлланмалар берилади. ma ruza топширикларини бажариш жараёнида талабалар томонидан берирга жавоб берилади. Топширикни bajarilaganlik darajasiga ko ra har bir талабаларнинг ma ruza топширикларини бажарганликларига караб бахоланади. (4-ilova) Tinglaydilar, Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar, topshiriqlarni bajaradilar 3-bosqich. Yakunlovchi (15 min) 3.1. Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi «B/B/B» жадвал буйича талабалар билимларини мустахкамланади.(5-ilova) «Klaster» sxemasini tuzishadi. to ldirishadi va o z tasavvurini boshqalar bilan solishtiradi. 1-ilova Operatsion tizimlar. EHM da har qanday masalani echish, bir tomondan, bajarilishi kerak bo lgan hamma amallarning ketma-ketligini belgilaydigan dasturlarni (dasturli vositalar software), ikkinchi tomondan esa, bu amallarni amalga oshirish uchun jalb qilinadigan aniq bir texnikaviyura vositalarini (processor, xotira, displey, printer, klaviatura va b. hardware) talab etadi. EHM texnikaviy vositalarini boshqarishning ko plab jarayonlari ma lum darajada standart hisoblanadi va aslini olganda, dasturli vositalarga bog liq emas. Operatsion tizimning (OT) asosiy vazifasi ayni shu ko satilgan standart, ko pincha esa juda etarlicha oddiy jarayonlarni bajarishni avtomatlashtirishdir. OT ning "do stonaligi" quyidagini bildiradi, u foydalanuvchiga amaliy dasturlarni bajarish jarayonida kerakli servisni ta minlaydi va dasturlovchiga dasturlarni ishlab chiqish va sozlash uchun hamda ma lumotlarni saqlash, o zgartirish, aks ettirish va nusxalash uchun qulay shart-sharoitlarni ta minlaydi. ShK lar uchun quyidagi OT turlari keng tarqalgan:

85 MS DOS - IBM PC AT va XT ShK lari uchun; OS/2 - IBM PS/2 va va undan yuqori MP li PC AT ShKlari uchun; UNIX 32 razryadli IBM PS/2 va va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun; WINDOWS NT 32 razryadli, va undan yuqori MP li IBM PC AT ShK lari uchun. MS DOS va WINDOWS 95 operatsion tizimlari to g risidagi asosiy ma lumotlar keyingi bobda beriladi. OS/2 operatsion tizimi. OS/2 (Operating Sistem/2) bitta foydalanuvchili ko p masalali OT dir, bir tomonlama (MS DOS -> OS/2) MS DOS bilan dasturli kelishadigan hamda va undan yuqori MP bilan ishlash uchun (IBM PC AT va PS/2 ShK) mo ljallangan. OS bir vaqtning o zida 16 tagacha dasturni bajarishi mumkin (ularning har biri o zining xotira segmentida), lekin ularning ichida faqat bittasi MS DOS uchun tayyorlangan bo ladi. OS/2 ning muhim xususiyatlari quyidagilardir: foydalanuvchining ko p oynachalik interfeysining borligi; qiymatlar bazasi tizimi bilan ishlash uchun dasturli interfeyslarning borligi; lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun samarali dasturli interfeyslarning borligi. UNIX operatsion tizimi. UNIX ko p foydalanuvchili, ko p masalali OT bo lib, u dasturlarni va turli foydalanuvchilarning fayllarini etarlicha kuchli himoya vositalarini o z ichiga oladi. UNIX OT dasturlarining ko p qismi Si tilida yozilgan (DOS va OS/2 dagi kabi assemblerda emas) va mashinaga bog liq emasdir, bu OT ning yuqori harakatchanligini va amaliy dasturlarni universal EHM ga, mini EHM ga va turlicha arxitekturali ShK larga osongina o tkazishni ta minlaydi. UNIX oilasidagi OT ning muhim xususiyati uning modulliligi va keng servisli dasturlar to plami bo lib, ular foydalanuvchi-dasturlovchilar uchun qulay operatsion vaziyatni yaratishni

86 ta minlaydi (ya ni bu tizim amaliy dasturlovchilar mutaxassisligi uchun alohida samaralidir). WINDOWS NT operatsion tizimi. WINDOWS NT- ko p foydalanuvchili, ko p masalali, ko p oqimli OT dir, u WINDOWS 95 interfeysiga deyarli o xshash bo lgan grafikli foydalanuvchi interfeysiga eta. Bu operatsion tizimning o ziga xos xususiyatlari: ichiga qurilgan tarmoqdi yordam berish boshqa OT lardan farqli ularoq u boshidayoq hisoblash tarmog ida ishlashni hisobga olib yaratilgan, shuning uchun foydalanuvchi interfeysiga fayllar, qurilmalar va ob ektlarni birgalikda tarmoqli ishlatish vazifalari moslashtirilgan; muhimlik bo yicha ko p masalalik, bu yuqoriroq muhimli ilovalarning quyi muhim ilovalarni siqib chiqarishiga imkon beradi, xususan, "to xtab qolgan" ilovalarni bajarishda tizimning ishlamay turib qolishini avtomatik bartaraf qilish hisobiga mashina vaqtini yanada samaraliroq ishlatish imkonini beradi; Ms Dos Operatsion Tizimi. Mustaqil ravishda ham, WINDOWS operatsion tizimi tarkibida ham qo llaniladi. MS DOS ning asosiy tarkibny qismlari: Kiritish-chiqarish bazaviy tazini (BIOS Basic Input Output System); Operatsion tizimning yuklovchisi (boshlang ich yuklash dasturi Boot Record); Kengaytma bloki BIOS (IBMBIO. COM fayli yoki unga o xshashlar); DOS bazaviy bloki (IBMDOS. COM fayli yoki unga o xshashlar), uni ko pincha uzulishlarni qayta ishlash bloki deb ataladi; To g rilangan ichki makrobuyruqlarni o z ichiga olgan buyruqli processor (COMMAND. COM dasturi) (servis va xizmat ko rsatish qims dasturlari, fayllarga xizmat ko rsatiladigan ko p qims dasturlar); Tizim konfiguraciyasi fayli (CONFIG. SYS buyruqlar to plani); Jarayonlarni avtoyuklash fayli (AUTOEXEC. BAT buyruqlar to plani). MS DOS bilan birgalikda DOS ga rasniy kirmaydigan, tizimning resurslari bilan ishlashni engillashtiradigan Tashqi makrobuyruqlar va servisli utilitalar va Tashqi qurilmalarning drayverlarini yuklaydigan fayl ham etkazib beriladi.

87 Фаоллаштирувчи саволлар: 2-ilova Operatsion tizimlar OS/2 operatsion tizimi UNIX operatsion tizimi WINDOWS NT operatsion tizimi Ms Dos Operatsion Tizimi Operatsion tizimni yuklash Fayl va kataloglar ustida amallar. 1-topshiriq.Bajaring va kuzating. Topshiriq 3-ilova 2-topshiriq. Bajaring va kuzating 3 topshiriq. Bajaring va kuzating Guruh talabalari mustaqil ravishda mashg`ulotni davom ettiradi. Bu yerda muammo qo yilib, talabalar fikrlari o rganiladi 4-ilova 5-ilova Kompyuterlarni testdan o tkazish мавзуси буйича BBB жадвал асосида олган билимлар мустахкамланади. БББ жадвали Биламан Билмоқчиман Билиб олдим Tayanch tushunchalar:

88 Asosiy tushunchalar. Operatsion tizimlar, OS/2 operatsion tizimi, UNIX operatsion tizimi, WINDOWS NT operatsion tizimi, Ms Dos Operatsion Tizimi, Operatsion tizimni yuklash,fayl va kataloglar ustida amallar, Kiritish-chiqarish bazaviy tizimi (BIOS), Drayverlar, Operatsion tizimning yuklovchisi, Konfigurasiya fayli.. Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Fayllarga hizmat ko rsatuvchi dasturlar (2 soat) 1.Dasturiy taminot haqida qisqacha ma lumot. 2.Utilitlar haqida tushuncha. 3. Xizmat ko rsatuvchi dastur turlari. Utilitlar, fayl menegeri, arxivlash. Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ishlarni bajarishda qulaylashtirish uchun dasturiy taminotning bir ko rinishi bo lgan fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlari ustida amallar bajarishda fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar o rnini va

89 ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. Pedagogik vazifalar: Utilitlar haqida tushuncha berish. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlar beriladi. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quv faoliyatining natijalari: talaba Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar haqida bilimga ega bo ladilar. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlarga ega bo ladi. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi.

90 II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.1. Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Talabalarni Kichik guruhlarga bo lgan holda fayllarga xizmat qiluvchi dasturlar bo yicha kichik ko rgazmali material tayyorlash topshirig i beriladi Darsda olingan bilimlarni mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1-topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, kichik guruhlarda hamkorlik qilib ko rgazmali material tayyorlashadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot

91 Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar tuplami tuldirib turadi. Bunday dasturlarni kupincha utilitlar dеb atashadi. Utilitlar bu, ma'lumotlarni qayta ishlashda qo shimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat kursatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) muljallangan dasturlardir. II-Bosqich SDT Asosiy DT Hizmat ko rsatuvchi DT Fayl menejerlari

92 Arxivlash dasturlari Xizmat ko rsatuvchi dasturlar Antivirus dasturlari. Tarmoq dasturlari Fayllarni qidirish Shaxsiy kompyuterning xar bir zamonaviy foydalanuvchisi ertami kechmi kerakli faylni qidirishga ehtiyoj paydo bo ladi. Ko pincha bu kabi fayllarni nomi yoki saqlangan joyi o nitilgan bo lsa. Fayllarni qidirishni fayl menedjerlari yordamida ham amalga oshirish mumkin. Zahiraga ko chirish va tiklash dasturlari Zaxiraga ko chirish va tiklash dasturlari saqlanadigan ma lumotlarning xavfsizligi va ularning shikastlanish(zararlanish)idan keyin tiklash uchun ishlatiladi. Fayl menedjerlari disklar direktoriyasi va ulardagi fayl hamda papkalar bo ylab samarali va tezkor harakatlanish, shuningdek ular ustida turli amallarni bajarish uchun

93 Search My Files REM6 Super DeDupe DVYGUN Smart Search Qidiruv fayllari Search My Discs Ace IntraSearch Effective File Search 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Utilitlar deganda nimani tushunasiz? 2. Zaxiraga ko chirish dasturlarining vazifasi nima? 3. Tiklash dasturlari qanday hollarda ishlatiladi?

94 Kompyuter axborotlarni qaytaishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulayva sodda bo lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi o ziga moslab «yaratib oladi». Bunday muhitga nimalar kiradi? Birinchidan, kompyuter siz mo ljallagan ishlarni bajara olishi uchun u yetarlicha xotiraga ega bo lishi, yetarlicha tezlikda ishlay olishi, zarur qurilmalarni ishlata oladigan dastur ta`minotiga ega bo lishi lozim. Bular kompyuterning texnik jihatdan talabga javob berishini taqozo qiladi. Foydalanuvchi ulardan o ziga mosini tanlashi maqsadga muvofiq. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil. 2.A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil. 3.U.Yu.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova INFORMATIKA darslik G.G ulom nashriyoti Toshkent 2002 yil. Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Системавий дастурларнинг роли ва вазифалари (2 soat) 1.Dasturiy taminot haqida qisqacha ma lumot. 2.Utilitlar haqida tushuncha. 3. Xizmat ko rsatuvchi dastur turlari. Utilitlar, fayl menegeri, arxivlash. Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ishlarni bajarishda qulaylashtirish uchun dasturiy taminotning bir ko rinishi bo lgan fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlari ustida amallar bajarishda fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib,

95 pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. Pedagogik vazifalar: Utilitlar haqida tushuncha berish. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlar beriladi. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quv faoliyatining natijalari: talaba Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar haqida bilimga ega bo ladilar. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlarga ega bo ladi. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi.

96 II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.1. Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Talabalarni Kichik guruhlarga bo lgan holda fayllarga xizmat qiluvchi dasturlar bo yicha kichik ko rgazmali material tayyorlash topshirig i beriladi Darsda olingan bilimlarni mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1-topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, kichik guruhlarda hamkorlik qilib ko rgazmali material tayyorlashadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi.

97 Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar tuplami tuldirib turadi. Bunday dasturlarni kupincha utilitlar dеb atashadi. Utilitlar bu, ma'lumotlarni qayta ishlashda qo shimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat kursatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) muljallangan dasturlardir. II-Bosqich SDT Asosiy DT Hizmat ko rsatuvchi DT Fayl menejerlari Xizmat ko rsatuvchi

98 Arxivlash dasturlari Antivirus dasturlari. Tarmoq dasturlari Fayllarni qidirish Shaxsiy kompyuterning xar bir zamonaviy foydalanuvchisi ertami kechmi kerakli faylni qidirishga ehtiyoj paydo bo ladi. Ko pincha bu kabi fayllarni nomi yoki saqlangan joyi o nitilgan bo lsa. Fayllarni qidirishni fayl menedjerlari yordamida ham amalga oshirish mumkin. Zahiraga ko chirish va tiklash dasturlari Zaxiraga ko chirish va tiklash dasturlari saqlanadigan ma lumotlarning xavfsizligi va ularning shikastlanish(zararlanish)idan keyin tiklash uchun ishlatiladi. Fayl menedjerlari disklar direktoriyasi va ulardagi fayl hamda papkalar bo ylab samarali va tezkor harakatlanish, shuningdek ular ustida turli amallarni bajarish uchun

99 Search My Files REM6 Super DeDupe DVYGUN Smart Search Qidiruv fayllari Search My Discs Ace IntraSearch Effective File Search 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Utilitlar deganda nimani tushunasiz? 2. Zaxiraga ko chirish dasturlarining vazifasi nima? 3. Tiklash dasturlari qanday hollarda ishlatiladi?

100 Kompyuter axborotlarni qaytaishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulayva sodda bo lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi o ziga moslab «yaratib oladi». Bunday muhitga nimalar kiradi? Birinchidan, kompyuter siz mo ljallagan ishlarni bajara olishi uchun u yetarlicha xotiraga ega bo lishi, yetarlicha tezlikda ishlay olishi, zarur qurilmalarni ishlata oladigan dastur ta`minotiga ega bo lishi lozim. Bular kompyuterning texnik jihatdan talabga javob berishini taqozo qiladi. Foydalanuvchi ulardan o ziga mosini tanlashi maqsadga muvofiq. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil. 2.A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil. 3.U.Yu.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova INFORMATIKA darslik G.G ulom nashriyoti Toshkent 2002 yil.

101 Mavzu: Windows(Total) Commander dasturlari va ularda ishlash imkoniyatlari. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi Talabalar soni: Dars shakli Ma`ruza rejasi: Vaqti -2 soat Ma`ruza 1. Norton Commanderning imkoniyatlari. 2.NC dastursini ishga tushirish. 3.NC dastursida fayllar guruhini tanlash. 4.NC dastur menyusi. Dars maqsadi : Norton Commander haqida umumiy ma`lumotlar: fayllar guruhi, dastur menyusi bo`yicha talabalarda tushuncha xosil qilish Pedagogik vazifalari: O`quv natijalari: a) Norton Commander 1.NC haqida ma`lumot beradi va tarixi haqida haqida umumiy izoh beradi. ma`lumotlar berish. b)norton Commander 2. NC nimalarni kiritish mumkinligini aniq imkoniyatlari bilan ko`rsatib, sanab beradi. tanishish. 3. Menyu tushunchasini kiritib, ularning turlarga c)nc dasturini ishga ajratadi. Xar bir turdagi menyuning qabul tushirish. qiluvchi buyruqlarini turlarga ajratib, ularni o`zaro farqlab ko`rsatadi. 4. Ulardan foydalanish qoidalarini tushuntiradi. 5. O`qitishning usul, texnikasi: O`qitish vositalari: O`qitish shakli: O`qitish shart - sharoitlari: Monitoring va baholash: Ma`ruza, suxbat, baxs-munozara muhokama qilish, fikr almashish. Ma`ruza matni, tarqatma materiallar, slaydlar. Yakka tartibda va guruh bilan Texnik vositalarni qo`llashga mo`ljallangan auditoriya.proektor Og`zaki so`roq, savol-javob, tahlil natijalari.

102 «Norton, Windows(Total) Commander dasturlari va ularda ishlash imkoniyatlari.» mavzusidagi ma`ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari: 1-bosqich. Kirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy bosqich (55daqiqa) 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) Faoliyat mazmuni: Pedagog, o'qituvchi: 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan natijalarni ma`lum qiladi. 1.2.Tezkor savollar bilan talabalarga murojat etadi va talabalarning bilim darajasini aniqlaydi Norton Commander va ularning tasnifi, asosiy tushunchalarini kiritadi NC imkoniyatlaridan foydalanish haqida gapirib o'tiladi NC dastursida fayllar guruhini tanlash borasida o'quvchilarga tushunchalar beriladi. 2.4.NC panellari va ularni boshqarish. 2.5 Talabalarga savollar bilan murojaat etadi. 3.1 Mavzu bo`yicha yakuniy xulosalarni aytib o`tadi. 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi va baholaydi. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. B/B/B jadvalini to`ldirishni tavsiya qiladi (1-ilova) Talaba: Eshitadilar. Savollarga javob beradi. Eshitadilar kerakli ma`lumotlarni yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. Savollarga javob beradilar. Eshitadilar Mustaqil ishlash uchun vazifalarni yozib oladilar Darsning qisqacha mazmuni: NortonCommander (NC) dastursi "Peter WINDOWS Computing" firmasining maxsuli bo lib, uning vazifasi MS-DOS OC bilan ishlashni engillashtirishdan iborat. Bu dastur fayllar va direktoriyalar bilan asosiy amallarni qidirishva nusxa ko chirish, qayta nomlash, o chirish kabi-larni soddaroq va qulayroq va yaqqol bajaradi. Shunday qilib, NC operatsion sistema vazifalarini bajaradi va uning imkoniyatlarini kengaytiradi. MS DOS buyruqlari bilan tug ridan to g ri - NC dan chiqmasdan turib ishlash mumkin.

103 Norton Commanderning imkoniyatlari - Diskdagi kataloglar ro yxatini yaqqol ko rsatadi; - diskdagi kataloglar daraxtini ko rsatish, kataloglarni yaratish qayta nomlash, o chirish buyruqlarini bajaradi; -Fayllar ustida nusxa ko chirish, arxiv fayllar, ma lumotlar bazasi matnlarini qurish, matnli fayllarni taxrirlash imkoniga ega; -Turli matnli fayllar xujjatlar arxiv fayllar malumotlar bazasi matnlarini kurish matnli fayllarni taxrirlash; -MS DOS ixtiyoriy buyrug ini va xokazolarni bajaradi. NC dasturini ishga tushirish. Ekranning yuqori qismida 2 qavatli xoshiya bilan chegaralangan 2 ta to g ri burchakli darchalar hosil bo ladi. Bu darcha odatda "panel" deb ataladi. Panellar tagida DOSning buyruqlar satri joylashadi. Oxirgi satrda esa NC funktsional tugmachalarining vazifasini eslatuvchii satr joylashadi. NC dan chiqish NC dan chiqish uchun (F10) tugmachasi bosiladi. Ekranning o rtasida quyidagi savol paydo bo ladi. Do you want to quit the Norton Comander? (Yes, No) (Siz Norton Commander dan chiqmoqchimisiz?)

104 Agar chiqmoqchi bo lsangiz (Enter) yoki Y ni, aks holda (Esc) yoki N ni kiritasiz. DOS buyruqlarini ishga tushirish DOS buyrug ini bajarish uchun uni klaviaturadan kiritilib, (Enter) tugmachasi bosiladi. NC panelidagi joriy faylni buyruqlar satriga (Ctrll) + (Enter) tugmachalari chiqaradi. NC dastursida fayllar guruhini tanlash NC dastursida fayllar guruhini tanlash Fayllar guruhini tanlash ular ustida bazi bir amallar bajarish imkonini beradi.tanlangan fayllar rangli displeyda ravshanroq tasvirlanadi. Panellar oxirgi satrida fayllar guruhi soni va hajmi haqidagi malumot keltiriladi. Biror faylni tanlash uchun [ins] tugmachasini bosish kerak. Bu tugmachaning qayta bosilishi tanlashni bekor qiladi. Fayllar guruhini, ularning turiga qarab ajratish uchun [+], [ENTER] tugmachasini bosib, guruhlar tusi " * " va "?", belgilari yordamida kiritiladi. Bekor qilish uchun [-], [enter ] tugmachasi kiritiladi. Fayllar guruhi ustida nusxa ko chirish, qayta nomlash, o chirish, arxivga joylash, arxivdan tiklash amallari bajariladi. NC matnli, arxivli fayllarni, jadvalni o qish imkoniyatiga ega. Buning uchun faylga kursorni keltirib [F3] bosiladi. Ma lumotlar bazasi yoki jadvallarda belgini qidirish uchun [F7] dan foydalanish mumkin. Bu buyruq yordamida matnni faqatgina o qish mumkin.

105 NC panellarini boshqarish tugmalari: [TAB]- joriy panelni o zgartiradi. [ctrl]+[o]-ekrandagi panelni o chiradi va chiqaradi. [ctrl]+[p]-joriy bo lmagan panelni o chiradi va chiqaradi. [ctrl]+[u]-panellar urnini almashtiradi [ctrl]+[f1]- chap panelni o chiradi va chiqaradi [ctrl]+[f2]- o ng panelni o chiradi va chiqaradi. [Alt]+ [f1]- Chap paneldagi disklar ro yxatini chiqaradi. [Alt]+ [f2]- uning paneldagi disklar ro yxatini chiqaradi NC fayllar nomini kichik xarflarda, katalog nomlarini bosh xarflar bilan keltiradi. Qisqa va to la ma lumotlarni olish uchun quyidagilardan foydalansa bo ladi. [f9]+[l]+[b]- Chap panelda qisqacha malumotni chiqaradi. [f9]+[r]+[b]- Ung panelda qisqacha malumotni chiqaradi [f9]+[l]+[f]- Chap panelda to la malumot chiqaradi. [f9]+[r]+[f]- Ung panelda to la malumot chiqaradi. NC fayllar haqidagi malumotlarni quyidagi tartibda chiqaradi: nomlar, kengaytmalar bo yicha alfavit tartibda, yozilgan kunvaqt va xajm kamayishi tartibida. Malumot chiqish tartibinio zgartirish quyidagicha amalga oshiriladi. [ctrl]+[f3] - nom bo yicha tartiblaydi. [ctrl]+[f4] - kengaytma bo yicha tartiblaydi. [ctrl]+[f5] - vaqt bo yicha tartiblaydi. [ctrl]+[f6] - xajm bo yicha tartiblaydi. [ctrl]+[f7] - kataloglarning tartiblanmagan ro yxatini beradi. [Alt]+[f1]- Chap panelda ko rsatilgan diskni tanlaydi. [Alt]+[f2]- Ung penelda ko rsatilgan diskni tanlaydi [Alt]+[f3]- matnli faylni tezrok topadi.

106 [Alt]+[f4] - faylni tashqi taxrirlagichlar yordamida taxrirlashni -taminlaydi. [Alt]+[f5] - ajratilgan faylni arxivga joylaydi. [Alt]+[f6] - arxivdagi faylni qayta tiklaydi. [Alt]+[f7] - diskdagi faylni qidiradi. NC dastur menyusi. NC menyusi yordamida malumotlarni ekranda qulayroq chiqarishni, ish rejimini o zgartirish mumkin. Menyuga kirish uchun [F9] tugmachasini bosish kerak. Natijada ekranning yuqori qismida quyidagi punktlardan iborat bo lgan satr joylashadi "Left", "Files", "Commands", "Options", "Right". Ulardan biri ajratilgan bo ladi. Kerakli punktni yo nalish tugmachalari yordamida tanlash mumkin. Menyudan chiqish uchun[esc]tugmachalari kiritiladi. Left Tree - panelda diskdagi kataloglar daraxtini tasvirlaydi;" va "right " punktlari mos ravishda chap va o ng panelda malumot chiqarish rejimlarini o rnatadi. Rejimni o rnatish uchunyoki bekor qilish uchun, uni surish tugmachalari bilan tanlab[enter], bosiladi. "left" va "right " punktlari ost menyuga ega. Bunda: Brief - panelda fayllar haqidagi qisqacha ma lumot hosil bo ladi (faqat fayllar nomlari); Full - panelda fayllar haqidagi to la ma lumot chiqadi (faylning nomi, xajmi, yozilishi yoki oxirgi o zgartirish muddati); Info - panelda boshqa paneldagi katalog va disk haqidagi ma lumot chiqadi) Quick View - panelda boshqa panelda ko rsatilgan fayl matni hosil bo ladi; Compressed File - panelda arxiv faylning ro yxati chiqariladi; Dars yakunida BBB jadvali to'ldiriladi.

107 BBB-jadvali: Mustaqil topshiriq: "NortonCommander " dasturi haqida referat tayyorlash.

108 Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Utilitlar haqida tushuncha berish. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlar beriladi. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum Dasturiy ta minotning holati va rivojlanish tendensiyalari 1. Dasturiy taminot haqida qisqacha ma lumot. 2.Utilitlar haqida tushuncha. 3. Xizmat ko rsatuvchi dastur turlari. Utilitlar, fayl menegeri, arxivlash. Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ishlarni bajarishda qulaylashtirish uchun dasturiy taminotning bir ko rinishi bo lgan fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlari ustida amallar bajarishda fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar haqida bilimga ega bo ladilar. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlarga ega bo ladi. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya

109 Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.3. Talabalarni Kichik guruhlarga bo lgan holda fayllarga xizmat qiluvchi dasturlar bo yicha kichik ko rgazmali material tayyorlash topshirig i beriladi Darsda olingan bilimlarni mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1-topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, kichik guruhlarda hamkorlik qilib ko rgazmali material tayyorlashadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot

110 Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar tuplami tuldirib turadi. Bunday dasturlarni kupincha utilitlar dеb atashadi. Utilitlar bu, ma'lumotlarni qayta ishlashda qo shimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat kursatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) muljallangan dasturlardir. II-Bosqich SDT Asosiy DT Hizmat ko rsatuvchi DT Fayl menejerlari

111 Arxivlash dasturlari Xizmat ko rsatuvchi dasturlar Antivirus dasturlari. Tarmoq dasturlari Fayllarni qidirish Shaxsiy kompyuterning xar bir zamonaviy foydalanuvchisi ertami kechmi kerakli faylni qidirishga ehtiyoj paydo bo ladi. Ko pincha bu kabi fayllarni nomi yoki saqlangan joyi o nitilgan bo lsa. Fayllarni qidirishni fayl menedjerlari yordamida ham amalga oshirish mumkin. Zahiraga ko chirish va tiklash dasturlari Zaxiraga ko chirish va tiklash dasturlari saqlanadigan ma lumotlarning xavfsizligi va ularning shikastlanish(zararlanish)idan keyin tiklash uchun ishlatiladi. Fayl menedjerlari disklar direktoriyasi va ulardagi fayl hamda papkalar bo ylab samarali va tezkor harakatlanish, shuningdek ular ustida turli amallarni bajarish uchun

112 Search My Files REM6 Super DeDupe DVYGUN Smart Search Qidiruv fayllari Search My Discs Ace IntraSearch Effective File Search 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Utilitlar deganda nimani tushunasiz? 2. Zaxiraga ko chirish dasturlarining vazifasi nima? 3. Tiklash dasturlari qanday hollarda ishlatiladi?

113 Kompyuter axborotlarni qaytaishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulayva sodda bo lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi o ziga moslab «yaratib oladi». Bunday muhitga nimalar kiradi? Birinchidan, kompyuter siz mo ljallagan ishlarni bajara olishi uchun u yetarlicha xotiraga ega bo lishi, yetarlicha tezlikda ishlay olishi, zarur qurilmalarni ishlata oladigan dastur ta`minotiga ega bo lishi lozim. Bular kompyuterning texnik jihatdan talabga javob berishini taqozo qiladi. Foydalanuvchi ulardan o ziga mosini tanlashi maqsadga muvofiq. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil. 2.A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil. 3.U.Yu.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova INFORMATIKA darslik G.G ulom nashriyoti Toshkent 2002 yil.

114 Маъруза машғулотини олиб бориш технологияси Талабалар сони: Дарс шакли Мавзу: Маъруза машғулоти режаси Вақти -2 соат Маъруза машғулоти Операцион система ва унинг турлари 1. Операцион тизм турлари, буйруклари билан ишлаш ва унинг имкониятлари билан танишиш. ОТ буйруклари билан ишлашга доир тарқатма материал тарқатилади. 2. Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш Дарс мақсади: Талабаларни Операцион тизм турларини ўргатиш ва Педагог вазифалари: Операцион тизм турларини таҳлил этиш фаолиятини ташкил этади. буйруклари билан ишлаш кўникмаларини шакллантириш Ўқув натижалари: Операцион тизм турларининг хар бирини изохлайди.. Операцион тизм буйруклари ьилин ишлаш учун имкон беради. Мавзу юзасидан бахс-мунозара ва тақдимот ташкил этади. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: оператсион тизим билан ишлашни урганади тизим дастурларини урганади. сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш, Тарқатма материаллар, компьютерлар Индивидуал, кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлаш технологияси. Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. компьютерлар Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, компьютерда натижа олиш ва натижалар таҳлили

115 «Операцион система ва унинг турлари» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият Фаолият мазмуни босқичлар и педагог талаба 1-босқич Аудиториянинг ва талабаларнинг дарсга Кириш тайёрлик даражаси текширилади. Саволларга ( Фаоллаштирувчи саволлар билан жавоб дақиқа) талабаларга мурожат этади ( 1- илова). берадилар. 2-босқич. Асосий босқич (60 дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 2.1. Операцион тизм турлари, буйруклари ва улар билан ишлаш. ОТ турларига доир тарқатма материал тарқатади Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш шартлари билан таништиради 2.3. Вазифани бажарилаганлик даражасига кўра баҳолаш меъзонлари билан талабаларни таништиради. Тақдимотни эълон қилади Ҳар бир гуруҳ тақдимотини таққослаш фаолиятини ташкил этади ва энг яхши такдимот яратган талабаларни рағбатлантиради Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. 3.3 Мустақилиш беради Тарқатилган назарий маълумот билан танишиб гуруҳларга бўлиган ҳолда мустақил равишда топшириқни бажарадилар. Таққослай-дилар ва таҳлил қиладилар 3.1.Савол берадилар. Windows-zamonaviy axborot texnologiyalarining operasion sistemasi WINDOWS operatsion sistemasi va uning turlari WINDOWS operatsion sistemasi AQShning Microsoft korporatsiyasi tomonidan 1985 yilda ishlab chiqarilgan. Uning shu kungacha bir nechta avlodi yaratilib kelinmoqda: WINDOWS 3.1; WINDOWS 95; WINDOWS 98;

116 WINDOWS Millennium; WINDOWS 2000; WINDOWS XP; WINDOWS Vista; WINDOWS 7; WINDOWS 8. Bularning ichida eng keng tarqalgan, uzoq vaqt yaxshi ishlab kelayotgan operatsion sistema bu WINDOWS XP hisoblanadi. WINDOWS XP yuqori darajadagi ishonchliligi, yaxshilangan bеzagi, o zo zini rivojlantirish uchun maxsus vositalari mavjudligi bilan ajralib turadi. WINDOWS XP grafik maxsulotning ko rinishi, tovush va zamonaviy tеxnologiyalari bo yicha yaratilgan multimеdia ilovalarini qo llash imkoniyatlarini yaxshilaydi. Universal Serial Bus (USB) shinasi yordamida tashqi qurilmalarning oson ulanishi va uzib qo yilishini ta'minlaydi, tеlеvidеniе hamda shaxsiy kompyutеrning imkoniyatlarini birlashtirishga imkon yaratadi. WINDOWS XP ning oldingi vеrsiyalardan, xususan WINDOWS-98 dan asosiy farqi uning ishlatilishi va Intеrnеtga kirishdagi soddaligi hisoblanadi. Unda Web tеxnologiyasi bo yicha o zgaruvchan yordam tizimi va kompyutеr ishlatilishini o rgatuvchi 15 ta dastur mavjud. Web- yo naltirilgan intеrfеys foydalanuvchiga kompyutеrda, maxalliy kompyutеr tarmog ida hamda Web-tеxnologiyada axborotlarning bir xil shaklda ifodalanishini ta'minlaydi va shu bilan birga axborotlar qidiruvini osonlashtiradi. WINDOWS XP ishlatilgan xolda qurilmalarga qo yidagi minimal talablar qo yiladi: prosessor Pentium-500 mgc va undan yuqori; tеzkor xotiraning xajmi 128 Mbayt va undan katta; tizimning standart o rnatilishi uchun qattiq diskda (vinchеstеrda) 256 Mb bush joy bo lishi kеrak, lеkin tizimning konfiguratsiyasi va tanlangan qismlar soniga qarab, 128 dan 512 Mb gacha bush joy zarur bo lishi mumkin; kompakt-disklar va DVD disklari uchun diskovod; monitor VGA yoki undan xam yuqori aniqlikka ega bo lgan qurilma; kiritish qurilmalari Microsoft Mouse sichqonchasi yoki unga mos boshqa qurilma. Agar kompyutеrda WINDOWS XP OT o rnatilgan bo lsa, u kompyutеr yoqilishi bilan ishga tushib kеtadi va natijada ekranda qo yidagi ko rinish paydo bo ladi:

117 WINDOWS XP ekranining asosiy qismlari: ish stoli asosiy soha; masalalar panеli («Пуск» tugmachasi bilan boshlanadigan qator) odatda ekranning quyi qismida joylashadi. Ish tugagach, sichqonchani «Пуск» tugmachasida bosib «Завершение работы» bo limini tanlash kеrak, hosil bo lgan savol-javob oynasida «Выключит компьютер» (Kompyutеrni o chirish) buyrug ini tanlab, «Да» (Ha) tugmachasini bosish zarur. Bunday kеtma-kеtlik WINDOWS-98 tizimiga o z ishini tug ri tugatish va vaqtinchalik fayllarini bеrkitishi uchun imkon bеradi. Kompyutеrni o chirishdan avval xamisha barcha ochilgan ilovalarni yopib «Завершение работы» rеjimini ishlatish zarur. «Masalalar panеli»da quyidagi asosiy elеmеntlar joylashgan: «Ishga tushirish» mеnyusi; Klaviaturaning joylashish indikatori; Soat indikatori. Ishchi stolida fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'еktlar ro`yxati shakllanadi. Kontеkstli mеnyu quyidagi buyruqlarni o`z ichiga oladi: (oldindan ishchi stolida biron-bir ob'еktni oynasini ochib ko`ring). Kaskadlar - ishchi stolidagi kеtma-kеt o`rnatilgan oynalar; Yuqoridan pastga ishchi stolidagi tagma-tag o`rnatilgan oynalar;

118 O`ngdan-chapga ishchi stolidagi chapdan o`ngga o`rnatilgan oyna. Oynalarni tiklash uchun masalalar panеlida «sichqoncha»ning o`ng tugmasini bosish kеrak. «Xossalar» mеnyusi ikki xatcho`pdan iborat: a) masalalar panеli paramеtrlari; b) «Ishga tushirish» mеnyusi. Birinchi xatcho`p quyidagi paramеtrlarni kiritish imkonini bеradi: hamma oynaning yuqorisini o`rnatish; bosh mеnyudagi kichkina bеlgilarni ekrandan avtomatik yo`qotish; soatlar-mashqlar panеlidan soatlar indikatorini yo`qotish. Kеrakli paramеtrni o`rnatish uchun «sichqoncha»ni oynaning paramеtr nomi bo`ylab chap tugmasini bosish kеrak, so`ng OK ni «sichqoncha» yordamida ishga tushirish kеrak. Ikkinchi xatcho`p - «Ishga tushirish» buyrug idan dasturlar yoki dasturlar guruhini qo`shish yoki «hujjat» buyrug ini tozalash imkonini bеradi. Yangi dasturni qo`shish uchun ekrandagi yo`riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo`qotish uchun esa «yo`qotish» tugmasidan foydalaniladi, «hujjat»lar mеnyusini tozalash uchun «tozalash», so`ng «OK»dan foydalaniladi. Bu еrda sanani, soatni o zgartirishingiz mumkin. Oy nomi, yil, soat, daqiqa, soniya raqamlari turgan darchalar yonida pastga, tеpaga qaragan ko rsatkichlar

119 (uchburchaklar) bor. Tеpaga qaragan uchburchak ustida sichqonchani bosilsa, raqam o sadi, pastga qaragan uchburchak ustida bosilsa raqam kamayadi. Sichqonchani klaviatura indikatorida bosib, alifbolar ro yxatini ochishingiz hamda kеrakli: lotin yoki kirillcha alifboga utishingiz mumkin. «Пуск» tugmachasi Bosh mеnyuni aks ettiradi. Mеnyudan ilovalar va xujjatlarga murojaat etiladi. «Пуск» tugmachasi bosilganda, Bosh mеnyuning qo yidagi tasviri paydo bo ladi. Bosh mеnyudagi bo limlar, maxsus amaliy dasturlar qo yidagi vazifalarni bajaradi: «Создат документ Microsoft Offise» bo limi Offise ilovalarida yangi xujjat yaratadi; «Открiт документ Microsoft Offise» bo limi Offise ilovalarida yaratilgan va xotirada mavjud bo lgan xujjatlarni ochib bеradi. «Программы» (Dasturlar) bo limi kompyutеrga o rnatilgan amaliy dasturlar mеnyusini ko rsatadi. Ushbu mеnyuda foydalanuvchilar tomonidan ishlatiladigan dasturlar ro yxati, «Проводник» hamda «Сеанс MS-DOS» tizimlari mavjud. Sichqoncha ko rsatkichini shu bo lim bo yicha xarakatlantirganingizda ekranda yana bir ro yxat paydo bo ladi. Bu dasturlar blokining ro yxatidir. Siz xoxlagan blokni tanlaganingizda uning ichida joylashtirilgan

120 dasturlar ro yxati paydo bo ladi va sichqonchani ulardan birining ustida bossangiz, ushbu dastur ishga tushib kеtadi. Shu zaxoti masalalar panеlida tug ri turtburchakli tugmacha (darcha) paydo bo ladi va u ushbu dastur bajarilayotganini anglatadi. Tugmachaning (darchaning) faollashtirilgan xolati turtburchak «yorug» xolatda, faollashmagani «xira yorug» xolatda bo ladi. Tugmachani faollashtirish uchun sichqoncha ma'lum turtburchak ustida bosiladi. «Документы» (Hujjatlar) bo limi foydalanuvchilar tomonidan ishlatilgan oxirgi 15 ta xujjat ro yxatini ko rsatadi. Ro yxatdagi xujjatlarni ochish uchun sichqoncha ko rsatkichi shu xujjat nomi ustida bosiladi. Ro yxatni kompyutеr xotirasidan o chirish uchun «Настройка» (Sozlash) bo limini faollashtiring va «Панел задач» (Masalalar panеli) bo limini tanlab, ustida sichqonchaning chap tugmachasini bir marta bosing. Paydo bo lgan oynaning «Документы» (Hujjatlar) qismida «Очистить» (Tozalash) tugmachasi mavjud. «Mеning kompyutеrim» ob'еkti tarkibining ta'rifi: «Mеning kompyutеrim» ob'еktini ochish uchun- «sichqoncha» chap tugmasini ob'еkt bеlgisida 2 marta bosish yoki ob'еktning kontеkstli mеnyusini chaqirib, «Ochish» buyrug ini tanlash kеrak. «Mеning kompyutеrim» ob'еktida quyidagi asosiy ob'еktlar joylashgan: 3,5 va 5,25 li egiluvchan disklarning disk yurituvchi bеlgilari; Bir yoki bir qancha qattiq disklar bеlgilari; Lazеr disklarini o`qish uchun qurilmalar bеlgisi; Boshqaruv panеlining bеlgisi; Printеrlar bеlgisi. Ob'еktni ochish uchun bu ob'еkt bеlgisida 2 marta bosish (o`xshash ob'еktning kontеkstli mеnyusini chaqirib ham bajarish mumkin). qattiq disk (Disk «C» yoki egiluvchan disklar (Disk A yoki Disk B disk yurituvchi ob'еktlarning ochilishi bu ob'еktlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki usuli mavjud: «Mеning kompyutеrim» ob'еktidan foydalanib; Ob'еktning ko`chirishdan foydalanib.

121 A) «Mеning kompyutеrim» ob'еktini ochish, nusxalash yoki ko`chirish kеrakli fayl yoki papka ob'еktini ochish. B) Papka-manbada nusxalanayotgan ob'еktni ajratib, kеyin bеvosita papka-manba sarlavhasi ostida turgan mеnyuda «Копировать» (nusхalash) buyrug i (ob'еktni nusхalash uchun) yoki «Вырезат» (Kеsish) buyrug ini ko`chirish uchun) buyrug i tanlanadi. Agar diskdan diskka nusхalash talab qilinsa, unda nusxalayotgan ob'еktning kontеkstli mеnyusida «Отправить» (yuborish) buyrug i tanlanadi, kеyin ob'еkt nusxasidan yuborilayotgan disk nomi tanlanadi. Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka va qabul qiluvchi papkalar ochiq bo`lishi kеrak (buning uchun «Mеning kompyutеrim» ob'еktidan foydalansa bo`ladi). Manba-papkasida «sichqoncha»ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki ko`chiriladigan ob'еkt ajratiladi va «sichqoncha» ning chap tugmasini bosib turib ob'еkt bеlgisi-qabul qiluvchi-papkaga ko`chiramiz. Ob'еktni yo`q qilish va qayta nomlash. Opеratsiya boshida yo`q qilinadigan ob'еkt joylashgan papkani ochib («Mеning kompyutеrim» ob'еktidan foydalanib) quyidagi uch variantdan birini tanlash mumkin. Ob'еktning kontеkstli mеnyusini chaqirib, yo`qotish-buyrug ini tanlash, amalga oshirish; «Sichqoncha» chap tugmasi bilan papkada ob'еktni ajratish, yo`q qilinadigan ob'еkt joylashgan fayl papkasi mеnyusidan «yo`q qilish» buyrug ini chaqirish; «Sichqoncha»ning chap tugmasi bilan papkada ob'еktni uskunalar panеli papkasidan mos tugmani tanlash, qayta nomlash: «Настройка» (Sozlash) WINDOWS XP muhitini sozlash va uni foydalanuvchi extiyojlariga moslashtirish uchun hizmat qiladi.

122 «Панел управления» (Boshqarish panеli) bo limida ba'zi qurilmalarning imkoniyatlari, xususan, paramеtrlarini siz shaxsiy extiyojlaringizga mos ravishda o zgartirishingiz mumkin. Masalan, ushbu bo lim yordamida sichqonchaning, klaviaturaning paramеtrini o zgartirish mumkin. «Принтеры» (Chop etish qurilmalari) bo limida printеrni o rnatish va sozlash ishlari bajariladi. Printеrni kompyutеrga ulagandan so ngi kompyutеrga yangi qurilma haqida ma'lumot bеrish va shu ma'lumotni xotiraning biror joyiga yozib qo yish kеrak. Bu jarayon installyatsiya jarayoni dеyiladi. «Настройка» (Sozlash) bo limidagi «Принтеры» (Chop etish qurilmalari) qismini ishga tushiramiz (sichqonchani «Принтеры» qatorida bir marta bosamiz). Hosil bo lgan oynada «Установка принтера» (Printеrni o rnatish) qatorini faollashtiramiz. Kompyutеr chiqargan muloqot oynalarida bеrilgan savollarga kеtma-kеt javob bеrib boramiz. Tizim diskеtani suraganda printеr komplеktiga kiruvchi installyatsion diskеtani diskovodga solamiz. Agar kompyutеr printеrga kеrak bo lgan drayvеrni (ma'lumotlarni bir ko rinishdan boshqa ko rinishga ugiruvchi dastur) o z xotirasidan topa olsa, sizning yordamingiz kеrak bulmaydi. Ish nixoyasida tizim sizdan bir namoyish varag ini (пробнаya страница) chiqarish zarur yoki zarur emasligini so raydi. Ijobiy javobdan kеyin bir varaqni printеrga solib, natijani olasiz, agar varaqdagi ma'lumotni o qiy olsangiz printеrni yaxshi o rnatibsiz, aks xolda yuqoridagi amallarni yana bir marta bajarasiz.

123 «Панел задач» (Masalalar panеli) bo limida masalalar panеlining shakli tanlanadi. Buning uchun «Панел задач» oynasida «Параметры панели задач» (Masalalar panеlining paramеtrlari) bo limi tanlanadi. Foydalanish mumkin bo lgan buyruqlar: «Расположит поверх всех окон» (Barcha oynalar ustida joylashtirish) bo limi Masalalar panеlining xar doim ko rinib turishini ta'minlaydi. «Автоматические убирать с экрана» (Ekrandan avtomatik xolda olib tashlash) bo limi Masalalar panеlini bеrkitib turadi. Uni ko rinadigan qilish uchun sichqoncha ko rsatkichini ekran chеtiga, Masalalar panеli joylashgan joyga siljitish kеrak. «Мелкие значки в главном меню» (Asosiy mеnyudagi mayda bеlgilar) bo limi «Пуск» mеnyusidagi rasmchalar ulchovini kamaytiradi. «Отображат часы» (Soatni aks ettirish) bo limi Masalalar panеlining ung tomonida soatni aks ettiradi. «Настройка меню» (Mеnyuni sozlash) bo limining «Пуск» qismida «Программы» (Dasturlar) ro yxatiga Ilovalar nomini qo shish hamda olib tashlash mumkin. «Поиск» (Qidiruv) qismi foydalanuvchining kompyutеrida qidiruv shartlari bo yicha fayllar va jildlarni, shuningdеk, Intеrnеt tarmog ida kompyutеrni qidirish uchun muljallangan.

124 Faraz qilaylik, siz juda ko p miqdorda fayllar yaratdingiz, shuning uchun faylni tеz topish vaqt utishi bilan muammo bo lib qolishi mumkin. Fayllar qidiruvini uning xar turdagi shartlarini (faylning ulchovi va o zgartirilish sanasi) kiritgandan so ng amalga oshirish mumkin. Fayllar qidiruvi qo yidagi kеtma-kеtlikda amalga oshiriladi: «Файлы и папки» (Fayllar va jildlar) bo limini tanlagandan kеyin savol-javob oynasi paydo bo ladi. Nom va Joylashtirish bo limi fayl va jildning nomini (agar u aniq bo lsa), foydalanuvchi qaysi diskda yoki jildda qidirmoqchi ekanligini aniqllashtirish imkoniyatini bеradi. Faylning yoki jildning nomi urniga "?" yoki "*" bеlgilarini ishlatish mumkin. "?" bеlgisi ixtiyoriy bеlgi, "*"-ixtiyoriy qator o rnini bosadi «Дата изменения» (O zgartirilish sanasi) bo limi yordamida faylning yaratilgan va o zgartirilgan sanasi kiritilishi mumkin. Bunda agar «Все файлы» (Hamma fayllar) bo limi tanlansa, qidiruv jarayonida faylning o zgartirilish sanasi inobatga olinmaydi. Fayllarni diskda yoki katta xajmdagi jildlarda qidirish ko p vaqt olishi mumkin. Shuning uchun uni boshlashdan avval, qidiruv jarayoni imkoni boricha qisqartirilganiga ishonch hosil qilish kеrak. Agarda qidiruv juda ko p davom etayotgan bo lsa yoki kеrakli ob'еkt topilgan bo lsa, qidiruvning to xtatish uchun «Стоп» (To xtash) tugmasini bosish kеrak. «Справка» (Ma'lumot) qismi yordam talab etilganda ishlatiladi. Agar siz ba'zi narsalarni tushunmay turgan bo lsangiz yoki biror-bir piktogramma, buyrug ining ishlash jarayoni esingizdan chiqqan bo lsa, tizim sizga, albatta, yordam bеradi. WINDOWS XP yordamchi ma'lumot olishning bir nеcha usulini ta'minlab bеradi. Ulardan biri «Пуск» mеnyusining «Справка» (Ma'lumot) qismini tanlash yordamida amalga oshiriladi. «Справка» (Ma'lumot) uch bo limli ma'lumotnoma shaklida tashkil qilingan «Содержание» (Mundarija), «Предметний указател» (Mavzu ko rsatkichi) va «Поиск» (Qidiruv). Siz umumiy tavsif bo yicha ma'lumotni «Содержание» (Mundarija) bo limidan olishingiz mumkin. U ma'lumotnomadagi xar bir mavzuning qisqacha

125 ta'rifini o z ichiga olgan, yuqori pag onadagi bo limlarni aks ettiradigan mundarijadir. Har bir bo lim kitobning rasmchasi bilan, xar bir kichik mavzu saxifa rasmchasi bilan ifodalangan. «Предметний указател» (mavzu ko rsatkichi) bo limi sizga ma'lumot mavzusini so z yoki tеrmin bo yicha qidirish imkonini bеradi. Ma'lumot indеkslari alfavit tartibida sanab utilgan barcha kalit so zlari bilan olingan kitobning rеal indеksiga uxshashdir. Bu bo lim, foydalanuvchi maxsus mavzuni «Содержание» (Mundarija) bo limida topa olmagan xolda, juda qulaydir. Agarda atama yoki ishorani boshqa yul bilan topish mumkin bulmasa, «Поиск» (Qidiruv) bo limini tanlash kеrakli ma'lumotni topish imkoniyatini bеradi. Bu usul bitta maxsus imkoniyat bo yicha barcha mavzularni topish kеrak bo lgan xolda qulaydir. WINDOWS XP tizimi savol-javob oynasining ixtiyoriy sohasi bo yicha ma'lumot olish uchun shu oynaning ixtiyoriy sohasida sichqonchaning ung tugmachasini bosish kеrak. Unda «Что eто такое?» (Bu nima?) savoli aks etadi. Sichqonchani kеrakli band ustiga olib kеlib bosilsa, ma'lumotning qisqa ko rinishi aks etadi. «Выполнить» (Bajarish) bo limi ixtiyoriy dastur yoki faylni ishga tushirish uchun ishlatiladi (Agar kеrakli dastur «Программы» (Dasturlar) qismida bulmasa, bu optsiya juda zarurdir). «Завершиние работы» (Ishni tugatish) qismi ish tugagach, kompyutеrni bеzarar o chirishni ta'minlaydi. Bundan tashqari, ushbu qism kompyutеrni yangidan ishga tushirish yoki tarmoqda yangidan ro yxatdan o tkazish imkoniyatlariga ega. 1 илова

126 Фаоллаштирувчи саволлар: 4. ОТлар хакида маълумот беринг 5. Буйрукли просессор нима? 6. Буйруклар ва каталоглар устида ишлаш кандай амалга оширилади? Talabalar soni: Vaqti: Dars shakli: Mavzu: Ma ruza rеjasi: talaba 2 soat Ma ruza mashg ulot Arxivlashtirish dasturlari 1. Fayllarni arxivlash. 2. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar. 3. Arxivni ko rish tartibi. Dars maqsadi: Talabalarda arxivlash dasturlari haqida,fayllarning kichik nusxalarini yaratish haqida tushuncha hosil qilish. Pеdagog vazifalari: O quv natijalari: 1. Fayllarni arxivlash. Talabal fayllarni arxivlash va fayllarning kichik nusxalarini yaratish haqida tushunchalarga ega bo ladi. 2. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) to plovchi(yig uvchi) dasturlar haqida dasturlar. ma lumotlarga ega bo ladilar. 3. Arxivni ko rish tartibi Arxivni ko rish tartibi bilan tanishadilar va ko rib chiqadilar. O qitishning usul, tехnikasi: Suhbat, baxs-munozara, muhokama qilish, fikr almashish.

127 Ta limni tashkil etish shakli. Дидактик vositalar: Таълимni ташкил этиш шароити: Назорат Individual,guruhlarda hamkorlikda ishlash texnologiyasi. Ma ruza matni, slaydlar-презентация Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya, kompyuterlar. Ma ruza,suhbat,og zaki so rov Arxivlashtirish dasturlari mavzusidagi amaliy darsiga tехnologik karta Faoliyat bosqichlari 1- bosqich. Ўқув машғулотига кириш ва даъват босқичи (20 min) 2 - bosqich. Asosiy bo lim (50 min) 3- bosqich. Yakunlovchi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. O quv mashg uloti mavzusi, rejasi va ўқув фаолияти натижалари билан tanishtiradi. (1-илова) 1.2. Б-Б-Б стратегиясининг Биламан устунини тўлдиришини сўрайди (2-ilova) 2.1. Б-Б-Б стратегиясининг Билмоқчиман устунини тўлдиришини сўрайди Ma ruza rеjasining 1-4 punktларi bo yicha кетма-кет tushuntiradi, жarayon komp yutеr slaydlarini namoyish qilish bilan olib boriladi 2.3. Тақтимот теъхнологияси ёрдамида асосий назарий маълумотларни мустахкамлаш учун Тойфалаш жадвалини тўлдиришни талаб этади ва жалб қилувчи саволлар билан мурожаат этади, асосий тушунчаларини ажиратиб кўрсатади. (3-илова) 3.1. Mavzu bo yicha yakunlovchi хulosalar qiladi. Б-Б-Б стратегиясининг Билиб олдим устунини тўлдиришини сўрайди Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun topshiriqlar bеradi. (4-илова) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Б-Б-Б стратегиясининг Биламан устунини тўлдиришади Tinglaydilar, Б-Б- Б стратегиясининг Билмоқчиман устунини тўлдиришади Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar Тойфалаш жадвалини тўлдиришади ўз тушунчасини билиб олади Б-Б-Б стратегиясининг Билиб олдим устунини тўлдиришини сўрайди устунини тўлдиришади ва ўз тасаввурини бошқалар билан солиштиради Mustaqil o rganish uchun topshiriqlarni yozib oladilar

128 1-илова Мавзу: Arxivlashtirish dasturlari Режа: 1. Fayllarni arxivlash. 2. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar. 3. Arxivni ko rish tartibi. Arxivlashtirish dasturlari 2-илова Bilaman Bilmoqchiman. Bilib oldim. 3-илова Faollashtiruvchi savollar 1. Arxivlashtirish dasturlaridan qaysilarni bilasiz? 2. Fayllar qanday arxivlanadi? 3. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK dasturlari haqida nimalarni bilasiz?

129 4-илова Fayllarni arxivlash Kompyuterlar bilan ishlash paytida informatsiya (fayl, dastur) yuqotilishi mumkin. Chunki tasodifiy yuq qilish, virusdan zararlanishi (yuktirish), disklarni yaroksizlanishida uchraydi. Axborotni himoyalash uchun uning zahira nusxalari arxiv holda bulishi lozim. Arxivlash saklanayotgan axborotni ixchamlashga imkon yaratadi. Boshqa tomondan, axborotning kompyuterlar orasida disket orqali ko chirilishi doimo kulay, ayniksa, ixcham yoki zichlangan holda. Arxivlar (fayllar tahlami) yaratilishi uchun maxsus dasturlar arxivatorlar kullaniladi. Arxivatorlar axborotni maxsus ixchamlashtirish usullarini kullash yordamida fayllarni kichik o lchamli nusxalarini yaratadi va bir necha fayllar nusxalarini yagona arxiv faylga jamlashi mumkin. Arxivator dasturlar. Arxiv fayl yaratishda quyidagi dasturlar kullaniladi, ularni ikki sinfga bulish mumkin: 1. Ixchamlovchi, tahlovchi dasturlar, arxivatorlar; 2. Zahira nusxa olish dasturlari. Tahlovchi dasturlar axborotni ixchamlashning maxsus usullarini kullash yordamidafayllarning kichik o lchamli nusxalarini yaratadi va bir necha fayllar nusxalarini yagona arxiv faylga jamlashi mumkin. Zahira nusxa olish dasturlari kattik diskdagi axborotni stimer kassetalari yoki disketaga nusxasini olish uchun muljallangan. Arxiv fayl. Arxiv fayl ixcham holda joylashtirilgan bir yoki bir necha fayllar yigindisidan iborat bo lib, yaxlit fayldan ularning zarurat tugilishida dastlabki ko rinishda chiqarib olish mumkin. Arxiv fayl uzida mundarijani aks ettiradi va unda quyidagi axborot mavjud: Fayl nomi, katalog haqida ma lumot, faylni aniqlash sanasi va vaqti, diskdagi fayl o lchami, arxivdagi o lchami, arxiv butunligini tekshirish uchun har bir faylni tsiklik nazorati, Arj, Pkzip, JHA, Pkpak, Jce.

130 Qisqacha tavsifi. RAR ning Pkzip e, Arj 2. 41, JHA ga solishtirma asosiy tavsifini beramiz: 1. Ixchamlash darajasi. EXE, COM, ZIR, OBY, OVR xildagi fayllarda va ularga uxshash RAR boshqa arxivotorga solishtirganda maksimal kisish darajasini ta minlaydi, bu bilan PKZIP VA ARJ dan 0, 5-3% ga utadi (EXE va COM fayllar, LZEXE, PKZITE, DIET tipdagi dasturlar tomonidan ixchamlashtirilgan). Ayrim fayllar yutuk o lchamning 5-7% ga etishi mumkin. Ixchamlash usuli natijaga unchalik ta sir kilmaydi. Matnli axborot PKZIP va ARJ kabi ixchamlanadi. 2. Ixchamlash uslubiga bog liq, odatda 32 kilobayt o lchamli fayllarda. Katta matnli fayllarda RAR odatda boshqa arxivatorlardan ancha ustun. Ma lumotlar bazasi fayllari qayta ishlanganda RAR, PKZIP arxivatorlari bir muncha yon beradi (ayrim xollarda ARJ), bunda ish o lchami va vaqtiga ixchamlash metodi (uslubi) ta sir etishi mumkin (m0-m5). Grafik axborotni zichlashish darajasi fayllar turiga bog liq. Katta mikdordagi kichik fayllarni tahlashda (RAR) ARJ va PKZIP dan fayllar nomlari hisobiga yutishi mumkin. Uzluksiz (solid) arxiv yaratishda, ular tarkibida bir xil fayllar bulsa, ixchamlash (kisish) darajasi 10-40% va undan ortiq oddiy arxivga tahlashdan ustun keladi. 3. Ixchamlash tezligi RAR tahlash tezligi PKZIP tezligidan 15 % kam. Boshqa arxivatorlar sekinrok ishlaydi. Ochish tezligi. Ochish tezligi bo yicha RAR fakat PKZIPdan keyin turadi. 4. Talab qilinuvchi resurslar: RAR ishlashi uchun MS. DOS 3. 0 yoki cungi boshqa versiyalari zarur. Bush operativ xotiraning kiritishi uchun minimal o lchami 380 kilobayt, bu ko rsatkichning oshirishini tahlash va ochish tezligini oshirishini, disk operatsiyalarini buferlash hisobiga to la ekranli koplashda ishni tezlatish mumkin. 5. Qo shimcha imkonyatlar. Standart vazifalardan tashkari RAR kuydagalarni taminlaydi: 1. To la ekranli interfeys boglanish: a) ochiluvchi va yopiluvchi fayillarni tanlash; b) arxivdagi kichik kataloglar strukturasi emulyatsiyasi;

131 v) sichqon bilan ishlash; g) konfiguratsiya (shakl) fayilida parametrlarni saklanishi; d) oddiy va taxlangan fayillarni matnli yoki 16-li shaklda kurish. 2. Maxsus vazifalar: a) arxiv faylni disketlarga ko chirish uchun qismlarga bulish (volumes); b) o z-uzidan ochiluvchi arxivlarni yaratish va modifikatsiya (IFX) qilish; v) o zi ochiluvchi (taxi ochiluvchi) arxiv tomlarini yaratish; g) o ta zichlashishi va kisilishi darajali uzluksiz arxivlar(solid) yaratish; d) parol (shartli suz)lar asosida axborot himoyasi; e) arxivlarni modifikatsiyadan himoyalash; j) zararlangan arxivlar tuzilishini tiklash; z) arxiv va alohida fayllarga izohlarni kushish. 3. To la ekranli tartibda ZIP, ARJ, LZH arxivlari bilan ishlarni kullash. a) tahlanuvchi va ochiluvchi fayllarni tanlash. b) arxivdagi kichik kataloglar strukturasini emulyatsiya qilish. v) arxivlar ustida asosiy operatsiyalarni bajarish. Uzluksiz (solid) arxivlar. Bir xildagi katta sonli fayllarni tahlashda ixchamlashishi darajasining sezilarli darajada oshishi uchun oddiy emas, uzluksiz arxiv yaratish kerak. Uzluksiz arxivda har bir faylnitahlashda (birinchisidan tashkari) oldingi fayllardagi axborot kullaniladi. Shu sababga kura bu turdagi arxivlarni modifikatsiyalash mumkin emas. Oddiy arxivlarga nisbatan siqilish darajasida yutish faylning o rtacha o lchami qanchalik kichik va uning soni qancha katta bulishiga bog liq. Katta paketlarda yutish2-15%, ayrim hollarda arxiv o lchamini kichrayishi 1, 5-2 marta kuzatiladi. Shuningdek, uzluksiz arxiv tomlari va uzluksiz uzi ochiluvchi arxiv tomlari yaratish mumkin. Arxiv tomlari birinchi paketdan ketma - ketlikka rioya qilib boshlash kerak. Taklif qilinayotgan uslubning asosiy kamchiligi shundaki, bir faylni ochish uchun arxivator barcha fayllarni ishlashi kerak (bunda xabar beriladi): Skipped fayl nomi. Shuning uchun uzluksiz

132 arxiv tomlarini butun arxivni ochish taklif qilingan hollarda dasturlarning katta paketlarini etkazish uchun (bu holda uzluksiz uzi ochiluvchi arxiv tomlari kulay) kullanilishi mumkin. Fayllardan biri zararlanganda uzluksiz arxivda, undan keyin keluvchi fayllardagi axborot ham yaroksiz bo lib koladi. Agar uzluksiz arxiv tuzilishida (shuningdek arxiv tomlarini yaratishdagi kabi) fayli ixchamlash kerakli natija bermasa (taxlangan o lchami dastlabkidan katta), u holda faylni qayta yodlash amalga oshmaydi. Bunday arxivlarda fayl ulc hami dastlabkisidan oshik bulishi mumkin. Bunday holat fayllar arxivatori (zichlangan) tahlanganda yuzaga keladi. Tahlanish (zichlashish) darajasini oshirish uchun fayllar uzluksiz arxivga ko shilishida fayllar kengayish bo yicha sortlanadi (navlanadi). Tashqi arxivlar bilan ishlash. To la ekranli tartibda RAR, ZIP, ARJ, LZH formatlarda ishlash imkoniyatini beradi. Bu arxivlar uchun quyidagi operatsiyalar amal kiladi: ZIP: kichik kataloglar tuzish uchun ochish; joriy kichik kataloglash uchun ochish; arxivni testlash; arxivdan fayllarni chiqarish; arxivdagi fayllarni turanda ko rib chiqish; arxivga izohlarni kushish; arxiv fayllariga izohlarni kushish; LZH: kichik kataloglar tuzish uchun ochish; joriy katalogga ochish; arxivni testlash; fayllarni arxivdan chiqarish; arxivdagi fayllarni to laekranli tomosha qilish; SFX arxivlar tuzish;

133 Bunday arxivlar uchun oddiy shaklda shartli suz (parol) belgilash (ALT-P) va vaqtinchalik fayllar kichik katalogi (ALT-W) berilishi kerak. ZIP, Arj, LZH arxivlarni oddiy ko rinish uchun bir dona RAR arxivatori etarli, lekin tegishli dasturlar (PKUNZIP va PKZIP, ARJ, ZHA) arxiv operatsiyalarini bajarish uchun PATH da kayd qilinishi kerak. RAR NC foydalanuvchilariga RAR, ZIP, ARJ, LZH arxivlari bilan samarali ishlash imkonini beradi. Buning uchun Exebition File (NC Exi) ga: RAR: rar en!. ZIP: rar en!. ARJ: rar en!. LZH: rar en!. larni qushish va tegishli arxivlarni qayta ishlash Enter tugmachasini bosish bilan amalga oshiriladi. Izoh: 1. LZH turidagi arxivlar uchun RAR, shuningdek ICE kengayishini ta minlaydi. 2. Boshqa arxivatorlar tomonidan yaratilgan SFX arxivlari bilan ishlash qœllabquvvatlanmaydi. LZH arxiv bilan ishlashda faqat standart nom qo llaniladi (kalitgn2). Yakunlash kodlari: 0 - succes - muvaffaqiyatli yakun; 1 - wasning- ish paytida nofatal xatolar yuzaga kelgan; 2 - fatal error- fatal xato; 3 - CRC error- nazorat summaning xatolarini ochishda yuzaga kelgan; 4 - locked Arhive- k buyrug i (buyrugi) bilan himoyalangan arxivni modifikatsiyaga urinish; 5 - write error- diskka yozish xatosi; 6 - open error - faylni ochish xatosi; 7 - user error - kiritish buyrugining sintaksis xatosi; 8 - memory error - testlashda xotira uzilishlari yoki xotira kamligi; 9 - user break - foydalanuvchi talabi bilan chiqish. ARJ, PKZIP, LHA, PKPAK to plovchi (yig uvchi) dasturlar.

134 ARJ arxivatori arxiv fayllari ketma-ketligidan iborat ko p bobli arxivlar yaratishda qœl keladi. Ular disketadagi fayllar katta majmuini (komplekslarini) arxivlashga mo ljallangan. Dasturlar tartibi: Add yoki A - arxivga fayl ko shilishi. T - testlash; E - chiqarish; M - arxivga chiqarish; V, J - arxivni boblanganligini ko rib chiqish. Arj ko p bobli arxivlar. Birinchi bob Arj kengaytmasi, kolganlari A01, A02 kalit va hk. V - keyingi bob qo shilishida tovush signali beradi; W - fayllar parchalanmasin; A - diskdagi bush joy o lchamiga teng; S - DOS buyrug i (buyrug i) bajarilishiga imkon beradi; D - o chiradi; X - qayta ishlashda utkaziladi; RAR arxivatori. rar. exe - fayllarni arxivlash, (ixchamlash) fayli. To la ekranli tartibda RAR bilan ishlash. RAR ni to la ekranli tartibda kiritish uchun biron bir parametrsiz: RAR yoki RAR -<kalit1>-<kalit N>ni terish kerak. To la ekranli sharoitda RAR fayllar bilan ishlash yoki arxivni ko rib chiqish tartibida joylashgan bulishi mumkin: 1) Fayllar bilan ishlash. Tegishli kichik katalogdagi fayllar ro yxati ekranga chiqariladi. Sichqon yoki klaviatura yordamida ro yxat bo ylab siljish mumkin. Fayllar belgilash sichqonning ung tugmachasi yordamida, fayllar gruppasi esa + yordamida maska kiritish yoki yordamida maskani olib tashlash mumkin. Kichik kataloglarni ham belgilash mumkin, bunda ostki kataloglar ichidagi barcha fayllar belgilanadi. Ekranning ung tomonida foydalanuvchiga xotira haqida axborot

135 beriladi, ixchamlash usuli, shartli suz mavjudligi va zahira nusxalari tuzish tartibi chiqariladi. Buyruqlar: Alt - C: ranglig ok-kora tartib; Alt - D: joriy diskni tiklash; Alt - J: DOSga chiqish Alt - W: vaqtinchalik fayllar uchun kichik katalog tayinlash; Alt - M: tahlash uslubini tanlash; Alt - P: suz (shartli) tayinlash; Alt - S: shaklini saklash; Arxivni ko rish tartibi Arxivni kurish rejimiga utish uchunmarker o rnatish zarur va Enterni bosish kerak. Funktsional klavishlar buyruq satrining quyidagi funktsiyasiga tugri keladi (F1 ya ni yordam tugmasi orqali biz quyidagi ma lumotlarga ega bo lishimiz mumkin): F1 yordam; F2 arxivlash; F3 faylni kurish; F4 fayllarni arxivdan chiqarish; F5 <size> - uzluksiz yoki qismlarga bo lib arxivlash; F6 fayllarni arxivga jo ylash; F7 fayllarni arxivda yangilash; F8 fayl yoki kataloglarni o chirish; F9 parametrlarni o rnatish; F10 chiqish (shuningdek, Esc); Alt+F2 uzluksiz arxiv tuzish; Alt+F4 SFX arxiv tuzish; Alt+F5 SFX bob tuzish Alt+F6 uzluksiz boblarni tuzish; Alt+F7 uzluksiz SFX boblarni tuzish;

136 Alt+F8 arxivni tiklash; Alt+F9 uzluksiz SFX arxiv tuzish. 2. ) Arxivlar bilan ishlash. Arxivni ko rib chiqish holatiga utkazish uchun arxiv faylga marker (belgi) qo yish va Enter ni bosish kerak. Ekranga arxivdagi fayllar ro yxati chiqariladi. Ro yxat bo yicha tugmacha yoki sichqoncha yordamida siljish mumkin. Fayllar «probel» tugmachasi yoki Insert bilan hamda sichqonchaning ung tugmachasi yordamida belgilanishi mumkin. Fayllar guruhini belgilash uchun «+» yordamida maska kiritib yoki belgi yordamida olib tashlanishi mumkin. Ekranning o ng qismida izoh axboroti berilib, shartli suz (parol)li fayllar, soni, o lchami va fayllarni qisish darajasi aks etgan holatda tasvirlanadi. BUYRUQLAR: Funktsional klavishlar buyruq satrining quyidagi funktsiyasiga tugri keladi: F1 yordam; F2: fayllarni arxivda testdan o tkazish; F3: arxivdagi faylni ko rish; F4: barcha imkoniyatlar bilan ochish; F5: arxivga izoh qo yish; F6: joriy kichik katalogga faylni chiqarish; F7: arxivni SFX ga o zgartirish; F8: faylni arxivdan o chirish; F9: parametrlarini o zgartirish, saqlab kolish; F10: fayllar bilan ishlash rejimiga kaytish yoki chiqish (Esc); Alt-F4: faylni boshqa katalogga chiqarish; Alt-F5: fayl izohini kiritish; Alt-F6: fayllarni buzilishda himoya qilish; Alt-F7: arxivni o zgarishdan saklash. To la ekranli tartibda ish sichqoncha yordamida bajariladi. Kichik kataloglar va arxivlar uchun sichqonning chap tugmachasi bosiladi. Kiritish funktsiyani bu holda tugmachani ikki marta bosish bilan bajariladi. Fayllarni

137 belgilash uchun ung tugmacha ishlatiladi. Matn kiritishda (arxiv nomi, parol) chap tugmacha kiritishni bekor kilsa, o ng tugmacha tasdiklaydi. Sichqonchaning chap tugmachasi buyruqni (F1-F10) tanlash uchun ishlatiladi, menyu punktlari shakl ham tanlanadi. 3. Konfiguratsiya - shakli F9 yordamida to la ekranli tartibning ixtiyoriy birida, quyidagi parametrlarni o zgartirishi mumkin; 1) konfiguratsiya - shakli: a) rangli rejimga ruxsat etishni ta qiqlash; b) sichqoncha bilan ishlashga ruxsat etilishini ta qiqlash; v) zahira nusxalariga ruxsat etishni ta qiqlash; g) zichlash uslubi; d) nomlarini ekranga chiqarishda sartirovka navlarga ajratish: sortlanmagan xulosa; nomi (ismi) bilan; kengaytkichi bo yicha; dastlabki o lcham bo yicha; e) buyruq bajarilishidan keyingi harakatlar; usha arxiv (katalogga) qayta kirish; DOS ga kirish; j) qo shimcha qilish: System atributli fayllar; Hidden atributli fayllar; Read only atributli fayllar; Arhiv atributli fayllar; bush kichik kataloglarni; 2) Shartli suz (parol); 3) Vaqtinchalik fayllar uchun kichik kataloglar; 4) Yangi arxiv tuzishda izohlar olinadigan fayllarning ismi; 5) Diskni almashlash: 6) Joriy shaklni saqlab kolish.

138 To la ekranli tartibda ishlashda bitta kichik katalogda 4000 dan ortiq fayllarni chiqarib bo lmaydi. Agar kichik katalogdagi fayllar soni 2000 dan oshsa, ismlarni sortlash to xtatiladi. Windows uchun yaratilgan arxivator dasturlanning biri bilan tanishaylik. Ushbu dastur nomi winrar bulib, u yordamida siz rar hamda zip formatli arxivlarni yarata olamiz va ular bilan ishla olamiz. winrar dasturini ishga tushirish uchun Pusk menyusining Programmi bo limida winrar guruhini tanlab uning ichida winrar programmani ishga tushiramiz: Natijada shu dastur oynasi hosil kilinadi. Ushbu oyna har bir Windows oynasiga o xshab standart interfeysga ega: nom satri (dastur va arxiv fayl nomlari xamda oynaning asosiy 3 tugmalari ko rsatiladi), menyu satri (dasturning xamma buyruqlari joylashgan menyu satri), asboblar paneli (asosiy buyruklani bajarish uchun mujallangan tugmalar), ish soxasi (ishchi papka va u ichidagi ma lumotlar), yordachi ma lumotlar satri (arxivdagi fayllar soni va ular haqida ma lumot). Ushbu dasturda ishlash uchun biz asboblar panelidagi yordamchi tugmalar bilan ishlashni bilishimiz kerak. Yordamchi tugmalar asosiy buyruklani bajarish uchun mujallangan bulib kuyidagilardan tashkil topgan. Dastur yordamchi tugmalari Add Добавить Tanlangan fayllarni arxiv-faylga kushish. Agar yangi nom ko rsatilsa u xolda yangi arxif-fayl yaratiladi

139 View Arxiv-fayldan tiklamasdan tezkor xolatda u ichidagi ma lumotlarni kurish Просмотр Delete Удалить Arxiv-fayl ichidagi tanlangan faylni uchirish Repair Buzuk yoki xatoli arxiv faylni tuzatish. Исправить Osenit Kaysi arxivator va kaysixolatda arxiv fayl xajmi minimal bulishini ko rsatish. Extract Извлеч в Tanlangan fayllarni arxiv-fayldan ko rsatilgan papkaga chikarish (tiklash) Test Тест Arxiv-fayldagi fayllarni xatolarga tekshirish Find Найти Arxiv faylni kidirish Info Инфо Tanlangan fayl haqida ma lumotlarni kurish Master Мастер Arxivlash yordamchisini ishga tushirish r yordamida biz kerakli amallarni bajarishimiz mumkin. Fayl Menyusi D astur menyusi 5 bo limd an iborat bulib ular Файл, Комман ды, Избран ное, Параме тры ва Справка. Ush bu bo limla Открыть архив (CTRL + O) - Arxiv faylni ochish Выбрать диск (CTRL + D) - Asosiy diskni uzgartirish Выбрать папку (CTRL + T) - Asosiy papkani uzgartirish Парол (CTRL + P) - Arxiv faylga parol urnatish Скопировать файлы в буфер (CTRL + C) - Tanlangan fayllarni xotiraga olish Вставить файлы из буфера (CTRL + V) - Xotirada joylashgan fayllarni chikarish Выделить все (CTRL + A) - Ekrandagi xamma ma lumotlarni tanlash Выделить группу (+) - Ekrandagi ma lumotlarni shart buyicha guruxga olish Снять выделение( -) - Tanlangan ma lumotlrdan shart buyicha guruxdan chikarish Инвертировать выделение (*) - Guruxdagi fayllarni guruxdan chikarib,

140 tanlanmagan fayllarni guruxga olish Выход - Dasturdan chikish Комманды Menyusi Добавить файлы в архив (ALT+A) - Tanlangan ma lumotlrni fayllarni arxivga kushish Извлеч в указанную папку (ALT+E) - Arxiv fayldagi ma lumotlarni kursatilgan papkaga ochish Протестировать файлы в архиве (ALT+T) - Arxiv fayldagi ma lumotlarni xatolarga tekshirish Просмотреть файл (ALT+V) - Arxiv fayl ichini kurish Удалить файл (DEL) - Fayllarni uchirish Переименовать файл (F2) - Fayllarni kayta nomlash Преобразовать архиви (ALT+Q) - Arxivlash usulini uzgartirish Найти файлы (F3) - Fayllarni kidirish Мастер - Arxivlash yordamchisini ishga tushirish Показать информацию (ALT+1) - Fayl xakida ma lumotni kurish Востановить архив (ALT+R) - Arxiv xatolarini tugirlash Извлеч без подтверждения (ALT+W) - Arxivdagi xamma fayllarni chikarish Добавить архивный коментарий (ALT+M) - Arxivga izox kushish Добавит информацию для востановления (ALT+P) - Arxivga izox kushish Заблокировать архив (ALT+L) - Arxivga izox qo shish Преобразоват архив в SFX (ALT+X) - Arxivni SFX (avtomatlashgan) xolatiga utkazish Избранное Менюси Добавить к Избранному (CTRL + F) - Izbrannoe guruxiga kushish Упорядочить избранное - Izbrannoe guruxni saralash Параметри Менюси Установки (CTRL + S) - Dastur ishlash xolatlarini va xususiyatlarini o zgartirish Импорт/экспорт - Ko rsatilgan faylning ishlash xolatlarini va xususiyatlarini saqlash yoki ko rsatilgan faylga ularni qo llash

141 Список файлов - Ekrandagi fayllar ro yxatining ko rinishini o zgartirish Просмотр протокола (CTRL + L) - Arxivlash protokolini ko rish Очистка протокола - Arxivlash protokolini tozalash Misollar: 1) Bitta fayllni arxivlash. Buning uchun buyruq satrida rar. exe teriladi va Enter tugmachasi bosiladi yoki ushbu arxivator joylashgan katalog ichiga kirib, rar. exe ishga tushiriladi. So ng kichik katalogdagi fayllar ro yxati ekranga chiqariladi. Kursorni boshqarish tugmasi yordamida ro yxat buylab kuchish mumkin. Arxivlovchi fayllar «probel», «Insert» yoki «sichqoncha»ning ung tugmachasiyordamida yoki fayllarni + yordamida maska kiritish, yoki bilanbelgini olib tashlash vositasida belgilanishi mumkin. Kichik kataloglarni belgilanganda uning ichidagi barcha fayllar belgilangan hisoblanadi. So ng F2 tugmachasi bosiladi. Arxivlash yakunlanganda, fayllar ro yxatida kichik katolog nomi va rar kengaytmani kayt qilingan arxiv fayli paydo bo ladi. rar programasidan chiqish Esc yoki F10 tugmachasini bosish bilan amalga oshiriladi. 2) Arxiv fayl tarkibini ko rib chiqish Buning uchun buyruq satrida rar. exe terilib, Enter tugmachasini bosiladi yoki ushbu arxivator joylashgan katalog ichiga kirib, rar. exe ishga tushiriladi. So ng ushbu kichik katalogdagi fayllar ro yxati chiqariladi. Arxivni ko rib chiqish tartibiga utish uchun arxiv faylga marker aniqlab Enter ni bosish kerak. Natijada ekranga arxivdagi fayllar ro yxati chiqariladi. 3) Arxivdan bitta faylni olish. Buning uchun rar arxivatori ishga tushiriladi. Arxivni ko rib chiqish tartibiga utish uchun, arxiv faylga marker (belgi) qo yib, Enter ni kerak. Ekranga arxivdagi fayllar ro yxati chiqariladi. Kursorni boshqarish klavishi yordamida ro yxatni kuzdan kechirish va siljitish mumkin. Marker ochiluvchi faylga keltiriladi va F2 tugma bosiladi. Fayl ochilgach rar dastursidan chiqish Esc klavishini bosish bilan amalga oshiriladi. 4) Arxivdan fayllar guruhini ochish.

142 Rar. exe arxivatori ishga tushiriladi. So ng ekranga foydalaniladigan kichik katalogdagi fayllar ro yxati chiqariladi. Arxivni ko rib chiqish tartibiga utish uchun Enter klavishi arxiv fayliga marker qo yilgach bosiladi. Ekranga arxivdagi fayllar ro yxati chiqariladi. Ro yxat buylab kursorni klavishchalar yordamida siljitish mumkin. Ochiluvchi fayllar Insert yordamida belgilanishi, fayllar guruhini + yordamida maska kiritish yoki yordamida maskani olib tashlash bilan belgilab borish mumkin. Kichik kataloglarni belgilash, bunda kichik katalog ichidagi barcha fayllar belgilangan hisoblanadi, So ng F2 tugma bosiladi. Dasturdan chiqish fayllar ochilgach rar dastursidan Esc tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi.

143 Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Kompyuter viruslari haqida bilim berish. Komyuter viruslari qarshi dasturlar ularning rivojlanish tarixi va turlari haqida tushuncha berish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Antivirus dasturiy vositalar (2 soat) 1.Virus atamasining fanga kirib kelishi. 2.Viruslardan himoya choralari. 3. Virusga qarshi dasturlar. Virus, Antivirus, Dеtеktоrlаr,Dоktоrlаr, Vаktsinаlаr, Filtrlаr Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ma lumotlarni viruslardan himoyalash mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlarini himoyalash dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Kompyuter viruslari haqida bilim va ko nikmaga ega bo ladilar. Komyuter viruslari qarshi dasturlar va ularning rivojlanish tarixi va turlari haqida tushunchaga ega bo ladilar. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya

144 Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Doska yordamida viruslarga qarshi dasturlar bo yicha solishtirish metodidan foydalanib talabalar bilan birgalikda jadval tuziladi Blits so rov metodiddan foydalanib tarqatma material orqali olingan bilimlar sinaladi O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, yozib oladilar. Talabalar o z ishlarini namoyish qiladi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun

145 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. II-Bosqich 1984 yili АQSH dаgi Lохаy univеrsitеtidа ахbоrоtlаrning хаvfsizligi bo yichа o tkаzilаyotgаn 7-kоnfеrеntsiyadа F.Kоеn tоmоnidаn «Kоmpyutеr virusi» tеrmini ishlаtildi. Kоmpyutеr virusi - mахsus yozilgаn dаstur bo lib, kоmpyutеrdа ishlаshdа bаrchа mumkin bo lgаn hаlаqitlаrni yarаtish, fаyllаrni vа kаtаlоglаrni buzish dаsturlаri ishdаn chiqаrish mаqsаdidа hisоblаsh tizimlаrigа, kоmpyutеrning tizimli sоhаlаrigа, fаyllаrgа tаdbiq, qilinаdigаn, o zlаrining nusхаlаrini yarаtish, bоshqа dаsturlаrgа o z-o zidаn birikib оlish хоssаlаrgа egаdirlаr.

146

147 Kompyutеr viruslariga qarshi kurashning quyidagi turlari mavjud: viruslar kompyutеrga kirib buzgan fayllarni o z holiga qaytaruvchi dasturlarning mavjudligi; Kompyutеrga parol bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi; disklarni yozishdan himoyalash; litsеnzion dasturiy ta'minotlardan foydalanish va o girlangan dasturlarni qo llamaslik; kompyutеrga kiritilayotgan dasturlarda viruslarning mavjudligini tеkshirish; antivirus dasturlaridan kеng foydalanish; davriy ravishda kompyutеrlarni antivirus dasturlari yordamida viruslarga qarshi tеkshirish. Virusgа qаrshi dаsturlаr turlari Dеtеktоrlаr Dоktоrlаr Vаktsinаlаr Tаftishchilаr Filtrlаr

148 Antivirus dasturlari Nod32 Aidstest Dr. Web Adinf WINDOWSAn tivirus 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Kompyurter virusi nima? 2. Ilk bor kompyuter virusi atamasi fanga qachon kiritilgan? 3. Virus keltirib chiqaruvchi holatlar qaysilar? 4. Virusga qarshi dasturiy vositalar? 5. Antivirus dasturlarining o xshashlik va farqlari qanday? Kоmpyutеr virusi bilаn zаrаrlаnishdа o z vаqtidа uni pаyqаsh judа muhimdir. Buning uchun viruslаrni pаydо bo lishini аsоsiy bеlgilаri to g risidа bilimlаrgа egа bo lish kеrаk. Ulаrgа quyidаgilаr tеgishli bo lishi mumkin:

149 оldin muvаffаqiyatli ishlаgаn dаsturlаrning ishlаshini to хtаshi yoki nоto g ri ishlаshi; kоmpyutеrning sеkin ishlаshi; оpеrаtsiоn tizimni yuklаshni imkоni yo qligi; fаyllаrni vа kаtаlоglаrni yo qоlib qоlishi yoki ulаrning mаzmunini buzilishi; fаyllаrni o zgаrtirilgаnlik sаnаsini vа vаqtini o zgаrishi; diskdа fаyllаr sоni bехоsdаn judа оshib kеtishi; bo sh tеzkоr хоtirаni o lchаmini jiddiy kаmаyishi; ekrаngа ko zgа tutilmаgаn хаbаrlаrni yoki tаsvirlаrni chiqаrish; ko zdа tutilmаgаn tоvushli хаbаrlаrni bеrish; kоmpyutеr ishlаshidа tеz-tеz bo lаdigаn оsilib qоlishlаr vа buzilishlаr. Zаrаr kеltiruvchi dаsturlаrning turlаri Trоyan dаsturlаri 6% Viruslаr 14% Tаrmоq chuvаlchаnglаri 80%

150 Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Aripov, A.Xaydarov Informatika asoslari o quv qo llanma Toshkent O qituvchi 2002 yil. 2.A.Axmedov, N.Toyloqov INFORMATIKA o quv qo llanma II qism Toshkent O zbekiston 2002 yil. 3.U.Yu.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova INFORMATIKA darslik G.G ulom nashriyoti Toshkent 2002 yil.

151 Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Kompyuter viruslari haqida bilim berish. Komyuter viruslari qarshi dasturlar ularning rivojlanish tarixi va turlari haqida tushuncha berish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Disklarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar (2 soat) 1.Virus atamasining fanga kirib kelishi. 2.Viruslardan himoya choralari. 3. Virusga qarshi dasturlar. Virus, Antivirus, Dеtеktоrlаr,Dоktоrlаr, Vаktsinаlаr, Filtrlаr Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ma lumotlarni viruslardan himoyalash mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlarini himoyalash dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Kompyuter viruslari haqida bilim va ko nikmaga ega bo ladilar. Komyuter viruslari qarshi dasturlar va ularning rivojlanish tarixi va turlari haqida tushunchaga ega bo ladilar. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya

152 Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Doska yordamida viruslarga qarshi dasturlar bo yicha solishtirish metodidan foydalanib talabalar bilan birgalikda jadval tuziladi Blits so rov metodiddan foydalanib tarqatma material orqali olingan bilimlar sinaladi O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, yozib oladilar. Talabalar o z ishlarini namoyish qiladi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun

153 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. II-Bosqich 1984 yili АQSH dаgi Lохаy univеrsitеtidа ахbоrоtlаrning хаvfsizligi bo yichа o tkаzilаyotgаn 7-kоnfеrеntsiyadа F.Kоеn tоmоnidаn «Kоmpyutеr virusi» tеrmini ishlаtildi. Kompyuterni ishlatish jarayonida diskda juda ko p keraksiz fayllar va bak kengaytmali fayllar hosil bo ladi. Qattiq disklarni xotirani kengaytirish, tozalash

154 maqsadida keraksiz fayllardan tozalash uchun WipeInfo dasturidan foydalanish mumkin. Foydalanuvchi kompyuterdan qancha ko p foydalansa, qattiq diskning fayllarga to lib qolish ehtimoli shuncha ortadi. Albatta, har qanday axborot ishlatib bo lingach, uni xotiradan o chirish kerak bo ladi. Lekin shunda ham ba zi bir «keraksiz» fayllar soni ko payib ketadi. Bunday hollarda (ba zan, axborot hajmi etarlicha katta bo lganda), axborotlarni «siquvchi» maxsus arxivlash dasturlari qo llaniladi. Arxivlash dasturlari maxsus uslublarni qo llash hisobiga axborotlarni «siqish» imkonini beradi, ya ni axborotning nisbatan kichik hajmdagi nusxasini yaratish hamda bir nechta faylni bitta faylga birlashtirish imkonini beradi. Kompyuterlar axborotlarni qayta ishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulay va sodda bo lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi o ziga moslab «yaratib oladi». Qattiq diskka xizmat ko rsatish amallari deganda Diskni tekshirish (Проверка диска), Diskni defragmentatsiyalash (Дефрагментация диска), Formatlash kabi amallar tushuniladi. Yuqoridagi amallardan birortasini ishga tushirish uchun: 1. Мой компьютер ilovasini ishga tushiramiz. Avval diskni tanlaymiz va disk belgisi ustida sichqonchaning o ng tugmasini bosib, kontekstli menyuni ekranga chiqarib, Свойства buyrug ini tanlaymiz. Hosil bo lgan oynada «Общие», «Сервис», «Оборудование», «Доступ», «Перевод» punktlari mavjud bo lib, biz «Сервис» punktini tanlaymiz. 2. Пуск / Программы / Стандартные / Служебные программы qism menyusidan kerakli amalni tanlashimiz mumkin.

155 Ekranda quyidagi oyna namoyon bo ladi: bo ladi: Diskni tekshirish Diskni tekshirish buyrug i berilganda ekranda quyidagi oyna namoyon

156 SkanDisk dasturi disklardagi nosozliklarni tekshiradi, papkalar va asosiy diskdagi fayllarning xatoliklarini aniqlaydi. Bu dasturdan ko pincha Windowsdan noto g ri chiqqanda (ya ni kompyuterni noto g ri o chirilganda) foydalaniladi. Diskni defragmentatsiyalash Ma lum vaqtdan so ng diskdagi ko pchilik fayllar fragmentlarga ajralib, diskning har xil bo laklarida joylashib qoladi, bu esa faylni o qish va saqlash ishlarini sekinlashtiradi. Fayllarni bir joyga to plash va ularni siqish jarayoni Defragmentatsiya deb yuritiladi. Bu jarayon fayllarni yozish va o qishni tezlashtirish imkonini beradi. Ma`lumki, kompyuter elektr tarmog iga ulanganda vinchester diskchalari harakatga tushadi va uning aylanish tezligi minutiga martagacha yetadi. Bu juda katta tezlik. Xuddi shuningdek, kompyuterning boshqa qurilmalari ham ish jarayonida katta kuchlanishga ega bo ladi va elektr toki o tishi natijasida o zidan issiqlik chiqaradi. Qattiq diskka ko rsatiladigan xizmatlar undagi ma`lumotlarga ishlov berishdan iborat. Ularni qanday amalga oshirishni ko rib chiqamiz.

157 Diskdagi fayllar bilan ishlaganda operatsion tizim, o zak katalog, fayllar joylashish jadvali (FAT-Fail allocation Table), diskning yuklanish dasturi yozilgan qismidagi ma`lumotlardan foydalaniladi. Agar diskning tizimli qismi buzilsa, diskdagi ma`lumotlardan to la yoki qisman xam foydalanib bulmaydi. Diskning tizimli bo limini (Disk Edit turidagi dastur yordamida) qayta tiklash mumkin. Lekin bunday ish foydalanuvchidan yuqori malaka va ko p vaqt talab qiladi. Agar tizimli bo lim fayllarini doimiy ravishda Image dasturi yordamida nusxalanib qo yilsa, diskning tizimli sohasi bo zilganda uni qayta tiklash ancha yengil bajariladi. Image.exe dasturi diskning tizimli sohasi haqidagi ma`lumotlarni Image.dat fayliga yozib qo yadi. Ushbu faylni yuklash jarayonida fayllar joylashish jadvali va o zak katalog haqida ma`lumotlar tasvirlanadi. Har safar Image.exe fayli ishga tushirilganda undagi axborot yangilanib turadi, faylning avvalgi xolati esa, Image.bak faylida saqlanadi. Image. exe faylini ishga tushirish quyidagicha bajariladi: Image [disk yurituvchi nomi] Agar disk yurituvchi ko rsatilmasa, faol (joriy) disk yurituvchi tushuniladi. Image.bak faylini hosil qilishni bekor qilish uchun Image/Noback buyrug i beriladi. Image dasturining bajarilish vaqti juda qisqa, shuning uchun uni tez-tez bajarib turish tavsiya etiladi. Yordamchi diskni tayyorlab qo yish ham foydalanuvchi uchun muhimdir. Yordamchi disk nima va uning vazifasi qanday, degan savolga javob beraylik. Kompyuterning boshlang ich yuklanish jarayonida DOS ning tizimlarini ochish va ularni ishlatish uchun (ya`ni boshqarishni buyruq fayllarga berish uchun) BIOS dasturlaridan foydalaniladi. Agar bu dasturdagi ma`lumotlar buzilgan bo lsa, kompyuter ishga tushmaydi (yuklanish oxiriga Yetmaydi) yoki ba`zi bir mantiqiy disklar (diskdan yuklanish ro y berganda) «ko rinmaydi». Bunday holatda yo qolgan yoki buzilgan ma`lumotlarni tiklash oson ish emas, xatto mutaxassislar uchun xam talaygina vaqt talab qiladi. Bu vaziyatda Rescue dasturi yordam beradi.

158 Ushbu dastur ma`lumotlarni (yuklash dasturini) yordamchi diskka yozib qo yadi va ularni shu diskdan qayta tiklab beradi. Yordamchi diskni tayyorlash uchun 2 3 daqiqa vaqt sarf etiladi va har safar DOS konfiguratsiyasi o zgartirilganda yordamchi diskni yangilab turish tavsiya etiladi. Kompyuterni ishlatish jarayonida diskda juda ko p keraksiz va bak kengaytmali fayllar hosil bo ladi. Xotirani kengaytirish, tozalash maqsadida qattiq disklarni keraksiz fayllardan tozalash uchun Wipeinfo dasturidan foydalanish mumkin. Kompyuterdan qancha ko p foydalanilsa, qattiq diskning fayllarga to lib qolish extimoli shuncha ortadi. Albatga, har qanday axborotni u ishlatib bo lingach, xotiradan o chirish kerak buladi. Lekin shunda xam ba`zi bir «keraksiz» fayllar soni ko payib ketadi. Bunday xollarda (ba`zan, axborot xajmi anchagina katta bo lganda), axborotlarni «sikuvchi» maxsus arxivlash dasturlari qo llaniladi. Arxivlash dasturlari maxsus uslublarni qo lllash hisobiga axborotlarni «siqish» imkonini beradi, ya`ni axborotning nisbatan kichik xajmdagi nusxasini yaratish hamda bir nechta faylni bitta faylga birlashtirish imkonini beradi. Bunday dasturlar bilan keyingi bobda tanishasiz. Qattiq diskdagi manzillar joylashishi yagona tizim (ko rinish)ga ega bo ladi. Bu xolat barcha ko rinishdagi disklarga taalluqli. Diskni doimiy ishlatish jarayonida fayllarni yozish, o chirish, qayta yozishda juda ko p bo sh joylar hosil bo ladi va ko pgina fayllar bo lak-bo lak bo lib ajralib qoladi. Shunga o xshash hollarda fayllar joylashishini optimallashtiruvchi dastur, masalan, SpeeDisk yoki ScanDisk dasturlaridan foydalanish mumkin. Bu dasturlar barcha fayllarni disk (manzil) boshlanishiga ko chiradi va fayllarning bo laklarga ajralishini to g rilaydi. Bunday dasturlarning bajarilishi bir necha minutni tashkil etadi. Shu bois, vaqti-vaqti bilan komlyuterning barcha mantiqiy disklarini optimallashtirish maqsadga muvofiq. Disklarni formatlash. Disklarni formatlash deb, yangi yoki oldin ishlatilgan disk yoki disketlarning sirtlarini keraklicha yo l va sektorlarga ajratish hamda yaroqsiz

159 joylarni aniqlab, to g rilab berishga aytiladi. Formatlash jarayonida oldingi yozilgan barcha yozuvlarning buzilishi, ba zi hollarda hattoki qayta tiklab bo lmaydigan darajada tozalanishi kuzatiladi. Defragmentatorlar bu qattiq diskni difragmentatsiya qilish uchun mo ljallangan kompyuter dasturlaridir. Bu jarayonni muntazam bir oyda 1-2 marta o tkazish zarur. Ba zi paytlarda faylni qattiq diska yozishda operatsion tizim uni qismlarga bo lib tashlaydi. Faylning bu fragmentlari qattiq diskning turli qismlariga tushadi. Masalan, bir qismi o rtasiga, boshqa qismi oxiriga, yana bir qismi esa diskning boshiga tushadi. Shu sababli qattiq disk boshchasi (golovka) bir qismni boshqa qismiga tashib ulgurish uchun tezroq ishlashi kerak bo ladi. Bunday zo riqib ishlashdan vinchester tezda ishdan chiqadi. Defragmentatorlar bu muammoni echishga yordam beradi. Ular qattiq diskning turli joylaridagi fayl qismlarini bir butun qilib terib oladi. Auslogics Disk Defrag Defraggler Kompyuterdagi disklarni tozalash bu uncha murakkab bo lmagan va zarur jarayon bo lib hisoblanadi. Ko pchilik holatda dastur o chirilgandan so ng sozlash yoki ma lumot fayllarini qoldiradi. Vaqt o tishi bilan bu kabi ishlatilmaydigan va hech kimga kerak bo lmagan fayllar ko payib, ular qattiq diskning sezilarli qismini egallab qo yadi. Bu muammolarni hal qilish uchun diskni tozalash dasturlari ishlab chiqilgan. Ular turlicha operatsiyalarni bajarib: bevosita diskni tozalashdan boshlab, o rnatilgan dasturlarning monitoringini olib borish, to liq tozalash va o chirish ishlarini olib boradi. Your Uninstaller Baisvik Disk Cleaner CCleaner PC Tools Privacy Guardian Wise Disk Cleaner

160 24-mavzu. 2-soat. Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlar Talabalar soni: Dars shakli Ma ruza rejasi: Ma ruzani olib borish texnologiya. Vaqti-2 soat. Ma ruzasi 1. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; 2. Amaliy DT tarkibini vazifalari; 3. HTML muharrirlari va Brouzerlar. Dars maqsadi: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlarning vazifalari haqida talabalarga tushuncha berish. Pedagogik vazifalar: O quv natijalari:

161 - Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; - Amaliy DT tarkibini vazifalari; - HTML muharrirlari va Brouzerlar. - Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi haqida ma lumot beradi; - Amaliy DT tarkibini vazifalari haqida umumiy ma lumotlarni beradi; - HTML muharrirlari va Brouzerlar(sharhlovchilar, Web hujjatlarni ko rib chiqish vositalar) haqida; O qitishning usuli, texnikasi: O qitish vositasi: O qitish shakli: O qitish shart- sharoitlari: Monitoring va baholash: Maruza, suhbat, munozaralar, Muhokama qilish, o quvchilar bilan fikr almashish. Maruzalar matni, tarqatma materiallar, slayd. Frontal. Texnik vositalarni qo llaydigan auditoriya. Proektor. Og zaki so rov, savol- javoblar, tarqatma materiallar. «Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlar» mavzusidagi ma ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari 1-bosqich Кirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy bosqich. (55 daqiqa) Faoliyat mazmuni pedagog 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan naijalarni ma lum qiladi. (1.1-ilovа) 2.1. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; (2.1. ilova); 2.2. Amaliy DT tarkibini vazifalari; (2.2 ilova); 2.3. HTML muharrirlari va Brouzerlar. (2.3- ilova); Talaba Eshitadilar. Eshitadilar, kerakli ma lumotlarni Yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) 2.4. Talabalarga savollar bilan murojaat etadi. (2.4- Savollarga ilova ). javob beradilar. 3.1 Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi. Eshitadilar, 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi v Mustaqil ishlash baholaydi. uchun 3.3. Talabalarga savollar beradi va mustaqil ish beradilar. vazifalarni (3.1-ilova) yozib oladilar.

162 1.1-ilova. Mavzu: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlar. Dars maqsadi: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlarning vazifalari haqida talabalarga tushuncha berish 2.1-ilova. Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari Amaliy dasturiy ta minot foydalanuvchi aniq bir vazifalari (ilovalari)ni ishlab chiqish va bajarish uchun mo ljallangan. Amaliy dasturiy ta minot tizimli DT, xususan, operasion tizimlar boshqariluvi ostida ishlaydi A m a l i y D T t a r k i b i g a q u y i d a g i l a r k i r a d i : -turli vazifalardagi amaliy dasturlar paketlari; -foydalanuvchi va AT umumiy ish dasturlari.

163 Amaliy dasturlar paket(adp)lari sinfiga quyidagilar oiddir: -matnli (matnli prosessorlar) va grafik muharrirlar; -elektron jadvallar; -ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT); -integrasiyalangan paketlar; -CASE-texnologiyalar; -eksport tizimlar qobiqlari va sun iy intellekt tizimlari ilova. Matn muharrirlari. Amaliy dasturlarning bu toifasining asosiy vazifasi matnga ma lumotlarni kiritish va tahrir qilishdan iboratdir. Ushbu dasturlarning qo shimcha vazifalari kiritish va tahrir qilishni avtomatlashtirishdan iboratdir. Ma lumotlarni kiritish, chiqarish va saqlash amallari uchun matn muharrirlari tizimli dasturiy ta minotni ishga tushiradi (chaqiradilar) va undan foydalanadi, lekin bu amaliy dasturlarning hammasi uchun xos va bundan keyin ham bu faktni maxsus ravishda ko rsatib o tirmaymiz. Odatda, dasturiy ta minot bilan tanishishni amaliy dasturlarning ish toifasidan boshlanadi va kompyuter tizimi bilan o zaro aloqaning birinchi amaliy ko nikmalarini hosil qilinadi.

164 Matn protsessorlari. Matn protsessorlarining matn muharrirlaridan asosiy farqi shundaki, ular matnni kiritish va tahrir qilishgagina emas, balki uni formatlash, ya ni shakllantirishga imkon yaratadi. Shunga muvofiq ravishda matn protsessorlarining asosiy vositalariga yakuniy hujjatni tashkil etuvchi matn, grafika, jadval va boshqa ob ektlarni formatlash jarayonini avtomatlashtirish kiradi. Hujjatlar bilan ishlashning zamonaviy usuli ikkita muqobil yondashuvni ko zda tutadi. Bular: qog oz va elektron hujjatlar bilan (qog ozsiz texnologiya bo yicha) ishlash. Shuning uchun hujjatlarni matn protsessorlari vositalari bilan shakllantirish haqida gapirganda tamoyil jihatdan bir-biridan farqlanuvchi ikkita yo nalish chop etish uchun m o ljallangan hujjatlarni formatlash va ekranda aks ettirish uchun mo ljallangan elektron hujjatlarni formatlashni nazarda tutish kerak. Bu hollarda ishlaydigan usul va uslublar sezilarli ravishda bir-biridan farqlanadi. Garchi ularning ko pchiligi har ikki yondashuvni o zida birlashtirsa ham, shunga mos ravishda matn protsessorlari ham farqlanadi. Grafik muharrirlar. Bu grafik tasvirlarni yaratish va ishlov berish uchun mo ljallangan dasturlarning juda keng toifasi (sinfi)dir. Ushbu toifaga rastr muharrirlari, vektor muharrirlari va uch o lchamli grafika (3D-muharrirlari)ni yaratish va ularga ishlov berish uchun ishlatiladigan dasturiy vositalar kiradi. Rastr muharrirlari grafik ob ektlar yorug lik hamda rang xususiyatlariga ega bo lgan rastrni tashkil etuvchi ya ni nuqtalar kombinatsiyalari shaklida qo llanadi. Bunday yondashuv grafik tasvir ko plab yarim tonlarga ega bo lganida va ob ektni tashkil qiluvchi elementlar (unsurlar) haqidagi axborot, ularning shakli to g risidagi xabarlarga qaraganda muhimroq bo lgan hollarda samarali. pozitsiyalar (kallajlar) 2

165 Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi. Ma lumotlar bazasi deb jadval tuzilmalarga tushirilgan ma lumotlarning katta to plamlariga aytiladi. Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar: ma lumotlar bazasini bo sh (to latilmagan) tuzilmasini yaratish; uni to ldirish vositalarini yoki boshqa bazaning jadvallaridan ma lumotlar importini taqdim etish; ma lumotlarga yo llash, ulardan foydalanishni osonlashtirish imkonini ta minlash, shuningdek, izlash va filtrlash (saralash, tozalash) vositalarini taqdim etish. Ma lumotlar bazalarini boshqarishning ko pgina tizimlari ma lumotlarni tahlil qilish va ularga ishlov berish uchun qo shimcha imkoniyatlar yaratadi. Natijada, ma lumotlar asosida ma lumot bazalarining yangi jadvallarini yaratish mumkin. Tarmoq texnologiyalarining yoyilishi munosabati bilan ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan butun jahon kompyuter tarmog ining serverlarida joylashgan uzoqlashtirilgan va taqsimlangan resurslar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo lish ham talab qilinadi.

166 Elektron jadvallar. Elektron jadvallar turli tipdagi ma lumotlarni saqlash va ularga ishlov berish uchun mo ljallangan kompleks vositalardan iborat. Ular ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan qaysidir darajada o xshash, ammo bunda asosiy urg u ma lumotlarning massivlarini saqlash va ularga qo llashni ta minlashga emas, balki ma lumotlarni ichki mazmuniga muvofiq ravishda qayta tashkil qilish, o zgarish tomonga ko chgan. Odatda, ma lumotlarning keng spektorini (raqamli va matnlaridan to multimediyaviylargacha) o zlarida mujassam etgan ma lumotlar bazalaridan farqli o laroq, elektron jadvallar uchun raqamli ma lumotlarda diqqatni jalb qilish yaxshiroq. Shu bilan birga elektron jadvallar raqamli tipdagi ma lumotlar bilan ishlash uchun ancha keng imkoniyatlarni taqdim etadi. Elektron jadvallarning asosiy xususiyati shundaki, jadvalning istalgan yacheykalarining qiymatida o zgarish ro y berganida, o zgarilgan nisbatlar bilan bog liq bo lgan, matematik yoki mantiqiy ifodalar (formulalar) bilan berilgan boshqa hamma yacheykalar qiymatining avtomatik tarzda o zgarishi sodir bo ladi. Elektron jadvallar bilan ishlashning sodda va qulayligi buxgalteriya sohasida, moliya, xom ashyo va tovar bozorlarini tahlil qilishning universal natijalariga, ishlov berishning qulay vositalari sifatida, ya ni raqamli ma lumotlarning yetarli darajada katta hajmlarida doimiy takrorlanib turadigan hisob-kitoblari zarur bo lgan hamma joylarda keng qo llanishiga sabab bo ldi. Avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimlari (ALT). Mazkur tizimlar loyiha-konstruktorlik ishlarini avtomatlashtirish uchun mo ljallangan. Mashinasozlik, asbobsozlik, me'morchilikda qo llaniladi. Chizmachilik-grafik ishlardan tashqari, ushbu tizimlar eng sodda hisob-kitoblar, masalan, detallarning mahkamligi haqidagi hisob-kitoblarni va ma lumotlarning keng bozorlaridan tayyor konstruktiv elementlarni tanlash imkonini beradi.

167 ALTning o ziga xos, ajralib turuvchi xususiyati loyihalashtirishning hamma bosqichlarida texnik shartlar, me yor va qoidalarga konstruktorni (yoki me morni) ijodiy bo lmagan ishlarni bajarishdan ozod qiladi. Masalan, mashinasozlikda ALT mahsulotning yig ish chizmasi bazasida detallarning ishchi chizmalarini avtomatik ravishda bajarish, ikkinchisiga o tish izchilligini ko rsatgan holda zarur texnologik hujjatlarni tayyorlash, zarur sabablar, dastgohlar va nazorat moslamalarini tayorlash, shuningdek, raqamli dasturiy boshqaruvli dastgohlar va sanoat robotlari hamda moslanuvchan avtomatlashtirilgan liniyalar uchun boshqaruv dasturlarini tayyorlashga qodirdir. Bugungi kunga kelib, avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari usiz moslanuvchan ishlab chiqarish tizimlari (MIChT) va texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari (TJBAT)ni amalga oshirish va qo llash o z samaradorligini yo qotuvchi zarur komponentga aylanib bormoqda. Doimiy nashriyot tizimlari. Bu toifa (sinf) dasturlarining vazifasi matbaa nashrlarini sahifalash jarayonini avtomatlashtirishdan iboratdir. Dasturiy ta minotning bu sinfi matn protsessorlari va avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimlari o rtasidagi oraliqni egallaydi. Nazorat jihatdan olganda matn protsessorlari matnli hujjatga boshqa xususiyatli ob ektlarni, masalan, vektor va rastr grafikali ob ektlarni joriy qiluvchi, shuningdek, matn parametrlari hamda joriy qilingan ob ektlarning parametrlari orasidagi o zaro harakatni boshqarish imkonini beruvchi vositalar deb ham ataladi. Biroq, amaliyotda bosma mahsulotni tayyorlash uchun bu vositalar matbaachilik talablari nuqtai nazariga ko ra funksional jihatdan yetarli emas, chunki unumli ishlash uchun yetarli darajada qulay emas.

168 Matn protsessorlaridan doimiy nashriyot tizimlari matnning parametrlari va grafik ob ektlari bilan o zaro aloqador harakatlarini boshqarishning kengaytirilgan vositalarining mavjudligi bilan farqlanadi. Boshqa tomondan olganda esa, ular matnni kiritish va tahrir qilishni avtomatlashtirish bo yicha funksional imkoniyatlarining pastligi bilan ham ajralib turadi. Doimiy nashriyot tizimlaridan foydalanishning tipik usuli ularni matn protsessorlari va grafik muharrirlari oldindan ishlovdan o tgan hujjatlarda ham qo llash mumkin. Ekspert tizimlari. Bu tizimlar bilimlar bazasida mavjud bo lgan ma lumotlarni tahlil qilish va foydalanuvchilarning so rovlariga ko ra, tavsiyalar berishga mo ljallangan. Bunday tizimlarni boshlang ich ma lumotlar yaxshi shakllanayotgan (formallashayotgan), ammo qaror qabul qilish uchun keng miqyosdagi maxsus bilimlar talab qilingan hollarda qo llaniladi. Ekspert tizimlari ishlatiladigan o ziga xos sohalarga huquqshunoslik, tibbiyot, dorishunoslik va kimyo kiradi. Kasallik belgilarini yig indisiga ko ra, ekspert tizimlarda tashxis qo yish, doridarmonlar, ularning dozasi (miqdori)ni va davolash kursining dasturini belgilashga yordam beradi. Voqea belgilarining yig indisiga ko ra, huquqiy tizimlar unga huquqiy baho berish, ayblovchi tomonda bo lganidek, himoya tomonda ham harakat qilish tartibini taklif qilishlari mumkin. Ekspert tizimlarining o ziga xos xarakterli tomoni, o z-o zini rivojlantirishga qodirligida. Boshlang ich (dastlabki) ma lumotlar bilimlar bazasida faktlar shaklida saqlanadi, ular orasida mutaxassis-ekspertlar yordamida munosabatlarning ma lum bir tizimi o rnatiladi. Agar ekspert tizimini testdan o tkazish paytida aniq masalalar bo yicha noto g ri tavsiyalar berayotgani yoki umuman xulosa berolmasligi aniqlansa, bu yo uning bazasida muhim

169 omillarning yo qligini yoki munosabatlarning mantiqiy tizimida buzilishlar borligini bildiradi. U holda ham, bu holda ham ekspert tizimi ekspertga so rovlarning yetarlicha to plamini shakllantiradi va o z sifatini o zi avtomatik tarzda ko tara oladi. Ekspert tizimlarini qo llash ilmiy-texnik faoliyatning bilimlar muhandisligi deb ataluvchi alohida sohasiga bog liqdir. Bilimlar muhandislari bular ekspert tizimini ishlab chiqaruvchilar (dasturchilar) va fan-texnikaning mukammal sohalaridagi yetakchi mutaxassislari o rtasidagi bo g in sifatida qaraluvchi, alohida malakali mutaxassislardir. ilova HTML muharrirlari (Web-muharrirlari) Bu o zida matn va grafik muharrirlarining xususiyatlarini birlashtiruvchi muharrirlarning alohida toifasidir. Ular Web hujjatlar (Internetning Web-sahifalari) deb ataluvchi hujjatlarni tuzish va tahrir qilishga mo ljallangan. Web hujjatlar elektron hujjatlar bo lib, ularni tayyorlashda Internetdan axborotni qabul qilib olish va uzatish bilan bog liq bo lgan amallarni bajaruvchi elektron hujjatlardir. Nazariy jihatdan olganda Web hujjatlarni tuzish uchun odatdagi matn muharrirlari va protsessorlaridan, shuningdek, vektor grafikasining grafik muharrirlarining ayrimlaridan foydalanish mumkin, ammo Web-muharrirlar Webdizayinchilarning mehnat unumdorligini oshiruvchi bir qator foydali funksiyalarga ega. Bu toifa dasturlarini, shuningdek, elektron hujjatlarni va multimediya nashrlarini tayyorlashda samarali ishlatish mumkin.

170 Brouzerlar (sharhlovchilar, Web hujjatlarni ko rib chiqish vositalari). Bu toifada HTML ko rinishda bajarilgan elektron hujjatlar (bu formatdagi hujjatlar Web hujjatlar sifatida ishlatiladi)ni ko rib chiqishga mo ljallangan dasturiy vositalar kiradi. Zamonaviy brouzerlar faqatgina matn va grafikani qayta tiklash bilan cheklanmaydi. Ular musiqani, inson nutqini qayta yozishlari, Internetda radio eshittirishlarini eshitib ko rishni, video konferensiyalarni ko rib chiqishni, elektron pochta xizmatlari, telekonferensiyalar (yangiliklar guruhlari) tizimi bilan ishlashni ta minlashi va ko plab boshqa vazifalarni bajarishi mumkin. ISH YURITISHNING INTEGRALLANGAN TIZIMLARI. Rahbarning ish joyini avtomatlashtirish vositalaridan iborat. Bunday tizimlarning asosiy vazifalariga eng oddiy hujjatlarni yaratish (tuzish), tahrir qilish, formatlash vazifalari, elektron pochta, faks va telefon aloqasi funksiyalarini markazlashtirish, korxonaning hujjatlar aylanmasini dispetcherlashtirish, monitoring qilish, ma muriy xo jalik faoliyatini optimallashtirish hamda tezkor axborotlarni yetkazib berish kiradi. Hisobchilik (buxgalterlik) tizimlari. Bu o zida matn va jadval muharrirlarini, elektron jadval bazalarini boshqarish tizimlarining vazifalarini birlashtirgan ixtisoslashgan tizimdir. U korxonaning birlamchi (boshlang ich) buxgalteriya hujjatlarini tayyorlash va ularni hisobga olishni avtomatlashtirish, shuningdek, ishlab chiqarish, xo jalik, moliyaviy faoliyat yakunlari bo yicha soliq idoralari byudjetidan tashqari jamg armalar va statistika hisobi idoralariga taqdim etish uchun belgilangan shakllardagi muntazam hisobotlarni avtomatik tarzda tayyorlash uchun mo ljallangan. Garchi nazariy jihatdan olganda buxgalteriya tizimiga xos bo lgan hamma ishlarni yuqorida sanab o tilgan boshqa dasturiy vositalar bilan ham

171 bajarish mumkinligiga qaramay, turli xil vositalarning bir tizimga integrallashganligi tufayli buxgalteriya tizimlardan foydalanish qulayroqdir. Korxonada buxgalteriya hisobining avtomatlashtirishgan tizimini joriy qilish masalasi hal qilinayotgan paytda unga me yoriy hiquqiy baza o zgarganda bunga moslashish vositalari mavjud bo lishi zarurligini hisobga olish kerak. Rossiyada me yoriy-hiquqiy baza haddan tashqari nomo tadilligi bilan ajralib turishi va tez-tez o zgarishlar bo lishi munosabati bilan, garchi bu tizimdan foydalanuvchilardan yuqori malaka talab qilsa ham, tizimni moslanuvchan tarzda qayta sozlay olish imkoniyati majburiy vazifa hisoblanadi. Ya ni buxgalteriya tizimida uni qayta sozlash imkoni ko zda tutilishi shart. M o l i y a v i y t a h l i l i y t i z i m l a r. Bu toifa dasturlari bank va birja tuzilmalarida ishlatiladi. Ular moliya, tovar va xom-ashyo bozorlaridagi vaziyatni nazorat qilish, ro y berayotgan hodisalarni tahlil qilish, ma lumotlar va hisobotlar tayyorlash vazifasini bajaradi. kartografiya va geodeziya ishlarini tipografik hamda aerokosmik usullardan olingan axborot asosida avtomatlashtirishga mo ljallangan. Videomontaj tizimlari. Video materiallarga ratsiya orqali ishlov berish, ularni montaj qilish, video effektlarni yaratish, materiallardagi nosoz joylarni tuzatish, tasmaga ovoz, titr va subtitrlarni tushirish uchun mo ljallangan. O zining rivojlangan ichki tasniflash tizimlariga ega bo lgan amaliy-dasturiy vositalarning ayrim toifalari o rgatuvchi, rivojlantiruvchi, ma lumotlar beruvchi va ko ngilochar tizimlar hamda dasturlarni taqdim etadi. Dasturiy ta minotning ushbu sinflarining o ziga xos tomonlari tarkibidagi multimediya qismiga talabning (musiqaviy kompozitsiyalardan foydalanish)da yuqoriligida. Fayllar dispetcherlari (fayl menejerlari). Ushbu sinfga mansub dasturlar yordamida fayllar tuzilmasiga xizmat ko rsatish bilan bog liq bo lgan amallar: nusxa ko chirish, fayllarning joyini

172 ko chirish, qayta nomlash, kataloglar tuzish, fayllar va kataloglarni chiqarib tashlash, fayllarni izlash, fayllar tuzilmasida turli amallarni bajarish va hokazolar bajariladi. Bu maqsadga mo ljallangan bazaviy dasturiy vositalar, odatda, tizimli darajadagi dasturlar tarkibiga kiradi va amallar tizimi bilan birga o rnatiladi. Ammo kompyuter bilan ishlash qulayligini oshirish uchun foydalanuvchilarning ko pchiligi qo shimcha xizmat dasturlarini o rnatadilar. Ma lumotlarni hajmini kamaytirish vositalari (arxivatorlar). Arxivlar fayllar yaratish uchun mo ljallangan. Ma lumotlarni arxivlash, ularni fayllar va kataloglarning katta guruhlari bir arxiv fayliga keltirilishi hisobiga saqlashni soddalashtiradi. Bunday arxiv fayllarida, odatda, axborot yozish yuqori zichlikda bo lishi hisobiga axborot tashuvchidan foydalanish samarasi oshadi. Arxivatorlardan ko p hollarda qimmatli ma lumotlardan zaxira nusxalari yaratish uchun foydalaniladi. Ko rib chiqish va qayta tiklash vositalari. Odatda, ma lumot fayllari bilan ishlash uchun ularni bu fayllar yordamida tuzilgan "ota-ona" amaliy tizimga yuklash kerak. Bu esa hujjatlarni ko rib chiqish va ularga o zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Ammo tahrirsiz faqat ko rib chiqish talab qilingan hollarda turli tipdagi hujjatlarni ko rib chiqish imkonini beruvchi ancha sodda va universal vositalarni ishlatish qulaydir. Ovozni yoki tasvirni yozish hamda ayrim hollarda esa ko rib chiqish termini o rniga hujjatlarni qayta tiklash termini qo llaniladi. Diagnostika vositalari dasturiy va apparat ta minotlari diagnostika jarayonlarini avtomatlashtirish uchun mo ljallangan. Ular zarur bo lgan tekshirishlarni o tkazadi, to plangan axborotni qulay va ko rgazmali shaklda chiqarib beradi. Ulardan faqat nosozliklarni bartaraf etish uchungina emas, balki kompyuter tizimini optimallashtirish uchun ham foydalanadilar.

173 Nazorat (monitoring) vositalari. Nazoratning dasturiy vositalari monitoring deb ataladi. Kompyuter tizimida ro y berayotgan jarayonlarni kuzatish imkonini beradi. Bunda ikki xil yondashuv bo lishi mumkin. Bular: real-vaqt rejimida kuzatuv va maxsus-bayon fayli natijalariga yozib borib nazorat qilish. Birinchi yondashuvdan, odatda, hisoblash texnikasi ishini optimallashtirish va uning samaradorligini ko tarish yo llari izlanayotganda foydalaniladi. Ikkinchi yondashuvni monitoring avtomatik va masofadan turib amalga oshirilayotganda ishlatadi. Keyingi holda monitoring natijalarini uzoqda joylashgan texnik qo llabquvvatlash xizmatiga dasturiy va apparat ta minotlari ishidagi nizolarining sabablarini bartaraf etish uchun berish mumkin. Real vaqt rejimida ishlaydigan monitoring vositalari kompyuter bilan ishlash usullarini amaliy o rganish uchun alohida foydalidir, chunki ular, odatda, foydalanuvchining ko zlaridan pinhon bo lgan jarayonlarni ko rgazmali ravishda, yaqqol aks ettirish imkonini beradi. O rnatish monitorlari. Bu toifadagi dasturlar dasturiy ta minotning o rnatilishi ustidan nazorat qilish uchun mo ljallangan. Ushbu dasturiy ta minotga zarurat shu bilan bog liqki, turli toifadagi dasturiy ta minotlar o rtasida aloqalarni o rnatishi mumkin. Vertikal (darajalar o rtasidagi) aloqalar barcha kompyuterlarning ishlashi uchun zarur shartdir. Gorizontal (darajalar ichidagi) aloqalar aynan bir xil resurslarning turli dasturiy vositalar tomonidan birgalikda ishlatilishi tamoyilini qo llab-quvvatlovchi amallar tizimi bilan ishlovchi kompyuterlar uchun xarakterlidir. U holda ham, boshqa hollarda ham dasturiy ta minot o rnatilayotganida yoki olib tashlanayotganida boshqa dusturlarning ish qobiliyatida buzilishlar ro y berishi mumkin. O rnatish monitorlari o rab turgan dasturiy muhitning holati va unda ro y berayotgan o zgarishlarni kuzatadi, yangi aloqalarning paydo bo lishini o rganadi hamda bayonlashtiradi va dasturlar o rnatilishi natijasida yo qotilgan aloqalarni tiklash imkonini beradi. Dasturlarni o rnatish va olib tashlashni boshqarishning sodda vositalari, odatda, amallar tizimi tarkibiga kiradi va dasturiy ta minotning tizimli darajasida

174 joylashtiriladi, ammo ular kamdan-kam hollardagina yetarlicha bo ladi. Shuning uchun yuqori darajada ishonchlilik talab qilinadigan hisoblash texnikasi vositalarida qo shimcha xizmat dasturlaridan foydalaniladi. Kommunikatsiya vositalari (kommunikatsion dasturlar) Elektron aloqa va kompyuter tarmoqlari paydo bo lishi bilan bu toifaga doir dasturlar juda katta ahamiyatga ega bo lib bormoqda. Ular uzoqda joylashgan kompyuterlar bilan ulanish imkonini beradi, elektron pochtaning xabarlarini oshirish (etkazish)ga, telekonferensiyalar (yangiliklar guruhlari) bilan ishlashga xizmat ko rsatadi, faksimal xabarlarini jo natishni ta minlaydi va kompyuter tarmoqlarida bog liq ko plab boshqa amallarni bajaradi. Kompyuter xavfsizligini ta minlash vositalari. Bu juda keng hajmdagi ma lumotlarni zarar yetishdan faol va passiv himoya qilish vositalari, shuningdek, ma lumotlarni ruxsat olmasdan qo llash, ularni ko rib chiqish va foydalanishdan himoya qilish vositalari kiradi. Passiv himoya qilish vositasi sifatida zaxira nusxalari olishda foydalaniladigan dasturlar ishlatiladi. Ko pincha ular arxiv dispetcherlari (arxivatorlari)ning bazaviy xususiyatlariga ega bo ladi. Faol himoya vositalari sifatida antivirus dasturiy vositalari qo llaniladi. Ma lumotlarni ruxsat olmay ularga qo llash, ularni ko rib chiqish va o zgartirishdan himoya qilish uchun kriptografiyaga asoslangan maxsus tizimlardan foydalaniladi. Faollashtiruvchi savollar. 3.2-ilova. 1.Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibini ayting. 2. Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 3. HTML muharrirlari (Web-muharrirlari) nima?

175 Mustaqil ish. 1. Yuqorida berilgan savollar bo yicha referat yozish.

176 25-mavzu. 2-soat. Office dasturlari va ularning imkoniyatlari Talabalar soni: Dars shakli Ma ruza rejasi: Ma ruzani olib borish texnologiya. Vaqti-2 soat. Ma ruzasi 1. Word dasturi va uning imkoniyatlar 2. Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari 3. Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash 4. Matn bo yicha tez harakatlanish. Dars maqsadi: Offise dasturi va uning imkoniyatlari haqida: Word dasturi va uning boshqa darturlardan farqlanishi, unda matnlar bilan ishlash imkoniyatlarini o rgatish usullari. Pedagogik vazifalar: O quv natijalari: - Word dasturi va uning imkoniyatlari; - Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari ; - Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash; - Matn bo yicha tez harakatlanish. - Word dasturi va uning imkoniyatlari haqida ma lumot beradi; - Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari bilan o quvchilarni tanishtirish va ularni qo llashni o rgatadi ; - Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash yo llarini o rgatadi; - Matn bo yicha tez harakatlanish matnni taz tahrirlash uchun matn bo yicha tez harakatlanishni o rgatish; O qitishning usuli, texnikasi: O qitish vositasi: O qitish shakli: O qitish shart- sharoitlari: Monitoring va baholash: Maruza, suhbat, munozaralar, Muhokama qilish, o quvchilar bilan fikr almashish. Maruzalar matni, tarqatma materiallar, slayd. Frontal. Texnik vositalarni qo llaydigan auditoriya. Proektor. Og zaki so rov, savol- javoblar, BBB jadvali.

177 «Office dasturlari va ularning imkoniyatlari mavzusidagi ma ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari 1-bosqich Кirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy bosqich. (55 daqiqa) Faoliyat mazmuni pedagog 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan naijalarni ma lum qiladi. (1.1-ilovа) 1.2.Tezkor savollar bilan talabalarga murojaat etadi va talabalarning bilim darajasini aniqlaydi.(1.2-ilova) 2.1 Word dasturi va uning imkoniyatlari (2.1. ilova); 2.2. Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari (2.2 ilova); 2.3. Microsoft word 2007 oynasining menyular satri va ularning vazifalari. (2.3- ilova); 2.4. Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash. (2.4- ilovа); Matn bo yicha tez harakatlanish. (2.5-ilova). Talaba Eshitadilar, savollarga javob beradi. Eshitadilar, kerakli ma lumotlarni Yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) 3.1 Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi. 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi v savollar bilan murojaat etadi.(3.1-ilova) 3.3 Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. B/BX/B jadvalin to ldirishni tavsiya qiladi (3.2-ilova) Eshitadilar, Mustaqil ishlash uchun vazifalarni yozib oladilar. 1.1-ilova.

178 Mavzu: Office dasturlari va ularning imkoniyatlari. Dars maqsadi: Office dasturi va uning imkoniyatlari haqida: Word dasturi va uning boshqa darturlardan farqlanishi, unda matnlar bilan ishlash imkoniyatlarini o rgatish. Savollar: 1. Microsoft Office paketining nechta avlodi bor? 2. Microsoft Office Word 2007 ning menyulari? 3. Microsoft Office 2007ga qaysi tilga asoslangan? 1.2-ilova. Word dasturi va uning imkoniyatlar 2.1-ilova. Microsoft Office paketining bir nechta avlodi yaratilgan yilda Microsoft Office 2007 yangi offis paketi yaratildi. U avvalgidan ancha qulay, to liq qayta tuzilgan interfeys mavjud. Microsoft Office Word 2007 yangiliklari. Microsoft Office Word 2007 rus tilidagi dasturida buyruqlarning bajarilayotgan ishga bog liq bo lgan menyulari, foydalanuvchiga hujjat ichiga jadvallar va boshqa grafik elementlarni kiritishni yengillashtiruvchi, foydalanish oson bo lgan galereyalar mavjud. Microsoft Office Word 2010 esa yanada takomillashgan, uning bo limlari ichida eski Office paketlaridagi uskunalar paneli ham kiritilgan. Microsoft Office 2007ga XML tiliga asoslangan, yangi formatdagi fayllar kiritilgan. Word 2007 da yaratilayotgan xujjatlar, agar boshqasi nazarda tutilmagan bo lsa, yangi kengaytirmadagi fayl sifatida saqlanadi, bunda odatiy kengaytirmaga "x" yoki "sh" suffiksi qo shiladi. "X" suffiksi XML-fayl makroslarga ega emasligini ko rsatadi, m" suffiksi esa - XML- fayl makrosga ega ekanligini bildiradi. Shunday qilib, Word 2007, Word 2010, Word 2013 ning oddiy fayllari doc emas, balki docx kengaytirmaga ega.

179 2.2-ilova. Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari. Vertikal va gorizotal prokrutkalar Xolatlar qatori Matn bilan ishlash oynasi 1-RASM. WORD OYNASI Bu jadvalning har bir katakchasi ma lum bir buyruq piktogrammasidir. Mazkur tugmacha shu buyruqlarga tez o`tish uchun ishlatiladi. Word 2007 oynasi ichida hujjat oynasi joylashgan. Uning ham eng yuqorisida hujjat nomi aks etgan qator mavjud, burchakda esa sizga tanish bo`lgan piktogrammalar joylashgan (1-rasm).

180 Bu oynada gorizontal va vertikal chizg`ichlar mavjud. Chizg`ichning oq qismi qog`ozdagi matn joylanishi sohasidir. Pastki ikkita «зажим» («qisqich») yordamida bu soha chegaralari o`zgartiriladi. Yuqoridagi «зажим» esa xat boshi joyini ko`rsatadi. Uning Gorizontal tasmalar qatori boshida to`rtta piktogramma joylashgan. Ular hujjat ko`rinishining bir xolatidan ikkinchisiga tez o`tish piktogrammalaridir: Birinchisi - oddiy rejim - u matnni kiritish, tahrirlash, format lash uchun juda qulaydir. Bu rejimda matnning format lanishi va sahifaning chegaralari soddalashtirilgan holda aks etadi, bu esa matn kiritish va tahrirlash ishlarini tez bajarishga imkon beradi. Ikkinchisi - elektron hujjat rejimi Word 2007 redaktorining yangi amali matnni o`qish jarayonini osonlashtiradi. Bu rejimda o`zgaruvchan o`lchov sohasi namoyon bo`lib, u faqat hujjat tuzilmasini ko`rsatadi. Uchinchisi - belgilovchi rejim - hujjatga kiritilgan ob ektlarni sahifada joylanishini yaqqol ko`rsatadi. Bu rejimda ishlash jarayonida kolontitullar, rasmlar, ramkalar va boshqa sohalarni o`zgartirish oson kechadi To`rtinchisi, tuzilma rejimi - hujjatning tuzilmasi bilan ishlash imkonini beradi, matnni qayta joylashtirish, sarlavhalar o`rnini almashtirish vaqtida juda qo`l keladi. Bu rejimda ishlash jarayonida hujjat tuzilmasini yopib tashlab, faqat asosiy sarlavhalarni qoldirish mumkin Microsoft Word 2007 oynasining yuqori qismida fayil nomi va boshqaruv tugmalari joy olgan (2-rasm): 2-RASM. FAYL NOMI.

181 Oynalarni oldingi va keying ko rinishga o tish Microsoft Word 2007 oynasining yuqori qismida fayl nomidan so`ng menyular qatori mavjud bo`lib ular quyidagilardan iborat (3-rasm): 3-RASM. MENYULAR QATORI. Microsoft word 2007 oynasining menyular satri va ularning vazifalari ilova. Fayl menyusi quyidagi buyruqlardan tashkil topgan (4-rasm): 4-RASM. FAYL MENYUSI. Sozdat (создать)-yangi fayl matnini yaratish va yangi oynaga o tish Otkrit (Открыть)-kompyuter xotirasida va diskida mavjud bo lgan matn faylini ochish Zakrit (Закрыть)-matn fayl oynasini yopish Saxranit (Сохранить)-yaratilgan faylni standart nomi bilan saqlash Saxranit kak (Сохранить)- matn faylini yangi nom bilan saqlash

182 Predvoritelniy prosmotr (Предварительный просмотр)-hujjatning qogэozga joylashuvini ko rish Parametri stranitsi (Парапетры страницы)- hujjat chegaralarini o zgartirish qog oz yo nalishini o rnatish Pechat (Печать) hujjatni bosmaga berish, bunda bosmaga berish qurilmasi printer drayverini tekshirish kerak. Bunda hujjatlarning saxifasi raqamlari va qog oz yo nalishi va turini berish mumkin. Otpravit (Отправить)- matn fayllarini ma lum yo nalish bo yicha yo natish Svoytva (Свойства)- hujjat hususiyatlarini o rnatish yangi: kim tomonidan Fayl menyusi pastki qismida so ngi fayl nomi turadi. Vixod (Выход)- dastur ishini to xtatish Главная menyusida quyidagialrni amalga oshirish mumkin (5-rasm). 5-RASM. ГЛАВНАЯ MENYUSI. Matnni tahrirlash jarayonida siz, albatta, formatlash masalalariga duch kelasiz. fromatlash deganda - matn ma nosini o`zgartirmay turib, uning shaklini o`zgartirish tushuniladi. Word 2007 muharririda formatlash buyruqlari majmui Format menyusida jamlangan. Kopirovat (Копировать)- ajratilgan matn bo lagini buferga olish Vstavit (Вставить)- buferdagi ma lumotlarni kursor turgan joyga qo yish Videlit vse (Выделить все)- matnning barcha qismni belgilash Ochistit (Очистить)- matnning belgilangan qismini o chirish Nayti (Найти) biror matn bo lagini yoki sarlovha raqamini qidirish Periyti (Перейти)-biror matn bo lagiga yoki sahifa raqamiga o tish

183 Zamenit (Заменить)- belgilangan matn bo lagini boshqa matn bilan almashtirish. Вставка menyusi orqali bajariladigan amallar (6-rasm) 6-RASM. ВСТАВКА MENYUSI Undagi buyruqlar orqali jadval hosil qilish,uni yacheykalarga bo lish, yacheykalarni o chirib tashlash mumkin. Bundan tashqari Таблица da quyidagilarni amalga oshirish mumkin. Сортировка- alfavit tartibida joylash Формула-formulalar hosil qilish Настройка-parametr va panellarni o rnatish Параметры-parametrlarni o rnatish,dokumentga parol qo yish va boshqa amalalrni bajarish Язык-tezarus lug ati va tili Статистика-hujjatdagi barcha abzatslar, qatorlar, satrlar, harflar va belgilar soni Статистика panelini ko rinishi Правописание (F7)-to g ri yozish (rus grammatikasi bo yicha) (7-rasm). Защитить документ- hujjatni himoya qilish Автореферат - avtomatik yozish Параметры автозамены-avtomatik almashtirish 7-rasm. Statistika va boshqalar. Автотекст - avtomatik ravishda komputerda bor bo lgan so zlarni yozish Символ -simvollar hosil qilish

184 8-RASM.СИМВОЛ. simvollar tartibi(8-rasm) рисунок - Rasm o rnatish cxematicheskaya diagramma-sxemali diagramma chizish, Разметки страницы menyusida quyidagi amallarni bajarish mumkin 9-RASM. РАЗМЕТКИ СТРАНИЦЫ MENYUSI Kolonkidan matn yozilgan varoqni bo laklash eni va bo yining o lchamlarini qo yish mumkin (10-rasm). 10-rasm.Колонки. Шрифт - shriftni o zgartirish, kattalashtirish. Абзац - hoshiya qo yish, intervallarni o rnatish Список - tartib bilan raqamlash yoki tartiblash Границы и заливки - hoshiya o rnatish yoki rang berish. Фон - rang berish

185 Рамки - ramka o rnatish va boshqalar. Ссылки menyusida quyidagilarni bajaradi(11-rasm): 11-RASM. ССЫЛКИ MENYUSI Рассылки menyusi (12-rasm): 12-RASM. РАССЫЛКИ MENYUSI. Рецензирование menyusi buyg`ug`lari(13-rasm): 13-RASM. РЕЦЕНЗИРОВАНИЕ MENYUSI. Вид menyusida quyidagilarni (14-rasm). 14-RASM. ВИД MENYUSI. Word 2007 oynasini ko`rinishini o zgartirish. Oynalarning sahifalangan ko rinishga o tish. Vosita panelini qo yish yoki olib tashlash. Instrumentlar paneli (панель инструментов)-leneykalarni olish yoki qo yish Mashtab (Масштаб)-oyna masshtabini o zgartirish Kolontituli (Колонтитуль)-izoh qatorini oynaga qo yish

186 paneli instrumentov(панель инструментов) - uskunalar panelini o rnatish lineyka- chizg ich o rnatish Matn kiritish. Matn asosan klaviyaturadan kiritiladi. Kiritish uchun avval matn kiritish o lchamini (shrift) o rnatish kerak. Buning uchun vositalar panelidagi tugmani yoki format (format) menusidagi (shrift) buyrug idan foydalaniladi. So hgra matn kiritish tili o rnatiladi. Til o rnatish uchun holatlar qatoridagi russkoe tugmasini yoki klaviaturadagi shift+ctrl tugmasini bosish kerak. Matn chegaralari o rnatiladi. Buning uchun laneykadan foydalaniladi. Lineyka quyidagi ko rinishga ega(1-chizma): 1-chizma. Chizg`ich. Abzats Chap chegara Matn bilan varaq orasidagi chegaralar O ng chegara 2.4-ilova. Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash. Mantlarni formatlash uchun matnning shu bo lagini belgilash (qora ramkaga olish) kerak. Buning uchun klaviyaturadan foydalanib matnlarni (formatlash) belgilash uchun klaviaturadagi Shift+ushlab, quyidagi tugmalardan foydalaniladi. Ctrl+5 ni ushlab bossak, hujjatning barcha qismini belgilanadi. Holatlar qatoridagi VDL tugmasi yoqilsa bunda klaviyaturadan ma lumot kiritilmaydi, faqat belgilanadi. Sichqoncha yordamida belgilash uchun qo yidagi vazifalar bajariladi.

187 1. Simbolni belgilash-sichqoncha ko rsatkichi symbol yoniga keltirilib chap tugmani bosib keraklicha suriladi. 2. So zni belgilash-sichqoncha ko rsakichi shu so zdagi istalgan simbolga keltirilib chap tugma 2 marta bosiladi. 3. Qator ajratish-sichqoncha belgisini shu qator boshiga keltirib chap tugma bir marta bosiladi. 4. Gap ajratish uchun sichqonchani shu gapdagi istalgan simbolga keltirib Ctrl ni uchlab chap tugma 1 marta bosiladi. 5. Abzats ajratish uchun sichqoncha shu abzats boshiga keltirillib chap tugma 2 marta bosilagi yoki ixtiyoriy simbolga keltirilib chap tugma 3 marta bosiladi. 6. Bir necha qatorni belgilash uchun sichqoncha ko rsatkichini belgilanayotgan qatorning boshiga keltirib chap tugma yoki yuqoriga bosib suriladi. Matnlarni formatlash uchun avval matnlarni belgilab, so ngra format menusidagi shrift buyrug idan yoki formatirovanie panelidagi tugmalardan foydalanish mumkin. 2.5-ilova. Matn bo yicha tez harakatlanish.

188 Tez matn kiritish va matnni taz tahrirlash uchun matn bo yicha tez harakatlanish kerak. Buning uchun prokrutkadagi tugmalar va klaviyaturadagi boshqaruv tugmalaridan foydalanish mumkin. PROKRUTKA-SURGICH YORDAMIDA TEZ HARAKATLANISH Prokrutka-surgich yordamida tez harakatlanish uchun asosan vertical prokrutkadan foydalaniladi (2-chizma). Prokrutka-surgich quyidagi ko rinishga ega. 2-CHIZMA. SURGICH. Kursorni bir qator yuqoriga o tkazish Aylantigich Karetkani kerakli sahifaga va qatorga o kazish Kursorni bir qator pastga o tkazish Kursorni bir saxifa yuqoriga o tkazish Tanlov asosida o tish Kursorni bir saxifa pastga o tkazish Prokrukrutkadagi bu tugmalarni bajarish uchun sichqoncha ko rsatkichini shu prokrutkadagi tugmaga keltirib sichqonchaning tugmasini bir marta bosish yoki bosib surish kerak. Shuningdek sichqoncha ko rsatkichini matnning istalgan joyiga keltirib chap tugma bir marta bosilsa kursor shu joyga o tadi. Klaviyatura yordamida matn bo yicha tez harakatlanish. Klaviyatura yordamida matn bo yicha tez uchun quyidagi bosqaruv tugmalaridan foydalaniladi. Home-kursorni qator boshiga keltiradi. End-qator oxirga keltiradi. Ctrl+Home hujjat boshiga

189 Ctrl+End hujjat oxiriga PgUp-1 oyna yuqoriga PgDown-1 oyna pastka Ctrl + bosilsa kursorni so zning boshiga olib boriladi. Ctrl + bosilsa kursorni so zning oxiriga olib boriladi. Ctrl + bosilsa kursorni abzats boshiga olib boriladi. Ctrl + bosilsa kursorni abzats oxiriga olib boriladi. Mazkur matn muharririni o`rganish jarayonini soddalashtirish uchun uni oddiy yozuv mashinkasi bilan taqqoslab boramiz. Yozuv mashinkada ish boshlashdan avval qog`oz qo`yiladi. Umumiy holda Word 2007 da yangi hujjatlar yaratish usullari: 1. Standart piktogrammalar qatorida piktogrammasi ustida sichqoncha bosiladi. Ekranda «toza qog`oz» paydo bo`ladi. Yangi hujjat ochilishini oynaning sarlavha qatorida Dokument so`zi yonidagi tartib raqam o`zgarishidan bilamiz. 2. Xuddi shu amalni Fayl menyusidagi Sozdat (Yaratish) buyrug`i orqali ham amalga oshirish mumkin. Bu holda ekranda quyidagi oyna namoyon bo`ladi. Hujjatning bir qismi uchun maydonlarni o`zgartirish kerak bo`lsa, o`sha saxifalarni belgilab (Buning uchun mazkur qism boshlangan joydan, klaviaturadagi Shift tugmachasini bosgan holda klaviaturadan pastga qaragan ko`rsatkich tugmachasini bosib, kerakli pozitsiyagacha olib borish zarur) Fayl menyusidagi Parametri stranitsi oynasining Polya qismida chegaralarni belgilash kerak. Primenit (Qo`llash) ro`yxatidan k videlennomu teksta (Belgilangan matnga) parametrini tanlash lozim. Belgilangan betlardan oldin va keyin avtomatik tarzda bo`lim uzilish belgilari qo`yiladi. Agar hujjat bo`limlarga bo`lingan bo`lsa, kerakli bo`lim ustida sichqonni bir marta bosish kerak yoki bir nechta bo`limni belgilab, maydonlarni o`zgartirish kerak. Har doim bir hil chegara qo`llasangiz, faoliyatingiz boshida bir marta chegaralarni o`rnatib, po umolchaniyu piktogrammasini sichqoncha yordamida faollashtirib qo ying. Keyingi hujjatlar yaratish jarayonida sahifa chegaralari o`zgarmasdan turadi (to o`zingiz o`zgartirish kiritmagungizgacha).

190 Yuqoridagi oynaning razmer bumagi qismida qog`oz o`lchovi, uning yo`nalishi o`zgartiriladi. A4 formatli (210x297mm) qog`ozdan (Siz kurs ishlari, referatlar, diplom ishlari uchun ishlatadigan qog`oz) ko`p foydalaniladi. Shu qog`ozning teng yarmi - A5 formatini, ikkitasi esa - A3 format demakdir. Microsoft Word 2007ga matn kiritish qoidalari quyidagicha: o Simvol kursor turgan joyga kiritiladi. o Sichqoncha ko`rsatkichi kursorni kerakli joyga olib borish uchun ishlatiladi va matn terish jarayonida qatnashmaydi. o ENTER tugmachasini faqat abzats oxirida bosish zarur. o Matnni o`rtaga joylashtirish, abzats siljishini qo`yish va matnni bir tomonga surish uchun «Probel»(bo`sh joy) tugmachasidan foydalanish tavsiya etilmaydi. o Matn terish jarayonida uni tez-tez xotiraga saqlab qo`yish lozim. o Sahifalarga tartib raqami klaviaturadan kiritilmaydi. o Nuqta va verguldan oldin bo`sh simvol qo`yish tavsiya etilmaydi. 3.1-ilova Faollashtiruvchi savollar: 1.. Word dasturi imkoniyatlari nimalardan iborat? 2. Microsoft Word 2007 dastur oynasining tuzilishi? 3. Microsoft Word 2007 oynasining menyularini sanang?

191 1.Har bir tushunchaga izoh bering. Tushunchalar Izoh 1 Sozdat (создать)- 2 Pechat (Печать) 3 Vstavit (Вставить)- 4 Копировать (ctrl+c)- 5 Videlit vse (Выделить все)- 3.2-ilova. B/BH/B JADVALI BILAMAN BILISHNI HOHLAYMAN BILIB OLDIM Mustaqil ish. 1. Microsoft Word menyularidan iborat klasster tuzing.

192 ЗАМОНАВИЙ ШАХСИЙ КОМПЬЮТЕРЛАР ВА УЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Машғулот шакли Маъруза режаси ўқув машғулотининг мақсади Таянч тушунча ва иборалар Педагогик вазифалар: Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи ҳақида тушунча бериш. электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари ҳақида тушунча бериш. замонавий шахсий компьютерарнинг вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра таснифи бериш. Замонавий шахсий компьютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари таснифини бериш. ўқитиш воситалари ўқитиш усуллари (маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси Мавзу бўйича маъруза 1. Ҳисоблаш техникасининг қисқача тарихи. 2. Електрон ҳисоблаш машиналари яратилиши ва элементли асосларидан фойдаланиш босқичлари бўйича авлодлари 3. Замонавий шахсий компьютерларнинг вазифаси ва ҳажми, функционал имкониятларига кўра таснифи. 4. Замонавий шахсий компютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари. Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи, электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари ҳақида тушунча бериш. ЭҲМларнинг вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра таснифи бериш. Замонавий шахсий компьютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари таснифини бериш. Ҳисоблаш техникаси, электрон ҳисоблаш машиналари, замонавий шахсий компьютер ўқув фаолияти натижалари: Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи даврлари ҳақида тушунчага эга бўладилар; электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари ва уларнинг тузилиши, бир биридан нимаси билан фарқ қилиши ҳақида тушунчага эга бўладилар. замонавий шахсий компьютерларнинг вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра фарқлай оладилар. Замонавий шахсий компьютернинг ахборотни киритувчи ва ахборотни чиқарувчи қурилмалари ҳақида маълумот оладилар. маъруза матни, тарқатма материал, компьютер слайдлари, доска маъруза, тушунтириш, инструкция бериш, намойиш, блиц-сўров, Ақлий ҳужум, Б/Б/Б (Биламан/ Билмоқчиман/ Билиб олдим) усули

193 ўқитиш шакллари ўқитиш шароити фронтал, коллектив иш компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панел) Маъруза машғулотининг технологик харитаси Иш босқичлари 1- босқич. Мавзуга кириш (10 мин) 2 - босқич. Асосий бўлим (60 мин) 3- босқич. Якунлов чи (10 мин) ўқитувчи фаолиятининг мазмуни 1.1. ўқув машғулоти мавзуси, мақсади тушунтирилади 1.2. Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни фаоллаштиради. (1-илова) 2.1. Мавзу режасининг 1 ва 2- саволини ёздиради ва таянч тушунчалар билан таништиради.(2-илова) 2.2. Мавзунинг 1- ва 2- режа саволлари бўйича Ақлий ҳужум уюштирилади. Ҳар бир талаба фикри тингланади. Ҳар бир савол муҳокамасидан сўнг тўғри фикрлар тасдиқланади. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади. (3-илова) 3.1. Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлиги маълум қилади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради Мавзу бўйича билимларни чуқурлаштириш учун адабиётлар рўйхатини беради 3.4. Мавзунинг кейинги саволлари буйича тайёрланиб келиш топширилади. Тингловчи фаолиятининг мазмуни Мавзу номини ёзиб оладилар Саволларга берадилар жавоб Мавзу режасини ёзиб оладилар Тинглайдилар. Тинглайдилар. Ақлий ҳужум да иштирок этадилар Саволлар берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар Ёзадилар Ёзадилар 1-илова

194 Фаоллаштирувчи саволлар: 4. Ҳисоблаш техникаси деганда нимани тушунасиз? 5. Қадимда инсонлар ҳисоблашни қандай амалга оширганлар? 6. Сизнингча ҲТ тарихини қандай даврларга ажратиш мумкин? 2-илова Электрон ҳисоблаш машиналарининг яратилиш тарихи. Замонавий шахсий компьютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари Режа: 1. Ҳисоблаш техникасининг қисқача тарихи. 2. Електрон ҳисоблаш машиналари яратилиши ва элементли асосларидан фойдаланиш босқичлари бўйича авлодлари 3. Електрон ҳисоблаш машиналарининг вазифаси ва ҳажми, функционал имкониятларига кўра таснифи. 4. Замонавий шахсий компютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари.

195 Таянч иборалар Ҳисоблаш техникаси, ҲТ ривожланиш даврлари, механик машина, электрон ҳисоблаш машиналари, ЭХМ авлодлари, рақамли ҳисоблаш машиналари, ўхшаш хисоблаш машиналари, дурагай ҳисоблаш машиналари, универсал ЭХМ, муаммоли-йўналтирилган ЭХМ, ихтисослашган ЭХМ, шахсий компьютер, ахборотни киритиш қурилмалари, ахборотни чикариш қурилмалари. 3-илова Ҳисоблаш техникасининг тарихи бир неча даврни ўз ичига олади: Механик машиналаргача булган давр. Механик машиналар даври. Электромеханик машиналар даври. Электрон хисоблаш машиналари даври.

196 ЭХМ яратилиши ва элементли асосларидан фойдаланиш босқичлари бўйича шартли равишда қуйидаги авлодларга бўлинади: 1-авлод, 50-й.: электрон лампаларда ишловчи ЭҲМ; 2-авлод, 60-й.:дискрет ярим ўтказгичли асбоблар(транзисторлар)да ишловчи ЭҲМ; 3-авлод, 70-й: кичик ва ўта юқори даражада интеграцияси бўлган ярим ўтказгичли интеграл схемаларда ишловчи ЭҲМ ( юзлаб-минглаб транзисторлар бир корпусда жойлашган); 4-авлод,80-й.: катта ва ўта катта интеграл схемалармикропроцессорларда ишловчи ЭҲМ (ўн минглабмиллионлаб транзисторлар бир кристалда жойлашган); 5 авлод,90-й.: билимларни қайта ишлашнинг самарали тизимларини кўришга имкон берувчи, бир канча ўнлаб параллел ишловчи микропроцессорлари бўлган ЭХМ; бир пайтда ўнлаб изчил дастурий буйрукларни бажарувчи, параллел-векторли тузилмаси бўлган ўта мураккаб микропроцессорларда ишловчи ЭХМ; 6- ва ундан кейинги авлодлар : оммавий параллелизм ва нейрон тузилмали нейронли биологик тизимлар тузилишини моделлаштирувчи, унча мураккаб булмаган микропроцессорлар кўп сонли (ўн минглаб) тақсимлаш тармоғи бўлган оптоэлектронли ЭХМлар.

197 БББ жадвали 4-илова Биламан Билмоқчиман Билиб олдим 5-илова Блиц- сўров 1. ҲТ ривожланиш тарихи неча даврга бўлинади? 2. Механик машиналаргача бўлган даврда инсон қандай ҳисоб асбобларидан фойдаланган? 3. Механик машиналар даври намоёндалари кимлар? 4. Электромеханик машиналар даври қачон бошланди? 5. ЭҲМ лар даври қачон бошландиў 6. Энг биринчи ЭҲМ қаерда яратилган ва унинг характеристикалари. 6-илова Амал килиш қоидаларига кўра хисоблаш машиналари таснифи Хисоблаш машиналари ЎҲМ ДҲМ РҲМ

198 Вазифасига кўра ЭХМ таснифи Хисоблаш машиналари Универсал Муаммоли - йуналтирилган Ихтисослашган Ҳажмлари ва ҳисоблаш қувватига кўра ЭХМ таснифи Хисоблаш машиналари Супер ЭХМ Катта ЭХМ Кичик ЭХМ Микро ЭХМ

199 Операцион система ва унинг турлари. Windows-замонавий ахборот технологияларининг операцион системаси. Архивлаштириш дастурлари. Антивирус дастурий воситалар (маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси Машғулот шакли Мавзу бўйича маъруза Маъруза режаси 7. Операцион тизим тушунчаси. 8. Windows операцион тизими хусусиятлари Windows операцион тизими ишчи столи тузилиши. Windows операцион тизими муҳитида ишлаш 9. Файлларни архивлаш. Архиваторлар. 10. Компьютер вируси ҳaқидa тушунчa 11. Антивирус дастурлар. 12. Вирусларга қарши чора тадбирлар ўқув машғулотининг мақсади Операцион тизим тушунчаси ҳақида маълумот бериш. MS DOS операцион тизими, Windows операцион тизими хусусиятлари ҳақида маълумот бериш Таянч тушунча ва иборалар Операцион тизим, қобиқ дастур, файл, каталог, интерфейс Педагогик вазифалар: ўқув фаолияти натижалари: операцион тизим операцион тизим тушунчаси ва унинг тушунчасига таъриф вазифаси ҳақидага маълумотга эга беради; бўладилар; MS DOS операцион MS DOS операцион тизими ҳақида тизими ҳақида тушунча тушунчага эга бўладилар; беради, Windows операцион тизимининг ўзига хос хусусиятлари ва аҳамияти ҳақида маълумот беради. Windows операцион тизимининг ўзига хос хусусиятлари, унинг турли версиялари ва аҳамияти ҳақида маълумотга эга бўладилар; Windows муҳитида ишлаш кўникмаларини оладилар. ўқитиш воситалари маъруза матни, компьютер, компьютер слайдлари, доска ўқитиш усуллари маъруза, тушунтириш, инструкция бериш, намойиш, блиц-сўров, диаграмма- Венна ўқитиш шакллари фронтал, коллектив иш ўқитиш шароити компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панель)

200 Маърузани олиб бориш технологияси Иш босқичлари 1- босқич. Мавзуга кириш (10 мин) 2 - босқич Асосий бўлим (60 мин) 3- босқич. Якунловчи (10 мин) ўқитувчи фаолиятининг мазмуни 1.3. ўқув машғулоти мавзуси, мақсади ва ўқув фаолияти натижаларини айтади Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни санаб беришни сўрайди. (1-илова) 2.7. Мавзу режаси ва таянч тушунчалар билан таништиради.(2-илова) 2.8. Маъруза режасининг 1-3 пунктлари бўйича тушунтиради, хар бир пункт ниҳоясида умумлаштириб боради. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади. (3- илова) 2.9. Таянч ибораларга қайтилади. Тингловчилар иштирокида улар яна бир бор такрорланади. Мавзуга оид бўлмаган иборалар олиб ташланиб, керакли тушунча ва иборалар қўшилади Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлигини маълум қилади Мавзу мақсадига эришишдаги тингловчилар фаолияти таҳлил қилинади ва баҳоланади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради Мавзу бўйича билимларни чуқурлаштириш учун адабиётлар рўйхатини беради. Тингловчи фаолиятининг мазмуни Мавзу номини ёзиб оладилар Тушунчаларни берадилар санаб Мавзу режасини ёзиб оладилар. Тинглайдилар. Тинглайдилар. Тарқатма материаллар тўпламида келтирилмаган қирраларини конспект қилиб борадилар. Ҳар бир таянч тушунча ва ибораларни муҳокама қиладилар. Барча ахборотни тизимлаштирадилар. Конспект қиладилар. Саволлар берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар. Ёзадилар

201 3.15. Кейинги мазву бўйича тайёрланиб келиш учун саволлар беради (таянч ибора ва тушунчалар) Ёзадилар 1-илова Фаоллаштирувчи саволлар: 8. Операцион тизим деганда нимани тушунасиз? 9. Қандай операцион тизимларни биласиз? 10. Операцион тизимларнинг вазифаси нимадан иборат? 11. Нечанчи авлод машиналари операцион тизимлар ёрдамида ишлай бошлаган? 2-илова Операцион система ва унинг турлари. Windows-замонавий ахборот технологияларининг операцион системаси. Архивлаштириш дастурлари. Антивирус дастурий воситалар. Режа: 7. Операцион тизим тушунчаси. 8. Windows операцион тизими хусусиятлари Windows операцион тизими ишчи столи тузилиши. Windows операцион тизими муҳитида ишлаш 9. Файлларни архивлаш. Архиваторлар. 10. Компьютер вируси ҳaқидa тушунчa 11. Антивирус дастурлар. 12. Вирусларга қарши чора тадбирлар

202 4-илова ПАРАДОКСЛАР УСУЛИ Ўқитувчи саволлар тизимини кетма-кет бериб тингловчиларнинг фикрларини ўрганади Диагностика натижаларига кўра маърузани олиб бориш жараёнида тингловчиларнинг қарама-қаршиликка (тушунчалардаги, билимлардаги) келишларини таъминлайди. Бундай вазият асосан тингловчининг тушунчаларидаги адашишлар ва хатоликлар билан боғлиқ. Демак, бу муаммовий вазият тингловчиларнинг олдинги фикр, тушунчалари ва хулосаларига қарама-қарши, парадоксал бўлган вазиятдир. Тингловчилар муаммовий вазиятни юзага келтирган амаллардаги хатоликни излайдилар (лекин амалларда хотолик йўқ) Ижодий фикрлай оладиган тингловчи амалларнинг бажарилиши жараёни эмас, балки мазкур амалнинг ўзи хато эканлигини аниқлай олади (бундай тингловчи топилмаса ўқитувчининг ўзи буни ошкор қилишига тўғри келади). Амалли (процедуравий) хатолик нотўғри амални тўғри бажарилишдир.

203 Парадокслар усулини қўллаш қоидалари Тингловчилар билимларини фаоллаштириб олиш зарур. Тингловчилар парадокс объекти сифатида олинаётган жараён ҳақида ўз фикрларини (қайсики хато бўлган) тўғри деган хулосага келган бўлишлари керак. Тингловчилар муаммовий вазиятга ўзлари дуч келишлари керак ва тўғри деб билган нарсаларининг хато бўлиб чиқганидан тушунмовчиликда қолишлари (хайрон бўлишлари) керак. Бу ўта муҳим, чунки айнан шу сабаб улар актив фикрлай бошлайдилар, хатоликни топишга ҳаракат қиладилар. Парадоксни, қарама-қаршиликни қандайдир бир қийинчиликлар билан адаштирмаслик лозим. Парадокслар усули бу аввалдан билганлари билан янги билимлар ўртасидаги кўприкдир. Шу тарзда янги билимнинг аввалдан маълум билим билан ўзаро боғланиши ва бу жараённи хис қилишга тингловчини «мажбур» қилиниши уни хотирада мустамкамланиб қолишига ёрдам беради. Windows операцион мухити куйидаги имкониятларга эга: Универсал графика- Windows дастурларининг курилмаларига ва дастур таъминотга богликсизлигини таъминлайди. Ягона интерфейс- Windowsда фойдаланувчининг мулокоти ягона, яъни турли дастурлар билан ишлаш коидалари умумий. Шунинг учун янги дастур билан ишлаганингизда бу коидалардан фойдаланишингиз мумкин. Мавжуд дастур таъминот билан мувофиклиги Windows нинг барча амалий пакетлари тахрирлагичлари, электрон жадваллари ишини тула таъминлайди. Кўп масалалиги Windows бир пайтнинг узида бир неча масалани хисоблайди, бир дастурдан бошкасига утишни таъминлайди. Мавжуд оператив хотирада тула фойдалана олади, курилма ресурсларидан хам тулик фойдаланади. Маълумотлар алмашуви Windows дастурлараро маълумотлар алмашиш имкониятига эга. Бу махсус Clipboard (маълумотлар буфери) ёки DDE (маълумотларнинг динамик алмашуви, яъни бошка дастур натижаларидан

204 фойдаланиш) ёки OLE (маълумотлардан уларни тахрирлаган холда фойдаланиш) ёрдамида амалга оширилади. Windows операцион тизими ишчи столи ва бош меню куриниши. 5-илова Ф С М У 6-илова ФСМУ жадвали Катта ҳажмдаги файллар билан ишлаш қандай муаммоларга олиб келадиў (Фикрингизни баён этинг). (Фикрингиз баёнига бирор сабаб кўрсатинг). (Кўрсатилган сабабга тушунтирувчи мисол келтиринг). (Фикрингизни умумлаштиринг).

205 Мавзу бўйича билимларни долзарблаштирувчи савол Катта ҳажмдаги файллар билан ишлаш муаммоси ва унинг ечимлари. Йўналтирувчи саволлар: 1. Катта ҳажмдаги файллар билан ишлашдаги ноқулайликлар. 2. Катта ҳажмдаги файлларнинг компьютер хотирасинининг кўп қисмини банд этиши. 3. Катта ҳажмдаги ахборотни дискеталарга ёзиш муаммоси 1-муаммо. Катта ҳажмдаги файллар билан ишлашдаги ноқулайликлар 1. Файлдаги ахборотни иккита файлга жойлаштириб ишлаш. 2. Файлни архивлаш 2-муаммо. Катта ҳажмдаги файлларнинг компьютер хотирасинининг кўп қисмини банд этиши. 1. Катта оператив хотирага эга бўлган компьютердан фойдаланиш 2. Файлни архивлаш 3-муаммо. Катта ҳажмдаги ахборотни дискеталарга ёзиш муаммоси 1. CD-R, CD-RW дискларидан фойдаланиш 2. Файлни архивлаш 7-илова «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. Файл-архив деганда нимани тушунасиз? 2. Архиваторларнинг вазифаси нимадан иборат? 3. WinZip архиватори ишчи ойнаси қандай тузилган? 4. Архив файл оддий файлдан нимаси билан фарқ қилади?

206 WinZip архиватори ҳақида маълумотлар Т-схема Архив файлнинг афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлар Камчиликлар 9- илова

207 8- илова «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. WinZip архиватори WinRAR архиваторидан нимаси билан фарқ қилади? 2. WinRAR архиваторининг ишчи столи асосий элементларини санаб беринг. 3. Архиваторларнинг яна қандай функцияларини биласиз? 4. Архив файл оддий файлдан нимаси билан фарқ қилади? KOMPYUTER VIRUSLARI ANTIVIRUS DASTURLAR

208 B/B/B jadvali Bilaman Ushbu mavzu bo yicha ilk fikrlar yoziladi Bilmoqchiman? Bilib oldim Ma ruzadan so ng to ldiriladi 10-илова Virus Xavfsiz Xavfli Juda xavfli Faylar tarkibini buzmaydi Fayllar tarkibini buzadi Qurilmalarni buzuvchi va operator sog ligiga ta sir ko rsatuvchi

209 Fayllar tarkibini buzmaydigan viruslar. Tezkor xotira qurilmasida ko payuvchi. Operatorni ta sirlantiruvchi Tarmoq viruslar Operatorni ta sirlantituvchi Qurilmalarni chiqaruvchi ishdan Terminalda xabar chiqaruvchi Tovushli effektlarni hosil qiluvchi Ish tartibini o zgartiruvchi - protsessor -klaviatura - xotira -matnli -ohang -MD, vinchestor -displey - printer - grafikli - nutq sintezi - port PS printer Displey - maxsus effektlar - klaviatura - port PS-232 Fayl tarkibini buzuvchi viruslar Foydalanuvchining ma lumotlar va dasturlarini buzuvchi Dasturlarni buzuvchi Ma lumotlarni bizuvchi Tizim ma lumotlarini buzuvchi Disk sohasini buzuvchi Dasturlarning boshlang ich yozuvlarini buzuvchi Bajariluvchi buzuvchi dasturlarni Kompilyatorlarning qism dasturlar to plamini buzuvchi Ma lumotlar bazalarini buzuvchi Matnli xujjatlarni buzuvchi Grafik tasvirni buzuvchi Elektron jadvalni buzuvchi Diskning mantiqiy tarkibini buzish Ma lumot tashuvchilarning tarkibini buzuvchi

210 Opеrator va qurilmalarga ta'sir etuvchi viruslar Displeyning lyuminafor qatlamini Kuydiruv chi Qurilmalarni buzuvchi Kompyuternin Mikrosxemasini ishdan chiqaruvchi Printerni ishdan chiqaruv chi MDni buzuv chi Operatorga ta sir etuvchi Operator texnikasiga ta sir etuvchi Zararlash usuli bo yicha viruslar tasnifi VIRUS REZIDENT Butli virus NOREZIDENT Paketli virus Gibridli virus Tarmoqli virus

211 Joylashgan muhiti bo yicha viruslar tasnifi Virus Tarmoqli Faylli Yuklanuvchi Asoslangan algoritmiga ko ra viruslar tasnifi PARAZITLI REPLIKATORLI Virus KO RINMAS MUTANT KVAZIVIRUS (Troyan)

212 11-илова Antivirus dasturlar tasnifi: Detektorlar Faglar (yoki doktorlar) Vaktsinalar Privivka Filtrlar Revizorlar

213 Kompyutеr viruslariga qarshi kurashning quyidagi turlari mavjud: viruslar kompyutеrga kirib buzgan fayllarni o z holiga qaytaruvchi dasturlarning mavjudligi; Kompyutеrga parol bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi; disklarni yozishdan himoyalash; litsеnzion dasturiy ta'minotlardan foydalanish va o girlangan dasturlarni qo llamaslik; kompyutеrga kiritilayotgan dasturlarda viruslarning mavjudligini tеkshirish; antivirus dasturlaridan kеng foydalanish; davriy ravishda kompyutеrlarni antivirus dasturlari yordamida viruslarga qarshi tеkshirish. Топшириқ Касперский антивирусида ишлашни ўрганиш Мавзу Амалий дастурий маҳсулотлар. Word матн процессори ва матнли ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. Excel жадвал процессори ва электрон

214 ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. Ахборотни излаш ва саралашда Excel жадвал процессоридан фойдаланиш. 1. Маъруза дарсини олиб бориш технологияси Талабалар сони: Вақти -2 соат Дарс шакли Маъруза Маъруза режаси 2. Word да ҳужатларни яратиш, форматлаш ва таҳрирлаш. 3. Word муҳаррирининг қўшимча имкониятлари 4. Excel жадвал процессори ва электрон ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. 5. Excel электрон жадвалида функция ва диаграммалардан фойдаланиш Мақсад ва вазифалар Ўқув жараёнини мазмуни Ўқув жараёнини амалга ошириш технологияси Кутиладиган натижалар Келгуси режалар (таҳлил, ўзгаришлар) Word да матнли ҳужжатлар билан ишлаш технологияси Word муҳаррирининг қўшимча имкониятлари Excel жадвал процессори ва электрон ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. ҳақида умумий тушунчалар бериш Талабаларга Word да ҳужатларни яратиш, форматлаш ва таҳрирлаш, Word муҳаррирининг қўшимча имкониятлари, Excel жадвал процессори ва электрон ҳужжатлар билан ишлаш технологияси, Excel электрон жадвалида функция ва диаграммалардан фойдаланиш ҳақида умумий маълумотлар бериш Метод: Оғзаки баён қилиш, суҳбат-мунозара, Кластер методи Форма: Маърузада жамоа билан ишлаш. Усул: Ёзма ва чизма материаллар асосида Назорат: Оғзаки назорат, савол-жавоб, кузатиш, ўз-ўзини назорат қилиш Баҳолаш: Рағбатлантириш. 5 балли система асосида Ўқитувчи: Мавзуни қисқа вақт ичида талабалар томонидан ўзлаштирилишига эришади. Талабалар фаоллигини оширади. Талабаларда дарсга нисбатан қизиқиш уйғотади. Бир вақтнинг ўзида кўпчилик талабаларни баҳолайди. Ўз олдига қўйган мақсадига эришади. Талаба: Кластер методи ўқувчиларни Бирон бир мавзуни чуқур ўрганишларига ёрдам бериб, ўқувчиларни мавзуга таалуқли тушунча ёки аниқ фикрни эркин ва очиқ равишда кетма-кетлик билан узвий боғлаган ҳолда тармоқлашларига ўргатади. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш, яхши ўзлаштириш, умумлаштириш ҳамда ўқувчиларни шу мавзу бўйича тасаввурларини чизма шаклида ифодалашга ундайди. Ўқитувчи: Янги педагогик технологияларни ўзлаштириш ва дарсда тадбиқ етиш, такомиллаштириш. Ўз устида ишлаш. Мавзуни ҳаётий воқеалар билан боғлаш. Педагогик маҳоратни ошириш. Талаба: Матн билан мустақил ишлашни ўрганиш. Ўз фикрини равон баён қила олиш. Шу мавзу асосида қўшимча материаллар топиш, уларни ўрганиш. Ўз фикри ва гуруҳ фикрини таҳлил қилиб, бир ечимга келиш малакасини ҳосил қилиш. «Амалий дастурий маҳсулотлар.

215 Word матн процессори ва матнли ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. Excel жадвал процессори ва электрон ҳужжатлар билан ишлаш технологияси. Ахборотни излаш ва саралашда Excel жадвал процессоридан фойдаланиш.» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлари 1-босқич. Кириш (5 дақиқа) 2-босқич. Асосий босқич (55дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) педагог Фаолият мазмуни Талабаларга амалий дастурлар ҳақида маълумот беради Биринчи мавзуни эълон қилади ва тегишли адабиётлар рўйҳати билан таништиради. 1.2 Word муҳаррирининг интерфейси. (1 - илова), Word да ҳужатларни яратиш, форматлаш ва таҳрирлаш (2 - илова). (3 - илова) 1.4.Word муҳаррирининг имкониятлари (4 - илова) 1.5. Excel электрон жадвали интерфейси (5 - илова) 1.6. Excel электрон жадвали имкониятлари( 6-илова) Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. ( 7-илова) Назорат иши якка тартибда (8-илова) Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради талаба Эшитадилар Эшитадилар керакли маълумотларни ёзиб оладилар ва схемаларни чизиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. Эшитадилар Мустақил ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар.

216 1-илова

217 3-илова Блиц технологиягиси. Word дастури гаризонтал меню сатрларининг кетма-кетлигини аниқлаш. Менюлар номи Якка хато Якка баҳо Тўғри жавоб Гуруҳ хатоси Гуруҳ баҳоси Сервис 6 Файл 1 Правка 2 Формат 5 Вставка 4 Окно 8 Вид 3 Таблица 7 Справка 9 Файлни хотирада сақлаш

218 Файлни очиш Савол жавоб 1. Ҳужжатга янги ном қандай берилади? 2. «Границы и заливки» ускуналар панели экранда қандай ҳосил қилинади ёки олиб ташланади? 3. Word да белгилараро интервални ўзгартириш 4. Расмни матн ортига жойлаштириш 5.. Word да матнни колонкаларга бўлиш 6. Ҳужжатга автофигура қўйиш 4-илова

219 Dastur nomi Mеню qatori Uskunalar paneli Qator Nomi (raqamda) Aktiv yacheyka List nomlari Ustun Formula Holatlar qatori Prokrut nomlari qatori ka

220 (6-илова). Micrasoft Excel Элоктрон жадвал ҳ ақ ида маълумот Маълумот турлари Дастур интерфейс Манзилар Функция турлари Диграмма тури, ўрнатиш усуллари Матнли Сонли Формула Сарлавҳ а сатри Менюлар қ атори Ускуналар панели Горизантал, вертикал чизғ ич Ишчи майдон Ҳ олат сатри Нисбий Абсалют Аралаш Математик Ситатистик Вақ т ва сана Мантиқ ий Молявий Ссылка ва массивлар ҳ.к 1. Вставка Диаграмма буйруқ лари ёрдамида 2. Ускуналар панелидаги пиктограмм Савол - жавоб (7-илова) Диапазондаги маълумотларни бирданига тозалаш қандай амалга ошири сos(-8; 8) оралиқдаги қийматларини ҳисоблаш ва графигини чизишни амалга ошириш Ном майдони ва формулалар сатрида нималар акс эттирилади? Exel да функция қўйиш неча босқичда амалга оширилади Диаграмма яратиш ва унинг босқичлари

221 Назорат ишлари ВЕНА диаграммаси ёрдамида Word матн муҳаррири ва Excel электрон жадвали имкониятларининг умумий қисмини кўрсатинг Word имкониятла ри Excel имкониятла ри

222 Катакларни белгилаш Ўқув топшириқ: «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. Саволлар Жавоблар 1. MS Excel дастури қандай юкланади? 2. MS Excel дастури ишчи столининг асосий объектларини санаб беринг? 3. Катак актив катак тушунчаларига таъриф беринг. 4. Сатр ва устунлар кенглиги қандай ўзгартирилади? 5. Катакларни белгилаш усулларини айтинг. 6. Сатр (устун) қандай белгиланади? 7. Бир нечта алоҳида -алоҳида олинган катак (сатр, устун) лар қандай белгиланади?

223 Рисование панелининг барча тугмалари вазифа ва имкониятларини билиш Рисование панелидан фойдаланиб расм чиза олиш Тайёр расмларни компьютер хотирасидан топа олиш ва уни MS Excel дастури саҳифасига жойлаштириш Интернет тармоғи орқали керакли мазмундаги расмни топиш ва уни MS Excel дастури саҳифасига жойлаштириш Саҳифадаги расмлар форматини ўзгартира олиш ва уни хотирада сақлаш Ўқув топшириқ: «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. 4-илова Саволлар Жавоблар 1. Катакка формула киритмоқчи бўлсак аввало қандай белгини киритиш керак? 2. Формуладан нусха қандай олинади? 3. Стандарт функцияларга мисол келтиринг. 4. Расм қайси панел ёрдамида чизилади?

224 Power Pоint дастури ҳакида умумий 6-Мавзу маълумотлар. Слайд режимида ишлаш ва проекциялаш. (Маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси Талабалар сони: Машғулот шакли Маъруза режаси Вақти: 4-соат Информацион - тематик маъруза. 1. MS Power Point дастурини ишга тушириш. 2. Слайд шаблонларини танлаш. 3. MS Power Point дастурида расм чизиш. 4. Слайдда расмларни жойлаштириш. 5. Слайдда объектларни жойлаштириш. 6. Объектда анимацияларни қўллаш. 7. Презентация намойишлари. 8. Объектларни белгилаш. 9. Белгиланган объектларни гуруҳларга бирлаштириш. 10. Презентацияни компьютер хотирасига ёзиш ва хотирадаги файлни очиш. Машғулотнинг мақсади: MS Power Point дастури ҳақида тушунча ҳосил қилиш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: MS Power Point дастури ҳақида MS Power Point дастури ҳақида маълумот бериш, дастурни ишга тушириш йўлларини ўргатиш. маълумот оладилар, дастурни ишга тушириш йўлларини биладилар. Дастур ишчи столи объектларига таъриф бериш, уларнинг вазифаларини тушунтириш MS Power Point дастурида расм чизиш, слайдда расмларни ва объектларни жойлаштириш, анимация эффектларини қўллаш усулларини ўргатиш Презентация намойишларини ташкил этишни ўргатиш. Дастур ишчи столи объектлари ва уларнинг вазифаларини тушуниб оладилар MS Power Point дастурида расм чизиш, слайдда расмларни ва объектларни жойлаштириш, анимация эффектларини қўллаш усулларини билиб оладилар ва амалда қўллайдилар Презентация намойишларини ташкил эта оладилар

225 Презентацияни компьютер хотирасига ёзиш ва хотирадаги файлни очиш йўлларини ўргатиш. Презентацияни компьютер хотирасига ёзиш ва хотирадаги файлни очиш усулларини билиб оладилар. Ўқитиш усуллари ва техника Ўқитиш воситалари Ўқитиш шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Маъруза, ҳамкорликда ўқиш, Б.Б.Б. техникаси. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар, проектор. Жамоа, тўғридан-тўғри ва жуфт-жуфт бўлиб ишлаш. Техник воситалар билан таъминланган аудитория. Оғзаки назорат, савол-жавоб, ўз-ўзини назорат қилиш, рейтинг тизими асосида баҳолаш. Иш жараёнлари вақти I-босқич. Мавзуга кириш (10 минут) Маърузанинг технологик картаси Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчи Талаба 1.1. Машғулотнинг мавзусини эълон қилади, ўқув машғулотининг мақсад ва вазифаларини тушунтиради.режа саволларини ёздиради (1- илова) Ёзадилар II-босқич. Асосий (60 минут) 2.1. Мавзунинг 1-2 саволлари бўйича слайдлар асосида маълумот беради. (2-илова) 2.2. Мавзунинг 3-5саволлари бўйича слайдлар асосида маълумот беради.талабаларни гуруҳларга бўлиб, MS Office таркибига кирувчи MS Word дастури билан ўхшашлик ва фарқларни Т-схемада ифодалашни таклиф этади. (3- Тинглайдилар ёзадилар Тинглайдилар ёзадилар. Гуруҳларга бўлиниб, Т-схемани тузадилар.

226 III-босқич. Якунловчи. (10 мин.) илова) 2.3. Гуруҳдаги ишлар тақдимотини ташкил этади. Ягона Т-схемага фикрларни бирлаштиради Блиц-сўров орқали дарсда ёритилган саволлар бўйича билимларни мустаҳкамлайди.(4-илова) 2.5. Таянч иборалар муҳокама қилинади(5-илова) 3.1.Кейинги дарсга тайёрланиб келиш лозимлиги таъкидланади. Гуруҳ сардорлари тақдимот ўтказадилар Саволларга жавоб берадилар Ҳар бир таянч тушунча ва ибораларни муҳокама қилади. Тинглайдилар 3.2. Маърузанинг ҳар бир саволига умумий якуний хулоса беради Талабаларнинг фаоллиги баҳолаш мезонлари орқали баҳоланади. Эшитади. Ўзини қизиқтирган саволлар беради. 1- илова Power Pоint дастури ҳакида умумий маълумотлар. Слайд режимида ишлаш ва проекциялаш. Режа: 1. MS Power Point дастурини ишга тушириш. 2. Слайд шаблонларини танлаш. 3. MS Power Point дастурида расм чизиш. 4. Слайдда расмларни жойлаштириш. 5. Слайдда объектларни жойлаштириш

227

228

229 3- илова Т-схема MS Word ва MS Power Point дастурларидаги ўхшашлик ва фарқлар Ўхшашлик Фарқ «Блиц-сўров» саволлари савол-жавоб вақтида тўлдирилади. 4- илова Саволлар Жавоблар 1. MS Power Point дастури қандай ишга туширилади? 2. MS Power Point дастури ишчи столининг асосий объектларини санаб беринг. 3. Слайд шаблонлари қандай танланади? 4. MS Power Point дастурида расм чизиш қайси панел орқали амалга оширилади?

230

231 Мавзу Компьютер графикаси ва унинг турлари. Corel Draw график процессори. Талабалар сони: Вақти -2 соат Дарс шакли Маъруза Маъруза режаси 1. Компьютер графикаси ва унинг турлари 2. CorelDraw дастурининг ишчи муҳити ва имкониятлари 3. CorelDraw дастури кўринишини мослаштириш, маълумотлар ва ҳужжат ойналари, ҳужжатлар билан бажариладиган амаллар. Дарс мақсади : Компьютер графикаси ва унинг турлари ҳақида маълумот бериш, Corel Draw дастурида хакида талабаларда тушунча хосил килиш. бориш тех Педагог вазифалари: Компьютер графикаси ваунинг турларини ёритиб бериш CorelDraw дастури ва унинг векторли графикадаги роли ёритилади CorelDraw дастурининг ўзига хос хусусиятлари ва унинг имкониятларидан фойдаланиш йўлларини ёритади CorelDraw дастури кўринишини мослаштириш, маълумотлар ва ҳужжат ойналари, ҳужжатлар билан бажариладиган амаллар. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқув натижалари: Компьютер графикаси ҳақида маълумот бериб, компьютер графикаси турлари орасидаги фарқ тушунтирилади CorelDraw дастури ҳақида маълумотлар ва унинг векторли графикадаги роли, дастурнинг ишчи муҳитини ёритиб беради CorelDraw дастурининг график объект яратиш йўллари ёритади CorelDraw дастури ойна кўринишини мослаштириш, маълумотлар ва ҳужжат ойналари, ҳужжатлар билан бажариладиган амаллар тушунтирилади. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Фронтал

232 Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. Проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Компьютер графикаси ва унинг турлари. Corel Draw график процессори» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлар и 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) педагог Фаолият мазмуни 1.1. Мавзуни эълон қилади ва тегишли адабиётлар рўйҳати билан таништиради.(1- илова) талаба Эшитадилар ва керакли маълумотларни ёзиб оладилар. 2-босқич. Асосий босқич (60дақиқа ) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 1.2.Фаоллаштирувчи саволлар билан талабаларга мурожат этади ва талабаларнинг билим даражасини диагностикасини амалга оширади.(2-илова) 2.1. Компьютер графикаси ва унинг турларини слайдлардан фойдаланган холда ёритиб беради (3- илова). Талабаларга саволлар билан мурожат этади Саволларни умумлаштиради Corel Draw график процессори вазифаларини, имкониятларини слайдлар ёрдамида ёритиб беради (4-илова ) 2.3. CorelDraw дастурининг график объект яратиш йўллари тавсифлайди (5-илова) 2.4 Дастур ҳужжатлар билан бажариладиган амалларни тушунтирилади( 6- илова) 2.5.Мавзу бўйича назорат ишлари юзасидан мурожаат этади (7-илова) 3.1. Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Саволларга жавоб берадилар. 2.1.Эшитадилар ва чизиб оладилар Саволларга жавоб берадилар 2.2.Талабалар ёзиб олади. 2.3.Ёзиб оладилар. 2.4.Ёзиб оладилар 2.5. Саволларга жавоб берадилар 3.1.Савол берадилар. 3.2.Ёзадилар.

233 3.3. Мустақил ишлаш учун вазифа беради (8- илова) 1-илова Адабиётлар рўйхати 1. Ю.С. Ковтанюк CorelDraw 11.Москва.Санкт-Петербург.Киев Д. Миронов «CorelDraw 10». Учебний курс. Санкт-Петербург год. 3. М. Буралаков CorelDraw 12. Москва 2004 й. 4. Бэйн. Стив Эффективная работа с CorelDraw 12. Москва 2005 й 2- илова Саволлар: 1. «Графика» тушунчаси нимани англатади? 2. Компьютер графикаси термини билан учрашганмисиз? 3. Қандай гафик муҳаррирларни биласиз? 3-илова

234 Компьютер графикаси График муҳаррирлар ахборотни график кўринишга ўтказиб берувчи махсус дастурлар бўлиб, бу муҳаррирларда тасвирларни чизиш, таҳрирлаш ёки бошқа манбалардан маълумотларни қабул килиш имкониятлари мавжуд. Компьютерда ахборотни график шаклда ишлаб чиқиш, тақдим этиш ва уларга ишлов бериш, шунингдек, график объектлар ва файлларда бўлган график бўлмаган объектлар ўртасида боғланиш ўрнатишни информатика Компьютер графикаси 3 турга бўлинади Растрли графика Растрли графикада тасвирлар нуқта(пиксел)лар кетма-кетлиги тарзида ҳосил килинади. Растли графиканинг асосий элементи нуқтадан иборат бўлади. М: Ms Paint, Adobe PhotoShop Векторли графика Векторли графикада тасвирларни яратишда нуқтага нисбатан умумийроқбўлган чизиқлардан фойдаланилади. Векторли графиканинг ихтиёрий тасвири чизиқлардан ташкил топади ва оддий чизиқлардан мураккаблари ҳосил қилинади. М: CorelDraw, Adobe Illustrator Фрактал графика Фрактал графикада бадиий композиция яратиш бу тасвирни чизиш ёки жиҳозлаш эмас, балки уни дастурлашдир, яъни бунда тасвирлар формулалар ёрдамида киритилади. Бу графикада одатда ўйин дастурлари яратилади

235 4-илова CorelDraw векторли график мухарририда тасвир ихтиёрий шаклдаги контурлардан иборат бўлади. CorelDraw Graphics Suite 12 дастурий пакети ўрнатилгач, WINDOWS OT нинг ишга тушириш менюсида унинг пиктограммаси намоён бўлади. Дастур қуйидагича ишга туширилади: 1. Пуск Все программы CorelDraw Graphics Suite 12 CorelDraw 12; 1-слайд Бу ойнадан биз ўзимизнинг мақсадимизга кўра ҳолатни танлаймиз: Новый - «ПО умолчанию» ҳолати белгиланган параметрлар бўйича бўш ҳужжат яратилади; Последный-аввалги фойдаланишда ишлатилган ҳужжатлар очилади; Открыть-мулоқот ойнаси очилиб ундан таҳрирланувчи файл танланади; Новый по шаблону-мастер ойнаси очилиб, тайёр қолиплар тавсия этилади; Corel Tutor-кичик ҳажмдаги ўргатувчи дастур юкланади;

236 Что нового- CorelDraw дастурининг янги версияси янгиликлари билан таништирилади. Асосий меню сарлавҳалар қаторидан кейин жойлашган бўлиб, унда жойлашган менюлар Windows оператцион тизимининг барча иловарида учрайдиган менюлар каби бўлиб, CorelDrawда ишлашда бир қатор қулайликлар яратади. 2-слайд

237 Ҳар қандай дастур каби CorelDraw дастури ўзининг менюларига эга бўлиб, асосийси «Файл» менюси ҳисобланади. Унинг қўриниши қуйидагича:

238 5-илова Бошқариш панели. Бошқариш панели дастурнинг ажралмас қисми бўлиб, фойдаланувчи ўзининг хоҳишига кўра ундаги панеллар сонини камайтириши ёки ошириши мумкин. Унда жойлашган тугмалар ҳужжатларни яратиш, очиш, сақлаш, импорт, экспорт, чоп этиш, алмашиш буфери билан ишлаш, нотўғри бажарилган амаллардан воз кечиш, масштабни ўзгартириш ва бошқа бир қатор имкониятларни беради.. Хоссалар панели Дастурдаги очилувчи панел яъни хоссалар панели фойдаланувчига дастур билан ишлаш мобайнида қатор

239 қулайликлар яратади. Панел буйруқлари танланган ускунага боғлиқ равишда намоён бўлади. Горизонтал ускуналар панелида қуйидаги ускуналар мавжуд: Picк-объектни фаоллаштириш учун танланади: катталаштириш, кичрайтириш, силжитиш, айлантириш, қайта ранг бериш Масштаб Эгри чизиқлар чизиш Катакли чизиқлар билан тўлдириш Тайёр фигуралар чизиш Матн киритиш Интерактив ускуналар Пипетка Атрофлама чизиқлар чизиш Таҳрирлаш амалларини бажариш учун инструментлар Форма-объектлар шаклини ўзгарьтриш учун ишлатилади Масштаб - эгри чизиқлар Эгри чизиқларни кетма-кет чизиш Эгри чизиқ сегментини бир узлуксиз ҳаракатда чизиш Эгри чизиқ сегментини бир узлуксиз ҳаракатда чизиш Бир неча сегментдан иборат эгри чизиқлар чизиш Эгри чизиқни уч нуқта (боши, ўртаси, охири) бўйича чизиш Бадий графика элементларини ўрнатиш (перо, тўлдириш, қолип, пульвизатор ва ҳ.к ) Ўлчовли чизиқлар (горизонтал, вертикал,оғма) чизиш - тўртбурчаклар чизиш Эллипслар чизиш кўпбурчаклар, спираллар чизиш тайёр фигуралар - Пипетка - объект рангини таҳрирлаш -Контурни ранг билан тўлдириш

240 6-илова Ҳужжатларни очиш ва ҳужжат ойнасини бошқариш. Ҳужжатлар «Файл» менюсидаги «Открыть» банди орқали очилиши мумкин ва очилган диалог ойнасидан биз ўзимизга керакли файлларни танлай оламиз. CorelDraw бир вақтнинг ўзида бир неча ҳужжат билан ишлаш имкониятини беради. Ҳар бир ҳужжатга алоҳида ойна ажратилади. Ҳужжат ойнаси асосий ойна чегарасидан ташқарига чиқа олмайди ва у ишчи саҳифа (саҳифа рамкаси билан чегараланган), ҳамда иш столидан иборат. Иллюстрация ишчи саҳифанинг чегарасида жойлашиши шарт ва унинг бу чегарадан ташқи соҳада жойлашган қисми чоп этилмайди. Иш столи иллюстрациянинг маълум қисмларини вақтинча сақлаш ва ҳужжатнинг саҳифаларига бу қисмларни ўтказиш учун вақтинча жойлаштириш учун хизмат қилади. Иш столининг хажми жудда катта бўлиб, ундан бемалол фойдаланишимиз мумкин. Тасвир масштаби. Тасвирни таҳрирлаш жараёнида унинг масштабини ҳужжат ойнасида кўп маротаба ўзгартириш зарурати туғилади. CorelDraw масштабни 1 дан % гача ўзгартириш имкониятига эга ва унда масштабни ўзгартиришнинг турли усуллари мавжуд: Ҳужжат ни очилади ва инстурментлар панелидан масштаблаштириш инструменти танланиб, катталаштириш даражаси ҳар хил фоизлар танланиб, иллюстрация таҳрир учун тайёрланади.

241 Масштабнинг катта қийматида тасвир тўлалигича экранга сиғмайди, фақат унинг бир қисми кўринади. Унинг керакли қисми горизонтал ёки вертикал юритгич ёрдамида топилади. Масштабдан фойдаланишда шуни қайд қилиш лозим-ки Zoom (масштаб) инструменти ёрдамида ҳужжат ўлчамларини ўзгартириш унинг асл нусхасидаги ўлчамларини ўзгартирмайди. CorelDraw дастурида файллар билан ишлаш. Талабалар CorelDraw муҳарририда ишлаш чоғида ёки ишни якунлашдан олдин файлларни сақлаб қўйиши зарур бўлади. Дастурда файлларни сақлаш тартиби барча дастурлардагидек бўлиб, Файл Сахратить, Сохранить как буйруқлари орқали амалга оширилади. Бу ерда ҳужжатнинг номи, жойи, ҳужжат типи ва калит сўз киритиш мумкин. Киритилган калит сўз ҳужжатни «Поиск» тизимида қидиришда қўлланилади. Дастурда ҳужжатни ҳар 20 дақиқада автоматик тарзда сақлаш имконияти мавжуд бўлиб, у ҳужжат номи билан махсус қўшимча орқали сақлаб боради. Бу ҳолат ҳужжат яратилиши даврида қилинган ҳаракатларни кутилмаган ҳолатлардан асраш учун мўлжалланган.

242 Автоматик тарзда сақлаш имкониятларини менюлар қаторининг Средства опции бандидан керакли қиймат киритилиб ўзгартириш мумкин. Дастурда ҳужжатни ёпиш Windows тизимида ишловчи дастур ҳужжатларини ёпиш каби амалга оширилади. Саволлар: 7-илова 1. Компьютер графикаси деб нимага айтилади? 2. Компьютер графикаси турларини айтинг ва изоҳлаб беринг 3. Corel Draw график процессори ишчи ойнасини қандай тузилган? 4. Corel Draw график процессорида кўпбурчаклар қандай чизилади. 5. Corel Draw график процессорида чизилган обьект хоссалар қандай ўзгартирилади? 6. Дастурда файлларни сақлаш тартиби қай йўсинда амалга оширилади?

243 8- илова Мустақ ил иш Corel Draw график процессорида ихтиёрий обьект чизиб, ускунасидан фойдаланиб шаклини ўзгартиринг. Берилган обьект Объектни таҳрирлаш (қайта ишлаш) натижа Мавзу Маълумотлар омборини бошқариш тизимлари (МОБТ): асосий тушунчалар ва функционал имкониятлари. Access МОБТда ишлаш технологияси асослари 1..Маъруза дарсини олиб бориш технологияси Талабалар сони: Вақти -2 соат Дарс шакли Кириш маърузаси Маъруза режаси 1. Маълумотлар омбори. Маълумотлар омборини бошқариш тизимлари (МОБТ). 2. Access МОБТда ишлаш технологияси асослари 3. Access МОБТ нинг асосий объектлари, майдон турлари.

244 4. Access МОБТ имкониятларидан фойдаланиш. Дарс мақсади : Ўқувчиларга ACCESS муҳити ҳақида маълумотлар бериш ва унда ишлаш кўникмаларини шакллантириш. Педагог вазифалари: Маълумотлар омбори. Маълумотлар омборини бошқариш тизимлари Access МОБТ дастури билант таништириш, имкониятларини ёритиш. Access МОБТ асосий объектлари билан таништириш, майдон турларини тушунтириш. Access МОБТ да маълумотлар билан ишлаш, маълумотни излаш, фильтрлаш каби имкониятларини тушунтириш. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Ўқув натижалари: Хаётий мисолларда маълумотлар омбори тушунчасини киритади.. Маълумотлар омборини бошқариш тизимлари ҳақида маълумот беради. Access МОБТ дастури бошқа office пакети дастурлари билан таққослаган ҳолда таништиради, асосий вазифаларини ёритади. Access МОБТ асосий объектлари билан, уларни яратиш усуллари билан таништиради, майдон турларини тушунтириб, уларни фарқларини ажратиб кўрсатади. Access МОБТ да маълумотлар билан ишлаш, маълумотни излаш, фильтрлаш каби имкониятларидан фойдаланиш усулларини тушунтиради.. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Ўқитишнинг техника воситалари, слайдлар, тарқатма материаллар, ўқув ва методик қўлланмалар. Фронтал Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. Проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Маълумотлар омборини бошқариш тизимлари (МОБТ): асосий тушунчалар ва функционал имкониятлари. Access МОБТда ишлаш

245 технологияси асослари» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлар и 1-босқич. Кириш (5 дақиқа) педагог Маълумотлар омбори ҳақида умумий маълумот беради. Фаолият мазмуни талаба Эшитадил ар 2-босқич. Асосий босқич (55дақиқа ) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 1.1.Мавзуни эълон қилади ва тегишли адабиётлар рўйҳати билан таништиради. 1.2 Маълумотлар омбори, унинг турлари тушунтиради.(1 - илова), (2 - илова) Access МОБТ дастури ҳақиада маълумот беради. (3 - илова) 1.4. Access МОБТ нинг асосий объектлари ҳақида маълумот беради (4 - илова) 1.5. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. (5 - илова) 1.6. Асосий объектларни яратиш усуллари тушунтиради. ( 6-илова) Access МОБТ да майдон турлари санаб ўтилади, уларнинг фарқлари тушунтиради (7 - илова) 2.2. Access МОБТ да маълумотларни излаш, фильтрлаш каби имкониятлари кўрсатиб беради.(8 - илова) Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради Эшитадил ар керакли маълумотларни ёзиб оладилар. Саволларг а жавоб берадилар. Эшитадил ар керакли маълумотларни ёзиб оладилар Эшитадил ар Мустақил ишлаш учун вазифалар ни ёзиб оладилар

246 Маълумотлар бу ўзаро боғланган ва тартибланган маълумотлар мажмуаси бўлиб, у кўрилаётган объектнинг хусусиятларини, ҳолатини ва объектлар орасиадаги муносабатни маълум соҳада таснифлайди. Маълумотлар омборини шартли ҳолда икки қисмдан 1 - илова Маълумотлар омбори Поле Запись Таблица Майдон Ёзув Жадвал МО турлари 2 илова

247 Дарахтсимон (Иерархик) Маълумотлар омбори Реляцион Тармоқли 3 илова MS Access бу функционал тўлтқ реляцион МОБТ бўлиб, унда замонавий типдаги МОБТ лардаги барча воситалар ва имкониятлар яратилгандир. Реляцион омбор битта жойда сақланганлиги учун маълумотларни излаш, таҳлил қилиш ва ҳимоялаш жараёнларини осонлаштиради.

248 MS Access интерфейси: Microsoft Office пакетига мансуб Word ва Excel ойналари билан таққослаган ҳ олда тушунтирилиши тавсия этилади

249 4 илова «Таблица» (жадвал) МОниг асосий объеклар бўлиб буларда керакли маълумотлар сақланади. МО негизи. «Форма» (шакл) бу объект ёрдамида базага янги маълумотлар киритилади ёки эскилар кўриб чиқилади «Запрос» (сўровлар) бу махсус тузилма бўлиб МОда маълумотларни қайта ишлаш учун мўлжалланган. «Запросў» рдамида маълумотлар сараланади, филтирланади, ўзгартирилади, қўшилади танланади, яни қайта ишланади «Отчет» (хисоботлар) булар рдамида маълумотлар фойдаланувчига қулай кўринишда босмага чиқарилади «Макрос» - агар МО билан ишлашда баъзи бир бўйруқлар (амалар) кўп марта такрорланса, бу бўйруқларни битта макросга группалаб ва клавиатурадаги тугмачалар орқали бажарилишни таъминлаш мумкин «Модул» (модул) Visual Basic тилида ёзилган дастур процедуралари ( бирон бир амаларни бажарувчи программа қисми) «Макрослар» - бир қатор буйруқлар мажмуи асосида ҳосил бўлган макробуйруқлар бўлиб, фойдаланувчи томонидан жадвал тузишда жуда қийин ҳал бўладиган жараёнларни ечади.

250 Саволлар: 1. Маълумотлар омбори деб нимага айтилади? 2. Маълумотлар омборига мисоллар келтиринг. 3. Маълумотлар омборининг қакдай турларини биласиз? 4. Маълумотлар омборини бошқариш тизими деганда нимани тушунасиз? 5. MS Access дастури ҳақида нимани биласиз? 5 илова 6 илова Объектларни яратишда бирқатор усуллар тавсия этилади, бу усуллар объект турларига кўра қисман ўзгариши мумкин. Аммо уларни яратишдаги асосий усуллар сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин:

251 Конструктор усули Бевосита киритиш усули Объектларни яратиш усуллари Объект устаси орқали Объектларни ўзаро боғлаш орқали

252 7 - илова Майдон турлари матнли майдон сана майдони сонли майдон пул майдони Майдон турлари OLE майдони МЕМО майдони 8 илова Маълумотларни фильтрлаш, ишлаз ва тартиблаш имкониятлари Access МОБТ нинг асосий имкониятлари Фильтрлаш имкони Излаш имкони Тартиблаш имкони 9-илова

253 Мустақил иш 1. Дарахтсимон МОга мисол келтиринг. 2. Тармоқли МО га мисол келтиринг. 3. Реляцион МО га мисол келтиринг. 4. Access МОБТ нинг асосий объектларини санаб беринг. 5. Access МОБТда майдон турлари. 6. Access МОБТ да маълумотларни излаш, фильтрлаш, тартиблаш. 2. Балиқ скилети ни тўлдиринг. Access МОБТ майдон турлари 3. Access МОБТ атамага мос кластер яратинг.

254 Мавзу Паскал дастурлаш тили структураси, алифбоси, асосий тушунчалари. Паскал дастурлаш тилида асосий алгоритмик конструкциялар ва уларни дастурлаш тилида амалга ошириш. 1..Маъруза дарсини олиб бориш технологияси Талабалар сони: Дарс шакли Маъруза режаси Вақти -2 соат Кириш маърузаси 7. Паскал дастурлаш тили структураси, алифбоси, асосий тушунчалари. 8. Паскал дастурлаш тилида асосий алгоритмик конструкциялар ва уларни дастурлаш тилида амалга ошириш. Чизиқли алгоритм; Тармоқланувчи алгоритм; Такрорланувчи алгоритм Дарс мақсади : Паскал дастурлаш тили ҳақида умумий маълумотлар: алифбоси, миқдорлар, алгоритмик контрукторлар бўйича талабаларда тушунча хосил килиш, дастур тузиш ва ундан натижалар олиш орқали масалаларни ечишга ўргатиш. Педагог вазифалари: Паскал дастурлаш тили ҳақида умумий маълумотлар бериш. Паскал дастурлаш тили алифбосини киритади. Катталиклар, ўзгарувчи ва ўзгармаслар тушунчасини киритиш. Паскалда ўзгарувчи типлари, уларнинг номланишини тушунтириш. Паскал дастурлаш тилида асосий алгоритмик конструкциялар ҳақида маълумотлар бериш. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқув натижалари: Дастурлаш тиллари ҳақида маълумот беради ва Паскал тили, тарихи ҳақида изоҳ беради. Паскал дастурлаш тили алифбосига нималарни киритиш мумкин, ним аларни киритиш мумкин эмаслигини аниқ кўрсатиб, санаб беради. Миқдортушунчасини киритиб, уларнинг турларга ажратади. Хар бир турдаги миқдорнинг қабул қилувчи қийматларини турларга ажратиб, уларни ўзаро фарқлаб кўрсатади. Паскалда улардан фойдаланиш қоидаларини тушунтиради. Паскалда ўзгарувчиланрни номланиши, уларнинг типлари, қийматларни қабул қилиш доиралари схематик тушунтирилади. Алгоритм тушунчаси, унинг чизиқли, тармоқланувчи, тармоқланувчи турларига мос конструкциялар тушунтирилади, уларга мос дастурларлар тузиш учун Паскал дастурлаш тилининг операторлари билан таништиради. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Фронтал

255 Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. Проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Паскал дастурлаш тили структураси, алифбоси, асосий тушунчалари. Паскал дастурлаш тилида асосий алгоритмик конструкциялар ва уларни дастурлаш тилида амалга ошириш. Паскалда белгили ўзгарувчилар билан ишлаш» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлари 1-босқич. Кириш (5 дақиқа) 2-босқич. Асосий босқич (55дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) педагог Фаолият мазмуни Талабаларга Дастурлаш тиллари, Паскал дастурлаш тили ҳақида маълумот беради Биринчи мавзуни эълон қилади ва тегишли адабиётлар рўйҳати билан таништиради. 1.2 Паскал дастурлаш тили алифбосини киритади. (1 - илова), (2 - илова) Катталиклар, ўзгарувчи ва ўзгармаслар тушунчасини киритади. (3 - илова) 1.4. Паскалда ўзгарувчи типлари, уларнинг номланишини тушунтиради. (4 - илова) 1.5. Паскал дастурлаш тилининнг умумий структураси ва ундаги хизматчи сўзлар билан.(5 - илова) 1.6. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. ( 6-илова). 2.1.Алгоритм тушунчасини киритади. Масалани ЭҲМда ечиш босқичлари. (7 - илова) 2.2. Чизиқли, тармоқланувчи ва такрорланувчи алгоритмларни тушунтиради, операторлар билан таништиради ва мисоллар кўрсатади. (8 - илова) Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради талаба Эшитадилар Эшитадилар керакли маълумотларни ёзиб оладилар ва схемаларни чизиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. Эшитадилар Мустақил ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар Дастур бирор масалани ечишда электрон ҳисоблаш машиналари бажариши лозим бўлган амалларнинг изчил тартибидан иборат. ЭҲМ учун дастур тузиш жараёни дастурлаш дейилади. Дастурлаш ечилиши керак бўлган масала алгоритмини ЭҲМ тилига, яъни «машина тили»га ўтказишдир. ЭҲМ учун дастур тузиш масалани ечиш усулини машина буйруқларининг шундай мажмуи (дастури)га, келтириш демакки, бу буйруқлар хотирага жойлашиб, тартиб билан амалга ошади ва тегишли ҳисоблашларни бажаради.

256 . ДАСТУР бирор масалани ечишда электрон ҳисоблаш машиналари бажариши лозим бўлган амалларнинг изчил тартибидан иборат. ЭҲМ учун дастур тузиш жараёни дастурлаш дейилади Дастурлаш тиллари ҳакида Тезкор электрон хисоблаш машиналарининг пайдо бўлиши дастурлаш тили деб аталувчи турли-туман белгилар системаларининг пайдо бўлишига олиб келди. Шундай қилиб, ҳисоблаш машиналарида бажарилиши керак бўлган жараёнларни тавсифлаш учун қўлланиладиган белгилар (символлар) системасини дастурлаш тили деб юритамиз. Ҳозирги кунда жуда кўп алгоритмик тиллар мавжуд, яна янгилари яратилмоқда. Бу тиллар ичида Паскаль тили универсал тиллардан бири бўлиб, бошқа тилларга қараганда имкониятлари кенгроқ тилдир. Сўнги йилларда Паскаль тили жуда такомиллашиб, тобора оммалашиб бормоқда. Бу дастурлаш воситалари замонавий компьютер технологиясининг ҳамма талабларини ўз ичига олган ва унда дастур тузувчи учун ҳамма қулайликлар яратилган. Биз қуйида кенг тарқалган, юқори имкониятли Паскал дастурлаш тили билан танишишни, ҳамда дастурлашнинг асосларини ўрганиб чиқамиз. Тарихий маълумот Pascal тили Швецариялик олим Н. Вирт томонидан яратилиб, кейинчалик Borland корпорацияси томонидан ривжлантирилди. Бу тил ривжлантирилиб Turbo Pascal, Borland Pascal ва кейинчалик эса Object Pascal номини олди. Ҳозирги кунда Object Pascal тили асоси бўлган Windows муҳитида ишловчи Delphi дастурий воситасида мураккаб профессионал дастурлар ишлаб чиқилмоқда.

257 1-илова Дастурлаш тиллари BASIC ALGOL PASCAL FORTRAN ДАСТУРЛАШ ТИЛЛАРИ DELPHI VISUAL BASIC C Pascal тили ҳам бошқа дастурлаш тиллари каби ўз алфавитига ва белгиларига эга. У 26 бош лотин ҳарфларини, 0 дан 9 гача бўлган араб рақамларини ва қуйидаги белгиларни ишлатади: бўшлиқ белгиси; 4 та арифметик амаллар +, -, *, / ; мантиқий амалларни бажариш учун <, >, <=, >=, <>, = белгиларини ишлатади. Булардан ташқари вергул, нуқта, икки нуқта, кичик қавс, катта ва ўрта қавслар.

258 2- илова Паскал дастурлаш тилининг алифбоси Катталик қийматнинг типини, миқдорини ифодаловчи кўрсатгичдир. У ЭҲМ да сақланишга ва ишлатишга қараб иккига бўлинади: ўзгармаслар ва ўзгарувчилар. Ўзгармас катталиклар дастурнинг бажарилиш жараёнида қийматлари сақланувчи катталиклар бўлиб, улар ўз навбатида сонли, сатрий ва мантиқий типларга бўлинади. Сонли катталиклар бутун, хақиқий ва экспоненциал кўринишда берилишлари мумкин. 3-илова.

259 Катталик қийматнинг типини, миқдорини ифодаловчи кўрсатгичдир. У дастурда қўлланилишига кўра иккига бўлинади Ўзгармас катталиклар дастурнинг бажарилиш жараёнида қийматлари сақланувчи катталиклар Ўзгарувилар - дастур бажарилиши жараёнида қийматлари ўзгарадиган катталиклар Паскалда қиймат типлари, номлари 4-илова Сонли Ўзгарувчи қ абул қ илиши мумкин бўлган қ иймат типлари Сатрий Бутун сон Ҳақиқий сон Сатр Белги Integer Real Мантиқ ий String Char False Boolean True Стандарт функциялар

260 Баъзи математик стандарт функцияларнинг Паскал тилида ифодаланиши қуйида келтирилган: Cтандарт функция x arctg x cos x sin x e x ln x х [ x ] x 2 Pascal да ёзилиши abs(x) arctan(x) cos(x) sin(x) exp(x) ln(x) sqrt(x) int(x) sqr (x) Изоҳ Аргументнинг фасалют қиймати х нинг арктангенси (рад) х нинг косинуси х нинг синуси экспоненциал функция натурал логарифм (х>0) квадрат илдиз (х х 0) х нинг бутунқисми х нинг квадрати Паскал тилида идентификатор тушунчаси мажуд бўлиб, дастурда объектларни номлашда ишлатилади. Ўзгармасларни, ўзгарувчиларни, белги(метка), процедура ва функцияларни белгилашда ишлатилган ном идентификаторлар дейилади. Идентификаторлар лотин алфавити ҳарфларидан бошланиб қолган ҳарфлари белги ёки рақам кетма-кетлигидан ташкил топган бўлиши мумкин. Масалан: xx, xx1, alfa&. Компьютер фойдаланувчи томонидан қўйилган масалани аниқ ва тушунарли кўрсатмалар берилгандагина бажара олади. Бу кўрсатмалар маълум бир маънони англатувчи сўзлардан иборат бўлиб, компьютерга қандай операцияни бажариш лозимлигини билдиради ва бу кўрсатмаларга операторлар дейилади. Операторлар дастур ишлаганда кетма-кет равишда бажарилади. Паскал тилида бир сатрга бир неча операторларни ёзиш мумкин. Паскал тилида дастур матни бош ва асосий бўлимдан ташкил топади. Бош бўлим дастур номи ва ўзгарувчилар, ўзгармаслар, массивлар, белгилар(меткалар), процедуралар ва функцияларни тавсифлашдан иборат бўлади. Асосий бўлим дастур танаси дейилиб, унда дастурда бажариладиган ҳамма операторлар кетма-кетлиги берилади ва у Begin (бошламоқ) сўзи билан бошланиб End (тугаш) сўзи билан тугайди. Умумий ҳолда дастур структураси қуйидаги кўринишга эга: Паскал дастурининг умумий структураси Program <дастур номи>; Uses <Фойдаланадиган библиотекалар (модуллар) рўйхати>; Label <Ишлатиладиган белгилар(меткалар) рўйхати>; Const <Ишлатиладиган ўзгармасларни аниқлаш>; Type <Янги турларни аниқлаш>; Var <Ўзгарувчиларни эълон килиш>; <Процедура ва функцияларни аниқлаш> 5 илова Begin End. <Бажариладиган операторлар кетма кетлиги>

261 Program <дастур номи>; Паскал дастурининг содда структураси Тасниф қисми; (бу қисмда доимийларни, нишонларни, ўзгарувчиларни, қисм дастурларни эълон қилиш); begin бажарилувчи операторлар кетма-кетлиги; end. Фаоллаштирувчи саволлар: 6 илова 1. Паскал дастурлаш тилининг алифбосига нималар киради? 2. Катталик деб нимага айтилади? 3. Қ андай қ иймат типларини биласиз? 4. Сонли типни айтиб беринг. Исталган ҳаётий ёки математик, физик ва ҳоказо масала шартларини ифода қилиш дастлабки маълумотлар ва фикрларни тасвирлашдан бошланади ва улар қатъий таърифланган математик ёки физик ва ҳоказо тушунчалар тилида баён қилинади. Сўнгра ечишнинг мақсади, яъни масалани ечиш натижасида айни нимани ёки нималарни аниқлаш зарурлиги кўрсатилади. Масала шартининг аниқ ифодаси масаланинг математик (физик ва ҳоказо) қўйилиши деб ҳам аталади ва исталган масалани ечиш энг аввал унинг қўйилишидан бошланади. Масалани қўйилишида бошланғич маълумотлар ёки аргументлар ҳамда қийматлари аниқланиши керак бўлган катталиклар, яъни натижалар ажратилади. Масалани қўйиш уни ЭҲМда ечишнинг б и р и н ч и б о с қ и ч и бўлади. Масалани қўйиш учун аввал текширилаётган объектни математик атамаларда тавсифлаш, яъни иложи бўлса унинг математик моделини қуриш лозим, қурилган ифода ҳақиқий объектни текширишни математик масалани

262 ечишга келтириш миконини беради. Бу босқич масалани ЭҲМда ечишнинг и к к и н ч и б о с қ и ч и бўлади. Навбатдаги босқичда, яъни у ч и н ч и б о с қ и ч д а, масалани ЭҲМ дан фойдаланиб ечиш учун унинг алгоритми тузилади. Алгоритмни турли туман кўринишда ёзиш мумкин. Информатика курсининг асосий вазифаларидан бири ҳам алгоритм тузиш усулларини ўрганишдан иборатдир. Алгоритмнинг ЭҲМ да бажарилиши учун бу алгоритм бирор дастурлаш тилида ёзилган бўлиши лозим. Масалани ечишнинг бу босқичи т ў р т и н ч и б о с қ и ч бўлиб, унда бирон бир усулда ёзилган алгоритм маълум бир дастурлаш тилига кўчирилади. Масалан, агар алгоритм блок схема кўринишда тасвирланган бўлса, уни Паскал дастурлаш тилига кўчириш учун ҳар бир блокни тилнинг мос буйруқлар билан алмаштириш етарли. Б е ш и н ч и б о с қ и ч дастур кўринишда ёзилган алгоритмни ЭҲМ ёрдамида бажариш. Бу босқичда натижа олиниб, олинган натижаларни таҳлил қилиш билан тугалланади. Шундай қилиб, масалаларни ЭҲМ да ечиш босқичлари билан танишиб чиқдик. Шуни таъкидлаш керакки, ҳар доим ҳам босқичлар бир биридан яққол ажралган ҳолда бўлмасдан, бир-бирига қўшилиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Масалани ЭҲМда ечиш босқичлари 7 илова Масаланинг қўйилиши Математик моделини тузиш Натижа олиш ва таҳлил қилиш Алгоритми-ни тузиш Дастурини тузиш

263 Алгоритм сўзи ва тушунчаси IX асрда яшаб ижод этган буюк бобоколонимиз Мухаммад ал Хоразмий номи билан узвий боғлиқ. Алгоритм сўзи ал Хоразмийнинг арифметикага багишланган асарининг дастлабки бетидаги «Dixit Algoritmi» ( «Дедики Алхоразмий» нинг лотинча ифодаси ) деган жумлалардан келиб чиққан деса бўлади. Алгоритм - бирор мақсадга эришишга ёки қўйилган масалани ечишга қаратилган кўрсатмаларнинг аниқтушунарли, Блок схема алгоритмнинг геометрик усулда (шакллар ёрдамида) тасвирланиши. Блок схема 7 А -илова Геометрик фигура вазифаси Алгоритмнинг боши ёки оҳирини тасвирлайди Маълумотларни қайта ишлаш, қийматларни ўзлаштириш тасвирлайди Қийматларни киритиш ёки натижани чоп этишни тасвирлайди Шарт текшинириш, ва икки ҳолатдан бирини танлашни тасвирлайди 8 илова

264 Алгоритмнинг қ уйидаги уч тари мавжуд: Ҳеч қандай шарт текширилмайдиган ва тартиб билан фақат кетма кет бажариладиган алгоритмлар ч и з и қ л и а л г о р и т м л а р деб юритилади. Шартга мувофиқбажариладиган кқрсатмалар билан тузиладиган алгоритмлар т а р м о қ л а н у в ч и а л г о р и т м л а р дейилади Масалани ечиш жараёнида бир µил амалларни такрорланишини талаб қилувчи алгоритмлар т а к р о р л а н у в ч и а л г о р и т м л а р дейилади. Чизиқли Тармоқланувчи Такрорланувчи 9 - илова

265 Дастурда харбир амалдан сўнг албатта ; (нуқтали вергул) қўйилади, дастур оҳирида эса. (нуқта) қўйилади. Паскал дастурлаш тилида асосий алгоритмик конструкцияларга мисоллар келтирамиз Фаоллаштирувчи саволлар: 11. Алгоритм деб нимага айтилади? 12. Алгоритмнинг қ андай турлари мавжуд? 13. Блок схема элементларини санаб беринг? 14. Аргументларни киритиш операторини тушунтириб беринг Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим

266 Назорат ишлари 1. Масалани ЭҲМда ечиш босқичларини кетма-кетлигини ўрнатиг. 8-илова 1. Математик моделини тузиш 2. Дастур тузиш 3. Масаланинг қўйилиши 4. Алгоритмини тузиш 5. Компьютерга киритиш ва натижа олиш 2. Ҳар бир босқичига изох беринг. Босқич номи Изох 1 Масаланинг қўйилиши 2 Математик моделини тузиш 3 Алгоритмини тузиш 4 Дастур тузиш 5 Компьютерга киритиш ва натижа олиш 9-илова Мустақил иш 7. Паскалда стандарт функциялар га кластер тузинг. 8. Паскал дастурлаш тилининг операторларидан фойдаланишга доир масалалар топиш ва дастурини тузиш. Алгоритм тури топшириқ 1. Чизиқли алгоритмга доир 2 та масала 2. Тармоқланувчи алгоритмга доир 2 та масала 3. Такрорланувчи алгоритмга доир 2 та масала 3. Учта турдаги алгоритмларга мос «ВЕНН» диаграммасини яратиш

267 KOMPYUTERNING GRAFIK 26-mavzu 2-soat IMKONIYATLARI Ma ruza mashg ulotini olib borish uchun texnologik xarita Talabalar soni: Dars shakli laboratoriya mashg`ulot rejasi Vaqti -2 soat laboratoriya mashg`uloti 8. Kompyuter grafikasi 9. Vektorli grafika 10. Rastr 11. Rastrli grafika 12. Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish Dars maqsadi: Prosessor, operativ va doimiy xotira qurilmalarini testdan o tkazish ko nikma va malalakalarini hosil qilish Pedagog vazifalari: 1. Shaxsiy kompyuterning tashkiliy qismlari haqida umumiy tushuncha berish. 2. Vektorli grafika Rastr haqida umumiy tushuncha berish. 3 Rastrli grafika Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish haqida umumiy tushuncha berish. O qitishning usul, texnikasi: Ta`limni tashkil etish shakli: didaktik vositalari: O qitish shart sharoitlari: Monitoring va baholash: O quv natijalari: 1 Shaxsiy kompyuterning tashkiliy qismlari haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. 2. Vektorli grafika, Rastr haqida umumiy tushunchaga ega bo lish 3 Rastrli grafika Fraktal badiy kompozitsiyani yaratishni o rganish «Aqliy hujum» usuli, fikr almashish, Klaster ni to ldirish, muhokama qilish ommaviy va ijodiy guruhlarda ishlash Ma`ruza matni, tarqatma topshiriqlar, kompyuterlar Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya. O zini-o zi nazorat qilish, refleksiya

268 Faoliyat bosqichlari 1-bosqich. O quv mashg`ulotiga kirish va da`vat bosqichi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va rejasi va o quv faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi. (1-ilova) 1.2. Aqliy hujum usulida mavzu bo yicha ma`lum bo lgan tushunchalarni sanab berishni so raydi. (2- ilova) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Tushunchalarni sanab beradilar 2 -bosqich. Asosiy bo lim (55 min) 2.1Mavzu rejasi asosida fikrlarni umumlashtiradi va ma ruza topshirig ini tavsiya etadi. (3-ilova) 2.2. ma ruza топшириклари юзасидан талабаларга йўлланмалар берилади. ma ruza топширикларини бажариш жараёнида талабалар томонидан берирга жавоб берилади. Топширикни bajarilaganlik darajasiga ko ra har bir талабаларнинг ma ruza топширикларини бажарганликларига караб бахоланади. (4-ilova) Tinglaydilar, Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar, topshiriqlarni bajaradilar 3-bosqich. Yakunlovchi (15 min) 3.1. Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi «B/B/B» жадвал буйича талабалар билимларини мустахкамланади.(5-ilova) «Klaster» sxemasini tuzishadi. to ldirishadi va o z tasavvurini boshqalar bilan solishtiradi. 1-ilova KOMPYUTERNING GRAFIK IMKONIYATLARI Axborotning asosiy qismini inson ko rish a zolari orqali oladi. Ko rgazmali axborotning o zlashtirilishi oson bo ladi. Inson tabiatining ana shu xususiyati grafik operatsion tizimlarda ishlatiladi. Ularda axborot

269 grafik ob ektlar: znachoklar (belgilar), oynalar va rasmlar ko rinishida tasvirlanadi. Operatsion tizimning barcha grafik ob ektlari, shuningdek boshqa barcha tasvirlar qandaydir yo l bilan kompyuterda hosil qilinishi yoki unga kiritilishi kerak. Grafik tasvirlarni kompyuterga kiritish uchun mahsus tashqi (atrof) qurilmalari ishlatiladi. Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, taqdim etish, ularga ishlov berish, shuningdek grafik ob ektlar va fayllarda bo lgan nografik ob ektlar o rtasida bog lanish o rnatishni informatikada kompyuter grafikasi deb atash qabul qilingan. Kompyuter grafikasi uch turga bo linadi: rastrli grafika, vektorli grafika va fraktal grafika. Ular o rtasidagi asosiy farq nurni displey ekrandan o tish usulidan iborat. Eslab qoluvchi elektron-nurli trubka (ENT)larga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan traektoriya bo ylab bir marta chopib o tadi, uning izi esa ekranda keyingi bo yruq berilgungacha saqlanib qoladi. Demak vektorli grafikaning asosiy elementichiziqdir. Vektorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi novbatda tasvirlarni yaratishga mo ljallangan. Bunday vositalar reklama agentliklarida, dizaynerlik byurolarida va nashriyotlarda qo llaniladi. Rastrli qurilmalarda esa tasvir ularni tashkil etuvchi nuqtalar majmuasidan vujudga keladi. Bu nuqtalar piksellar (pixels) deb ataladi. Rastr bu ekranning butun maydonini qoplovchi piksellar matritsasidir. Demak rastli grafikaning asosiy elementi nuqtadan iborat. Rastrli grafika vositalari bilan tayyorlangan tasvirlar kompyuter dasturlarli yordamida kamdan-kam holdagina yaratiladi. Ko pincha ushbu maqsadda rassom tayyorlagan tasvirlar yoki rasmlar skanerlanadi. Rastrli tasvirlar bilan ishlashga mo ljallangan ko pgina grafik muharrirlar asosan tasvirlarga ishlov berishga mo ljallangan. Internet tizimida ko proq rastrli tasvirlar qo llannilmoqda. Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish - bu tasvirni chizish yoki jihozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya ni bunda tasvirlar formulalar yordamida quriladi. Fraktal grafika odatda o yin dasturlarida qo llaniladi. Har qanday hajmdagi axborotlar inson tomonidan uning ko rish kanallari orqali qabul qilinganda yaxshi o zlashtiriladi, masalan, bolalikdagi rasmli kitoblaringiz sizga ko proq yoqqan. Kata hajmdagi axborotlarni ba zan boshqa shaklda qabul qilish qiyinroq. Masalan biror kompaniyaning kunlar bo yicha bir yillik aktsiyalarining kursi ko rsatilgan jadvalni grafik asosda tuzilgan bo lsin. Bunda kursning bir yoqlama o zgarish grafigi darhol ko rinadi, lekin ularni jadvaldan anglash uchun vaqt va malaka talab qilinadi. Shuning uchun grafik ma lumotlarning ulushi har qanday turdagi kasb bilan bog liq faoliyatda qat iy o smoqda.

270 Фаоллаштирувчи саволлар: 2-ilova 1. Kompyuter grafikasi haqida gapiring 2. Vektorli grafika haqida gapiring 3. Rastr nima? 4. Rastrli grafika nima? 5.Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish haqida gapiring 1-topshiriq.Bajaring va kuzating. Topshiriq 3-ilova 2-topshiriq. Bajaring va kuzating 3 topshiriq. Bajaring va kuzating Guruh talabalari mustaqil ravishda mashg`ulotni davom ettiradi. Bu yerda muammo qo yilib, talabalar fikrlari o rganiladi 4-ilova 5-ilova Kompyuterlarni testdan o tkazish мавзуси буйича BBB жадвал асосида олган билимлар мустахкамланади. БББ жадвали

271 Биламан Билмоқчиман Билиб олдим Asosiy tushunchalar. 1. Kompyuter grafikasi 2. Vektorli grafika 3. Rastr 4. Rastrli grafika 5.Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish. Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Amaliy dasturlar paketi va ularning kasbiy sohalarda qo llanilishi (2 soat) 1.Dasturiy taminot haqida qisqacha ma lumot. 2.Utilitlar haqida tushuncha. 3. Xizmat ko rsatuvchi dastur turlari. Utilitlar, fayl menegeri, arxivlash.

272 O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Utilitlar haqida tushuncha berish. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlar beriladi. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterdagi ishlarni bajarishda qulaylashtirish uchun dasturiy taminotning bir ko rinishi bo lgan fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar mavzusida bilim berish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ma lumotlari ustida amallar bajarishda fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar haqida bilimga ega bo ladilar. Fayllarga xizmat ko rsatuvchi dasturlarning turlari va ulardan foydalanish haqida bilimlarga ega bo ladi. Vizual ma ruza, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi

273 (10 daqiqa) ko zdan kechirish. II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 2.1. Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Talabalarni Kichik guruhlarga bo lgan holda fayllarga xizmat qiluvchi dasturlar bo yicha kichik ko rgazmali material tayyorlash topshirig i beriladi Darsda olingan bilimlarni mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1-topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kuzatadi, tinglaydi, baxsmunozara yuritadi, kichik guruhlarda hamkorlik qilib ko rgazmali material tayyorlashadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich

274 O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. Asosiy dasturiy ta'minotni qo shimcha ravishda urnatiladigan xizmat kursatuvchi dasturlar tuplami tuldirib turadi. Bunday dasturlarni kupincha utilitlar dеb atashadi. Utilitlar bu, ma'lumotlarni qayta ishlashda qo shimcha opеratsiyalarni bajarishga yoki kompyutеrga xizmat kursatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni tеstlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) muljallangan dasturlardir. II-Bosqich SDT Asosiy DT Hizmat ko rsatuvchi DT Fayl menejerlari

275 Arxivlash dasturlari Xizmat ko rsatuvchi dasturlar Antivirus dasturlari. Tarmoq dasturlari Fayllarni qidirish Shaxsiy kompyuterning xar bir zamonaviy foydalanuvchisi ertami kechmi kerakli faylni qidirishga ehtiyoj paydo bo ladi. Ko pincha bu kabi fayllarni nomi yoki saqlangan joyi o nitilgan bo lsa. Fayllarni qidirishni fayl menedjerlari yordamida ham amalga oshirish mumkin. Zahiraga ko chirish va tiklash dasturlari Zaxiraga ko chirish va tiklash dasturlari saqlanadigan ma lumotlarning xavfsizligi va ularning shikastlanish(zararlanish)idan keyin tiklash uchun ishlatiladi. Fayl menedjerlari disklar direktoriyasi va ulardagi fayl hamda papkalar bo ylab samarali va tezkor harakatlanish, shuningdek ular ustida turli amallarni bajarish uchun

276 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar 1. Utilitlar deganda nimani tushunasiz? 2. Zaxiraga ko chirish dasturlarining vazifasi nima? 3. Tiklash dasturlari qanday hollarda ishlatiladi?

277 Amaliy dasturlar paketlari (ADP) foydalanuvchi xal etayotgan vazifalarini avtomatlashtirishning kuchli qurolidir, u axborotni qayta ishlash bo yicha kompyuter biror ishni qanday bajaryotganini bilish zaruriyatdan amalda to liq ozod etadi. Hozirligi paytda o z funksional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga ko ra farqlanuvchi ADPning keng spektri mavjud. ADPning quyidagi turlari farqlanadi: - umumiy vazifadagi (universal); -uslubiy yo naltirgan; -global tarmoq; -hisoblash jarayon tashkilotlari (ma muriylashtirish). Umumiy vazifadagi ADP - foydalanuvchi va umuman axborot tizimi funksional vazifalarni ishlab chiqish va foydalanishni avtomatlashtirish uchun mo ljallangan

278 28 мавзу. 2-соат Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari Маърузани олиб бориш технологияси Талабалар сони: Вақти -2 соат nafar Дарс шакли маъруза Маъруза режаси: 9. PageMaker dasturi haqida tushuncha. 10. PageMaker dasturining nashriyotda qo llanilishi. 11. PageMaker dasturining imkoniyatlari. Дарс мақсади : Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari haqida tushuncha berish. Педагог вазифалари: Ўқув натижалари: PageMaker dasturi PageMaker dasturi haqida tushunchaga ega haqida tushuncha beradi. bo'ladi PageMaker dasturining nashriyotda qo llanilishini PageMaker dasturining nashriyotda qo llanilishini o rgatadi o rganadi PageMaker dasturining PageMaker dasturining imkoniyatlari bilan imkoniyatlari bilan tanishadi. tanishtiradi. Ўқитишнинг усул, Маъруза, сухбат, бахс-мунозара техникаси: муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Ўқитиш воситалари: Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Ўқитиш шакли: Фронтал Ўқитиш шарт Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган шароитлари: аудитория.проектор Мониторинг ва баҳолаш: Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият Фаолият мазмуни босқичлар педагог талаба 1-босқич. Кириш (5 дақиқа) 1.1. Мавзу, унинг мақсадини, кутилаётган натижаларни маълум қилади. (1.1-илова) 1.2.Тезкор саволлар билан талабаларга мурожат этади ва талабаларнинг билим даражасини аниқлайди.(1.2-илова) 1.1.Эшитади лар 1.2.Саволлар га жавоб беради

279 2-босқич. Асосий босқич (55дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 2.1. Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi haqida tushuncha beradi (2.1. илова) 2.2. PAGE MAKER dasturini ishga tushirishni o rgatadi (2.2 илова) 2.3. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. (2.3-илова) 3.1 Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. 3.2 Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Б/БХ/Б жадвалини тўлдиришни тавсия қилади (3.2-илова) 3.3.Мустақил ишлаш учун вазифа беради. (3.3-илова) 2.1.Эшитади лар керакли маълумотларни ёзиб оладилар 2.2. o rganadi 2.3.Саволлар га жавоб берадилар. 3.1.Эшитади лар 3.2.topshiriq ni bajaradi 3.3.Мустақи л ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар 1.1-илова Mavzu: Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari Дарс мақсади : Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari haqida tushuncha berish. Саволлар: 1. Amaliy dasturlar paketlari (ADP) nima? 2. Kompyuter grafikasi nima? 3. Қандай дастурлаш тилларини биласиз? 1.2-илова 2.1-ilova. Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi. Keyingi paytlarda turli korxonalarda kichik nashriyotlar paydo bo la boshladi. Kichik nashriyot deganda, shaxsiy kompyuter bazasida, turli tez chop qiluvchi va

280 boshqa qo shimcha qurilmalar orqali bosma mahsulotlari (kitob, oynoma, jurnal, broshyuralar, prospektlar va hokazo) chiqarish tushuniladi. Bunda bo lajak bosma mahsulotlar kompyuterda tayyorlanadi, ya ni kompyuter varaqlash, asl maketlash ishlari ham kompyuterda bajariladi. Rezograf esa asl maket shaklida kompyuterda tayyorlangan, chop qilish uchun ishlatiladi va u minutiga o rtacha 130 sahifani chop qilishi mumkin. Rezograflarning turli xillari mavjud. Ular rangli bo lib, turli chop qilish tezligiga ega bo ladi. Nashriyot sohasida ishlatiladigan matn muharrirlari shu soha uchun yaratilgan maxsus dasturlar bo lib, ular kichik nashriyotlar yordamida gazeta-jurnallar, kitoblar, turli reklama mahsulotlari tayyorlashga mo ljallangan. Kichik nashriyot deganda, shaxsiy kompyuter dasturiy texnik vositalari hamda turli-tuman chop qiluvchi va boshqa qo shimcha qurilmalar orqali bosma mahsulotlar tayyorlash jarayoni tushuniladi. Bunda bo lajak bosma maxsulotlar kompyuterda tayyorlanib, bu matnni terish, tekshirish va tahrirlashdan to maketlashgacha bo lgan bosqichlarni o z ichiga oladi. Keyinchalik maket lazer printerda bitta asl nushada chop etib olinadi va undan so ng tayyorlangan hujjatning maketi rezograf deb nomlanuvchi maxsus qurilma yordamida ko paytiriladi. Kichik nashriyot bulardan tashqari muqovalovchi, broshyuralovchi va kesuvchi qurilmalar bilan ham ta minlangan. Sifatli va asl maketlarni tayyorlash uchun bir qancha turdagi nashriyot tizimlaridan foydalanadi. Ularga misol qilib Page Maker, Ventura Publisher, Post Script, QuarkXPress, TEX, LATEX nashriyot tizimlarini keltirishimiz mumkin. Shulardan biri va keng miqyosda ishlatiladigani Page Maker dasturlar paketi kitoblar matnini terish, taxrirlash, ko rib chiqish va chop qilishda juda qulay vosita hisoblanadi. Ventura Publisher esa gazeta-jurnallar matnini terish va chop etishga mo ljallangan. Uning yordamida matnni sahifalarga bo lish, matn bo laklarini zarur joylarga joylashtirish (Komponovka) va shunga o xshash ushbu sohada ko plab ishlatiladigan amallarni tez va qulay amalga oshirishi mumkin. Turli formulali matnlarni (masalan, matematika, fizika, ximiya fanlariga oid) tayorlashda TEX va uning keyingi versiyalari bo lgan LATEX taxrirlovchi dasturlardan keng miqyosda foydalaniladi. Page Maker dasturi Page Maker Aldus Corporation firmasi tomonidan yaratilgan keng imkoniyatli va qulay dasturdir. Uning ishlashi Microsoft Windows operatsion sistemasining to liq versiyasi bo lishini talab qiladi. Page Maker dasturi fayl va kataloglar bilan ishlaydi. Fayl nomi esa.pub kegaytmasi yordamida yoziladi. Boshqa katalogga o tish uchun sichqoncha ko rsatkichini tegishli belgiga keltirib (vertikal simvolga) uning chap tugmasi ikki marta bosiladi. Shundan so ng ro yxatdan kerakli katalog nomi tanlanib, tugmachani ikki marta bosish orqali ishga tushiriladi. Shuni ham aytib o tish kerakki, nashriyot tizimlarining asosiy vazifasi nashrni tayyorlashda tez takrorlanuvchi amallarni iloji boricha ko proq darajada avtomatlashtirishdir. Ularning afzalligi esa nashr sahifasi va uning umumiy ko rinishini tayyorlashdagi qulaylik hamda o zgartirishlar kiritishning osonligi va vaqt tejalishidir. Nashr sahifasining umumiy ko rinishini tayyorlashda xususiy kompyuterdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Asl nusxa maketini bosib chiqarish uchun esa lazerli yoki post skript printeridan foydalanish ma quldir. Matn va suratlar kompyuter xotirasiga

281 oldindan kiritilishi lozim. Nashr asosiy elementlarini kompyuterda saqlashning asosiy afzalligi shundaki, matnni to g ridan-to g ri xarf terish qurilmasiga berish mumkin, shunda matn bilan suratlarni mos joylarga qo lda joylashtirishga ehtiyoj qolmaydi. Page Maker Aldus Corporation firmasi tomonidan yaratilgan keng imkoniyatli, qulay nashriyot sistemasidir. AQSH firmasining Evropa bo limi 1989 yil sentyabr oyida Page Maker dasturining ruscha variantini e lon qildi. Page Maker dasturining ishlashi uchun Microsoft Office dasturining to liq versiyasi bo lishi talab qilinadi. Shaxsiy kompyuterning operatsion sistemasi bilan tanish bo lgan foydalanuvchi diskning formatlash, fayl nushasini hosil qilish, faylni o chirish, uni bosib chiqarish yoki dasturni ishga tushirish buyruqlarini albatta bilishi kerak. Windows muhiti operatsion sistemaning qobig i hisoblanib, foydalanuvchi uchun operatsion sistemaning barcha imkoniyatlarini uning buyruqlarini yoddan bilmasdan turib ishga tushirishga imkon beradi. 2.2-ilova. PAGE MAKER dasturini ishga tushirish Buning uchun WINDOWS sistemasida ish stolida sichqoncha yordamida Pusk tugmasiga bosiladi, dasturlar ro yhatidan Adobe bo limiga tegishli Page Maker nomi tanlanadi. Page Maker dasturini asosiy menyu orqali ishga tushirish. Page Maker (PM) dasturi ishga tushgach, yangi hujjat tayyorlashga kirishamiz. Buning uchun File (fayl) menyusini ochib, undagi New (Novo y -yangi) buyrug ini tanlaymiz. Ekranda Document Setup (hujjat parametrlari) muloqot oynasi paydo bo ladi.

282 «Hujjat parametrlari» muloqot oynasi. Bu oyna elementlari yordamida hujjat sahifalarining soni, o lchamining qiymatlari kiritiladi. Target Printer resolution (Razreshenie - bosib chiqaruvchi qurilma qobiliyati) parametri yordamida bosib chiqaruvchi qurilmaning turiga qarab, kerakli qiymat o rnatiladi: agar bu ish suratli terish avtomatida bajarilsa, qiymati 2450 bo lishi mumkin, agar lazerli printer bo lsa, qiymati 300 yoki 600 bo lishi mumkin. Bosib chiqaruvchi qurilma turini nashr qilinadigan sahifani tayyorlashdan oldin aniqlash maqsadga muvofiqdir. Bu ishni Dosument Setup (Parametri dokumenta-hujjat parametrlari) muloqot oynasidagi Compose to printer (printer uchun tayyorlash) ro yxati yordamida bajaramiz. Ayrim hollarda bunday qurilma lazerli printer bo lishi mumkin. Lekin ko p hollarda yuqori sifatli surat teruvchi avtomatdan foydalaniladi. Bosib chiqaruvchi qurilmani oldindan aniqlash RM dasturi uchun kerakli shrift garnituralari va ranglar haqida ma lumot beradi. Agar qurilma turi ish davomida o zgartirilsa, nashr qilinayotgan sahifaning umumiy ko rinishi o zgarib ketishi mumkin. Muloqot oynasida hamma parametrlarni o rnatib bo lgach OK tugmasida sichqoncha tugmasini bitta bosiladi. Ekranda toza sahifa ko rinishi paydo bo ladi.

283 Yangi hujjatning toza sahifasi. Sahifaga kerakli ma lumotlar yozilganidan so ng, uni xotirada saqlash kerak. Buning uchun File menyusining Save (Soxranit-saqlash) yoki Save as (Soxranit kak...-qaysi ko rinishda saqlash...) buyrug ini tanlanadi, yoki Ctrl-S tugmalarini bosiladi. Yangi hujjatni saqlanmoqchi bo linsa ekranda muloqot oynasi ochiladi. Hujjat saqlanadigan fayl nomini kiritib, muloqot oynasini yopish mumkin. Agar hujjatning muqobil(alternativ) variantini boshqa nom bilan saqlanmoqchi bo lsa, Save as (Soxranit kak...-qaysi ko rinishda saqlash...) buyrug ini tanlash kerak. Xotiradagi hujjatni o qish. Xotirada saqlangan hujjatni ekranga chiqarish uchun File (fayl) menyusining Open (Otkrit-ochish) buyrug idan foydalanamiz. File (fayl) menyusining Recent Publications (Poslednie publikatsii-oxirgi nashrlar) buyrug i yordamida xotiradagi oxirgi 8 ta nashrdan birortasini o chirishimiz mumkin. Hujjat bilan ishlashni tugatgandan so ng uni yopish uchun File menyusining Close (Zakrit-yopish) buyrug idan foydalanamiz. Hujjat bo ylab surilish. Page Maker dasturida hujjat sahifalari bo ylab surilishning uch xil usuli bor. Kerakli sahifa nomerini ko rsatib o tish uchun Goto Page (Sahifaga o tish) buyrug idan foydalanamiz. Ekranda paydo bo lgan muloqot oynasida kerakli sahifa nomeri kiritiladi. Shablon-sahifaga o tish uchun esa Layout (maket) menyusining Goto Page (Sahifaga o tish) buyrug ini tanlash yoki Ctrl-/ klavishlarini bosish mumkin. Hujjat sahifalarini ketma-ket ko rish uchun Goto Page (Sahifaga o tish) buyrug ini tanlash vaqtida Shift tugmasini bosib turish kerak. Page Maker ketma-ket 1-sahifadan boshlab hujjat sahifalarini ko rsata boshlaydi. Ko rsatishni to xtatish uchun sichqoncha tugmasini bosish kifoya. Keyingi sahifaga o tishning eng sodda usuli F12 tugmasini bosishdir. F11 bosilsa, bitta avvalgi sahifaga qaytamiz. Agar ko proq sichqonchani ishlatish ma qul ko rilsa, hujjat sahifalari bo ylab surilishning yana bir usuli bor. Hujjat oynasining

284 chap tomondagi quyi burchagida sahifa ko rinishidagi piktogrammalar joylashgan. Chap tomondagi piktogrammalar shablon-sahifalarga mos keladi. O ngroqdagi piktogrammalar esa hujjat sahifalariga mos keladi. Sahifani akslantirish masshtabini o zgartirish. Kompyuter ekranida sahifa ko rinishini kattalashtirish uchun menyu buyruqlaridan, klaviaturadan Hujjat sahifalarini bildiruvchi piktogrammalar va sichqonchadan foydalanish mumkin. Menyuning Layout (maket) punktidagi View (ko rish) punktining qism menyusini ochiladi va kerakli o lchovni tanlanadi. Agar tanlash vaqtida Alt tugmasini bosib turilsa, tanlangan masshtab o lchovi hujjatning hamma sahifalari uchun o rinli bo ladi. Masshtabni o zgartirishning eng qulay usullaridan biri sichqoncha yordamida o zgartirishdir. Sichqoncha o ng tugmasi bir marta bosilsa, sahifa tabiiy ko rinishda (100%) akslanadi (v naturalnuyu velichinu). Agar Shift bilan birga o ng tugma bosilsa, 200% li akslantirish o rnatiladi. Agar ekranda kattalashtirilgan rejim o rnatilgan bo lsa, o ng tugmani bosib Fil in Window (to liq sahifa) rejimiga o tiladi. Agar Ctrl-probel tugmalari birgalikda bosilsa, sichqoncha ko rsatkichi o rtasida «-» belgili lupa ko rinishini oladi. Lupali ko rsatkich bilan sichqoncha tugmasi har gal bosilganda akslantirish masshtabi kattalashaveradi. Kichiklashtirib ko rsatish uchun esa Alt-Ctrl-probel tugmalari birgalikda bosiladi. Bu holda sichqoncha ko rsatkichi «-» belgili lupa ko rinishiga o tadi. Sahifaning qandaydir bir bo lagini kattalashtirish uchun uni kattalashtirish ramkasiga joylashtirish kerak. Buning uchun sichqonchaning «-» li lupa ko rsatkichini ajratiladigan tekst qismida diagonal bo yicha yo naltirish kerak. Sichqoncha tugmasini qo yib yuborsak, ramka ichidagi tekst kattalashadi. Shu usulda 800% gacha kattalashtirish mumkin. Asboblar panelidagi «Lupa» dan ham foydalanish mumkin. «Lupa» da sichqoncha tugmasi ikki marta bosilsa, sahifani 100% li masshtabda akslantirish rejimi o rnatiladi. Agar shu vaqtda Alt tugmasini bosib tursak Fit in Window (To liq sahifa) ko rinishida akslantirish rejimi o rnatiladi. Yo naltiruvchi chiziqlar va koordinata lineykalarini akslantirish. Buning uchun Layout (Maket) menyusining Guides and Rulers (Napravlyayuhie i lineyka- Yo naltiruvchi chiziqlar va lineyka) buyrug ini tanlash kerak. Lineykadagi birliklar sistemasini File(fayl) menyusidagi Preferences (Ustanovki) buyrug i yordamida o rnatish mumkin. Shablon-sahifalar. Page Maker 6.0 o z ichida bir nechta shablonsahifalardan foydalanadi. Shablon-sahifalarda hujjatning hamma sahifalari uchun umumiy bo lgan elementlar oldindan o rnatilgan bo ladi. Shablon-sahifaga o tish uchun quyi chap burchakdagi shablon-sahifa piktogrammasida sichqoncha tugmasini bosish kerak.

285 Shablon-sahifaning ko rinishi Фаоллаштирувчи саволлар: 2.3-илова 15. Hujjatlarni nashrga tayyorlashda qanday ishlar amalga oshiriladi? 16. PAGE MAKER dasturi qanday ishga tushiriladi? 17. Target Printer resolution parametric qanday vazifani bajaradi? 18. Shablon-sahifalar deganda nimani tushunasiz. 3.2-илова Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим

286 Nashriyot tizimida qo llanilarigan PageMaker dasturi va uning imkoniyatlari mavzu asosida test va tezkor savollar tuzib kelish. 3.3-илова Talabalar soni: Vaqti: Dars shakli: Mavzu: Ma ruza rеjasi: talaba 2 soat Ma ruza mashg ulot Matematik masalalarni yechish va ularning grafiklarini yaratishga mo ljallangan MAPL5, MatdCad dasturlari va ularda ishlash 4. Fayllarni arxivlash. 5. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar. 6. Arxivni ko rish tartibi. Dars maqsadi: Talabalarda Matematik masalalarni yechish va ularning grafiklarini yaratishga mo ljallangan MAPL5, MatdCad dasturlari va ularda ishlash haqida tushuncha hosil qilish. Pеdagog vazifalari: O quv natijalari: 4. Fayllarni arxivlash. Talabal fayllarni arxivlash va fayllarning kichik nusxalarini yaratish haqida tushunchalarga ega 5. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar. bo ladi. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar haqida ma lumotlarga ega

287 bo ladilar. 6. Arxivni ko rish tartibi Arxivni ko rish tartibi bilan O qitishning usul, tехnikasi: Ta limni tashkil etish shakli. Дидактик vositalar: Таълимni ташкил этиш шароити: Назорат tanishadilar va ko rib chiqadilar. Suhbat, baxs-munozara, muhokama qilish, fikr almashish. Individual,guruhlarda hamkorlikda ishlash texnologiyasi. Ma ruza matni, slaydlarпрезентация Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya, kompyuterlar. Ma ruza,suhbat,og zaki so rov Matematik masalalarni yechish va ularning grafiklarini yaratishga mo ljallangan MAPL5, MatdCad dasturlari va ularda ishlash mavzusidagi amaliy darsiga tехnologik karta

288 Faoliyat bosqichlari 1- bosqich. Ўқув машғулотига кириш ва даъват босқичи (20 min) 2 - bosqich. Asosiy bo lim (50 min) 3- bosqich. Yakunlovchi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. O quv mashg uloti mavzusi, rejasi va ўқув фаолияти натижалари билан tanishtiradi. (1-илова) 1.2. Б-Б-Б стратегиясининг Биламан устунини тўлдиришини сўрайди (2-ilova) 2.1. Б-Б-Б стратегиясининг Билмоқчиман устунини тўлдиришини сўрайди Ma ruza rеjasining 1-4 punktларi bo yicha кетма-кет tushuntiradi, жarayon komp yutеr slaydlarini namoyish qilish bilan olib boriladi 2.3. Тақтимот теъхнологияси ёрдамида асосий назарий маълумотларни мустахкамлаш учун Тойфалаш жадвалини тўлдиришни талаб этади ва жалб қилувчи саволлар билан мурожаат этади, асосий тушунчаларини ажиратиб кўрсатади. (3-илова) 3.1. Mavzu bo yicha yakunlovchi хulosalar qiladi. Б-Б-Б стратегиясининг Билиб олдим устунини тўлдиришини сўрайди Mavzu maqsadiga erishishdagi tinglovchilar faoliyati tahlil qilinadi va baholanadi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun topshiriqlar bеradi. (4-илова) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Б-Б-Б стратегиясининг Биламан устунини тўлдиришади Tinglaydilar, Б-Б- Б стратегиясининг Билмоқчиман устунини тўлдиришади Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar Тойфалаш жадвалини тўлдиришади ўз тушунчасини билиб олади Б-Б-Б стратегиясининг Билиб олдим устунини тўлдиришини сўрайди устунини тўлдиришади ва ўз тасаввурини бошқалар билан солиштиради Mustaqil o rganish uchun topshiriqlarni yozib oladilar 1-илова

289 Мавзу: Arxivlashtirish dasturlari Режа: 4. Fayllarni arxivlash. 5. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK to plovchi(yig uvchi) dasturlar. 6. Arxivni ko rish tartibi. Arxivlashtirish dasturlari 2-илова Bilaman Bilmoqchiman. Bilib oldim. 3-илова Faollashtiruvchi savollar 7. Arxivlashtirish dasturlaridan qaysilarni bilasiz? 8. Fayllar qanday arxivlanadi? 9. ARJ,PKZIP,LHA,PKPAK dasturlari haqida nimalarni bilasiz? 4-илова

290 Matematik masalalarni yechish va ularning grafiklarini yaratishga mo ljallangan dasturlar Matmatik masalalarni echishda turli dasturlardan foydalanish mumkin. Bu dasturlar ichida o zining imkoniyatlari yuqoriligi bilan ajralib turuvchi Maple dasturi bilan tanishamiz. Maple bu algebra, geometriya, matematik tahlil, differensial tenglamalar, statistik, matematik fizika masalalarini echish imkonini yaratuvyai ikki mingdan ziyod buyruqlari mavjud bo lgan kompyuterda analitik hisoblashlarni bajarish uchun mo ljallangan dasturiy paketdir. Maple oynasi Windows ning amaliy oynalariga hos bo lib, unda Sarlavha satri, Gorizontal menyu satri, Uskunalar paneli, Ish maydoni va Holat satri, hamda CHizg ich va O tkazish tasmalari mavjud bo ladi. Sarlavha satri, Gorizontal menyu satri va Uskunalar panelidan tarkib topgan Maple oynasining qismining ko rinishi: Gorizontal menyu bo limlari: File (Fayl) fayllar bilan ishlovchi standart buyruqlar majmuidan tarkib topadi, masalan: faylni saqlash, faylni yuklash, yangi faylni tashkil etish va x. k. Edit (Tahrirlash) matnlarni tahrirlovchi standart buyruqlar majmuidan tarkib topadi, masalan: belgilangan matn qismini buferga nushalash yoki o chirish, buyruq bajarilishini bekor qilish va x. k. View (Ko rinishi) Maple oynasi (ko rinishini) tuzilishini boshqaruvchi standart buyruqlar majmuidan tarkib topadi. Insert (Qo yish) turli tipdagi maydonlarni qo yish uchun hizmat qiladi: matematik matnlar satri, ikki va uch o lchovli grafiklar maydonlari. Format (Format) xujjatni formatlash (bezash) buyruqlaridan tarkib topadi, masalan: shriftning stilini, o lchamini va tipini o rnatish. Options (Parametrlar) ma lumotlarni kiritishning, ekranga,bosmaga chiqarishning turli parametrlarini o rnatish, masalan, CHop etish sifatini belgilash. Windows (Oyna) bir ishchi varoqdan ikkinchi ishchi varoqqa o tishni tayminlaydi.slujit dlya perexoda iz odnogo rabochego lista v drugoy. Help (Yordam) Maple haqidagi ma lumotlardan tarkib topadi. Maple ishlash muloqat tarzda olib boriladi foydalanuvchi matn (buyruqlar, ifodalar, protseduralar) kiritadi, u Maple tomonidan qabul qilinadi va qayta ishlanadi. Maple oynasining ish maydoni uch qismga bo linadi: 1) kiritish maydoni buyruqlar satri. Har bir buyruqlar satri > belgisi bilan boshlanadi; 2) chop etish maydoni - kiritilgan buyruqlar bajarilishining natijalari analitik ifoda, grafik ob ekt yoki hatolik haqidagi ma lumot ko rinishida beriladi;

291 3) matnli izohlar maydoni bajariluvchi protsedurani izohlovchi ixtiyoriy matn bo lishi mumkin. Matnli satrlan Maple tomonidan qabul qilinmaydi va qayta ishlanmaydi. Buyruqlar satridan matnli satrga o tish uchun Uskunalar panelidan tugmacha tanlanishi mumkin. Matnli maydondan buyruqlar satriga o tish uchun esa Uskunalar panelidan tugmacha tanlanishi mumkin. Maple da butun va ratsional sonlar, doimiylar. Matematik doimiylar va arifmetik amallar. Asosiy matematik doimiylar: Pi soni; infinity cheksizlik; Gamma Eyler doimiysi; true, false mulohazaning rost yoki yolg onligini belgilovchi mantiqiy doimiylar. Arifmetik amallar belgilari: + - qo shish; - ayirish; * - ko paytirish; / - bo lish; ^ - darajaga ko tarish;! faktorial. Munosabat belgilari: <, >, >=,<=, <>, =. Kompleks, butun va ratsional sonlar. Maple da haqiqiy (real) va kompleks (complex) sonlar qo llanilishi mumkin. Kompleks sonlan algebraik shaklda z=x+iy kabi yoziladi, bu yozuv buyruqlar satriga quyidagicha kiritiladi: > z:=x+i*y; Haqiqiy sonlar butun va ratsional sonlarga bo linadi. Butun sonlar (integer) o nlik raqamlar orqali ifodalanadi. Haqiqiy sonlar esa quyidagi 3 turda berilishi mumkin: 1) Bo lish operatori orqali ratsional kasr ko rinishda, masalan: 28/70; 2) Qo zg aluvchi nuqta orqali (float), masalan: 2.3; 3) Ko rsatkichli daraja shaklida, masalan: 1.602*10^(-19), bu son 1, ga teng. Ratsional sonning aniq, kasr ko rinishdagi qiymatining o rnida (qo zg aluvchi nuqta orqali yozilgan) taqribiy sonni hosil qilish uchun butun sonning so ngida.0 ni kiritish lozim. Masalan: > 75/4; 75 4 > 75/4.0; Maple da grek alifbosi xarflarini poligrafik shaklda yozish mumkin. Buning uchun buyruqlar satriga grek xarfining nomi kiritiladi. Masalan, buyruqlar satriga alpha. So zi kiritilsa, natijada hosil bo ladi. Grek xarflari va ularning nomlari keltirilgan jadvalni keltiramiz: - alpha - beta - nu - mu

292 - gamma - delta - epsilon - zeta - eta - theta - ita - kappa - lambda -xi - pi - rho - sigma - upsilon - phi - chi - psi -omega Grek xarflarini bosh xarf sifatida kiritish uchun ushbu xarf nomini bosh xarf bilan kiritish kifoya. Masalan: xarf nomini Omega ko rinishda kiritilishi ni hosil qiladi. Grek xarflarini maxsus menyudan foydalanish ham mumkin Buyruqlar sintaksisi (yozilishi). Maple ning standart buyrug i buyruq nomi va oddiy qavslarga olingan buyruq parametrlaridan tarkib topadi, masalan: command(p1, p2, ). Har bir buyruq oxirida (;) yoki (:) belgi quyilishi lozim. (;) belgining qo yilishi buyruq bajarilishi natijasida hisoblash natijasini aks ettiradi, (:) belgining qo yilishi esa natijani chop ettirishni bekor qiladi, ya ni bo yruq bajariladi, ammo natija chop etilmaydi. ( ) belgi avvalgi buyruqqa murojaat qilishni ta minlaydi. Bu belgi avvalgi buyruqdan foydalanishda yozuvni qisqartish orqali vaqtni tejash imkonini beradi. Masalan: > a+b; a+b > +c; a+b+c. (:=) belgi qiymatni biror o zgaruvchiga o zlashtirishda qo llaniladi. Maple ishga tushirilganda xotirasida birorta ham yuklangan bo yruq mavjud bo lmaydi. Aksariyat buyruqlarni topishning ko rsatkichlari (protsedura nomlari) mavjud bo lib, murojaat etilishi bilan ular bevosita yuklanadi. Ba zi boshqa buyruqlar standart kutubxonalarda joylashgan bo lib, murojaat etishda readlib(command) buyruq kiritilishi talab qilinadi, bu erda command yuklanuvchi buyruq nomi. Protseduralarning qolgan qismi esa paketlar deb nomlanuvchi qismdasturlar kutubxonalarida joylashadi. Har faylni yuklaganimizda bu buyruqlarni kutubxonadan yuklab olish lozim bo ladi. Paket buyruqlarini yuklashning quyidagi ikki usuli mavjud: 1) with(package) buyrug i orqali butun paketni yuklash mumkin, bu erda package paket nomi. 2) biror command buyrug ini ixtiyoriy package paketidan yuklashni amalga oshirish uchun quyidagicha murojaat etish mumkin: 3) > package[command](options);

293 bunda avval buyruq joylashgan paket nomi package ko rsatilib, kvadrat qavsda buyruqning nomi command kiritiladi, so ng oddiy qavslarda mazkur buyruq parametrlari beriladi. Maple qismdasturlari kutubxonalariga linalg chiziqli algebra operatorlari buyruqlari, geometry planimetrik masalalarni hal qilish buyruqlari, geom3d stereometrik masalalarni hal qilish buyruqlari, student analitik ko rinishdagi masalani oraliqdagi hisoblashlar bilan birgalikda bosqichma bosqich amalga oshirish imkonini yaratuvchi buyruqlarini misol qilish mumkin. Standart funktsiyalar. Matematik yozilishi Maple da yozilishi x e exp(x) ln x ln(x) lg x log10(x) log a x log[a](x) x sqrt(x) x abs(x) sin x sin(x) cos x cos(x) tg x tan(x) ctg x cot(x) sec x sec(x) cos ecx csc(x) arcsin x arcsin(x) arccos x arccos(x) arctg x arctan(x) arcctg x arccot(x) sh x sinh(x) ch x cosh(x) th x tanh(x) cth x coth(x) (x) - Dirak funktsiyasi Dirac(x) (x) - Xevissayd funktsiyasi Neaviside(x) Maple da Bessel funktsiyalari, Eyler, beta- va gamma funktsiyalar, hatoliklar integrali, elliptik integrallar, turli ortogonal polinomlar kabi ko plab maxsus funktsiyalari ham mavjud. exp(x) funktsiyasi yordamida exp(1) ko rinishda murojaat qilib e= sonni aniqlashimiz mumkin. Matematik ifodalarni shakllantirish Maple matematik formulalarni analitik shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega. Ularga o xshash hadlarni ajrtish, ko paytiruvchilarga ajratish, qavslarni ochish,

294 ratsional kasrni mumkin. oddiy ko rinishga keltirishni va boshqa amallarni misol qilish Ifoda qismlarini ajratish. Ustida matematik almashtirishlar bajariluvchi formula buyruqlar satriga quyidagicha kiritiladi: > eq:=exp1=exp2; bu erda eq ifodaning ixtiyoriy nomi, exp1 formulaning chap qismining shartli nomi,, exp2 - formulaning o ng qismining shartli nomi. Formulaning o ng qismini belgilash rhs(eq) buyrug i orqali, chap qismini belgilash esa lhs(eq) buyrug i orqali bajariladi. Misol ko raylik > eq:=a^2-b^2=c; eq := a 2 b 2 c > lhs(eq); 2 2 a b > rhs(eq); s Agar a/b ko rinishdagi ratsional kasr berilgan bo lsa, uning surati va mahrajini ajratish uchun mos ravishda numer va denom buyruqlaridan foydalanishimiz mumkin. Masalan: > f:=(a^2+b)/(2*a-b); > numer(f); > denom(f); 2 a b f : 2 a b 2 a b 2 a b (Ifodalarni) Ayniyatlarni shakllantirish. eq ifoda qavslarini ochish expand(eq) buyrug i orqali amalga oshiriladi. Masalan: > eq:=(x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1); 2 2 eq : ( x 1)( x 1)( x x 1)( x x 1) > expand(eq); x 6 1 Ko phadni ko paytiruvchilarga ajratish factor(eq) buyrug i orqali amalga oshiriladi. Masalan: > p:=x^5-x^4-7*x^3+x^2+6*x; > factor(p); p : x x 7x x 6x x ( x 1)( x 3)( x 2)( x 1) expand buyrug ining qavslarni ochishda ma lum ifodani o zgartirmaslik imkonini yaratuvchi qo shimcha parametr ega bo lishi mumkin. Masalan, 2 e x y ln x ifodaning harbir hadiga (x+a) ni ko paytirish lozim bo lsin. U holda buyruqlar satriga quyidagicha buyruq kiritamiz:

295 > expand((x+a)*(ln(x)+exp(x)-y^2), (x+a)); x 2 ( x a)ln x ( x a) e ( x a) y Kasrni normal ko rinishga keltirish uchun normal(eq) buyrug idan foydalanishimiz mumkin. Masalan: > f:=(a^4-b^4)/((a^2+b^2)*a*b); > normal(f); a f : 2 ( a 4 2 b a b ab 2 4 b ) ab Ifodani soddalashtirish simplify(eq) buyrug i orqali amalga oshiriladi. Masalan: > eq:=(cos(x)-sin(x))*(cos(x)+sin(x)): > simplify(eq); 2 2cos( x ) 2 1 Ifodadagi o xshash hadlarini ajratish collect(exp,var) buyrug i orqali bajariladi, bunda exp - ifoda, var o xshashlarni yig ish jaraynini bajarishda qo llaniluvchi o zgaruvchi nomi. Simplify buyrug ida qaysi ifodalarni shakllantirish lozimligi parametr sifatida kiritilishi mumkin. Masalan, simplify(eq,trig) ko rinishda yozilishi, murakkab trigonometrik munosabatlarni soddalashtiradi. Standart parametrlarning quyidagi nomlari mavjud: power darajalar bilan ishlaydi, radical yoki sqrt ildizlar bilan ishlaydi, exp eksponentni hisoblaydi, ln logarifmlarni hisoblaydi. Parametrlarning ko rsatilishi simplify buyrug i effektini sezilarli darajada oshiradi. Darajali funktsiya ko rsatkichlarini birlashtirish yokitrigonometrik funktsiyalarning darajalarini pasaytirish combine(eq,param) buyrug i orqali amalga oshiriladi, bunda eq ifoda, param qaysi tipdagi funktsiyani shakllantirishni belgilovchi parametr, masalan, trig trigonometrik funktsiyalar uchun, power daraja ko rsatkichli funktsiya uchun qo llaniluvchi parametrlardir. Masalan: > combine(4*sin(x)^3, trig); sin( 3x) 3sin( x) Tarkibida kvadrat ildizlar hamda boshqa ko rsatkichli ildizlar ishtirok etgan ifodalarni soddalashtirishda radnormal(eq) buyrug ini qo llagan ma qulroq. Masalan: > sqrt(3+sqrt(3)+(10+6*sqrt(3))^(1/3))= radnormal(sqrt(3+sqrt(3)+(10+6*sqrt(3))^(1/3))); 3 3 (10 6 1/ 3 3) 1 convert(expr, param) buyrug ida expr ifoda ko rsatilgan param. tipiga o tkaziladi. Xususiy holatda, masalan, sinx va cosx funktsiyalaridan tarkib topgan ifodani parametr sifatida tan berilib faqat tgx funktsiyasi orqali ifodalash mumkin, yoki aksincha, tgx, ctgx larni sinx va cosx lar orqali ifodalash mumkin, bunda parametr sifatida sincos beriladi. Umuman, convert buyrug i keng tatbiq qilinadi. U birhil tipdagi ifodani ikkinchi tipdagi ifodaga o tkazishni amalga oshiradi. Masalan: 3

296 convert(list, vector) list nomli ro yhatni o sha elementlardan tarkib topgan vektorga o tkazsa, convert(expr, string) expr matematik ifodani oddiy matnli yozuvga o tkazadi. convert buyrug i parametrlari haqida to liqroq ma lumot olish uchun convert[termin]buyrug ini kiritish orqali ma lumotlar tizimiga murojaat qilish mumkin. Agar Siz biror buyruq parametrini unutsangiz, u holda Maple ning ma lumotlar tizimidan foydalanishingiz mumkin. Konkret buyruq haqida ma lumotlarni hosil qilish uchun buyruq nomi belgilanib F1 tugmacha bosilishi lozim. Agar buyruq nomi to g ri yozilgan bo lsa, mazkur buyruq tasnifi hosil bo ladi. (Maple ning aksariyat versiyalarining yordamchi ma lumotlari ingliz tilida). Funktsiyalarning berilish usullari. O zgaruvchilarni almashtirish. Maple da funktsiyalarni ifodalashning birqancha usullari mavjud. 1 usul. Funktsiyani o zlashtirish operatori orqali aniqlash: biror ifodaga nom beriladi, masalan: > f:=sin(x)+cos(x); f : sin( x) cos( x) Agar x ga konkret qiymat berilsa, f ning ushbu x uchun qiymati hisoblanishi mumkin. Masalan, yuqoridagi misolni davom ettirib x / 4 uchun f hisoblash uchun quyidagicha buyruq kiritish lozim: > x:=pi/4; > f; x : 4 Bu buyruqlar bajarilishi natijasida x o zgaruvchi / 4 qiymatga teng bo ladi. O zgaruvchiga konkret qiymatni butunlay o zlashtirmaslik uchun subs({x1=a1, x2=a2,, },f) buyrug idan foydalanish quylayroq bo ladi, bunda figurali qavsda xi lar uchun yangi qiymatlar ai(i=1,2, ) larni moslash mumkin. Masalan: > f:=x*exp(-t); > subs({x=2,t=1},f); 2 ( t) f : xe ( 1) 2e Maple da odatda barcha hisoblashlar simvolli ko rinishda bajariladi, ya ni natijada e, kabi irratsional doimiylar, va boshqa qiymatlar aniq shaklda beriladi. Natijaning qo zg aluvchi nuqta orqali berilgan taqribiy qiymatini olish uchun evalf(expr,t) buyrug idan foydalanish mumkin, bu erda expr ifoda, t nuqtadan keyingi raqamlar aniqligi. Masalan, yuqoridagi masalani quyidagicha davom ettirib, taqribiy natijani olish mumkin: > evalf( ); Bunda ( ) simvoli oldingi protseduraga murojaatni ta minlaydi. 2 usul. Funktsiyani funktsional operatorlar orqali ifodalash. Bunda (x1,x2, ) o zgaruvchilar to plamiga bir yoki birnechta (f1,f2, ) ifodalarni mos keladi.

297 Masalan, ikki argumentli funktsiyani funktsional operatorlar orqali ifodalash quyidagi ko rinishda amalga oshirilishi mumkin: > f:=(x,y)->sin(x+y); f : sin( x y) Mazkur funktsiyaga murojaat etish, oddiy matematik usulda amalga oshiriladi, ya ni qavslarda funktsiya argument o rnida o zgaruvchining konkret qiymati ko rsatiladi. YUqoridagi misolni quyidagicha davom ettirib natija olish mumkin: > f(pi/2,0); 1 3 usul. unapply(expr,x1,x2, ) buyrug i yordamida ifodani funktsional operatorlarga o tkazish mumkin, bu erda expr - ifoda, x1,x2, lar esa ifodadani o zgaruvchilar ro yhati. Masalan: > f:=unapply(x^2+y^2,x,y); > f(-7,5); Maple da elementar bo lmagan 2 2 f : ( x, y) x y 74 f1( x), x a1 f2( x), a1 x a2 f ( x) fn ( x), x a n ko rinishdagi funktsiyani niqlash imkoni mavjud. Buning uchun > piecewise(cond_1,f1, cond_2, f2, ) buyrug idan foydalaniladi. Masalan, 0, x 0 f ( x) x, 0 x 1 sin x, x 1 funktsiyasi quyidagicha yoziladi: > f:=piecewise(x<0, 0, 0<=x and x<1, x, x>=1, sin(x)); 0 f : x sin x x 0 x 0 and x x Baholash amallari. Haqiqiy ifodalarni baholash. Maple haqiqiy ifodalarni baholashda quyidagi buyruqlardan foydalanish mumkin: frac(expr) - expr ifodaning kasr qismini hisoblash; trunc(expr) - expr ifodaning butun qismini hisoblash; round(expr) - expr ifodani yahlitlash; Kompleksli ifodalarni baholash. Kompleksli ifodaning haqiqiy va mnimaya qismlari z=x+iy ni Re(z) va Im(z) buyruqlari orqali topish mumkin. Masalan:

298 > z:=3+i*2: > Re(z);Im(z); 3, 2 Agar z=x+iy bo lsa, unga ***** bo lgan w=z*=x iy ni conjugate(z) buyrug i orqali topish mumkin. YUqoridagi misolni davom ettirib, quyidagini aniqlash mumkin: w:=conjugate(z); w:=3 2 I z kompleksli ifodaning moduli i argumentini readlib buyrug i orqali standart kutubxonaga murojaat qilib, polar(z) buyrug i orqali topish mumkin. Masalan: > readlib(polar): polar(i); 1 1, polar 2 Natijalar satridagi qavslarda vergul orqali 1 ga bo lgan i sonning moduli va / 2 ga teng uning argumenti aks ettirilgan. Agar kompleks ifoda juda murakkab bo lsa yoki parametrlari mavjud bo lsa, u holda Re(z) va Im(z) buyruqlari talab qilinuvchi natijani bera olmaydi. z kompleks ifodaning haqiqiy va **** qismlarini olish uchun kompleks ifodalarni shakllantiruvchi evalc(z) buyrug idan foydalanish lozim. Masalan: > z:=ln(1-i*sqrt(3))^2; > evalc(re(z)); evalc(im(z)); z : ln(1 I ln(4) ln(4) 3 Tenglamalarni echish. Oddiy tenglamalarni echish, Tenglamalarni echish uchun Maple da universal buyruq solve(eq,x) mavjud bo lib, bu erda eq tenglama, x o zgaruvchi, unga nisbatan tenglamani echish talab qilinmoqda. Bu buyruqning bajarilishi natijasida natijalar maydonida ifoda, ya ni tenglamaning echimi hosil bo ladi. Masalan: > solve(a*x+b=c,x); b c a Agar tenglamaning birnechta echimi mavjud bo lib, bu echimlardan keyinchalik foydalanish lozim bo lsa, u holda solve buyrug iga biror name nom berish lozim. Tenglamaning biror k chi echimiga murojaat etishda uning nomi va echim tartibidan (k tartib kvadrat qavslarga olinadi) name[k] kabi foydalanish mumkin bo ladi. masalan: > x:=solve(x^2-a=0,x); > x[1]; > x[2]; x : a, a 2 3) 2 a

299 > x[1]+x[2]; a 0 Tenglamalar sistemasini echish Tenglamalar sistemasi ham solve({eq1,eq2, },{x1,x2, }), buyrug i yordamida echiladi, ammo bunda buyruq parametrlarida birinchi figurali qavsda vergullar orqali tenglamalar ro yhati kiritiladi, ikkinchi figurali qavslarda vergullar bilan topilishi lozim bo lgan o zgaruvchilar ro yhati kiritiladi. Agar Siz keyingi hisoblash jarayonlarida tenglamalar echimidan foydalanmoqchi bo lsangiz, solve buyrug ini biror name nom bilan belgilab oling. So ng assign(name) o zlashtirish buyrug i bajariladi. Bunday holda echimlar ustida matematik amallar bajarish mumkin bo ladi. Masalan: > s:=solve({a*x-y=1,5*x+a*y=1},{x,y}); > assign(s); simplify(x-y); s:={ a 1 a 5 x, y a 5 a a Tenglamani sonli echish Analitik echimga ega bo lmagan transtsendent tenglamalarni sonli echish uchun maxsus fsolve(eq,x) buyrug i mavjud bo lib, bu funktsiya parametrlari solve buyrug i parametrlari bilan birhil bo ladi. Masalan: > x:=fsolve(cos(x)=x,x); x:= Rekurrent va funktsional tenglamalarni echish. rsolve(eq,f) buyrug i eq rekurrent tenglamani butun f funktsiyasi uchun echish imkonin beradi. pozvolyaet reshit rekurrentnoe uravnenie eq dlya tseloy funktsii f. f(n) funktsiya uchun ba zi boshlang ich shartlarni berish mumkin, bunda berilgan rekurrent tenglamanining xususiy echimlari topiladi. Masalan: > eq:=2*f(n)=3*f(n-1)-f(n-2); > rsolve({eq,f(1)=0,f(2)=1},f); eq : 2 f ( n) 3f ( n 1) f ( n 2) solve universal buyrug i funktsional tenglamalarni echish imkonini beradi. Masalan: > F:=solve(f(x)^2-3*f(x)+2*x,f); F:= proc(x) RootOf(_Z^2-3*_Z + 2*x) end Natijada echim oshkormas shaklda bo ladi. Amma Maple bunday echimlar bilan ham ishlay oladi. Funktsional tenglamaning oshkormas echimini convert buyrug i yordamida biror elementar funktsiyaga keltirishga xarakat qilish mumkin. Yuqoridagi misolni davom ettirib, quyidagicha oshkor (aniq) ko rinishdagi echimni olishimiz mumkin: n }

300 > f:=convert(f(x),radical); 3 1 f : 9 8x 2 2 Trigonometrik tenglamalarni echish. Trigonometrik tenglamalarni echishda qo llanilgan solve buyrug i faqat asosiy echimlarni, ya ni [0, 2 ] intervaldagi echimnigina beradi. Barcha echimlarni olish uchun tahminan _EnvAllSolutions:=true qo shimcha buyruqni kiritish lozim. Masalan: > _EnvAllSolutions:=true: > solve(sin(x)=cos(x),x); 1 4 _ Z ~ Maple da _Z~ simvoli butun tipdagi doimiyni bildiradi, shuning uchun bu tenglama echimi odatiy shaklda x : / 4 n, bu erda n butun son, ko rinishda bo ladi. Transtsendent tenglamalarni echish. Transtsenden tenglamalarni echishda oshkor (aniq) ko rinishdagi echimlarni olish uchun solve buyrug idan oldin qushimcha ravishda _EnvExplicit:=true buyrug ini kiritish lozim bo ladi. Transtsendent tenglamalarning sistemasini echish va echish shaklini soddalashtirishga misol ko raylik: > eq:={ 7*3^x-3*2^(z+y-x+2)=15, 2*3^(x+1)+ 3*2^(z+y-x)=66, ln(x+y+z)-3*ln(x)-ln(y*z)=-ln(4) }: > _EnvExplicit:=true: > s:=solve(eq,{x,y,z}): > simplify(s[1]);simplify(s[2]); {x=2, y=3, z=1}, {x=2, y=1, z=3} murakkab Tengsizliklarni echish. Oddiy tengsizliklarni echish. solve buyrug i tengsizliklarni echishda ham qo llaniladi. Tengsizlik echimi izlanuvchi o zgaruvchining o zgarishintervali sifatida beriladi. Agar tengsizlik echimi yarimo q bo lsa, natijalar maydonida RealRange(, Open(a)) shaklidagi konstruktsiya hosil bo ladi, bu esa x (, a), a biror son, ma nosini anglatadi. Open so zi ochiq chegarali interval ekanligini bildiradi. Agar bu so z mavjud bo lmasa, intervalning bu chegarasi echimlar to plamiga kiritilganligini bildiradi. Masalan: > s:=solve(sqrt(x+3)<sqrt(x-1)+sqrt(x-2),x): > convert(s,radical); 2 Open 3 21, RealRange Agar tengsizlik echimini x (a, b) kabi interval ko rinishda emas, a<x, x< b shakldagi cheklanishlar ko rinishida olmoqchi bo lsangiz, buyruq parametridagi izlanuvchi o zgaruvchini figurali qavsda ko rsatish lozim bo ladi. Masalan: > solve(1-1/2*ln(x)>2,{x}); ( 2) {0 x, x e }

301 Tengsizliklar sistemasini echish. solve buyrug ini tengsizliklar sistemasini echishda ham qullash mumkin. Masalan: > solve({x+y>=2,x-2*y<=1,x-y>=0,x-2*y>=1},{x,y}); 1 { x 1 2y, y} 3 Grafiklarni chizish Ikki o lchovli grafiklar plot buyrug i va uning parametrlari. Bir o zgaruvchili f(x)funktsiyaning grafigini chizish uchun Ox o qi bo yicha a x b intervalda va Ou o qi bo yicha c y d intervalda) plot(f(x), x=a..b, y=c..d, parameters) uyrug idan foydalaniladi, bu erda parameters tasvirni boshqarish parametrlari. Tasvirlarni boshqarishda uskunalar panelidan ham foydalanish mumkin. plot buyrug iinng asosiy parametrlari: 1) title= matn, bu erda matn shaklning (grafikning) nomi, (agar bu nom faqat lotin alifbosi xarflaridan tarkib topgan bo lib, orasida probel ishlatilmagan bo lcha, matnni qo shtirnoq ichiga olish shart emas). 2) coords=polar qutb koordinatlarni o rnatish (bu parametr ko rsatilmasa, dekard koordinatni qabul qiladi.) 3) axes koordinata o qlarining tiplarini o rnaish: axes=normal oddiy o qalar; axes=boxed grafik shkalali ramkaga olinadi; axes=frame markazi rasmning (grafikning) quyi chap burchagida bo lgan o qlar; axes=none o qlarsiz. 4) scaling rasm masshtabini o rnatish: scaling=constrained o qlar masshtabi bilan bir hil; scaling=unconstrained grafik oynaning o lchami bo yicha masshtablanadi. 5) style=line(point) chiziqlar orqali hosil qilish (yoki nuqtalar bilan). 6) numpoints=n grafikning hisoblanuvchi nuqtalar soni (agar ko rchatilmasa, n=49 deb olinadi). 7) solor chiziq ranglarini o rnatish: ranglarning ingliz tilidagi nomlari, masalan, yellow sariq va h. k. 8) xtickmarks=nx va ytickmarks=ny mos ravishda Ox va Oy o qlari bo yicha belgilashlar soni. 9) thickness=n, bu erda n=1,2,3 - chiziq qalinligi (agar ko rsatilmasa, n=1 deb olinadi). 10) linestyle=n chiziq tipi: uzluksiz, shtrixli va x. k. (agar ko rsatilmasa, uzluksiz chiziq, ya ni n=1 deb olinadi). 11) symbol=s nuqtalarni belgilash simvollarining tipi: BOX, CROSS, CIRCLE, POINT, DIAMOND. 12) font=[f,style,size] hosil qilinuvchi matn shriftining tipii: f shriftlar nomi: TIMES, COURIER, HELVETICA, SYMBOL; style shrift stillari: BOLD, ITALIC, UNDERLINE; size shrift o lchami (pt da).

302 13) labels=[tx,ty] o qlarni nomlash: tx Ox o qi bo yicha va ty Oy o qi bo yicha. 14) discont=true cheksiz uzilishlarni hosil qilish. Plot uyrug i orqali aniq berilgan y=f(x) funktsiya grafigidan tashqari parametrik ko rinishda berilgan y=y(t), x=x(t) funktsiyalarning ham grafigini yasash mumkin, buning uchun buyruq plot([y=y(t), x=x(t), t=a..b], parameters) ko rinishda yoziladi. Rasmda matnli izohlarni hosil qilish. Plots paketida textplot buyrug i mavjud bo lib, u rasm tarkibida matnli izohlar hosil qilish imkonini beradi: textplot([xo,yo, izoh ], options), bu erda xo, yo nuqta koordinati bo lib, aynan shu nuqtadan boshlab izoh matni qilinadi. Bitta rasmda birnechta grafik ob ektlarni hosil qilish. Ko p hollarda turli buyruqlar orqali hosil qilingan birnechta ob ektlarni, masalan, plot buyrug i orqali hosil qilingan grafik hamda textplot buyrug i orqali hosil qilingan matnli ma lumotlarni bitta rasmda joylashtirish zuririyati to g iladi. Buning uchun ushbu buyruqlarning bajarilishi natijalari ma lum o zgaruvchilarga o zlashtiriladi: > p:=plot( ): t:=textplot( ): Bu buyruqlarning natijasida natija ekranda namoan bo lmaydi. Ekranda natijani hosil qilish uchun plots paketiga mansub bo lgan > with(plots): display([p,t], options burug i berilishi lozim. Tengsizliklar bilan berilgan ikki o lchovli sohalarni (oblasti)hosil qilish. f1 ( x, y) c1, f2( x, y) c2,..., fn ( x, y) c n tengsizliklar sistemasi orqali berilgan berilgan ikki o lchovli sohani hosil qilish lozim bo lsa, u holda plots paketiga mansub bo lgan inequal buyrug idan foydalanish mumkin. inequals({f1(x,y)>c1,,fn(x,y)>cn}, x=x1 x2, y=y1..y2, options)buyrug ida figurali qavslarda sohani aniqlovchi tengsizliklar sistemasi, so ng esa koordinata o qlari qiymatlari va parametrlar beriladi. Parametrlar soha chegaralarining ranglarini, sohaning ichki va tashqi qismlarining ranglarini hamda chiziqlar qalinliklarini belgilaydi: optionsfeasible=(color=red) soha ichining rangini belgilash; optionsexcluded=(color=yellow) soha tashqarisining rangini belgilash; optionsopen(color=blue, thickness=2) sohaning ochiq chegarasining rangi va qalinligini belgilash; optionsclosed(color=green,thickness=3) sohaning yopiq chegarasining rangi va qalinligini belgilash. Uch o lchovli grafiklar. Animatsiya Aniq funktsiya bilan berilgan sirt grafigi. z f ( x, y) funktsiya grafigini plot3d(f(x,y), x=x1 x2, y=y1 y2, options) buyrug i orqali chizish mumkin. Bu buyruq parametrlari qisman plot. Buyrug i parametrlariga o xshash bo ladi. plot3d buyrug ining ko p qo llaniluvchi

303 parametrlariga sferik koordinatalari (angl1, angl2) bo lgan nuqtadan chiquvchi nurlar manbasi orqali hosil qilinuvchi sirtning ranglarini belgilovchi light=[angl1, angl2, c1, c2, c3] parametrlari kiradi. Rang [0,1] oralig idagi (c1) qizil, (c2) yashil va (c3) ko k ranglar ulushlariga ko ra aniqlanadi. style=opt parametri rasm stilini belgilaydi: POINT nuqtalar, LINE chiziqlar, HIDDEN ko rinmas chiziqlarni bekituvchi to rlar, PATCH to ldiruvchi (umumiy holda o rnatilgan bo ladi), WIREFRAME ko rinmas chiziqlarni ko rsatuvchi to rlar, CONTOUR darajalarga mos chiziqlar, PATCHCONTOUR to ldiruvchi va darajalarga mos chiziqlar. shading=opt parametri to ldiruvchining intensivligini belgilaydi, odatda uning qiymati xyz bo ladi, NONE bo yalmaganligini belgilaydi. Parametrik berilgan sirtlar grafigi. Parametrik x=x(u,v), y=y(u,v), z=z(u,v) shaklda berilgan sirtlarni chizish lozim bo lsa, u holda buyruqda bu funktsiyalar kvadrat qavslarda ko rsatiladi: plot3d([x(u,v), y(u,v), z(u,v)], u=u1..u2, v=v1..v2). Oshkormas ko rinishda berilgan sirt grafigi. Oshkormas F( x, y, z) c tenglama bilan berilgan uch o lchovli sirtlar plot paketiga mansub bo lgan implicitplot3d(f(x,y,z)=c, x=x1..x2, y=y1..y2, z=z1..z2) yordamida chiziladi, bu erda sirt tenglamasi F( x, y, z) c va koordinata o qlari bo yicha rasm o lchami ko rsatiladi. Fazodagi egri chiziqlar grafigi. x x( t), y y( t), z z( t) parametrli berilgan fazoviy egri chiziqni chizish uchun plot paketida spacecurve buyrug i mavjud. Bu buyruq parametrlari: >spacecurve([x(t),y(t),z(t)],t=t1..t2), bu erda t [t1, t2]. Animatsiya. Mapleda plot paketiga mansub animate (ikki o lchovli) va animate3d (uch o lchovli) buyruqlari yordamida ekranga xarakatlanuvchi shakllarni chiqarish imkoni mavjud. animate3d parametrlari tarkibidagi frames animatsiya kadrlarining sonini belgilaydi (odatiy holda frames=8). Uch o lchovli tasvirlarni sozlashda plot3d parametrlaridan ko ra dasturning kontekstli menyu buyruqlaridan foydalanish qulayroq. Buning uchun tasvir ustida sichqonchaning o ng tugmachasini bosiladi, natijada tasvirni sozlashga mo ljallangan kontekstli menyu hosil bo ladi. Bu menyu buyruqlari tasvir rangini, toblanish rejimini, o qlar hamda chiziqlar tiplarini o zgartirish va tasvir xarakatlanishini boshqarish imkonini beradi. Tasvirni sozlash kontekstli menyu ko rinishi quyidagicha:

304 Matematik tahlil: bir o zgaruvchili funktsiyalarning differensialli va integralli hisoblanishi Limitlarni hisoblash. Maple da ba zi matematik amallar uchun ikki hil buyruq mavjud: biri bevosita hisoblash, ikkinchisi esa uning standart analitik yozuvini hosil qilish. Buyruq nomlari birhil bo lib, ular birinchi xarfi bilan farqlanadi. Bevosita hisoblash buyrug i kichik xarf bilan boshlanadi va natijani hosil qiladi, ifodaning standart analitik yozuvini hosil qilish buyrug i katta xarf bilan boshlanadi. Bu holda bevosita hisoblash amalga oshirilmaydi. Limitlarni hisoblash uchun ikki buyruq mavjud: 1) Bevosita hisoblovchi - limit(expr,x=a,par), bu erda expr limiti hisoblanuvchi ifoda, a nuqtaning intiluvchi qiymati, par bir tomonlama (left chapdan, right o ngdan) limitlarni aniqlash parametri yoki o zgaruvchi tipini (real haqiqiy, complex kompleks) ko rsatuvchi parametr. 2) Ifodaning standart analitik yozuvini hosil qiluvchi Limit(expr,x=a,par), bu komanda parametrlari oldingi holdagi buyruq parametrlari bilan bir hildir. Bu buyruqlar bajarilishiga misol: > Limit(sin(2*x)/x,x=0); sin(2 x) lim x 0 x > limit(sin(2*x)/x,x=0); 2 Bu ikki buyruqlar orqali matematik hisoblashlarni standart matematik ko rinishda yozishimiz mumkin, masalan: > Limit(x*(Pi/2+arctan(x)),x=-infinity)= limit(x*(pi/2+arctan(x)), x=-infinity); lim x arctan( x) 1 x 2 Bir tomonlama limitlar parametrlarni ko rsatish orqali hisoblanadi: left chap limit, righ o ng limit parametri. Masalan: > Limit(1/(1+exp(1/x)),x=0,left)= limit(1/(1+exp(1/x)),x=0,left); lim x 0 > Limit(1/(1+exp(1/x)),x=0,right)= limit(1/(1+exp(1/x)), x=0,right); lim x e 1 1 e Differensiallash. Xosilalarni hisoblash. Maple da hosilalarni hisoblashning ikki hil buyrug i mavjud: 1 x 1 x 1 0

305 1) Bevosita hisoblovchi - diff(f,x), bu erda f hosila olinuvchi funktsiya, x hosila olish o zgaruvchisi nomi 2) Ifodaning standart analitik yozuvini hosil qiluvchi Diff(f,x), bu komanda parametrlari oldingi holdagi buyruq parametrlari bilan bir hildir. Ushbu buyruq f (x) x bajarilishi hosilaning analitik yozilishi ni hosil qiladi. Hosila olish natijasidagi ifodani soddalashtirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun natijaning qanday ko rinishi lozimligiga ko ra simplify factor yoki expand buyruqlaridan foydalaniladi, Misol: > Diff(sin(x^2),x)=diff(sin(x^2),x); sin( x ) x 2 2 2cos( x ) x YUqori tartibli hosilalarni hisoblash x$n parametrida ko rsatiladi, bu erda n hosila tartibi, masalan: > Diff(cos(2*x)^2,x$4)=diff(cos(2*x)^2,x$4); 4 x 4 2 cos( 2x) 128 sin(2 x) cos(2 x) Olingan natijani ikki hil usulda soddalashtirish mumkin: > simplify(%); > combine(%); cos(2 x) 256 cos(2 x) x 4 x cos(4 x) cos(4 x) Differensial operator. Differensial operatorni aniqlashda D(f) buyrug i qo llaniladi, bu erda f- funktsiya. Masalan: > D(sin); cos Nuqtadagi hosilani hisoblash: > D(sin)(Pi):eval(%); -1 Diffentsial operatori funktsional operatorlarga qo llanilishi mumkin: > f:=x-> ln(x^2)+exp(3*x): > D(f); 1 x 2 3e x Funktsiyalarni tekshirish. Funktsiyalarni tekshirishni uning aniqlanish sohasini aniqlashdan boshlash lozim, ammo bu qiyin avtomatlashtiriluvchi operatsiya. SHu sababli bu masalani hal qilishda tengsizliklar sistemasini echishga to g ri keladi. (II mavzuni qarang). Lekin, funktsiya butun sonlar o qida aniqlanmi, degan savolga uning uzluksizligini tekshirish orqali javob berish mumkin. (3x) 2

306 Funktsiya uzluksizligi va uzilish nuqtasi. f(x) funktsiyaning berilgan [x 1,x 2 ] oraliqda uzluksizligini iscont(f,x=x1..x2) buyrug i orqali tekshirish mumkin. Agar f funktsiyasi bu intervalda uzluksiz bo lsa, natijalarni chiqarish satrida true (rost) aks holda false (yolg on) javob hosil bo ladi. Xususiy hollarda, agar interval x=-nfinity..+infinity ko rinishda berilsa, u holda f funktsiyasi butun sonlar o qi bo yicha tekshiriladi. Bunda agar true javob olinsa, f funktsiyasi butun sonlar o qida uzluksiz deb olishimiz mumkin. Aks holda uzilish nuqtani izlash lozim bo ladi. Buni ikki hil usulda bajarish mumkin: 1) discont(f,x) buyrug i orqali, bu erda f uzluksizlikka tekshiriluvchi funktsiya, x o zgaruvchi. Bu buyruq birinchi va ikkinchi turdagi uzilish nuqtalarni topish imkonini beradi. 2) singular(f,x) buyrug i orqali, bu erda f uzluksizlikka tekshiriluvchi funktsiya, x o zgaruvchi.. Bu buyruq haqiqiy va kompleks o zgaruvchili funktsiyaning ikkinchi turdagi uzilish nuqtalarini topish imkonini beradi. Bu buyruqlardan foydalanishdan oldin ularni readlib(name) kutubhonasidan yuklash lozim, bu erda name ixtiyoriy yuqorida ko rsatilgan buyruqlardan birining nomi. Bu buyruqlarning ikkalasi ham natijani figurali qavslardagi nuqtalar ketma ketligi ko rinishida hosil qiladi. Bunday yozilish tipii deb set yuritiladi. Bu natijalardan foydalanish uchun set tipidagi nuqtalarni convert buyrug i orqali oddiy sonli tipga o tkazilishi lozim. Ekstremumlar. Funktsiyaning eng katta va eng kichik qiymatlari. 1. Maple da funktsiya ekstremumga tekshirish uchun extrema(f,{cond},x, s ) buyrug i mavjud, Bu erda f ekstremumlari izlanuvchi funktsiya, {cond} orqali o zgaruvchining cheklanishlari ko rsatiladi, x o zgaruvchi nomi, apostrofdagi s ekstremum nuqtaning koordinatalarini o zlashtiruvchi o zgaruvchi nomi. Agar figurali qavslar {} kabi bo sh qoldirilsa, u holda ekstremumlar butun sonlar o qi bo yidan izlanadi. Bu buyruq bajarilishi natijasi set tipiga mansub bo ladi. Masalan: > readlib(extrema): > extrema(arctan(x)-ln(1+x^2)/2,{},x, x0 );x0; { 4 1 ln(2)} 2 {{x=1}} 2. Birinchi satrda funktsiya ekstremumi keltirilsa, ikkinchi satrida esa bu esktremum nuqtasi keltiriladi. 3. Afsuski, bu buyruq aniqlangan ekstremum nuqtalarning qaysi biri maksimum, qaysi biri minimumligini aniqlab bera olmaydi. f(x) funktsiyaning x o zgaruvchisi bo yicha x [ x1, x2] intervaldagi maksimumini topishda maximize(f,x,x=x1..x2) buyrug idan, f(x) funktsiyaning x o zgaruvchisi bo yicha x [ x1, x2] intervaldagi minimumini topishda maximize(f,x,x=x1..x2) buyrug idan foydalaniladi. 4. Agar o zgaruvchidan keyin infinity parametri yoki x=-infinity..+infinity intervali ko rsatilsa, maximize va minimize buyruqlari butun sonlar o qi bo yicha

307 haqiqiy sonlar to plamida hamda kompleks sonlar to plamida maksimum va minimumlarni izlaydi. Bu parametrlar ko rsatilmasa, maksimum va minimumlar faqat haqiqiy sonlar to plami bo yicha izlanadi. Misol: 5. > maximize(exp(-x^2),{x}); 6. 1 Bu buyruqlarning kamchiligi shundaki, ular mos ravishda maksimum va minimum nuqtalardagi funktsiya qiymatini beradi. SHu sababli y=f(x) funktsiyani ekstremumlarga ularning xususiyatlari (max yoki min). va koordinatalarini ko rsatgan holda tekshirishni to liq hal etish uchun avval quyidagi buyruq bajarilib: > extrema(f,{},x, s );s; so ng maximize(f,x); minimize(f,x)bajarilishi lozim. SHunda barcha ekstremumlar koordinatalari va ularning xususiyatlari (max yoki min) aniqlanadi. maximize va minimize buyruqlari absalyut ekstremumlarni tez aniqlaydi, ammo lokal ekstremumlarni aniqlashni xamma vaqt ham udallay olmaydi. Extrema buyrug i funktsiya qiymatga ega bo lmagan kritik nuqtalarni ham aniqlaydi. Bunday hollarda hosil bo lgan natijalarning birinchi satridagi funktsiyaning ekstremal qiymatlarining soni ikkinchi satridagi aniqlangan kritik nuqtalar sonidan kamroq bo ladi. f(x) funktsizning x=x 0 nuqtadagi topilgan ekstremumining xususiyatini funktsiyaning ikkinchi tartibli hosilani topish orqali aniqlash mumkin: agar f ( x 0 ) 0 ( x 0 bo lsa, x 0 nuqtada min, f ) 0 bo lsa, x 0 nuqtada max bo ladi. Maple ning analitik hisoblashlar paketining ohirgi versiyalarida maximize va minimize buyruqlarning yuqorida ko rsatilgan kamchiliklari bartaraf etilgan. Maksimum yoki minimum nuqtalarning koordinatalarini bu buyruqlarning parametrlarlarida o zgaruvchidan keyin «,» (vergul) belgi bilan yangi location parametrini yozish orqali hosil qilish mumkin. Natijada chop etish satrida funktsiya maksimumi (minimumi) dan so ng figurali qavslarda maksimum (minimum) nuqtaning koordinatalari ko rsatiladi. Masalan: > minimize(x^4-x^2, x, location); 1 1 {x }, 4 1 {x 2 1 2}, 4, {, } Natijani chop etish satrida minimum nuqtaning koordinatlari va bu nuqtadagi funktsiya qiymati hosil bo ldi. extrema, maximize va minimize buyruqlari readlib(name) buyrug i orqali buyruqlarning standart kutubxonasidan albatta yuklanishi lozim, bu erda name yuklanuvchi buyruq nomi. Integrallash Analitik va sonli integrallash. f ( x) dx aniqmas integral ikki buyruq orqali hisoblanadi: 1) Bevosita hisoblovchi - int(f, x), bu erda f interal ostidagi, x integrallash o zgaruvchisi nomi.

308 2) Ifodaning standart analitik yozuvini hosil qiluvchi Int(f,x) bu komanda parametrlari oldingi holdagi buyruq parametrlari bilan bir hildir. Ushbu buyruq bajarilishi integralning analitik yozilishini hosil qiladi. b f ( x) dx Aniq integral a ni hisoblash uchun int va Int buyruqlarida integrallash chegaralari ko rsatiladi, masalan: > Int((1+cos(x))^2, x=0..pi)= int((1+cos(x))^2, x=0..pi); 3 (1 cos( x 2 )) dx 2 0 Agar integrallash buyrug iga continuous bandi qo shilsa, ya ni int(f, x, continuous)ko rinishda berilsa, Maple integral ostidagi funktsiyaning integrallash diapazrnidagi ixtiyoriy mumkin bo lgan uzilishlarini. Bu esa cheksiz funktsiyaning xosmas integrallarni hisoblash imkonini beradi. int buyrug i parametrlarida cheksizlik chegaralari ko rsatilgan bo lsa, masalan, x=0..+infinity kabi berilganda integrallar hisoblanadi. Sonli integrallash evalf(int(f, x=x1..x2), e) buyrug i orqali bajariladi, bu erda e hisoblash aniqligi (o nlik kasrdagi verguldan keyingi raqamlar soni). Differensial tenglamalar Differensial tenglamalarning umumiy echimalari. Differensial tenglamalarning analitik echimlarini topish uchun Maple da dsolve(eq,var,options)buyrug i qo llaniladi, bu erda eq - differensial tenglama, var noma lum funktsiyalar, options - parametrlari. Parametrlar masalani echish usullarini belgilaydi, agar xech narsa ko rsatilmagan bo lsa, u holda type=exact analitik echimlar izlanadi. Differensial tenglamalarni tuzishda hosilani aniqlash uchun diff buyrug i qo llaniladi, masalan, y''+y=x differensial tenglama echish buyrug i quyidagi ko rinishda yoziladi: diff(y(x),x$2)+y(x)=x. Differensial tenglamaning umumiy echimi ixtiyoriy doimiylarga bog liq bo ib, ularning soni differensial tenglama tartibiga teng bo ladi. Maple da bunday doimiylar qoidaga asosan _S1, _S2 kabi belgilanadi. Bir jinsli bo lmagan differensial tenglamaning umumiy echimi xar doim bu masalani echish strukturasini aniq ko rsatuvchi usulda hosil qilinadi. Ma lumki, bir jinsli bo lmagan chiziqli differensial tenglamaning umumiy echimi unga mos keluvchi bir jinsli differensial tenglamaning umumiy echimi hamda shu bu bir jinsli bo lmagan differensial tenglamaning xususiy echimi yig indisiga teng. SHu sababli natijalar satridagi bir jinsli bo lmagan differensial tenglamaning echimi yig indi shaklida bo ladi, ular ixtiyoriy doimiylar (mos keluvchi bir jinsli differensial tenglamaning umumiy echimi) va doimiysiz qo shiluvchilardan (bir jinsli bo lmagan differensial tenglamaning xususiy echimi) tarkib topadi. Dsolve buyrug i differensial tenglamaning echimini hisoblanmaydigan formatda chop etadi. Echim ustida ish olib borish (masalan, grafigini yasash) uchun rhs(%)buyrug i orqali olingan echimning o ng qismini ajratib olish lozim bo ladi.

309 Differensial tenglamalarni darajali qatorlar yordamida taqribiy echish. differensial tenglamalarning ko p tiplarininig aniq analitik echimlarini topish mumkin bo lavermaydi. bunday hollarda differensial tenglamani taqribiy echish usullari orqali echish mumkin, jumladan, noma lum funktsiyani darajali qatorlarga yoyish orqali echish mukin. differensial tenglamaning darajali qator ko rinishidagi taqribiy echimini topish uchun dsolve buyrug idagi o zgaruvchilardan so ng type=series (yoki series) parametrini ko rsatish lozim. yoyilma darajasi n ni ko rsatish uchun dsolve buyruqdan oldin order:=n darajani aniqlash buyrug i kiritiladi. agar differensial tenglamaning darajali qator shaklidagi umumiy echimini aniqlash bajarilsa, yoyilmadagi x darajali koeffitsientlar funktsiyaning y(0)dagi noma lum qiymatlari va ularning hosilalari d(y)(0), (d@@2)(y)(0) va x.k. lardan tarkib topadi. natijalarni chop etish satrida hosil bo lgan ifoda izlanuvchi echimni makloren qatoriga yoyilmasiga o xshash bo ladi, ammo bunda x darajali boshqa koeffitsientlar farqli bo ladi. xususiy echimni ajratish uchun y(0)=u1, d(y)(0)=u2, (d@@2)(y)(0)=u3 va x. k. boshlang ich shartlari beriladi, bunda boshlang ich shartlarning soni differensial tenglamaning darajasining tartibiga teng bo lishi lozim. Darajali qator yoyilmasining tipi series ga mansub bo ladi, shu sababli bu qatorlar ustida ishlash uchun uni convert(%,polynom)buyrug i orqali polinomga o tkazib olish, so ng lozim, rhs(%)buyrug i orqali ifodaning o ng qismini ajratib olish lozim bo ladi. Differensial tenglamalarni sonli usulda echish. dsolve buyrug i orqali differensial tenglamalarni sonli usulda echish. Odeplot buyrug i orqali differensial tenglamalar echimlarining grafigini yasash. dsolve buyrug i orqali differensial tenglama (Koshi masalasi yoki chetki masalalar) ning sonli echimini topish uchun type=numeric (yoki numeric) parametrini ko rsatish talab qilinadi. SHunda differensial tenglamaning sonli echimini topish buyrug i quyidagi ko rinishga ega bo ladi:

310 dsolve(eq, vars, type=numeric, options),bu erda eq tenglamalar, vars - noma lum funktsiyalar ro yhati, options - differensial tenglamani sonli integrallash usulini belgilovchi parametrlar. Maple da quyidagi metodlar aniqlangan: method=rkf darajali Runge-Kutta-Felber usuli, method=dverk darajali Runge-Kutta usuli, mtthod=classical - Runge- Kuttaning 3 darajali klassik usuli, method=gear va method=mgear - Girning bir qadamli va ko pqadamli usuli. Differensial tenglamaning sonli echimlarining grafigini odeplot(dd, [x,y(x)], x=x1..x2) buyrug i orqali chizish mumkin, bu erda dd:=dsolve({eq,cond}, y(x), numeric) buyrug i sonli echishdagi funktsiya sifatida qo llaniladi, undan keyin kvadrat qavslarda o zgaruvchilar va noma lum funktsiya kiritiladi, hamda grafik chizish intervali x=x1..x2 ko rsatiladi. Bugalteriya, iqtisod va boshqa sohalarda qo llaniladigan dasturlar Машғулот шакли Маъруза режаси ўқув мақсади (маъруза 2 соат) Маърузани олиб бориш технологияси машғулотининг Мавзу бўйича маъруза 5. Bugalteriya 6.. Lokal rejimda dastur bilan ishlash 7.. Tarmoqli rejimning foydali tomoni Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи, электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари ҳақида тушунча бериш. ЭҲМларнинг вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра таснифи бериш. Замонавий шахсий компьютерларнинг ахборотни киритиш ва чиқариш қурилмалари таснифини бериш. Таянч тушунча ва Bugalteriya,lokal tarmoq, iqtisod, o'zgarib

311 иборалар turuvchi axborotlar, umumlashtirilgan Педагогик вазифалар: Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи ҳақида тушунча бериш. электрон машиналарининг ҳисоблаш авлодлари ҳақида тушунча бериш. замонавий компью-терарнинг шахсий вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра таснифи бериш. Замонавий компьютерларнинг шахсий ахборотни киритиш ва чиқариш таснифини бериш. қурилмалари moliyaviy hisobot ўқув фаолияти натижалари: Ҳисоблаш техникасининг ривожланиш тарихи даврлари ҳақида тушунчага эга бўладилар; электрон ҳисоблаш машиналарининг авлодлари ва уларнинг тузилиши, бир биридан нимаси билан фарқ қилиши ҳақида тушунчага эга бўладилар. замонавий шахсий компьютерларнинг вазифаси, ҳажми ва функционал имкониятларига кўра фарқлай оладилар. Замонавий шахсий компьютернинг ахборотни киритувчи ва ахборотни чиқарувчи қурилмалари ҳақида маълумот оладилар. ўқитиш воситалари маъруза матни, тарқатма материал, компьютер слайдлари, доска ўқитиш усуллари маъруза, тушунтириш, инструкция ўқитиш шакллари бериш, намойиш, блиц-сўров, Ақлий ҳужум, Б/Б/Б (Биламан/ Билмоқчиман/ Билиб олдим) усули фронтал, коллектив иш ўқитиш шароити компьютер, мультимедиа проектор (ёки проектор ва LCD панел)

312 Маъруза машғулотининг технологик харитаси Иш босқичлари 1- босқич. Ма взуга ки риш ўқитувчи фаолиятининг мазмуни 1.2. ўқув машғулоти мавзуси, мақсади тушунтирилади 1.2. Блиц-сўров усулида мавзу бўйича маълум бўлган тушунчаларни (1-илова) фаоллаштиради. Тингловчи фаолиятининг мазмуни Мавзу номини ёзиб оладилар Саволларга жавоб берадилар (10 ми н) 2 - босқич. Ас осий бўлим (60 мин) 2.3. Мавзу режасининг 1 ва 2- саволини ёздиради ва таянч тушунчалар билан таништиради.(2-илова) 2.4. Мавзунинг 1- ва 2- режа саволлари бўйича Ақлий ҳужум уюштирилади. Ҳар бир талаба фикри тингланади. Ҳар бир савол муҳокамасидан сўнг тўғри фикрлар тасдиқланади. Жараён компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб борилади. (3- илова) Мавзу режасини ёзиб оладилар Тинглайдилар. Тинглайдилар. Ақлий ҳужум да иштирок этадилар

313 3- босқич. Як унловч и (10 мин) 3.5. Мавзу бўйича якунловчи хулосалар қилади. Мавзу бўйича олинган билимларни қаерда ишлатиш мумкинлиги маълум қилади Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар беради Мавзу бўйича билимларни чуқурлаштириш учун адабиётлар рўйхатини беради 3.8. Мавзунинг кейинги саволлари буйича тайёрланиб келиш топширилади. Саволлар берадилар Мустақил ўрганиш учун топшириқларни ёзиб оладилар Ёзадилар Ёзадилар 1-илова Фаоллаштирувчи саволлар: 1.Bugalteriya nima? 2.. Lokal rejimda dastur bilan ishlash haqida nimalarni bilasiz? 3. Tarmoqli rejimning foydali tomoni qanday?

314 2-илова. Bugalteriya, iqtisod va boshqa sohalarda qo llaniladigan dasturlar Режа: 5. Bugalteriya hisobi. 6.. Lokal rejimda dastur bilan ishlash. 3. Tarmoqli rejimning foydali tomoni. Таянч иборалар Bugalteriya,lokal tarmoq, iqtisod, o'zgarib turuvchi axborotlar, umumlashtirilgan moliyaviy hisobot

315 3-илова Aqliy hujum savollari 1.Tarmoqli rejimning foydali tomoni 2. Dasturning afzalliklari va imkoniyatlari: 3. buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimi nimalarni taminlashi lozim?

316 Yirik korxonalarda buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish muammosi hozirgi sharoitlarda muhm vazifalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun yirik korxonalardagi buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimi quyidagilarni ta minlashi zarur: 1. Buxgalteriya hisobii rejalashtirish korxona moliyaviy xo'jalik faoliyatining tahlili, ichki audit vazifalarining butun majmuasini avtomatlashtirilgan holda amalgam oshirish; 2. Korxonadagi bajarilayetgan ishlarning joriy holati haqida tezkor, doimo o'zgarib turuvchi axborotlarni olish. 3. Birlashtirilgan hollarda ham boshqarish, ham umumlashtirilgan moliyaviy hisobotni olish imkoniyatii yaratish. Ushbu ta minlash talablariga javob beruvchi yirik korxonalar buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini markazlashtirilgan boshqaruviga ega hisob tarmoqlarining avtomatlashtirilgan ish joyi majmuasi asosida yaratilishi maqsadga muvofiq. Yirik korxonalarda buxgalteriya hisobi boshqaruvining 2 - darajali, ya ni tizim boshqaruvi va moliyaviy hisob bo'yicha tashkil qilinadi. Bunda axborotlar faqat foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan. Boshqaruv hisobning ob ektlari smeta, meyornoma, kalkulyatsiya harajatlardir. 1C dasturini kompyuterga o rnatish 1C dasturi Rossiya Federativ Respublikasi tomonidan tuzilgan dastur hisoblanib, xozirgi kunda bu dasturdan MDH davlatlari foydalanib kelishmoqda. 1С dasturi orqali kichik firma, firma, korxona va ishlab chiqarish korxonalarining buxgalteriya hisobini amalga oshirish mumkin. 1C dasturida barcha buxgalteriyaga tegishli bo lgan hisob varaqalari mavjud bo lib, bu varaqalar dasturdan foydalanuvchilar uchun o ziga hos qulayliklar yaratadi. 1C dasturini hozirgi kunda turli hil versiyalari mavjud bo lib, ular bir biridan

317 БББ жадвали 4-илова Биламан Билмоқчиман Билиб олдим 5-илова Блиц- сўров 1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish muammosi? 2. Yirik korxonalarda buxgalteriya hisobi kimlar uchun mo ljallangan? 3.. Tarmoqli rejimning foydali tomoni qanday? 4.Dasturning afzalliklari va imkoniyatlari:

318 31-mavzu. 2-soat. Yuqori darajali dasturlash tillari va ularning turlari. Talabalar soni: Dars shakli Ma ruza rejasi: Ma ruzani olib borish texnologiya. Vaqti-2 soat. Ma ruzasi 1. Юкори дастурлаш тиллари 2. Юкори дастурлаш тилларининг классификацияси 3. Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash 4. Matn bo yicha tez harakatlanish. Dars maqsadi: Offise dasturi va uning imkoniyatlari haqida: Word dasturi va uning boshqa darturlardan farqlanishi, unda matnlar bilan ishlash imkoniyatlarini o rgatish usullari. Pedagogik vazifalar: O quv natijalari: - Word dasturi va uning imkoniyatlari; - Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari ; - Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash; - Matn bo yicha tez harakatlanish. - Word dasturi va uning imkoniyatlari haqida ma lumot beradi; - Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari bilan o quvchilarni tanishtirish va ularni qo llashni o rgatadi ; - Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash yo llarini o rgatadi; - Matn bo yicha tez harakatlanish matnni taz tahrirlash uchun matn bo yicha tez harakatlanishni o rgatish; O qitishning usuli, texnikasi: O qitish vositasi: O qitish shakli: O qitish shart- sharoitlari: Monitoring va baholash: Maruza, suhbat, munozaralar, Muhokama qilish, o quvchilar bilan fikr almashish. Maruzalar matni, tarqatma materiallar, slayd. Frontal. Texnik vositalarni qo llaydigan auditoriya. Proektor. Og zaki so rov, savol- javoblar, BBB jadvali.

319 «Yuqori darajali dasturlash tillari va ularning turlari» mavzusidagi ma ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari 1-bosqich Кirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy bosqich. (55 daqiqa) Faoliyat mazmuni pedagog 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan naijalarni ma lum qiladi. (1.1-ilovа) 1.2.Tezkor savollar bilan talabalarga murojaat etadi va talabalarning bilim darajasini aniqlaydi.(1.2-ilova) 2.1 Word dasturi va uning imkoniyatlari (2.1. ilova); 2.2. Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari (2.2 ilova); 2.3. Microsoft word 2007 oynasining menyular satri va ularning vazifalari. (2.3- ilova); 2.4. Matnlarni formatlash. Klaviatura va sichqoncha yordamida matynlarni belgilash. (2.4- ilovа); Matn bo yicha tez harakatlanish. (2.5-ilova). Talaba Eshitadilar, savollarga javob beradi. Eshitadilar, kerakli ma lumotlarni Yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) 3.1 Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi. 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi v savollar bilan murojaat etadi.(3.1-ilova) 3.3 Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. B/BX/B jadvalin to ldirishni tavsiya qiladi (3.2-ilova) Eshitadilar, Mustaqil ishlash uchun vazifalarni yozib oladilar. 1.1-ilova.

320 Mavzu: Office dasturlari va ularning imkoniyatlari. Dars maqsadi: Office dasturi va uning imkoniyatlari haqida: Word dasturi va uning boshqa darturlardan farqlanishi, unda matnlar bilan ishlash imkoniyatlarini o rgatish. Savollar: 1. Microsoft Office paketining nechta avlodi bor? 2. Microsoft Office Word 2007 ning menyulari? 3. Microsoft Office 2007ga qaysi tilga asoslangan? 1.2-ilova. Word dasturi va uning imkoniyatlar 2.1-ilova. Microsoft Office paketining bir nechta avlodi yaratilgan yilda Microsoft Office 2007 yangi offis paketi yaratildi. U avvalgidan ancha qulay, to liq qayta tuzilgan interfeys mavjud. Microsoft Office Word 2007 yangiliklari. Microsoft Office Word 2007 rus tilidagi dasturida buyruqlarning bajarilayotgan ishga bog liq bo lgan menyulari, foydalanuvchiga hujjat ichiga jadvallar va boshqa grafik elementlarni kiritishni yengillashtiruvchi, foydalanish oson bo lgan galereyalar mavjud. Microsoft Office Word 2010 esa yanada takomillashgan, uning bo limlari ichida eski Office paketlaridagi uskunalar paneli ham kiritilgan. Microsoft Office 2007ga XML tiliga asoslangan, yangi formatdagi fayllar kiritilgan. Word 2007 da yaratilayotgan xujjatlar, agar boshqasi nazarda tutilmagan bo lsa, yangi kengaytirmadagi fayl sifatida saqlanadi, bunda odatiy kengaytirmaga "x" yoki "sh" suffiksi qo shiladi. "X" suffiksi XML-fayl makroslarga ega emasligini ko rsatadi, m" suffiksi esa - XML- fayl makrosga ega ekanligini bildiradi. Shunday qilib, Word 2007, Word 2010, Word 2013 ning oddiy fayllari doc emas, balki docx kengaytirmaga ega.

321 2.2-ilova. Microsoft Word 2007 dastur oynasi va uning imkoniyatlari. Маъруза машғулотини олиб бориш технологияси Талабалар сони: Дарс шакли Мавзу: Маъруза машғулоти режаси Вақти -2 соат Маъруза машғулоти Dasturlash texnologiyasi va uning imkoniyatlari. 1. Операцион тизм турлари, буйруклари билан ишлаш ва унинг имкониятлари билан танишиш. ОТ буйруклари билан ишлашга доир тарқатма материал тарқатилади. 2. Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш Дарс мақсади: Талабаларни Операцион тизм турларини ўргатиш ва Педагог вазифалари: Операцион тизм турларини таҳлил этиш фаолиятини ташкил этади. буйруклари билан ишлаш кўникмаларини шакллантириш Ўқув натижалари: Операцион тизм турларининг хар бирини изохлайди.. Операцион тизм буйруклари ьилин ишлаш учун имкон беради. Мавзу юзасидан бахс-мунозара ва тақдимот ташкил этади. Ўқитишнинг усул, оператсион тизим билан ишлашни урганади тизим дастурларини урганади. сухбат, бахс-мунозара

322 техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: муҳокама қилиш, фикр алмашиш, Тарқатма материаллар, компьютерлар Индивидуал, кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлаш технологияси. Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория. компьютерлар Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, компьютерда натижа олиш ва натижалар таҳлили

323 «Dasturlash texnologiyasi va uning imkoniyatlari» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият Фаолият мазмуни босқичлар и педагог талаба 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) 1.1. Аудиториянинг ва талабаларнинг дарсга тайёрлик даражаси текширилади Фаоллаштирувчи саволлар билан талабаларга мурожат этади ( 1- илова). Саволларга жавоб берадилар. 2-босқич. Асосий босқич (60 дақиқа) 3-босқич Якуний. ( 10 дақиқа) 2.1. Операцион тизм турлари, буйруклари ва улар билан ишлаш. ОТ турларига доир тарқатма материал тарқатади Тарқатма материалда келтирилган маълумотлар ўрганилиб, берилган топшириқни бажариш шартлари билан таништиради 2.3. Вазифани бажарилаганлик даражасига кўра баҳолаш меъзонлари билан талабаларни таништиради. Тақдимотни эълон қилади Ҳар бир гуруҳ тақдимотини таққослаш фаолиятини ташкил этади ва энг яхши такдимот яратган талабаларни рағбатлантиради Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. 3.3 Мустақилиш беради Тарқатилган назарий маълумот билан танишиб гуруҳларга бўлиган ҳолда мустақил равишда топшириқни бажарадилар. Таққослай-дилар ва таҳлил қиладилар 3.1.Савол берадилар.

324 1 илова Фаоллаштирувчи саволлар: 7. ОТлар хакида маълумот беринг 8. Буйрукли просессор нима? 9. Буйруклар ва каталоглар устида ишлаш кандай амалга оширилади? Dasturlash texnologiyasi va uning imkoniyatlari Fan va texnikaning keyingi yillardagi yutuqlarini juda qup hollarda dasturlash bilan bog liq deb hisoblashadilar. Ammo bu to gri emas. Birinchi va tuzilishi jihatidan murakkab bo lgan ko p maqsadli hisoblash qurilmalari XIX asrda yaratilgan bo lib, ularga dastur tuzish muammosiga birinchi bo lib Ada Lavleys (u Charlz Bebbidjning «Difference Engine» hisoblash mashinasida ishlar edi) duch kelgan yilibirinchi dasturlash tili Short Code yaratilgan. Elektron hisoblash mashinalarining dastlabki avlodlaridadastur tuzuvchilar lasturlarni mashina kodlarida yaratishar edi. Tasavvur etish uchun «Hello, word!» kabi matnni chiqarish uchun yaratilgan dasturning bir qismini keltiramiz va siz uning naqadar dasturchi uchun noqulay ekanini anglab etasiz. Mashina kodlari keyingi yillarda dasturlash olamiga kirib keluvchilar (elektronika sohasidagi nomutaxassislar) uchun noqulay bo lgan. Ammo tez orada foydalanuvchila uchun tushunarli bo lgan yuqori darajali dasturlash tillari yaratilib, dasturlash bilan shug ullanuvchidar safi kengayishiga sabab bo ldi. Birinchi yuqori darajali dasturlash tillariga 20 asrning 50-yillaridabo lib yaratilgan FORTRAN, Cobolva Algollarni keltirish mumkin. Bu tillar shu kunlarda ham «yashab kelmoqdalar» va keyingi yillarda yaratilgan minglab dasturlash tillarining avlodlaridan hisoblanishadi. Quyidagi kedtirilgan sxemada dasturlash tillarining qisqa tarixini keltiramiz:

325 Dasturlash tillari ichida 1958 yilda yaratilgan Algol tili muhim o rinni egallaydi. Uning yaratuvchilardan biri Djon BekusFORTRAN tilining asoschilaridan biri bo lgan. ALGOritmic Language nomi bu tilning algoritmlarni yozish uchun mo ljallanganligidan dalolat beradi. Juda ham aniq mantiqiy tuzilishga ega bo lgan Algol tili ilmiy va texnikaviy adabiyotlarda algoritmlarni yozish uchun qo llanila boshlandi. Keyingi yillarda uning Algol 60 va Algol 68 versiyalari yaratildi. Algol 68foydalanish uchun noqulay holda yaratilgan bo lib shveytsariyalik olim Niklaus Virt uning qabul qilinishiga o zining noroziligini bildirdi Shu bilan birgabu versiya qator dasturlash tillarining yaratilishiga sababchi bo ldi yili Niklaus Virt Algol W nomli o zining versiyasini yaratdi. Ammo muallifga shu kungacha mavjud bo lgan dasturlash tillaridagi noqulayliklar yoqmas (jumladan, talabalarni dasturlar yaratish metodlaribilan tanishtirishda dasturlash tillarining imkoniyatlaridan foydalanish) va u 1968 yili o zining dasturlash tilini yaratishga kirishdi yili dasturlash olamida ikki olamshumul hodisa yuz berdi: birinchisi

326 Unix operatsion tizimining yaratilishi bo lsa, ikkinchisi Pascal dasturlash tilining yaratilishi. Niklaus Virt bu tilni XVII asrning buyuk faylasuf va matematigi Blez Paskal sharafiga Pascal dasturlash tili deb atadi. Dastlab, dasturlash tilining to liq versiyasi SDC6000 kompyuteri uchun yaratilgan. O zining aniqligi, mantiqiyligi va boshqa qator xususiyatlari bilan dasturlashni o rgatishdagi imkoniyatlari bilan bu dasturlash tili o z o rnini topa oldi yilibill Geyts va Pol AllenBASIC dasturlash tili versiyasini, Virthamda Yensen esa «Pascal User Manual and Report» tilini yaratishdi. Keyingi yillarda bu dasturlash tillarining iurli versiyalari yaratila boshlandi. Jumladan, kompyuter texnologiyalari sohasidagi muhim hodisalaridan biriga aylangan 1983 yilda Borland firmasi yordamida Filip Kan tomonidan yaratilgan Turbo Pascal dasturlash tili shulardan biridir. Shu vaqtgacha bu tilning qator versiyalari ko zga tashlandi (1992 yili, Borland 7. 0). Jahondagi mashhur korporatsiyalardan biri bo lgan Borlando zining qator dasturlash tillari turli opertsion tizimi uchun yaratgan va ulardan ayrimlari keltiramiz: Operatsion tizimlar Dasturlash tillari MS-DOS WINDOWS Linux Turbo Pascal, Turbo S, Turbo Assembler Delphi, C++ Builder, JBuilder, Kylix Dasturlash tili-matnlarni yozish qoidalari tizimidan iborat bo lib, kompilyator tomonidan bu matnlar aniq instruktsiyalar va kattaliklar to plami sifatida taqdim etilishi zarur. Barcha dasturlash tillari o zlarining mashina tiliga bog liqlik darajasi bilan baholanadilar. Mashina tiliga bog liq tillarda instruktsiya va operandlar maxsus belgili nomlar bilan ifodalanadilar. Masalan, Intel protsessori uchun assembler tilida yozilgan dasturdan lavha keltiramiz: Mov cx, 100 Les bx, AOB Dec : inc bx Cmp Byte PTR [bx], 0

327 Mashina tiliga bog liq tillarning afzalligi yuqori darajadagi dasturlarni yaratishda bo lib, bu dasturlar xotirada minimal hajmni egallab, hisoblashlarni maksimal tezlikda bajaradilar. Ammo bu tillar yordamida murakkab dasturlarni yaratish nihoyatda noqulay. Dasturlash tillarining sintaktik jihatdan turlari Dasturlash tillarining sintaktik jihatdan turlari 3 turga(informatika darsliklariga asosan) bo linadi: Quyi darajadagi; DTning sintaktik jihatdan turlari O rta darajadagi; Yuqori darajadagi; Quyi darajadagi dasturlash tili Mashina tili deb ham ataladi. Ushbu tilda dasturlar to g ridan-to g ri Operativ Xotira(OX) katakchalari va protsessor reyestrlari bilan ishlab tuziladi. Ushbu tildagi buyruqlar Markaziy Protsessor(MP)ning operatsiyalariga to g ri keladi. Bir paytlar perfokartalar yordamida aynan mashina tilida dasturlar yozilgan. O rta daraja dasturlash tillarida protsessor buyruqlarini mnemonik kodlarga(buyruqqa mos qisqartirilgan so zlar) almashtirilgan. Assembler tili bunga misoldir. O rta darajadagi dasturlash tillarida ham bir protsessor operatsiya deyarli bir buyruqqa mos keladi. Ko rib turganingizdek, Assembler tili mashina kodidan bir pog ona yuqorida turadi xolos. Yuqori darajadagi dasturlash tillari esa, asosan, dasturlash jarayonini tezlashtirish uchun yaratilgan. Shuni eslatib o tish lozimki, har qanday dastur bajarilishidan oldin

328 mashina kodiga o tkaziladi. Ushbu darajadagi dasturlash tillarida yozilgan dastur ma lum ma noli so zlardan(odatda ingliz tilidagi) tashkil topadi. Ko rib turibsizki, dastur qismi ingliz tilidagi ma noli so zlardan tashkil topgan. Hozirgi zamonaviy tillarning barchasi yuqori darajaga mansub. BASIC ALGOL PASCAL FORTRAN DASTURLASH TILLARI DELPHI VISUAL BASIC C Kompilyatsiya va interpretatsiya qilinuvchi tillar Kompilyatsiya qilinuvchi Dasturlash tillari komputerda bajarilishiga qarab Interpretatsiya qilinuvchi Dasturlash tillari komputerda bajarilishiga qarab kompilyatsiya qilinuvchi va interpretatsiya qilinuvchi tillarga bo linadi. Kompilyatsiya qilinuvchi dasturlash tillarida dastur kodi kompilyator tomonidan mashina kodiga o tkaziladi. Operatsion tizim(ot) esa, shu kodni to g ridan-to g ri ishlataveradi. Kompilyatsiya jarayoni komputer protsessori va OT talablariga mos ravishda amalga oshiriladi. Shuning uchun, bir OT uchun kompilyatsiya qilingan

329 dasturning mashina kodi ikkinchi OT da ishlamaydi. Ushbu turdagi tillarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin: C, C++, Pascal va h.k. Microsoft Windows OTlarida kompilyatsiya qilingan dastur nomi *.exe ko rinishidagi fayl bo ladi. Linux, Unix(va shularning davomchilari) kabi OT larda esa fayl kengaytmasining ahamiyati yo q. Kompilyatsiya qilinuvchi dasturlash tillarining asosiy yutuqlaridan biri u OT dan boshqa biror dastur yoki kutubxona(library, mas. DLL) o rnatishni talab qilmaydi. Bundan tashqari, interpretatsiya qilinuvchi tillarga nisbatan ancha tez ishlaydi. Interpretatsiya qilinuvchi dasturlash tillarida tuzilgan dastur kodi kompilyatsiya qilinmaydi. Ushbu turdagi dasturni ishlatishdan oldin dastur kodi interpretatsiya qilinadi. Interpretatsiya qilinuvchi dasturlash tillarida tuzilgan dastur mos interpretator o rnatilgan komputerlardagina ishlaydi. Ushbu turdagi dasturlash tillariga PHP, Python, Ruby kabi tillar kiradi. Interpretatsiya qilinuvchi dasturlash tillari kompilyatsiya qilinuvchilaridan, asosan, yozilgan dasturning deyarli hamma platformalarda ishlashi bilan ajralib turadi. Dastur biror turdagi OT yoki protsessor uchun yozilmaydi faqat interpretatorgina turli platformalar uchun yoziladi. Interpretatsiya qilinuvchi dastur kodi bajarilishidan oldin interpretator tomonidan oraliq kodga kompilyatsiya qilinadi. Shu oraliq kod interpretator tomonidan bajariladi. Python kabi tillar oraliq kodni saqlab qo yadi, dastur kodi o zgarmaguncha shu oraliq kodni ishlatadi. Dastur biror masalani еchishda elеktron hisoblash mashinalari bajarishi lozim bo lgan amallarning izchil tartibidan iborat. EHM uchun dastur tuzish jarayoni dasturlash dеyiladi. Dasturlash еchilishi kеrak bo lgan masala algoritmini EHM tiliga, ya ni «mashina tili»ga o tkazishdir. EHM uchun dastur tuzish masalani еchish usulini mashina buyruqlarining shunday majmui (dasturi)ga, kеltirish dеmakki, bu buyruqlar хotiraga joylashib, tartib bilan amalga oshadi va tеgishli hisoblashlarni bajaradi.

330 DASTUR biror masalani еchishda elеktron hisoblash mashinalari bajarishi lozim bo lgan amallarning izchil tartibidan iborat. EHM uchun dastur tuzish jarayoni DASTURLASH dеyiladi Har bir til ham o z alfavitiga ega. Agar tuzilgan programmada alfavitda yo q xarf yoki belgilar uchrasa, mashina bunday belgini tushunmaganligi haqida xabar beradi. Biz ishlayotgan har qanday dastur biror -bir shaxs tomonidaaan yozilgan bo lib, ular dasturchilar deb aytiladi. Dasturchilar dasturni maxsus tillarda yozishadi ularni dasturlash tillari deb aytishadi. Dastur ko rinishlariga nisbatan quyi va yuqori dasturlash tillari sinflariga bo linadi. Quyi dasturlash tillariga misollar quyi darajadagi dasturlash assambler tilini keltirishimiz mumkin. Yuqori dasturlash tillariga Paskal, TSi, SQQ, C# tillarini keltirishimiz mumkin. -mavzu. 2-soat. Visual Basic, Delphi, C++ dasturlash tilllari va ularning imkoniyatlari Talabalar soni: Dars shakli: Ma ruza rejasi: Ma ruzani olib borish texnologiya. Vaqti-2 soat. Ma ruzasi 1. Virusga qarshi dasturlar haqida umumiy ma lumotlar; 2. Virus haqida xabarlar; 3. Kompyuterga virus yuqqanda 4 qoidaga amal qilish; Dars maqsadi: Antivirus dasturiy vositalar: Kompyuter viruslaridan himolanish uchun axborot himoyasining umumiy vositalari ishlatilishi va ularga qarshi ishlatiladigan dasturlar haqida ma lumot berish. Pedagogik vazifalar: O quv natijalari: -. Virusga qarshi dasturlar haqida umumiy ma lumotlar; - Virus haqida xabarlar; -. Virusga qarshi dasturlar haqida umumiy ma lumotlar beradi; - Dastur virusi aniqlanganda Virus haqida xabarlar chiqishi

331 haqida; - Kompyuterga virus yuqqanda 4 qoidaga amal qilish; O qitishning usuli: O qitish vositasi: O qitish shakli: O qitish shart- sharoitlari: Monitoring va baholash: - Kompyuterga virus yuqqanda 4 qoidaga amal qilish lozimligini ta kidlash; Maruza, suhbat, munozaralar, o quvchilar bilan fikr almashish. Maruzalar matni, tarqatma materiallar, slayd. Frontal. Texnik vositalarni qo llaydigan auditoriya. Proektor. Og zaki so rov, savol- javoblar. Visual Basic, Delphi, C++ dasturlash tilllari va ularning imkoniyatlari mavzusidagi ma ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari 1-bosqich Кirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy bosqich. (55 daqiqa) Faoliyat mazmuni Pedagog 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan naijalarni ma lum qiladi. (1.1-ilovа) 1.2, O quvchilarning bilim darajasini tekshiradi. Savollar beradi. (1.2-ilova) Virusga qarshi dasturlar haqida umumiy ma lumotlar; (2.1. ilova); 2.2. Virus haqida xabarlar; (2.2 ilova); 2.3. Kompyuterga virus yuqqanda 4 qoidaga amal qilish; (2.3- ilova); Talaba Eshitadilar. Savollarga javob beradi. Eshitadilar, kerakli ma lumotlarni Yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) 3.1 Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi va o quvchilarga savollar beradi.(3.1-ilova) Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi. B/BX/B jadvalini to ldirishni tavsiya qiladi (3.2-ilova) Eshitadilar, Mustaqil ishlash uchun vazifalarni yozib oladilar.

332 1.1-ilova. Mavzu: Antivirus dasturiy vositalar. Maqsad: Antivirus dasturiy vositalar: Kompyuter viruslaridan himolanish uchun axborot himoyasining umumiy vositalari ishlatilishi va ularga qarshi ishlatiladigan dasturlar haqida ma lumot berish. 2.1-ilova. ANTIVIRUS DASTURIY VOSITALAR. Kompyuter viruslaridan himolanish uchun axborot himoyasining umumiy vositalari ishlatilishi mumkin, ular iste molchilarning noto g rihatti harakatlari va noto g ri ishlovchi dasturlar disklarning jismoniy buzilishlaridan ham sugurtalar hisoblanadi. Viruslardan zararlanish ehimolini kamaytirishga yordam qilish profilaktik choralari mavjud. Windows asosiy menyusidan dasturni ishga tushirish uchun quyidagilarni bajarish kerak: 1. Ekranning quyi qismida joylashgan «Пуск» (Start) tugmasini bosing. 2. Windows asosiy menyudagi «Программы» (Programs) ni tanlang. Menyuda ishga tushirish buyrug i paydo bo ladi. 3. Microsoft Visual Studio 6.0 opsiyasini tanlang. 4. Navbatdagi menyudan Microsoft Visual Studio 6 ni tanlang. Visual Basic 6 ni ishga tushirganda ekranda New Project muloqot oynasi chiqadi. Uning yordamida yangi loyiha uchun shablon tanlash, loyiha yaratish masterini ishga tushirish yoki mavjud bo lgan loyihani ochish mumkin.

333 1-rasm Bu oyna uchta ilovadan tashkil topgan: New (Yangi) shablonlardan va yangi loyiha yaratish uchun masterdan tashkil topgan; Existing (Mavjud) ilgari yaratilgan loyihani va Visual Basic 6 ni loyihamisollarini ochishga imkon beradi. Ushbu ilova yoyiladigan menyuga ega va u yordamida kompyuterda barcha mavjud bo lgan papkalarni tanlash mumkin. Recent (Yaqinda yaratilgan) Oxirgi vaqtda ochilga loyihalarni o z ichiga oladi. Yangi loyihani yaratishda New ilovasi ishlatiladi. Unda mavjud bo lgan loyiha shablon turlarini tanlash mumkin, lekin boshlang ich bilim olish maqsadida standart ilovani tanlaymiz: Standard EXE bajariladigan standart ilovalar. Integrallashgan ishlab-chiqarish muhiti (IDE) bizga ma lim bo lgan Microsoft ilovalarining boshqa turdagi grafik interfeysni namoyon qiladi. Uning tashqi korinishi 2-rasmda ko rsatilgan.

334 2-rasm Loyihalash muhitining tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiradi: Asosiy menyu; asboblarning standart paneli (Standard); boshqarish elementlari paneli; loyiha yurituvchi oynasi (Project); forma konstruktori; menyu tahrirlagichi (Menu Editor); xususiyatlar oynasi (Properties); forma maketining oynasi (Form Layout); ob yektlarni ko rish oynasi (Object Browser); dastlabki kodni tahrirlagich. Asosiy menyu Microsoft ilovalaridagi kabi ochilib-yopiluvchi qism menyularidan iborat qatordan tashkil topgan. U quyidagi asosiy buyruqlardan iborat: File (fayl) Edit (Tahrirlash) View (Ko rinish) Project (Loyiha) Format (Format) Debug (Rostlash)

335 Run (Ishga tushirish) Query (So rov) Diagram (Diagramma) Tools (Servis) Add-Ins (Sozlash) Window (Oyna) Help (Yordam) Asosiy menyuning ko pchilik buyruqlari Windows ilovalarida ishlatiladi (masalan, Microsoft Word yoki Microsoft Excel). Shu sababdan ular alohida ko rib chiqilmaydi. Zarur bo lgan tushintirishlar materiallarni yetqazib berish jarayonida beriladi. Menyu pastida joylashgan, ko piroq ishlatiladigan buyruqlar menyu standart asboblar panelida kichik rasmchali tugmalar shaklida tasvirlangan. Standart asboblar paneli asossiy menyu ostida joylashgan. Asboblarning standart panelida ko p ishlatiladigan menyu buyruqlarini chaqirish uchun tugmachalar joylashgan. Standart asboblar panelining ko pchilik tugmachalari tavsiyalari boshqa Windows ilovalari tavsiyalari bilan mos keladi. Qator tugmachalar visual dasturlash muhitining o ziga xos maxsus funksiyalarni bajaradi (masalan, Menyu Editor (Tahrirlash menyusi) yoki Toolbox (Boshqarish elementlar paneli)). Quyida standart panelning tugmalarining tavsiyalari jadvali keltirilgan. Tugma Nomi Tavsiya qilinishi Add Standard EXE Project (Standart loyiha qo shish) Add Form (Forma qo shish) Menu Editor (Tahrirlash menyusi) Open Project ( Loyihani ochish) Standart exe-loyiha qo shadi Loyihaga forma qo shadi Tahrirlash menyusini chaqiradi Loyihani ochadi

336 Save Project (Loyihani saqlash) Loyihani saqlaydi Cut (Kesib olish) Copy (Nusxalash) Paste (Qo yish) Find (Qidirish) Can't Undo (oldingini bekor qilish) Almashish buferiga axborotni qirqib oladi Almashish buferiga nusxa oladi Almashish buferidan axborot qo yadi Kontekst bo yicha axborot qidirishni amalgam oshiradi O dingi holatni bekor qiladi Can't Redo (Takrorlashni bekor qilish) Bekor qilingan holatni tiklash Start (Ishga tushirish) End (Yakunlash) Break (To xtatish) Dasturni ishga tushiradi Dastur bajarilishini yakunlaydi Dastur bajarilishini to xtadadi Project Explorer (Loyihalar sharhlovchisi) Loyihalar oynasini ochadi sharhlovchisining Properties Window (Xususiyatlar oynasi) Form Layout Window (Forma maketi oynasi) Object Browse r (Ob yektlar brauzeri) Toolbox (Boshqarish elementlari paneli) Data View Window (Ma lumotlarni ko rish oynasi) Xususiyatlar oynasini ochadi Forma maketi oynasini ochadi Ob yektlar brauzeri oynasini ochadi Boshqarish elementlari panelini ochadi Ma lumotlarni ko rish oynasi ochadi Visual Component Manager (Vizual Visual Component Manager vizual

337 komponentlarini boshqarish) komponentlarini boshqarish oynasini ochadi Forma konstruktori oynasi. Ilovalarni visual loyihalashda forma konstruktori oynasi asosiy ishchi oyna hisoblanadi (5-rasm). Bu oynani chaqirish uchun asosiy menyuning View (Ko rinish) menyusidagi Object (Ob yekt) buyrug i yoki loyihalar sharxining Forms guruhidagi ob yektning kontekst menyusining View Object buyrug i tanlanadi. Formalar konstruktori oynasidagi barcha formalar va ilova ob yektlari konstruksiya qilinadi. Formadagi ob yektlarni aniq pozitsiyalashda oynada to r hosil bo ladi. 5-rasm Formaning va sichqonchaning ajratgich markerinidan foydalanib oynadagi formaning o lchamlarini o zgartirish mumkin. Formaning o lchamlarini o zgartirish uchun sichqoncha ko rsatkichini markerga o rnatish kerak, u ikki yo nalishli strelka ko rinishiga ega bo lganda uni talab etilgan o lchanlargacha siljitiladi. Boshqarish elementlari paneli. Boshqarish elementlari paneli bu ilova formasini visual ishlab-chiqishda asosiy ishchi asbobi hisoblanadi (6-rasm). Boshqarish elementlari paneli View (Ko rinish) menyusidagi Toolbox buyrug ini tanlash orqali chaqiriladi. Bu panelni chaqirishning yana bir usuli standart asboblar panelining Toolbox tugmasi bosiladi.

338 Boshqarish elementlar paneli tarkibiga formani boshqarishning asosiy elementlari belgilar, matnli maydonlar, tugmalar, ro yxatlar va forma maketini tezroq visual loyihalash uchun boshqa elementlar kiradi. Tug ma Nomi Pointer (Ko rsatkich PictureBox (Grafik oyna) Label (Belgi) TextBox (Matnli maydon) Frame (Ramka) CommandButton (Boshqarish tugmasi) Tavsiya etilishi Sichqoncha markerini (ko rsatkichini) pozitsiyalash uchun ishlatiladi Guruhga elementlarni birlashtirish uchun, unga grafik tasvirlarni, matnni, grafik elementlarni va animatsiyani chiqarish uchun mo ljallangan grafik oynani formaga joylashtiradi. Formaga matnli axborotlarni, yozuvlarni va eslatmalrni chiqarish uchun mo ljallangan ob yektlarni joylashtiradi. Formaga matnli axborotlarni, sonlarni va vaqtlarni kiritish uchun foydalaniladigan matnli maydonlarni joylashtiradi. Ob yektlarni mantiqiy guruhga oladigan sarlavhali ramkani formaga joylashtiradi. Formaga initsiyatsiya qilish, buyruqlarni bajarish, dasturni ishga tushirish uchun mo ljallangan boshqarish tugmalarini joylashtiradi. CheckBox (Bayroqcha) OptionBufrton (O chiribyondirg ich) Dasturning bajarilishi uchun shartlarni shakllantirish yoki ha/yo q tamoyilida ishlovchi qandaydir sozlashlar uchun bayroqchalarni formaga joylashtiradi. Ishlash rejimini tanlash yoki dasturning bajarilishini sozlash uchun o chirib-yondirg ichlarni formaga joylashtiradi. ComboBox (Поле со списком) ListBox (Ro yxat) Formada birvaqtning o zida kiritish maydonidan va ochilib-yopiluvchi ro yxatdan tashkil topgan ob yektni yaratadi. Formada tavsiya etilgan ro yxat qiymatlarining bittasini yoki birnechtasini tanlash uchun mo ljallangan ro yxat yaratadi.

339 HScrollBar (Gorizantal chizg ich) VScrollBar (Vertikal chizg ich) Timer (Taymer) DriveListBox (Qurilmalar ro yxati) DirListBox (Papkalar ro yxati) FileListBox (Fayllar ro yxati) Shape (Shakl) Line (Chiziq) Image (Tasvir) Data (Ma lumotlar) Formaga berilgan diapazondagi qiymatni tanlash uchun siljitgich sifatida ishlatiladigan gorizontal kesmani joylashtiradi. Formaga berilgan diapazondagi qiymatni tanlash uchun siljitgich sifatida ishlatiladigan vertical kesmani joylashtiradi. Formaga taymerni joylashtiradi. Formada qurilmalar ro yxatini yaratadi. Formada papkalarning daraxt ko rinishini yaratadi. Formada fayllar ro yxatini yaratadi. Formada geometrik shakllarni to g riburchaklik, kvadrat, aylana, ellips, doira, aylana burchakli to g riburchaklik va kvadrat yaratadi. Chiziqlar yaratadi. Formaga grafik tasvirlarni joylashtirish uchun mo ljallangan maydon yaratadi. Formada yozuvlar bo yicha siljishlar va navigatsiya natijasini tasvirlash uchun ma lumotlar bazasida ma lumotlarni boshqarish elmentlarini yaratadi. Boshqarish elementlarini formaga elementlar paneli yordamida joylashtirish quyidagicha amalgam oshiriladi: 1. Sichqoncha yordamida talab qilingan boshqarish elementini tanlangiz. 2. Forma qurish (konstruktor) oynasiga o tingiz. Shuning bilan sichqoncha ko rsatkichi jo ylashtirilgan ob yekt joyini o rnatishga imkon beradigan krest holatiga o tadi. Sichqonchaning chap tugmasini bosgan holda yangi ob yektning pozitsiyasi o lchamlarini kiritingiz. Xossalar oynasi. Xossalar oynasi (Properties) forma va unga joylashtirilgan ob yektlarning xossalarini sozlash va tasvirlash uchun qo llaniladi. Unga, masalan,

340 belgilab olingan ob yekt xossasi formadagi joylashgan pozitsiyasi, balandligi, kengligi, rangidan tashkil topgan Xossalar oynasidagi Caption xossasiga «Yozuv matnini o zgartirish» tugmasining sarlavhasini kiriting. Sarlavhani bosish jarayonida & bеlgi maxsus qiymatga ega va aks ettirilmaydi. ALT tugmasi va tagi chizilgan bеlgi yordamida siz ob yеktni sichqonsiz tanlash imkoniga ega bo lasiz. Bu klavishlarning ekvivalеnt kombinatsiyasi dеyiladi. -mavzu 2-soat Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari Ma ruza mashg ulotini olib borish uchun texnologik xarita Talabalar soni: Dars shakli laboratoriya mashg`ulot rejasi Vaqti -2 soat laboratoriya mashg`uloti 13. Kompyuter grafikasi 14. Vektorli grafika 15. Rastr 16. Rastrli grafika 17. Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish Dars maqsadi: Prosessor, operativ va doimiy xotira qurilmalarini testdan o tkazish ko nikma va malalakalarini hosil qilish Pedagog vazifalari: 2. Shaxsiy kompyuterning tashkiliy qismlari haqida umumiy tushuncha berish. 2. Vektorli grafika Rastr haqida umumiy tushuncha berish. 3 Rastrli grafika Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish haqida umumiy tushuncha berish. O qitishning usul, texnikasi: Ta`limni tashkil etish shakli: O quv natijalari: 1 Shaxsiy kompyuterning tashkiliy qismlari haqida umumiy tushunchaga ega bo lish. 2. Vektorli grafika, Rastr haqida umumiy tushunchaga ega bo lish 3 Rastrli grafika Fraktal badiy kompozitsiyani yaratishni o rganish «Aqliy hujum» usuli, fikr almashish, Klaster ni to ldirish, muhokama qilish ommaviy va ijodiy guruhlarda ishlash

341 didaktik vositalari: O qitish shart sharoitlari: Monitoring va baholash: Ma`ruza matni, tarqatma topshiriqlar, kompyuterlar Texnik vositalarni qo llashga mo ljallangan auditoriya. O zini-o zi nazorat qilish, refleksiya Faoliyat bosqichlari 1-bosqich. O quv mashg`ulotiga kirish va da`vat bosqichi (10 min) Faoliyatining mazmuni O qituvchi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va rejasi va o quv faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi. (1-ilova) 1.2. Aqliy hujum usulida mavzu bo yicha ma`lum bo lgan tushunchalarni sanab berishni so raydi. (2- ilova) Talaba Yozadilar, tinglaydilar Tushunchalarni sanab beradilar 2 -bosqich. Asosiy bo lim (55 min) 2.1Mavzu rejasi asosida fikrlarni umumlashtiradi va ma ruza topshirig ini tavsiya etadi. (3-ilova) 2.2. ma ruza топшириклари юзасидан талабаларга йўлланмалар берилади. ma ruza топширикларини бажариш жараёнида талабалар томонидан берирга жавоб берилади. Топширикни bajarilaganlik darajasiga ko ra har bir талабаларнинг ma ruza топширикларини бажарганликларига караб бахоланади. (4-ilova) Tinglaydilar, Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar, topshiriqlarni bajaradilar 3-bosqich. Yakunlovchi (15 min) 3.1. Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi «B/B/B» жадвал буйича талабалар билимларини мустахкамланади.(5-ilova) «Klaster» sxemasini tuzishadi. to ldirishadi va o z tasavvurini boshqalar bilan solishtiradi. 1-ilova

342 KOMPYUTERNING GRAFIK IMKONIYATLARI Axborotning asosiy qismini inson ko rish a zolari orqali oladi. Ko rgazmali axborotning o zlashtirilishi oson bo ladi. Inson tabiatining ana shu xususiyati grafik operatsion tizimlarda ishlatiladi. Ularda axborot grafik ob ektlar: znachoklar (belgilar), oynalar va rasmlar ko rinishida tasvirlanadi. Operatsion tizimning barcha grafik ob ektlari, shuningdek boshqa barcha tasvirlar qandaydir yo l bilan kompyuterda hosil qilinishi yoki unga kiritilishi kerak. Grafik tasvirlarni kompyuterga kiritish uchun mahsus tashqi (atrof) qurilmalari ishlatiladi. Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, taqdim etish, ularga ishlov berish, shuningdek grafik ob ektlar va fayllarda bo lgan nografik ob ektlar o rtasida bog lanish o rnatishni informatikada kompyuter grafikasi deb atash qabul qilingan. Kompyuter grafikasi uch turga bo linadi: rastrli grafika, vektorli grafika va fraktal grafika. Ular o rtasidagi asosiy farq nurni displey ekrandan o tish usulidan iborat. Eslab qoluvchi elektron-nurli trubka (ENT)larga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan traektoriya bo ylab bir marta chopib o tadi, uning izi esa ekranda keyingi bo yruq berilgungacha saqlanib qoladi. Demak vektorli grafikaning asosiy elementichiziqdir. Vektorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi novbatda tasvirlarni yaratishga mo ljallangan. Bunday vositalar reklama agentliklarida, dizaynerlik byurolarida va nashriyotlarda qo llaniladi. Rastrli qurilmalarda esa tasvir ularni tashkil etuvchi nuqtalar majmuasidan vujudga keladi. Bu nuqtalar piksellar (pixels) deb ataladi. Rastr bu ekranning butun maydonini qoplovchi piksellar matritsasidir. Demak rastli grafikaning asosiy elementi nuqtadan iborat. Rastrli grafika vositalari bilan tayyorlangan tasvirlar kompyuter dasturlarli yordamida kamdan-kam holdagina yaratiladi. Ko pincha ushbu maqsadda rassom tayyorlagan tasvirlar yoki rasmlar skanerlanadi. Rastrli tasvirlar bilan ishlashga mo ljallangan ko pgina grafik muharrirlar asosan tasvirlarga ishlov berishga mo ljallangan. Internet tizimida ko proq rastrli tasvirlar qo llannilmoqda. Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish - bu tasvirni chizish yoki jihozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya ni bunda tasvirlar formulalar yordamida quriladi. Fraktal grafika odatda o yin dasturlarida qo llaniladi. Har qanday hajmdagi axborotlar inson tomonidan uning ko rish kanallari orqali qabul qilinganda yaxshi o zlashtiriladi, masalan, bolalikdagi rasmli kitoblaringiz sizga ko proq yoqqan. Kata hajmdagi axborotlarni ba zan boshqa shaklda qabul qilish qiyinroq. Masalan biror kompaniyaning kunlar bo yicha bir yillik aktsiyalarining kursi ko rsatilgan jadvalni grafik asosda tuzilgan bo lsin. Bunda kursning bir yoqlama o zgarish grafigi darhol ko rinadi, lekin ularni jadvaldan anglash uchun vaqt va malaka talab qilinadi. Shuning uchun grafik ma lumotlarning ulushi har qanday turdagi kasb bilan bog liq faoliyatda qat iy o smoqda.

343 Фаоллаштирувчи саволлар: 2-ilova 5. Kompyuter grafikasi haqida gapiring 6. Vektorli grafika haqida gapiring 7. Rastr nima? 8. Rastrli grafika nima? 5.Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish haqida gapiring 1-topshiriq.Bajaring va kuzating. Topshiriq 3-ilova 2-topshiriq. Bajaring va kuzating 3 topshiriq. Bajaring va kuzating Guruh talabalari mustaqil ravishda mashg`ulotni davom ettiradi. Bu yerda muammo qo yilib, talabalar fikrlari o rganiladi 4-ilova 5-ilova Kompyuterlarni testdan o tkazish мавзуси буйича BBB жадвал асосида олган билимлар мустахкамланади. БББ жадвали

344 Биламан Билмоқчиман Билиб олдим Asosiy tushunchalar. 5. Kompyuter grafikasi 6. Vektorli grafika 7. Rastr 8. Rastrli grafika 5.Fraktal badiy kompozitsiyani yaratish.

345 -mavzu. 2-soat. Elektron va multimediyali qo llanmalarni yaratishda foydalaniladigan texnologiyalar Talabalar soni: Dars shakli Ma ruza rejasi: Ma ruzani olib borish texnologiya. Vaqti-2 soat. Ma ruzasi 1. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; 2. Amaliy DT tarkibini vazifalari; 3. HTML muharrirlari va Brouzerlar. Dars maqsadi: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlarning vazifalari haqida talabalarga tushuncha berish. Pedagogik vazifalar: O quv natijalari: - Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; - Amaliy DT tarkibini vazifalari; - HTML muharrirlari va Brouzerlar. - Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi haqida ma lumot beradi; - Amaliy DT tarkibini vazifalari haqida umumiy ma lumotlarni beradi; - HTML muharrirlari va Brouzerlar(sharhlovchilar, Web hujjatlarni ko rib chiqish vositalar) haqida; O qitishning usuli, texnikasi: O qitish vositasi: O qitish shakli: O qitish shart- sharoitlari: Monitoring va baholash: Maruza, suhbat, munozaralar, Muhokama qilish, o quvchilar bilan fikr almashish. Maruzalar matni, tarqatma materiallar, slayd. Frontal. Texnik vositalarni qo llaydigan auditoriya. Proektor. Og zaki so rov, savol- javoblar, tarqatma materiallar. «Elektron va multimediyali qo llanmalarni yaratishda foydalaniladigan texnologiyalar» mavzusidagi ma ruza darsiga texnologik karta. Faoliyat bosqichlari 1-bosqich Кirish (5 daqiqa) 2-bosqich. Asosiy Faoliyat mazmuni pedagog 1.1. Mavzu, uning maqsadini, kutilayotgan naijalarni ma lum qiladi. (1.1-ilovа) 2.1. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi; (2.1. ilova); Talaba Eshitadilar. Eshitadilar, kerakli

346 bosqich. (55 daqiqa) 2.2. Amaliy DT tarkibini vazifalari; (2.2 ilova); 2.3. HTML muharrirlari va Brouzerlar. (2.3- ilova); ma lumotlarni Yozib oladilar va sxemalarni chizib oladilar. 3-bosqich Yakuniy. ( 10 daqiqa) 2.4. Talabalarga savollar bilan murojaat etadi. (2.4- Savollarga ilova ). javob beradilar. 3.1 Mavzu bo yicha yakuniy xulosalarni aytib o tadi. Eshitadilar, 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini tahlil etadi v Mustaqil ishlash baholaydi. uchun 3.3. Talabalarga savollar beradi va mustaqil ish beradilar. vazifalarni (3.1-ilova) yozib oladilar. 1.1-ilova. Mavzu: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlar. Dars maqsadi: Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari. Unga kiruvchi dasturlarning vazifalari haqida talabalarga tushuncha berish 2.1-ilova. Amaliy dasturiy ta minot va uning imkoniyatlari Amaliy dasturiy ta minot foydalanuvchi aniq bir vazifalari (ilovalari)ni ishlab chiqish va bajarish uchun mo ljallangan. Amaliy dasturiy ta minot tizimli DT, xususan, operasion tizimlar boshqariluvi ostida ishlaydi

347 36 мавзу. 2-соат Flash texnologiyasida boshqaruvchi ob ektlar yaratish Талабалар сони: nafar Дарс шакли Маъруза режаси Маърузани олиб бориш технологияси Вақти -2 соат Маърузаси 12. Dasturlar yaratish vositalari. 13. Case-texnologiyasi 14. Sun`iy intellekt tizimlari. Дарс мақсади : Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Педагог вазифалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar berish. Case-texnologiyasi haqida tushuncha berish. Ўқув натижалари: Dasturlar yaratish vositalari haqida umumiy ma lumotlar ega bo ladi. Case-texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo ladi. Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. Ўқитишнинг усул, техникаси: Ўқитиш воситалари: Ўқитиш шакли: Ўқитиш шарт шароитлари: Мониторинг ва баҳолаш: Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumotga ega bo ladi. Маъруза, сухбат, бахс-мунозара муҳокама қилиш, фикр алмашиш. Маъруза матни, тарқатма материаллар, слайдлар Фронтал Техник воситаларни қўллашга мўлжалланган аудитория.проектор Оғзаки сўроқ, савол-жавоб, таҳлил натижалари. «Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida» мавзусидаги маъруза дарсига технологик карта Фаолият босқичлар 1-босқич. Кириш (10 дақиқа) 2-босқич. Асосий босқич (50 дақиқа) Фаолият мазмуни педагог 1.1. Мавзу, унинг мақсадини, кутилаётган натижаларни маълум қилади. (1.1-илова) 1.2.Тезкор саволлар билан талабаларга мурожат этади ва талабаларнинг билим даражасини аниқлайди.(1.2-илова) 2.1. Dasturlar yaratish vositalari haqida ma lumot beradi. (2.1. илова) 2.2. Case-texnologiyasi haqida tushuncha beradi талаба 1.1Эшитадилар 1.2.Саволларга жавоб беради 2.1Эшитадилар керакли маълумотларни

348 3-босқич Якуний босқич. ( 10 дақиқа) (2.2 илова) 2.3 Sun`iy intellekt tizimlari haqida ma lumot beradi. (2.3- илова) 2.4. Талабаларга саволлар билан мурожаат этади. (2.4-илова) 3.1 Мавзу бўйича якуний хулосаларни айтиб ўтади. 3.2 Талабаларнинг дарс давомидаги фаолиятини таҳлил этади ва баҳолайди. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. Б/БХ/Б жадвалини тўлдиришни тавсия қилади (3.2-илова) 3.3. Мустақил ишлаш учун вазифа беради. (3.3-илова). ёзиб оладилар 2.4.Саволларга жавоб берадилар. 3.1Эшитадилар 3.2.Мустақил ишлаш учун вазифаларни ёзиб оладилар 3.3.Эшитади лар ва ёзиб оладилар. 1.1-илова Мавзу: Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida. Дарс мақсади: Talabalarga dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari va unda qo llaniladigan dasturlar haqida tushunchalar berish. Саволлар: 1.Дастур деганда нимани тушунасиз? 2. Дастурлаш нима? 3. Қандай дастурлаш тилларини биласиз? 4. Dasturiy ta minot deganda nimani tushunasiz? 1.2-илова 2.1-илова Dasturlar yaratish vositalari. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog liq yo nalish tez sur atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi.

349 Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta minlovchi dasturiy tizimlarni o z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: kompilyator va interpretatorlar; dasturlar kutubxonasi; turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini xam ta minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Microassembler, SI, SI++, Delphi, Visual Basic va boshqalar kiradi. 2.2-илова CASE-texnologiyasi CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE Computer Aided Sistem Engineering axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bo lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80- yillar oxirida shakllangan yo nalishdir. Ulardan keng ko lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir.

350 (2.3 илова) Sun`iy intellekt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to rt yo nalishga bo lish mumkin: Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yunalish kompyuterda o yinlarni (shaxmat, shashka va h.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta`minotni yaratish bilan shugullanadi. Bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar. Ushbu yo nalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun`iy intellekt tizimlarini ma`lum va kichik soxalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo llanishi mumkin. EHMlarning yangi arxitekturasini yaratish. Bu yunalish sun`iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHMlari) ni yaratish muammolarini o rganadi. Intellektual robotlar. Bu yunalish oldindan qo yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellectual robotlar avlodini yaratish muammolari bilam shug ullanadi.

351 2.4-илова Faollashtiruvchi savollar: 19. Dasturlar yaratish vositalariga nimalar kiradi? 20. CASE-texnologiyasi deganda nimani tushunasiz? 21. Kompilyatorlar nima? 22. Interpretatorlar nima? 23. Sun`iy intellekt tizimlari sohasidagi izlanishlarni nechta yo nalishi mavjud va ularni sanab o ting. Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ 3.2-илова Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Case-texnologiyasidan boshqa texnologiyalar haqida ma lumotlar to plab kelish. Hamda shu mavzuga oid tezkor savol va testlar tuzib kelish. 3.3-илова

352 Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Komyuterning dasturiy taminoti haqida tushuncha berish. Komyuterning dasturiy taminotining rivojlanish tarixi va turlari haqida tushuncha berish. O qitish uslubi va texnikasi O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Shaxsiy kompyuterlarning sistemaviy dasturiy ta minoti va uning turlari. (2 soat) 1.Kompyuterning dasturiy ta minoti. 2.Interfeys tushunchasi haqida. 3. Sistemaviy dasturiy ta minot va turlari. 4. Operatsion sistema tarixi va turlari haqida. Dasturiy taminot, operatsion tizim, interfeys, Dos, Drd Dos, Os/2, Warp, Windows, Macintoch. Unix, Ms Dos, Ps Ta limiyligi: O quvchilarga Kompyuterning sistemaviy dasturiy taminoti mavzusida bilim berish. O tilgan mavzularni mustahkamlash jarayonida darsni olib borish. Tarbiyaviyligi:O quvchilarga Kompyuter ishlashi uchun zarur bo lgan sistemaviy dasturlar o rnini va ahamiyatini aytib ularni fanga bo lgan qiziqishlarini oshirib, pedagogik ruhda tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: Nazariy olgan bilimlarini amaliyotda qo llay bilishga, mustaqil fikrlash va mulohaza yuritishlarini rivojlantirish, qo shimcha adabiyotlardan foydalanishga o rgatish. O quv faoliyatining natijalari: talaba Komyuterning dasturiy taminoti haqida tushunchaga ega bo ladilar. Komyuterning dasturiy taminotining rivojlanish tarixi va turlari haqida bilim, malaka va ko nikmalarga ega bo ladilar. Vizual ma ruza, baxs-munozara, klaster metodi, FSMU texnologiyasi.

353 O qitish vositalari: O qitish shakli: O qitish shartsharoiti: Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. kichik guruhlarda ishlash. Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi Har bir reja bo yicha talabalarning fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. Yangi mavzu rejalari bo yicha slaydlardan foydalanib ma lumotlar beriladi Guruhni ikki guruhga bo lib, Sistemaviy dasturiy taminot turlari bo yicha klaster tuzish topshirig i beriladi Guruhlarda FSMU metodidan foydalanib mustaqil topshiriq beriladi O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi va muhim ma lumotlarni daftarga yozib oladi. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash davomida talabalar ko rgazmali material tayyorlaydilar hamda namoyish qiladilar. Guruhlar o z ishlarini namoyish qiladi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi.

354 (15 daqiqa) 3.2. Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi. 1.Shaxsiy kompyuter va uning turlari haqida nimani tushunasiz? 2. Shaxsiy kompyutеrning tashkiliy qismlarini aytib bеring? II-Bosqich

355 Filmga tovushni biriktirish Flashda filmlarga tovush ham berish mumkin. Kompyuterda saqlanayotgan tovush fayli yoki tovushni yozdirish orqali ham har xil tovush fayllarini import qilish yo li bilan berish mumkin. Buning natijasida Flash da tovushli film hosil bo ladi. Ya ni animatsiya namoyish qilinayotgan vaqtda harakat bilan birga o nga mos yoki o nga tegishli tovush ham ijro qilinadi. Buning uchun quyidagi ketma-ketlik amalga oshiriladi: Avval Flash da ixtiyoriy film yaratiladi.

356 Filmga o rnatilishi lozim bo lgan tovushni maxsus dasturlar yordamida kompyuterga yoziladi yoki kompyuter xotirasida tayyor tovush saqlanayotgan bo lsa, undan ham foydalanish mumkin. Tovushni tayyorlab olgandan so ng, File menyusidagi Import buyrug i beriladi. Natijada 60-rasmdagi Import muloqot oynasi hosil bo ladi. Oynadan foydalanib o rnatmoqchi bo lgan tovush faylini ko rsatamiz. Natijada tovush fayli import qilinadi. 60 rasm. Import muloqot oynasi ko rinishi. Sichqon yordamida ixtiyoriy qatlamdagi birinchi kadrni tanlab, Properties panelidan Sound ro yxatini ochamiz. Ro yxatdan o zimiz import qilgan tovush faylini tanlaganimizda, o sha qatlamda tovush o rnatiladi (61-rasm).

357 61 rasm. Eslatma. Filmdagi tovush bilan animatsion harakat sinxron ravishda berilishi ustida test o tkazish kerak. Agar ular sinxron bo lmasa filmdagi animatsiya qatlamlaridagi kadrlar sonini ko paytirish yo li bilan sinxronlashtirish mumkin (buning uchun kadrlar orasiga sichqon chap tugmasini bosib, F5 tugmasini bosish yo li bilan kadr qo yiladi, natijada animatsiyaning namoyish vaqti cho zilib tovushga yaqinlashadi). Tugmalarni dasturlash Tugmalarning eng oddiy vazifasi hammamizga ma lum. Tugma bosilganda biror vazifani bajarishi lozim. Ana shu vazifalarni tugmalar ustida tegishli dasturlash amalini bajarish yo li bilan amalga oshiriladi. Quyidagi bir nechta misollar tugmalarni dasturlashga tegishli: 1-misol. Agar bizga biror Flash film oynasini tegishli tugmani bosgandan keyin yopish kerak bo lsin. Bu vazifani bajarish uchun quyidagi ketma-ketlikni bajariladi: o tovushli tugmalar bo limida ko rsatilgan yo l bilan tugma hosil qilib oling.

358 o tugmani belgilab Actions paneliga on (release) { fscommand("quit", true); } ifodani yozing (bu ifoda tugma bosilganda Flash-filmni bekitish vazifasini bajaradi); o Flash filmni ko rish uchun uchun Control > Test Movie buyrug ini bering. 64-rasm. Actionspaneli. 65-rasm. Flash filmni bekitish tugmasi (o ng yuqori burchakda) 2-misol. Tugma bosilganda filmning biror boshqa qismiga o tish imkoniyati bilan tanishib chiqamiz. Buning uchun quyidagi ketma-ketlikni bajaramiz: o avval tugma yaratib olamiz; o tugmani belgilab, Actions paneliga on (press) { gotoandplay(140); } ifodasi kiritiladi. (ifodaning mazmuni tugma bosilganda 140- kadrga o tib, filmning o sha qismidan namoyish qilishni boshlaydi).

359 66 rasm. Actions paneli. o Filmni ko rish uchun Control > Test Movie buyrug ini bering. Bu imkoniyatdan faqatgina filmning biror qismida to xtatib qo yilib, o sha qismdan foydalanuvchi hohlagan vaqtida sakrab o tish uchraydigan misollarda misolimizdan foydalansa bo ladi. Foydalanuvchi o zi xoxlagan vaqtida tugmani bosish bilan kerakli joyga sakrab filmning ko rsatilgan qismini namoyish qiladi. 3-misol. Tugmalarni dasturlash yordamida bir Flash filmdan boshqasiga o tish mumkin. Buning uchun quyidagi ketma-ketlikni bajariladi: o dastlab tugmani yaratib oling; o tugmani belgilab, Actionspaneliga on(release) { loadmovie("animatsiya. swf", _root. dropzone); } ifodasini kiriting (bu ifoda tugmani bosish bilan animatsiya. swf Flash faylini ochib beradi); o filmni ko rish uchun Control > Test Movie buyrug ini bering. 67-rasm. Actions panelida animatsiya. swf faylini yuklanish ifodasi. Dastlabki Flash filmni namoyishining ixtiyoriy vaqtida tugmani bossanganimizda, animatsiya. swffaylidagi film yuklanadi. Tugmalarning bu

360 imkoniyatidan bir filmdan ikkinchisiga o tishda yoki orqadagi filmga qaytishda foydalanish mumkin. Nazariy mashg ulotning o qitish texnologiyasi Vaqti-2 soat O quv mashg ulotining shakli Mavzu Nazariy mashg ulotining rejasi Tayanch tushunchalar O quv mashg ulotining maqsadi: Pedagogik vazifalar: Muammoli savol masala va vaziyatlarni o quv birligiga mos ravishda taqdim etish. Muammoni hal etish jarayonini boshqarish. Kompyuter ishlashida qurilmaning funksiyalarini tushuntirib berish. O qitish uslubi va texnikasi O qitish vositalari: O qitish shakli: O quvchilar soni: nafar Kirish, visual ma ruza, aqliy hujum, Flash texnologiyasida animasiyalar hosil qilish (2 soat) 1. Arifmetik-mantiqiy qurilma qisqacha ma lumot 2. Mikroprotsessorli xotira 3. Mikroprocessning interfeysli qismi Arifmetik mantiqiy qurilma, mikroprotsessor, interfeys. Talabalarda arifmetik mantiqiy qurilma, registr summator va boshqarish sxemasi, xotiraning tezkor yacheykalari. boshqarish sxemasiga doir bilimlarni shakllantirish O quv faoliyatining natijalari: talaba Muammoli savol masala va vaziyatlarni hal etish orqali tasavvurlarini shakllantirdi. Arifmetik mantiy qurilma haqida ma lumotlarga ega bo ladi. Arifmetik mantiy qurilmaning afzallik tomonlarini chuqur o rganadi. Vizual ma ruza, muammoli, baxs-munozara, Blits so rov metodi, FSMU metodi, Klaster metodi. Ma ruza matn,qog oz,marker,kompyuter,doska,ekran,slayd. individual hamda kichik guruhlarda ishlash.

361 O qitish shartsharoiti: Proektor,kompyuter bilan jihozlahgan auditoriya Nazariy mashg ulotning texnologik kartasi (2 mashg) Darsning borish bosqichlari O qituvchi Faoliyati mazmuni Talaba I-Bosqich (10 daqiqa) II-Bosqich Yangi mavzu bayoni (55 daqiqa) III-Bosqich Yakuniy qism (15 daqiqa) 1.1. Salomlashish,davomat olish Talabalarning darsga tayyorgarligini ko zdan kechirish Yangi mavzu rejasi bilan o quvchilarni tanishtiriladi va o'quvchilarni yozib olishlariga imkon yaratiladi. 2.1.Mavzuga olib kiruvchi faollashtiruvchi muammoli savollar beriladi. 2.4.Darsda olingan bilimlarni umumlashtiriladi va mustahkamlash uchun Blits so rov o tkaziladi, tarqatma material tarqatiladi. (1- topshiriq) 3.1. O qituvchi o quvchilarni bajargan ishlarini baholaydi va umumlashtiradi Mavzu bo yicha mustaqil o rganish uchun adabiyotlar hamda topshiriqlar beriladi. Qisqa savollarga javob beradi, mulohaza yuritadi Mavzu rejasini yozib oladilar. Tinglaydilar, baxs-munozara qiladi. Tinglaydi, kuzatadi, baxsmunazara qiladi. Xulosalar chiqariladi, yozib olinadi. Mustaqil savollarga javob yozadi. Talabalar tomonidan tayyorlangan ko rgazmali materiallar tahlil qilinadi. Daftarga yozib olinadi. Baholash mezoni Mezonlar Mazmun 2 Guruh faollari 3 Dizayn 4 Taqdimot

362 Darsning borishi I-Bosqich O tilgan mavzuni takrorlash maqsadida aqliy hujum metodidan foydalangan holda o quvchilarga quyidagi savollar beriladi II-Bosqich Arifmetik-mantiqiy qurilma (AMK) sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ljallangan (SHK larning ba zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo shimcha matematik soprocessor ulanadi). Arifmetik-mantiqiy qurilma (AMK) axborotni o zgartirishni arifmetik va mantiqiy amallarini bajarish uchun mo ljallangan. AMK ning tarkibiy qismlari 2 ta registr qo shuvchi summator

363 Mikroprotsessorli xotira boshqarish sxemasi Mikroprotsessorli xotira (MPX) uncha katta bo lmagan sig imli, lekin o ta yuqori tezkor xotira SHK ning eslab qoluvchi qurilmalari bobida qisqacha ko rib chiqilgan Mikroprocessorning interfeysli qismi MPning interfeysli qismi MPning SHK tizimli shinasi bilan aloqasi va moslashishi, shuningdek bajarilayotgan dasturning buyruqlarini qabul qilish, oldindan tahlil qilish hamda operandlar va buyruqlarni to liq adreslarini shakllantirish uchun mo ljallangan. 1-topshiriq Blits so rov bileti savol javob vaqtida to ldiriladi Savollar Javoblar

364 1. Arifmetik-mantiqiy qurilma deganda nimani tushunasiz? 2. AMK ning tarkibiy qismlari qanday? 3. Mikroprotsessorli xotira nima? Flash da animatsiyalarni o rganishni eng sodda harakatlarni ko rishdan boshlaymiz. 1-misol. Dastlab biror chizilgan ob ektni bir koordinatadan boshqa koordinataga harakat bilan o tkazish jarayoni bilan tanishib chiqamiz: o File > Newbuyrug ini berish bilan yangi ish maydoni hosil qilamiz. o ish maydonidagi yagona qatlam (layer) ning birinchi kadrini sichqon chap tugmasi bilan bosib belgilaymiz. o endi sichqonni Tools paneliga olib kelib chizish uchun mo ljallangan ixtiyoriy uskunani tanlaymiz. o sichqon yordamida ixtiyoriy rasm chizamiz. o qatlamning kadri ustiga sichqon ko rsatgichini qo yib, o ng tugmasini bosamiz. Hosil bo lgan menyudan CreateMotionTweenbuyrug ini beramiz. o sichqon ko rsatkichini bir nechta kadrdan keyinga qo yib Insert Keyframe buyrug i beriladi. Xuddi shu Keyframe ni belgilagan holatda rasmni o zini kerakli koordinataga o tkazamiz. Buning uchun Properties menyusidan X va Y koordinatalarini o zgartiramiz (38-rasm). o harakatni ko rish uchuncontrol > Test Movie buyrug i beriladi. Natijada dastlabki nuqtada turgan rasm biroz vaqt ichida boshqa koordinataga o tadi. 38 rasm. Properties paneli.

365 39 rasm. Flash da ob ektni bir koordinatadan boshqasiga o tkazish; 2-misol. 1-misolni biroz o zgartirsak, shu ob ektni kattalashganini kuzatishimiz mumkin: o yuqoridagi misolning 5 ta qadamini bajarib bo lgach, rasmning koordinatasi uzgargan kadr ustiga sichqon tugmasini bosish bilan belgilaymiz. o natijada rasm belgilanadi, rasmni kattalashtiramiz. Buning uchun Properties panelidan W:va H: qiymatlarini kattalashtiramiz. o harakatni ko rish uchuncontrol > Test Movie buyrug i beriladi. Natijada aylana harakatlanib boshqa koordinataga o tish bilan kattalashib boradi. 40-rasm. Propertiespaneli.

366 41-rasm. Flash da chizilgan ob ektni bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o tishi bilan kattalashishi. 3-misol. Navbatdagi misolda esa xuddi 1-misoldagi chizilgan shar boshqa koordinataga o tishi bilan rangi o zgarib boradi. Buning uchun quyidagi ketmaketlik bajariladi: o 1-misoldagi birinchi 5 ta bandini bajarib bo lgach, rasmning koordinatasi o zgargan kadr ustiga sichqon tugmasini bosish bilan belgilaymiz. o natijada rasm belgilanadi, keyin Properties panelidan Color ro yxatidan Advanced buyrug i beriladi. o ekranda hosil bo lgan Advanced Effect oynasidan o zimizga kerakli rang ko rsatgichlarini tanlab OK tugmasini bosamiz. o harakatni ko rish uchun Control > Test Movie buyrug i beriladi.

367 42-rasm. Advanced Effect muloqot oynasi. 43-rasm. Flash da chizilgan rasmni harakat natijasida bir rangdan boshqasiga o tkazish. 4-misol. Endigi misolda ob ektlarni harakatlanish bilan biror burchakka burilishi bilan tanishib chiqamiz. Buning uchun quyidagi ketma-ketlik bilan tanishib chiqamiz: o 1-misoldagi birinchi 5 ta bandini bajarib bo lgach, rasmning koordinatasi o zgargan kadr ustiga sichqon tugmasini bosish bilan belgilaymiz. o natijada rasm belgilanadi, Modify > Transform > Scale and Rotatebuyrug i beriladi. o ekranda hosil bo lgan Scale and Rotate muloqot oynasida tegishli burchak qiymatini ko rsatib, OK tugmasini bosamiz. o ko rsatilgan burchakka rasm buriladi (Natijani 48-rasmda ko rishingiz mumkin). 44 rasm. Scale and Rotate muloqot oynasi.

368 45-rasm. Flash da ob ektlarni biror burchakka burish bilan harakatlantirish.