ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR

Size: px
Start display at page:

Download "ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR"

Transcription

1 1991-yildan chiqa boshlagan O zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda 0055-raqam bilan qayta ro yxatga olingan yil. 5-son. Bosh muharrir: Bahodir JOVLIYEV Tahrir hay ati: Ulug bek INOYATOV Nizomiddin MAHMUDOV Kadirbay BEKTURDIYEV Nargiza RAHMONQULOVA Mamatqul JO RAYEV Maqsudjon YO LDOSHYEV Sirojiddin SAYYID Jabbor ESHONQULOV Abdurahim NOSIROV Lutfulla JO RAYEV (bosh muharrir o rinbosari) Shahnoza JO RAYEVA Jamoatchilik kengashi: Muhammadjon ALIYEV Ergesh ABDUVALITOV Manzura DADAXO JAYEVA Lutfullо JO RAYEV Ehson TURDIQULOV Valijon QODIROV Sahifalovchilar: Akmal FARMONOV Gulnoza VALIYEVA Nashr uchun mas ul: Yorqinjon ODILOV Feruza MUSAYEVA Tahririyat manzili: , Toshkent shahri, Navoiy ko chasi, 30-uy. Telefon: (0 371) , , , til_adabiyot@umail.uz veb-sayt: Jurnaldan ko chirib bosilgan maqolalar «Til va adabiyot ta limi»dan olindi, deb izohlanishi shart. Jurnalda nashr etilgan maqolalarda mualliflarning tahririyat nuqtayi nazariga muvofiq kelmaydigan fikr-mulohazalari bosilishi mumkin. Tahririyatga kelgan qo lyozmalar taqriz qilinmaydi va muallifga qaytarilmaydi. Bosmaxonaga yilda topshirildi. Ofset usulida chop etildi. Qog oz bichimi 60x841/8. Shartli bosma tabog i 6,0. «Times» garniturasi. 10, 11 kegl. «KOLORPAK» MСHJ bosmaxonasida chop etildi. Manzil: Toshkent sh. Yashnobod tum., Elbek 8. Buyurtma Adadi nusxa. Bahosi kelishilgan narxda. jurnali MUNDARIJA DOLZARB MAVZU Osiyo Jaylobova. Is`hoqxon Ibratning ibratli yo`li... 3 DOLZARB MAVZU Nilufar Namozova. Adabiyot qalbi yuksak odamni tarbiyalaydi... 5 ADABIY TAQVIM Naim Karimov. Atoqli shoir va mohir dramaturg... 8 DARS MUQADDAS Munavvar Baxtiyorova. Gullar ifori Nodira Mahmudova. Kim yor anga ilm, tolibi ilm kerak Yulduz Eshmatova. Barcha zamonlarning buyuk adibi METODIK TAVSIYA Zuhra Saliyeva, Risolat Hakimova. Abdulla Oripov she riyatini o rganishning samarador usullari Durdona Zohidova. Aruz vaznidagi asarlar taqte sini tuzish ILG OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR Mahina Axrorova. Gapni to ldiruvchi bo lak Gulzoda Soatova. Badiiy asar tahlilida o quvchilar faolligini qanday oshirish mumkin? Oydin Mo minova. Nutqni rivojlantiruvchi trening mashg ulotlari Umida Nasirova. Warm-up activities and games in english lessons Nodira Temirova. Young learner assessment Nazokat Jiyanova. Adabiyot darslarida muammoli vaziyat usulidan foydalanish TARJIMASHUNOSLIK Nurbek Ayakulov. Inglizcha polisemantik sport terminlarining o zbek tilidagi ifodasi To lqin Saydaliyev. Milliy qadriyatlar va badiiy tarjima muammolari TEACHING ENGLISH Communication Breakdown Cross Cultural Business Communication TA TIL BILMAS SABOQLAR Shahlo Oshiqova. O quvchining tadqiqotchilik qobiliyati qanday shakllanadi? Maxfurat Otayeva. Ko ngil maxzanining qulfi til va ul maxzanning kalitin so z bil TAHLIL Baxtiyor Fayzulloyev. Adabiy ta limda badiiyat talqinlari Dilafro z Muqimova. Foniyning koshki musaddasi tarixi TADQIQOTLAR Dilrabo Quvvatova. Iqbol mirzo she riyatining poetik xususiyatlari Dilrabo Baxronova. Olamning lisoniy manzarasida zoomorf metaforaning roli Приложение АКТУАЛЬНОЕ СЛОВО ДНЯ Нина Чекулина. Художественный мир Чингиза Айтматова... 1 АВTОРСКОЕ СЛОВО Юлия Мусурманова. Деепричастие... 3 МЕТОДИКА. ОПЫТ Шахло Наджимиддинова. Синонимы. Антонимы. Прямое и переносное значение слов... 5 Мукаддас Гуламова. Использование разных видов текстов... 7 Анвар Юсупов. Сопоставительное изучение языков и перевод СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ Анвар Юсупов. Сопоставительное изучение языков и перевод ИЗ ОПЫТА ПРЕПОДАВАТЕЛЯ Феруза Саидова. Технология реализации диагностики качества организации образовательного процесса Ферузахон Якубова. Технологизация учебного процесса по изучению литературы Дилором Камалова. Формирование педагогической культуры в современных условиях ИСПОЛЬЗУЙТЕ ЭТИ МАТЕРИАЛЫ Дилором Нуримова. Глагол Клара Назмутдинова. Трудности оценивания навыков иноязычного говорения Нигора Абдурахимова. Инновационная деятельность педагогов в овладении студентами иностранным языком СОВЕРШЕНСТВУЕМ ПРОФЕССИОНАЛЬНУЮ ПОДГОТОВКУ Камола Раимова. Повышение педагогического мастерства преподавателя в вузовском образовании Умида Исламова. Значимость формирования информационной культуры в современных условиях ИЗУЧАЕМ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИ Беккенбауэр Реймов. Усвоение английских пословиц при помощи биатлона Нилюфар Барноева. Лингвистический корпус в методике обучения иностранным языкам Гулноза Сабирова. Типология упражнений по обучению английскому языку мультимедийными программами O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining FILOLOGIYA va PEDAGOGIKA fanlari bo yicha doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrdir.

2 ABDULLA QAHHORNI XOTIRLAB O zbekiston davlat jahon tillari universitetida Umumiy tilshunoslik kafedrasi va O zbek tili kafedralari hamkorligida «Abdulla Qahhorni xotirlab» mavzusidagi xotira kechasi bo lib o tdi. Bellashuv tarzida o tkazilgan tadbirdan ko zlangan asosiy maqsad adibning hayoti va ijodi, yaratgan asarlari bilan talabalarni yaqindan tanishishga hamda ularning bilimlarini sinovdan o tkazishga qaratildi. Unda birinchi, ikkinchi va uchinchi ingliz tili fakultetlarida tahsil oluvchi birinchi bosqich talabalari adib hayoti va ijodi borasidagi bilimlari bilan to rtta shart asosida bellashdilar. Ilk shartda ishtirokchilar adibning uy muzeyi, qabri hamda haykali haqida ma lumot beruvchi videoroliklarni tayyorlab kelishgan bo lsa, ikkinchi shartda adib asarlarining mazmuni bo yicha savol-javoblar asosida bilimlarini sinovdan o tkazdilar. Navbatdagi shart esa talabalarning aktyorlik qobiliyatlarini yaqqol ko rsatib berdi. Ular tomonidan Abdulla Qahhor asarlari asosida tayyorlangan sahna ko rinishlari shunchalik mahorat bilan o ynalganidan tomoshabinlar qatorida hay at a zolarining ko z yoshlariga ham sabab bo ldi. Bundan tashqari, tadbirda fakultet jamoalari muxlislari ham faol ishtirok etib, tomoshabinlar uchun tayyorlangan savollarga javob berdilar. Umuman olganda, tadbir ko tarinki ruhda bo lib o tdi va barchaga birday manzur bo ldi. XOTIRA AZIZ, QADR MUQADDAS! Xalqimizning qadr-qimmati, or-nomusini himoya qilish, bosqinchi va yovuz kuchlarga qarshi kurashlarda bukilmas iroda va jasorat namunasini namoyon etib, bugungi tinch va osoyishta kunlar uchun jonini fido qilgan ajdodlarimizning muqaddas xotirasini yod etish, ularning ezgu ishlarini davom ettirish maqsadida yurtimizda Xotira va qadrlash kuni hamda Ikkinchi jahon urushida qozonilgan g alabaning 73 yilligiga bag ishlangan bayram tadbirlari keng miqyosda bo lib o tdi. 9-may kuni poytaxtimizdagi Xotira maydoni har qachongidan gavjum bo ldi. Motamsaro ona haykali turli vazirlik va idoralar, jamoat tashkilotlari vakillari tomonidan qo yilgan gullarga burkandi. Toshkent shahridagi Botanika bog ida tashkil etilgan bayram tadbiri ham o zgacha ruhda bo lib o tdi. Bog ichidagi maydonda urush yillaridagi muhit aks etgan. Qo mondonlik shtabi, okop va blindajlar, tibbiyot punkti, dala oshxonasi qurilgan, Ikkinchi jahon urushi davridagi harbiy texnika, qurol-aslaha namunalari joylashtirilgan. Jang maydonlarida askarlarimiz ko rsatgan mardlik va jasorat, urushdan qaytmagan minglab yurtdoshlarimizning muqaddas xotirasi, ota-bobolarimizning frontorti mehnat faoliyati aks etgan. Ushbu ko rinishlar bu yerga tashrif buyurgan har bir insonga bugungi tinch-osoyishta hayotga qanday og ir sinov va mashaqqatlar evaziga erishilganini chuqur his etishga, bu yo lda qurbon bo lgan yurtdoshlarimiz xotirasiga ta zim qilish, bizga nasib etgan mustaqillik, tinchlik va osoyishtalikning ahamiyatini yanada teran anglashga ko mak berdi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan keng nishonlangan Xotira va qadrlash kuni mazmun-mohiyatida ana shunday ezgu tamoyillarni mujassam etdi. Shuningdek, yuksak bag rikenglikning namunasi sifatida poytaxtimizdagi Xalqlar do stligi maydoniga toshkentlik temirchi Shomahmudovlar oilasi xotirasiga hurmat sifatida barpo etilgan haykalning qayta o rnatilgani yurtdoshlarimizni mamnun etib, yanada ruhlantirdi. General Sobir Rahimov haykali Toshkent shahri Olmazor tumani hokimligi qarshisidagi eski o rniga qaytarilgani ham yillarda Ikkinchi jahon urushi frontida matonat ko rsatgan yurtdoshlarimiz xotirasini ulug lash yo lidagi yana bir ezgu qadam bo ldi. Bu yilgi Xotira va qadrlash kuni tadbirlarida Ikkinchi jahon urushida xalqimizning tinchligi va omonligi yo lida o z jonini fido qilgan bobolarimizni xotirlash, bugun oramizda bo lgan faxriylarimizning davlatimiz va jamoat vakillari tomonidan ko nglini ko tarish bilan umriga umr qo shishdek olijanob maqsadlarga bir qadar erishildi, desak mubolag a bo lmaydi. XALQARO TALABLARGA MOSLASHUV Yangi o quv yilidan o quvchilarning o zlashtirish darajasini oshirish va unga salbiy ta sir ko rsatuvchi omillarni bartaraf etish bo yicha Xalq ta limi vazirligi tomonidan umummilliy tadqiqot o tkazilmoqda. YUNISEFning O zbekistondagi Vakolatxonasi bilan hamkorlikda bo lib o tayotgan O quvchilarning muvaffaqiyatli o zlashtirishiga salbiy ta sir etuvchi omillarni aniqlash borasidagi umummilliy tadqiqot ishlari respublika miqyosida tanlab olingan 255 ta maktabda o tkaziladi. Unda umumta lim maktablari 4-sinf o quvchilarining matematika, o qish va tabiatshunoslik fanlaridan yutuqlari tajriba-sinov tariqasida o rganiladi. Bundan ko zlangan maqsad umumiy o rta ta lim maktabi o quvchilarining bilimini xalqaro talablarga yetkazish, unga mosligini o rganib borish, xalqaro amaliyotda foydalanib kelinayotgan PISA (Programme for International Student Assessment), TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) kabi dasturlarga bosqichma-bosqich integratsiyalash uchun tashkil etilgan bo lib, u amaldagi DTS va xalqaro tajriba asosida tayyorlangandir. Muxlisa DO STMUHAMEDOVA tayyorladi. 2 til_adabiyot@umail.uz

3 Dolzarb mavzu IS`HOQXON IBRATNING IBRATLI YO`LI Ming marta eshitgandan bir marta ko rgan afzal deganlaridek, bugungi kunda ko pchilik tiliga tushib ulgurgan Is`hoqxon Ibrat nomidagi xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan maktab-internatni ko rishga, u yerdagi ustozlar-u o quvchilar bilan suhbatlashishga oshiqdik. 300 km masofani ortda qoldirib Namangan viloyatining To raqo rg`on tumanida joylashgan Is`hoqxon Ibrat maktab majmuasiga ham yetib keldik. Suratlarda aks etgan manzaradan-da go zalroq ravon yo laklar, bir-birini takrorlamas inshootlar ko zni quvontiradi. Ikki gektardan ziyod maydonni egallagan ushbu majmua so lim bog, muzey va maktab-internatni o z ichiga olgan. Maktabning tashqi ko rinishi sharqona naqshband arxitektura asosida qurilgan, ichki qiyofasi zamonaviy talablar asosida ta mirlangan. Is`hoqxon to ra Ibrat nomidagi xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan maktabinternati O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 5-sentabrdagi To raqo rg on tumanida Is hoqxon Ibrat nomidagi xorijiy tillarga ixtisoslashtirilgan maktab-internatni tashkil etish to g risida gi qarori va O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligining 2017-yil 9-sentabrdagi buyrug iga muvofiq tashkil etilgan. qator oliy o quv yurtlari, jumladan, O zbekiston davlat jahon tillari universiteti hamda Alisher Navoiy nomidagi O zbek tili va adabiyoti universiteti professor-o qituvchilari uslubiy jihatdan yordam berib, eng zamonaviy ta lim texnologiyalarini joriy qilishga ko maklashadilar. Ushbu oliy o quv yurtlarining har biri Ibrat maktabida o zlarining metodik yordam ko rsatish innovatsion markazlarini tashkil qilgan bo lib, ularda muntazam ravishda masofaviy ta lim olib borish yo lga qo yilgan. Bir-birini takrorlamas sinfxonalari, ulardagi jihozlar o quvchini o ziga tezda jalb qiladi. Misol uchun til o rganish xonalarining elektron qurilmalar bilan to liq jihozlanganligi, u yerdagi maxsus xaritalar, aylana shakldagi ixcham partalar, daraxt shoxlari ko rinishini eslatuvchi, turli tillardagi adabiyotga to la kitob javonlari bularning barchasi uyg unlikda o quvchilarning puxta bilm olishlariga zamin yaratadi, albatta. Maktab-internat o quvchilari o z bilim va ko nikmalarini: notiqlik san ati va sahna mahorati, badiiy tarjima, gid- Bugungi kunda o quv dargohimizga ona tili va ingliz tili fanlaridan ikki bosqichli test sinovlari natijasiga ko ra 80 nafar o quvchi qabul qilindi. Shulardan 7-sinfda 21 nafar, 8-sinfda 20, 9-sinfda 20 va 10-sinfda 19 nafar o quvchiga 30 nafardan ortiq oliy ma`lumotli o qituvchilar ta lim berib kelishmoqda, deydi maktab-internat direktor o rinbosari Musaxon Dadaxonov. Maktab-internatda 7 ta til: ingliz, nemis, fransuz, arab, koreys, xitoy va rus tillari kichik guruhlarga bo lingan holda haftasiga sakkiz soatdan o qitiladi. Ayni paytda o quvchilar maktab qoshidagi til o rgatish markazida ham yuqoridagi chet tillarni qo shimcha ravishda haftasiga 3 soatdan o rganadilar. Is`hoqxon Ibrat maktabidagi o qituvchilar maoshlariga 25 foizdan ustama haq to lanadi. Maktab-internat Namangan davlat universiteti qoshida tashkil etilgan bo lib, unga, avvalo, ushbu universitetning yetakchi professor-o qituvchilari, shuningdek, AQSHlik ko ngilli ingliz tili o qituvchisi Elis Briten xonim ham jalb qilingan. Is`hoqxon Ibrat maktabiga Respublikamiz poytaxtidagi bir veb-sayt: 3

4 Dolzarb mavzu o lkashunos, xattotlik, lirik lahzalar kabi to garaklarda oshirib boradilar. To garaklar uchun ham alohida xonalar ajratilgan bo lib, ular mashg ulot turiga ko ra jihozlangan. Yuz o ringa mo ljallangan o quvchilar turar joyi, oshxona va sport zaliga ham ega bu maskanda o quvchilarning bilim olishlari uchun barcha shart-sharoyitlar yaratilgan. Yurtboshimiz aytganlaridek, maktabimizni a lo baholarga bitirgan o quvchilar oliy o quv yurtlariga imtiyozli ravishda qabul qilinadilar. Biroq o zlashtirishi past bo lgan o quvchilar maktabdan chetlashtirilishi ham belgilab qo yilgan, deydi Musaxon Dadaxonov. Is hoqxon Ibrat nomini tiklash, abadiylashtirish borasida qilinayotgan ishlar borasida maktab direktori, fi lologiya fanlari nomzodi Zohidjon Sodiqov fi krlarini tingladik. Is hoqxon to ra Ibrat shoir va olim, noshir va pedagog, shariat-din arbobi, milliy uyg onish davrining islohotchisi sifatida butun hayotini Vatan va millat manfaatiga, uning istiqboliga bag ishlagan. Is hoqxon Ibrat 1862-yili Namangan viloyatining To raqo rg on qishlog ida tug ilgan. U xonlikda katta e tiborga loyiq ziyolilar sulolasiga mansub bo lib, uning bobosi To raqo rg onda qozilik qilgan, Afsus taxallusi bilan she rlar yozgan. Ota-onasi xat-savodli kishilar bo lib, maktabdorlik qilishgan. Is hoqxon ota-onasi qo lida savod chiqarib, keyin boshqa maktab-madrasalarda o qiydi yillarda Qo qon madrasasida tahsil oladi. Madrasani tugatib, To raqo rg onga qaytib keladi va eski mahalliy maktablardan ancha farq qiluvchi yangicha maktab ochadi yilda u haj safariga otlanadi. So ng Sharq mamlakatlari bo ylab sayohatini davom ettirib, Yevropaning Istanbul, Sofiya, Afina, Rim, Parij shaharlarida bo ladi. Keyinchalik Hindistonga borib, u yer xalqlari gaplashadigan to rt til: arab, fors, hind-urdu va ingliz tillarini mukammal o rganadi. Qadimiy finikiya, yahudiy, suriya, yunon yozuvlarini o zlashtiradi. U chet ellardan u yerning tili, madaniyatini o rganish bilan birga bir qancha madaniyat ashyolarini yurtimizga olib kelgan, jumladan: turli mavzular dagi kitoblar, risolalar, ilk videoapparat, Santur nomli musiqa asbobi, plastinkalar singari yilda Orenburg shahridan litografik mashina sotib olib, uni Orenburgdan Qo qongacha poyezdda, Qo qondan uch tuyaga ortib, katta mashaqqat bilan olib keladi va o z hovlisida Is hoqiya bosmaxonasi ni tashkil qiladi. O z qishlog ida maktab, kutub xona, hozirgi Chaman bog ini bunyod etadi. O z bosmaxonasida arab, fors, turk, o zbek va rus so zlaridan tarkib topgan Lug at sitta al-siyna ( Olti tilli lug at ) asarini bosmadan chiqaradi. Mazkur lug at jadid maktablarida tillarni o rganishda birdan bir qo llanma sifatida foydalanilgan. Uning Tarixi chopxona, Madaniyat haqida masnaviy, Gazeta xususida, Qalam, Jome ul-hutut ( Xatlar majmuyi ), Tarixi Farg ona, Mezon uz-zamon, Sanoati Ibrat va Ilmi Ibrat kabi asarlari mamlakatimiz tarixiga oid nodir manbalardir. Bugungi kunda izlanuchilar tomonidan o ndan ortiq asarlari o rganib chiqildi va bu jarayon yana davom etmoqda. Is`hoqxon Ibratning asarlarini barcha ta lim muassasalarida keng o qib-o rganish, alohida reja asosida o quv kurslari tashkil etish maqsad qilingan. Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev Namangan viloyatiga safari davomida vaqt o tishi bilan unutilayozgan istiqlol fidoyilaridan Is hoqxon to ra Ibrat haqida gapirib, uning muzeyini qayta tiklash va to ldirish, asarlarini qayta nashr etish bo yicha qimmatli fikrlarni aytgan edi. Darhaqiqat, mustaqillik, istiqlol mafkurasi millat, Vatan uchun jon fido qilgan insonlarning umumbashariy ishlarini, o lmas asarlarini xalqimiz taffakuriga, kelajagimiz egalari yoshlar shuuriga singdirish orqali amalga oshiriladi. Mazkur dargohda ta lim olayotgan zamonamizning baxtiyor yoshlari bilan suhbatlashgimiz keldi. Maktabning 7-sinf o quvchisi Shodiya Mahmudjonovani suhbatga tortamiz: Men 120 nafar o quvchi ichidan saralab olingan 20 nafar o quvchi ichida ushbu maktabga qabul qilinganimdan faxrlanaman. Bu maktab mening hayotimga katta o zgarishlar olib kirishi bilan birga yuksak maqsadlarni oldimga qo ydi. Eng quvonchli voqea 3-may kuni Prezidentimizning maktabimizga tashrif buyurganlarida yuz berdi. Chunki Prezidentimiz biz bilan samimiy suhbatlashdilar. U kishi mendan maqsadlarimni so radilar, Biz eng kamida Harvard, Cambridge universitetlarida o qiymiz, deb va da berdim. Prezidentimizning Bir daqiqa vaqtingizni ham besamar o tkazmang, degan so zlari har doim qulog im ostida jaranglab turadi. Maktabdagi qaysi o quvchi bilan suhbatlashmang, har birida o ziga xos yondashuvni ko rasiz. 10-sinf o quvchisi Mohichehra Qurbonova ham chet tillarni o rganish barobarida xattotlik san`atini mukammal o rganish orqali yo qolib ketayotgan qadimgi xattotlik na munalarini qayta tiklash uchun o z hissasini qo shishni maqsad qilgan. Yaponiyaning yozgi maktabida o qish uchun grant yutib olgan 9-sinf o quvchisi Mirjalol Haydaraliyevni muvaffaqiyati bilan tabrikladik. Bu yigit ingliz, rus, nemis tillarini yaxshi bilganligi bois tanlovda g olib bo lgan ekan. Darhaqiqat, bu yerdagi barcha o quvchilarning ko zlarida shijoat, o ziga ishonch ko rinib turibdi. Ular bilan birgalikda Is hoqxon Ibrat haykali o rnatilgan so lim bog oralab, bog ning orqa tomonidagi katta kanal yoniga bordik. Oldinlari bu yerlarga qarashga qo rqar edik, qarang, hozir qarab to ymaysiz, deydi zavq bilan o quvchilardan biri. Bog dan Ibrat muzeyi tomon o tdik. Muzeyda ma rifatparvar bobomizning chet ellardan olib kelgan turli asboblari, shaxsiy anjomlari (hassa, soat, chopon, do ppi, idish-tovoqlari), asarlarining asl nusxalari saqlanmoqda. Muzey rahbari Dilshod Mirzaaliyev yaqin kunlarda yana ko plab eksponatlar olib kelinishi, muzey yanada boyishini ma lum qildi. Bu yerda Is hoqxon Ibratning evara nabirasi Shahlo Is hoqovani uchratib qoldik va u bilan suhbatlashdik. Ibrat buvamiz haqida bizga bobolarimiz ko p aytib berishgan. U kishi o sha davrlarda qanchalik og ir bo lishiga qaramay xalqning ma`rifatli, ziyoli bo lishi uchun jon kuydirgan. O z hamyurtlari uchun olis o lkalardan qanchadan-qancha qiyinchiliklarga bardosh berib turli jihozlarni olib kelishi, yangicha maktab bunyod etishi shundan dalolat beradi. Ular yashagan uy haligacha saqlanib qolgan, uning fayzi hech qachon ketmaydi. Ibrat bog iga qo yilgan ushbu haykal nafaqat buvamizga, balki insoniylikka qo yilgan haykal deb bi - laman, deydi Shahlo opa. Bir olam taassurotlar bilan maktabni tark etar ekanmiz, bu o quv maskanida yurtimiz nomini ko klarga ko taradigan, Ibrat bobomizdek o z vatani, yurgan qadamini bog -u bo stonga aylantiradigan avlodlar yetishib chiqayotganidan quvondik. Zero, Is`hoqxon Ibratning O qingiz, ilm-u hikmat sizga bu ish katta ibratdur, Agar ilm o rganursiz, barcha ishda sizga nusratdur, degan so zlari ular uchun dasturul-amalga aylanganiga guvoh bo ldik. Osiyo JAYLOBOVA, Til va adabiyot ta limi jurnali muxbiri 4 til_adabiyot@umail.uz

5 Dolzarb mavzu Китоб йиғиш дорилфунуннинг ўзгинаси, дейди мутафаккирлардан бири. Ана шундай катта дорилфунун га эга инсон, узоқ йиллардан бери олий таълим даргоҳларида Мутолаа санъати фанидан сабоқ бериб келаётган устоз, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист, Олтин қалам миллий мукофоти совриндори Маҳмуд САЪДИЙ билан суҳбатимиз айнан китоб, китобсеварлик ва таълим жараёнида мутолаанинг ўрни хусусида бўлди. Зеро, яхши китоблар ҳақидаги ҳар қандай суҳбатнинг нафи, сабоғи бор... АДАБИЁТ ҚАЛБИ ЮКСАК ОДАМНИ ТАРБИЯЛАЙДИ Китобхонлик масаласига ҳар бир даврда ўзига хос ёндашилган. Тарихдан маълум: китоб қайсидир тузумнинг манфаатларини кўзлаб, унинг ғояларини ўқувчига сингдиришга хизмат қилган даврларни ҳам халқимиз бошдан кечирди. Бугун китоб маънавий камолот омили сифатида тарғиб этилмоқда. Бироқ кўр-кўроналикдан сақланиш, асл китобсеварликни шакллантириш учун қандай йўл тутиш керак? Бунда адабиёт ўқитувчисининг вазифаси нимадан иборат? Адабиёт ўқитувчиси, аввало, ўзи чин китобхон бўлиши керак. Биз Ватан деган сўзни кўп ишлатамиз. Ватанини севган одамнинг биринчи хусусияти ўз касбини пухта эгаллашида деб биламан. Агар у ўз соҳасини пухта эгалламаса, бундай одамнинг ватанпарвар бўлишига шубҳам бор. Касбни эгаллашга виждонан ёндашган одам бошқа масалаларга ҳам виждонан ёндашади. Демак, чин ватанпарвар ўқитувчигина ўқувчини китоб оламига олиб киришга қодир. Адабиёт ўқитувчиси кенг дунёқарашга эга бўлиши керак. У фақат бадиий асарларнигина эмас, илмий-оммабоп асарларни ҳам кўп ўқисин, бошқа кўплаб фанлардан ҳам етарлича билимга эга бўлсин. Айтайлик, кибернетика, генетика, этнология, семиотика ёки космос ҳақидаги фанлар ёки нисбийлик назарияси каби билимлардан хабардор бўлса қандай яхши! Биламизки, буюк инсонлар ўз таржимаи ҳолларини ёзиб қолдирганлар. Масалан, Жавоҳарлаъл Неру, Маҳатма Гандининг таржимаи ҳоллари бор. Кибернетика фанининг отаси Норберт Винернинг Мен математикман номли китоби бор. Стресс назариясининг асосчиси Ганс Селйенинг Орзудан кашфиёт сари деган китоби бор ва ҳоказо. Бундай китоблардан бохабар ўқитувчи уларни ўқитиш йўлини ҳам билади. Бундай китоблар боланинг илмга кириб боришида йўл кўрсатади, уни катта ишларга илҳомлантиради. Ўзимизнинг миллий қаҳрамонларимиз, бошқа турли халқларнинг қаҳрамонлари ҳақидаги китобларни ҳам болага ўқитиш керак. Масалан, Африканинг Чака деган қаҳрамони бўлган. Жазоир миллий қаҳрамони Абдулқодир, доғистонликлар қаҳрамони Шайх Шомил, Лотин Америкасини озод қилиш учун курашган Боливар ҳақидаги ибратли китоблар бор. Бундан ташқари, гарчи босқинчи бўлсалар-да, Искандар Мақдуний, Чингизхон, Наполеон ҳақидаги китобларни ўқитиш лозим. Масалан, Аррианнинг Александр юришлари деган китобида Искандар ҳақидаги энг тўғри маълумотлар бор. Умуман, бу орзу, албатта, лекин адабиёт ўқитувчиси чуқур билимли одам бўлиши жоиз. Энди бадиий адабиётга келсак, бадиий асарни болаларга ўқитиш учун ўқитувчининг ўзи уни яхши тушуниб олиши керак. Дейлик, мактаб дастурига Ҳемингуэйнинг бир асари киритилган. Ўқитувчи битта ўша асарни ўқиш билан чекланиб қололмайди. У ёзувчининг, ҳеч бўлмаса, тўрт томлигини ўқиб чиқиш зарур. Фақат оддий мутолаа эмас, балки мағзини чақиб ўқиш керак. Руслар буни медленное чтение дейишади. Сўнгра Ҳемингуэй ҳақида ёзилган китобларни, адабийтанқидий мақолаларни ўқиш керак. Ана шунда ўқитувчи ўқувчининг ҳар қандай саволига жавоб бера олади. Яна тажрибада синалган бир усул бор. Китобни тўғри тушуниш учун ўқитувчи ўзи ҳам ижод қилиб кўрса яхши бўларди. Масалан, ҳикоялар, лавҳалар ёзиши мумкин. Биринчи оладиган сабоқ шуки, ҳеч бўлмаса бу ишнинг машаққатини ҳис қилиб, сўзга эътибор билан муносабатда бўлади. Дейлик, сиз умрингизда мақола ёзмагансиз, лекин кўп китоб ўқигансиз. Бирон мавзуда ёз деса, ёзиб кета оласиз, мен бунга жуда ишонаман. Академик Матёқуб Қўшжонов суҳбатларимиздан бирида шундай деганди: Бадиий асарларни таҳлил қилишдан ав вал мен Достоевский, Толстой сингари ёзувчиларнинг кичик-кичик ҳикояларини ўқиб, қайта бошдан ёзиб чиққанман. Қайси муҳим жиҳатлари қоғозга тушди, одамларни ўзига сеҳрлайдиган таъсир кучи нимада шуларга эътибор қаратганман. Шу тарзда кўп машқ қилганман. Бадиий ижод сирларини кичик-кичик ҳикояларни қайта ёзиб ўрганганман. Ўзингизга маълум, синчков, зукко аллома Матёқуб Қўшжонов яхши адабиётшунос бўлиши билан бирга, кейинчалик яхши насрий асарлар ҳам ёзди. Қисқаси, асарни тушунишнинг йўллари кўп. Дарвоқе, яна бир нарсани айтиш жоиз деб биламан. Буюк асарлар бор. Баъзилар ўқиб, нимаси буюк, дейиши мумкин. Асарни тушуниш учун инсон катта билимга эга бўлиши керак. Айтайлик, Жойснинг Улисс романида ёзма адабиёт пайдо бўлганидан бери яратилган энг буюк veb-sayt: 5

6 Dolzarb mavzu асарларнинг изи бор. Адабиётда турли оқимлар бўлган. Жойс ўшаларнинг тажрибаларидан фойдаланган, уларни ҳисобга олган. Бу романни эпопея дейиш мумкин. Аммо эътиборлиси, асардаги воқеа бир кунда ўтади. Агар сиз Ҳомер асарларини ўқимаган бўлсангиз, Улисс деган сўзнинг ҳам маъносини билмайсиз. Одиссейнинг бир номи Улисс бўлган. Демак, қайсидир маънода Жойсда Ҳомернинг Илиада, Одиссея эпопеялари билан баҳслашаман, деган даъво бўлган бўлиши ҳам мумкин. Карл Юнгга ўхшаган буюк файласуфлар ҳам бу асарни узоқ муддат ўқиб, кейин тушунган. Бунинг учун Жойс билган нарсаларни билиш керак, албатта. Буни билмасангиз, асарга тиш ингиз ўтмайди. Белинский: Шеърни умуман тушунмайдиган одамлар бор, дейди. Бу тўғри гап. Ҳатто Толстойдек буюк ёзувчи: Одам ҳам шундай гапирадими, деб Шекспирни инкор қилади. Ромео ва Жульетта асарининг бир жойига: Ҳеч инкор қилиб бўлмайдиган ҳақиқат экан, деб ёзиб қўяди. Демак, Толстой Шекспирни тушунишни хоҳламаган. Бу табиий. Ҳар бир одам асарни ўзича қабул қилади, ўзича тушунади. Шу маънода ҳаммадан китобхон бўлишни талаб қилиш ҳам мутлақо шарт эмас. Асарни тушунмайдиган одамни ўқишга мажбурлаб бўлмайди. Синчалак да Қаландаров самоварда ўт ёқиб юрадиган одам ҳақида: Одамнинг чиқити йўқ, дейди. Тўғри, лекин ўша самоварчидан бадиий асарни тушунишни талаб қилиб бўладими? Бадиий асарни тушуниш учун гўзалликни ҳис этиш туйғуси, нозик дид, иқтидор ҳам керак. Ҳаммани бирдек китобхон қиламан деб уриниш беҳуда. Гапни гапир уққанга, жонни жонга суққанга, деган гап бор. Уққан одам хоҳиши бор одам, ўқийди. Инсон фикрлашда эркин бўлиши керак. Лекин юқорида айтдим, ёшлардан ўз соҳасининг чинакам эгаси бўлишни, профессионал бўлишни талаб қилиш керак! Бунинг учун, албатта, ўқимасдан илож йўқ. Фикрлайдиган, ижодий изланадиган одамларни тарбиялаш керак. Таълим жараёнида бадиий асарни ўқитишда таҳлил муҳим босқич ҳисобланади. Сизнингча, бадиий асар таҳлилида нималарга эътибор қаратиш керак? Бадиий асарни таҳлил (анализ) қилиш учун ўқитувчи назарий билимга эга бўлиши керак. Илгари Арасту, Белинский, Добролюбов, Чернишевскийларни ўқирдик. Уларнинг барча қарашлари ҳам ҳозирги кунга тўғри келавермаслиги мумкин. Улар асар таҳлил қилишда Ғарбдан нусха кўчирган. Писатели США о литературе, Писатели Англии о литературе, Скандинавские писатели о литературе, Латиноамериканские писатели о литературе каби тўпламлар чиққан. Мана шуларни, албатта, топиб ўқиш керак. Буларни ҳозир сайтлардан ҳам топса бўлади. Уларда ижод сирлари, адабиётдаги турли оқимларнинг моҳияти очиб берилган. Бу китобларни ўқиб ўқитувчи ўзи хулоса чиқаради. Унга асарни бундай таҳлил қил, деб айтиш шарт эмас. Юқорида айтганимдек, аввало, асарнинг мазмунмоҳиятига етиш керак. Ёзувчи уни нима мақсадда ёзди, деган савол муҳим. Масалан, Зулфиянинг Хотирам синиқлари достони бор. Шоиранинг нияти нима бўлган ва уни бадиий жиҳатдан қандай ифодалай олди? Зулфия опа бу асарида ниятини юксак даражада бадиий ифодалашга эришган. Шўролар акаси, бутун авлодини қирғин-қатағон қилган. Шоира ўз бошидан ўтказган фожиаларни асарда изтироб билан ифодалаган. Асарни ўқиганда унга қўшилиб қайғурасиз, тарихнинг аччиқ ҳақиқатини биласиз. Ёки Хуршид Дўстмуҳаммаднинг Бозор ро манини олайлик. Бизда кўп нарсани юзаки тушуниш одатга кириб қолган. Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ деганларидек, яхши, бақувват асарларни танимаймиз. Бозор романи ҳақида гапирганлардан романда бугунги куннинг қаҳрамони яратилганини ҳеч ким айтган эмас. Бугунги куннинг қаҳрамони қандай бўлиши керак, замонавий қаҳрамон яратилмади, деб гапиришади. Ваҳоланки, яратилган. Асарда бош қаҳрамон Фозилбек оддий йигит. Кутубхонада ишлайдиган, турмуши бузилиб, ота уйига қайтиб келган Қадрия исмли қизга кўнгил қўяди. Улар замонамиз қаҳрамонлари. Отаси бозорнинг бошлиғи, ҳаётнинг баланд-пастини кўп кўрган зукко одам. Қайсидир маънода у ҳам замонамиз қаҳрамони. Ўғлининг қиз олдига бориб юргани, қизга кўнгли борлигини билади ва уни Қадрияга уйлантиради, кейин жони узилади. Нега мен уларни замонамиз қаҳрамонлари деяпман? Чунки йигит ҳам, қиз ҳам кўнгли тоза одамлар. Ўзингга раво кўрган нарсани бошқага ҳам раво кўр, ўзингга раво кўрмаганни бошқага ҳам раво кўрма, деган принципда яшайдиган одам бугунги кун қаҳрамони. Бозорда ҳар хил одам бор: яхши ҳам, ёмон ҳам. Лекин мана шу шароитда ўзини, ўзлигини сақлаб, виждонига хиёнат қилмай яшаган одам замонамиз қаҳрамони. Хуллас, ёзувчи нималарни улуғламоқчи, шу ҳаётнинг қайси жабҳаларини бадиий жиҳатдан рост кўрсатмоқчи ва уни қандай эплай олган, бу унинг истеъдодига боғлиқ. Бадиий асар таҳлилида яна бир нарса бор. Ёзувчининг ўзига хос томонини кўра олиш керак. Масалан, университетда Мира Марковна Саксонова деган муаллима: Тургенев поёт, Гончаров лепит, дерди маъруза ўқиётганда. Тургенев куйлаб ёзади, Гончаров ҳайкалтарошга ўхшаб сўзни кесиб, тарошлаб ишлатади дерди. Ойбекдан Қаҳҳорнинг нима фарқи бор? Саид Аҳмаддан Саида Зуннунованинг нима фарқи бор?.. Ҳар бир ёзувчининг ўзига хос жиҳатларини кўра олиш керак. Бизда эса адабиётни тушуниш оқсайди... Китобни қандай саралаш ва ўқиш керак? Бу борадаги тажрибангиз билан ўртоқлашсангиз. Айтайлик, ўқитувчи узоқ, овлоқ қишлоқда яшайди. Унга маслаҳат берадиган ўзидан дурустроқ билимли одам йўқ. У китобни қандай саралайди? Ҳозир танлаш имконияти бор. Лекин бадиий савияси юқорими, пастми, ҳамма китобларни ўқиб чиқиш мумкин. Фикрлайдиган одам кўп китоб ўқиганда у ўз-ўзидан китобларни интуитив тарзда саралай бошлайди. Фикрнинг мантиқли экани, ўзига тортиши эътиборидан 6 til_adabiyot@umail.uz

7 Dolzarb mavzu четда қолмайди. Китобни яхши кўрадиган одамга китобдан бир-икки саҳифа ўқигач, уни ўқиш керакмийўқми, маълум бўлиб қолади. Иккинчи йўли ҳозир яхши асарлар туркумлари бор. Ўзимизда ҳам бунга интилиш бўлди. ХХ аср ўзбек романи туркуми чиқди. Унга йигирмага яқин яхши, пичоққа илинадиган, ўқувчининг дидини бузмайдиган асарлар жамланган. Кейин жаҳон адабиётининг энг нодир намуналари жамланган Мастера современной прозы туркумида чиққан китоблар бор. Шуларни ўқиш керак. Энди тажрибамдан гапирсам, китоб дўко нига кирганимда китобларнинг сўзбошиси, анно тацияларига кўз югуртираман. Сўнгра уйга келгач, баъзан 2 соат, баъзан 3 соат давомида китобни яхшилаб варақлаб, ичида нима бор, биламан. Буни фотографик ўқиш, дейиш мумкин. Кўп китоб ўқисангиз, китобни очганда муҳим гаплар кўзга ташланади. Ғалати ҳодиса бу. Асосан, нима борлигини билиб оласиз. Кейин керак вақтида тўлиқ ўқиганингизда икки марта ўқигандай бўласиз. Бадиий асар, албатта, тўлиқ ўқилади. Мен китобнинг ҳамма варақлари жойидами, текшириб чиқаман. Ҳар 16 бет бир босма табоқни санаб чиқаман. Баъзан тушиб қолади-да орасидан... Жаҳон адабиётини ўқитиш масаласига илгари панжа орасидан қараб келинарди. Афсуски, ҳозир ҳам жаҳон адабиётининг дурдона асарларини ўқитиш кўнгилдагидек эмас... Сабаблари бор. Илгари чет тили қарийб ўқитилмас, мактабларда бир соат ўқитиларди холос! Жаҳон адабиётини ўрганиш ҳақида гап бўлиши ҳам мумкин эмасди. Ўзбек адабиёти дарсликларида рус адабиёти намояндалари Пушкин, Горкий, Маяковский ўқитиларди. Албатта, бу шўро тузуми халқни саводсиз қилиш мақсадида олиб борган онгли сиёсат эди... Ҳозир ҳам дунё адабиётини ўқитиш кўнгилдаги дек йўлга қўйилмаган. Лекин Президентимизнинг сиёсати дунёга шиддат билан кириб бориш экан, бунда дунё маданиятини ўрганмасдан бўлмайди. Эҳтимол, янги дастурларда бу эътиборга олин гандир. Ҳатто университетларда ҳам жаҳон адабиётига ажратилган соатлар жуда кам. Ваҳоланки, жаҳоннинг энг юқори кўрсаткичларга эга университетларида адабиёт ўқитилар экан. Масалан, АҚШдаги Массачусетс штатида инженер, техник ходимлар етказиб берадиган дунёга машҳур Технология институтида адабиёт дарси ўқитилар экан (Андре Моруа). Чунки инсоннинг онгини юксалтириш керак. Буюк асарларни жуда катта ақл эгалари ёзган. Жаҳоннинг етакчи мамлакатларига тенглашишнинг битта йўли бу! Энди қулочни кенг отадиган вақт келди. Сўнгги анъанавий савол: Сизга бир соат дарс ўтиш имкони берилса, қайси мавзу ва қандай услубда дарс ўтган бўлардингиз? Агар шундай таклиф бўлса, мен ўзимга ёқадиган китоблар ҳақида дарс ўтган бўлардим. Биринчи навбатда, китобнинг инсон ҳаётидаги ўрни ҳақида, унинг ҳар бир одамни шахс сифатида тарбиялаши ҳақида гапирган бўлардим. Мен яхши кўрадиган ёзувчилар кўп. Уларнинг ҳар биридан ҳикоя қилиб берган бўлардим. Мен ҳаётни, дунёни, одамларни тушуниш учун анча-мунча асарларни ўқиганман. Масалан, Шекспирнинг Ҳамлет и ёки Пушкиннинг Евгений Онегин, Лермонтовнинг Замонамиз қаҳрамони асарларидаги ортиқча одамлар ҳақида сўзлашим мумкин. Ортиқча одамлар кимлар? Улар ҳамма замонларда бўлган, ўз замонасига сиғмаган, ўзига хос фикрлайдиган, ҳаётни тараққий эттирадиган одамлар. Буни кўпчилик тушунмайди. Мисол учун Шукур Холмирзаевнинг Сўнгги бекат романини кўпчилик тушунган эмас. Унда ўзбек халқининг ёппасига уйғониш жараёни тасвирланган. Халқнинг эркин яшашга, фикрлашга, ўзлигини сақлаб қолишга интилиши жуда кучли. Таназзулдан қутулишга интилиш бор. Мана, масалан, асардаги ўқитувчи аёл образи. Ўзи ўлим тўшагида ётибди, лекин ўқувчиларга халқ оғзаки ижоди намуналарини тўплатади. Охирги дақиқагача халқига фойдаси тегадиган иш қилишга уринади. Буни ҳамма ҳам тушунган эмас. Ёки Тоғай Муроднинг асарлари ҳақида полвонларни, ўзбек миллий курашини тасвирлаган дейишди. Курашни тасвирлаш, дунёга тарғиб қилиш учун Тоғай илмий-оммабоп китоб ёзса ҳам бўлаверарди. Гап унда эмас. Ёзувчи кураш воситасида миллатнинг ғурури, одамларнинг юксак туйғуларини, ёки пасткашлик, хасислик каби жиҳатларни бадиий маҳорат билан таъсирчан кўрсатиб берган. Инсоннинг дунёда ном қолдириш учун ҳаракат қилишини тасвирлаган. Жўра бобо деган образ бор. Фарзанди йўқ. Оти бор. Отини чавандозларга беради, агар улоқ олса, Жўра бобонинг отида кетди улоқ, деб одамлар бақиришади. У хурсанд бўлади. Жўра бобо айтадики: Мана фалончи, ўзи лапашанг одам, бешта боласи бор. Мактабга борганда болалари 5 та синфда ўқийди. Ўқитувчилар ҳар бир боласидан дарсни сўраганда, Фалончиев, тур ўрнингдан, дейди, номи 5 марта тилга олинади. Иккита ўқитувчи сўраса, 10 марта номи тилга олинади. Одамнинг дунёда номи қолиши керак, дейди. Яна яхши китоблардан Мухтор Авезовнинг Абай романи ҳақида гапирган бўлардим. Абай бутун қозоқ халқи ҳаётининг қомуси, қозоқлар ҳақида кенг билим беради. Ҳатто Чингиз Айтматовнинг асарларини ҳам Мухтор Авезовнинг Абай романига тенг қўя олмайман. Мана шундай болаларни юксак туйғулар, орзулар, олдинга интилишга, ўзини тарбиялаб боришга ўргатадиган китобларни ўқишга даъват этган бўлардим. Инсон оила, мактабда тарбияланади, лекин ўзини ўзи тарбияламаса, ҳеч ким уни тарбиялай олмайди. Бадиий адабиётни ўқитишдан мақсад ҳақиқий инсонни тарбиялаш, ўзининг қадрини биладиган, обрўсини сақлайдиган шахсни тарбиялаш. Арзимаган нарсага сотилиб кетмайдиган одамларни тарбиялаш керак. Ўқитувчи 5 баҳо қўйиши учун ўқувчи хушомад қилмасин. Майли 2 сини олсин, лекин ўзи, кўнгли омон қолсин! Синмасин! Кўнгилни асраш керак, кўнгилни ғубор босмасин! Учмоққа қанот йўқ, вале учгайман, дейди Жалолиддин Румий. Инсоннинг кўнгли парвоз қилиши керак. Шуларни уқтирган бўлардим. Қизиқарли суҳбатингиз учун ташаккур! Нилуфар Намозова суҳбатлашди.. veb-sayt: 7

8 Adabiy taqvim Naim KARIMOV, akademik Oybek va G afur G ulom avlodidan keyin o zbek adabiyoti maydonida javlon urib, adabiyotimizni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqishga intilgan avlod vakillaridan biri O zbekiston xalq shoiri Turob To ladir. Bu yil Turob To laning tavallud topganiga rosa 100 yil to ladi. Bu muborak sana Turob To la ijodi muxlislari va tadqiqotchilarining o zbek adabiyoti va san ati ravnaqi yo lida kechgan sermazmun hayotiga nazar tashlashini, shoir iste dodi mevalarining yillar va davrlar sinovidan o tgan va adabiyotimiz xazinasiga boylik bo lib qo shilgan namunalarini shoir ijodi muxlislariga taqdim etishni taqozo etadi. ATOQLI SHOIR VA MOHIR DRAMATURG Turob To la 1918-yil 24-dekabrda Janubiy Qozog istonning Turbat qishlog ida tug ilgan. U Sahro sandig idagi zabarjad sarlavhali tarjimayi holida shu qishloqdagi bolalik chog larini eslab, bunday so zlarni yozgan edi:...bir hovli nari tuya halqali katta darvozada bir qiz bo lguvchi edi. Unga sen beshikkertisan, deyishdi bir kun. Birdan nimadir uzilganday bo ldi ichimda (uni bir-ikki marta ko rgan edim), u qishloqning eng nozik niholi edi, hammaning og ziga tushib qolgan edi yosh bo lsa ham. Hammadan ham uning hech kimda yo q kulgisi yoqardi menga. U kulganda havo ochilib, qovoq uyganida buzilardi. Shu-shu bo ldi-yu, qishloqda mening bor bisotim bo lib qoldi u. Lolaga chiqadigan, o zimdan o zim jambul teradigan bo lib qoldim, sibizg a oldim qo limga. Mahalladagilar mening ham borligimni bilib qolishdi. Lekin birdan olam buzildi, uni bir betavfi q olib qochib ketdi, yolg iz qizning, go zal Xadichaning otasi, akasi a rofda, mushtipar onasi (mening marhum onamning qalin o rtog i) faryodda qoldi. Endi lola ham, jambul ham, sibizg a ham barham topdi, qishloq tor kelib qoldi endi menga... Yoshlik chog ida ilk muhabbat iztiroblarini boshidan kechirgan Turob shu voqeadan keyin Xadichani izlab yo lga chiqadi. Yo l yuradi, yo l yursa ham mo l yuradi. Qishloqlar, tepaliklar, o ngirlar, buloqlar hammasi ortda qoladi... Yettinchi Zog oraga kirganimda, deb yozadi shoir, meni orzu yetaklaganini his qildim, xuddi umidimga yetgandek charchoqlarim kamaydi, balandlikka endi yugurib chiqdim, chiqdim -u bir yam-yashil bog ko rdim, ajoyib... Bu yam-yashil, ajoyib bog Toshkent edi. O tgan asrning 30-yillari avvalida dil gavharini izlab Toshkentga yetib kelgan yigit bu shahri azimda boshqa bir malikani topdi. Bu nafasidan ko klam shabadasi esuvchi, sochlaridan kamalak nurlari taralgan, ko zlaridan qora chaqmoq otilgan She riyat ismli malika edi. Turob shu malikaga shaydo-yu beqaror bo lib qoldi, Turbatni ham, Xadichani ham unutdi. Endi uning uchun butun olamda She riyatdan ortiq ilohiy go zallik, ilohiy malika yo q edi. Shoir davom etib, yozadi: Endi har daqiqa ko rganim ertak edi, aqlim shoshib qoldi shu ertaklardan. Goho tushim emasmikin, ishqilib, deb qo yardim o z-o zimga. Hali qulfi ochilmagan murg ak miyamga birdaniga shuncha voqea og irlik qildi. Uzoq vaqt o zimga kelolmadim. Bolalar uyiga olib ketishdi meni, maktabga berishdi......maktabni bitirib ham adabiyot, san at ma mur joyni izladim, teatr bilim yurtida adabiyot ko p o qitiladi, deyishdi, unga kirdim; institutning ham adabiyot fakultetiga kirdim, ishning ham adabiyotini, poeziyasini qidirdim. Meni u shunday o rab tashladiki sehriga, ko zimga undan boshqa hech narsa ko rinmasdi; adabiyot va san at degan tuman bosgan edi ko z o ngimni... Turob To la teatr bilim yurtida tahsil ola boshlagan yillarda adabiyot olamida Cho lpon, Oybek, G afur G ulom, Usmon Nosir, teatr sahnasida esa Abror Hidoyatov, Sa di Tabibullayev, Sora Eshonto rayeva, Halima Nosirova, Qobil qori Siddiqov, Shukur Burhon singari daholar jo shib ijod qilayotgan, ular qalamidan chiqqan yoki ishtirokida yaratilgan asarlar xalq ichiga Hamlet, Makr va muhabbat, Layli va Majnun, O zbekiston, Turksib yo llarida, Yurak, Monolog bo lib kirib borayotgan, xalq yuksak romantik orzular va ishlar bilan nafas olayotgan edi. Turob teatr texnikumiga kirgan yili birinchi she ri, texnikumni tugatgan yili esa birinchi she rlar to plami bosilib chiqdi. U hali texnikum ostonasini tark etib ulgurmay, sovet mamlakati bo ylab qatag on bo roni ko tarildi. Qanchadan qancha xonadonlarni, maktab va korxonalarni xonavayron qilib yubordi u. Bu bo ron endigina tinchib, el-yurt osuda kunlar kelganiga shukronalar aytib yashay boshlaganida Ikkinchi jahon urushi to plari hayqirib yubordi. Minglab o g lonlar qatori yosh shoirning bir necha do stlari ham ajal maydoniga ketdi. Turob To la mashq maydonida otdan yiqilib, mayib bo lgani uchun harbiy xizmatga noqodir deb topildi. Lekin u urush davrida ham, urushdan keyin boshlangan sovuq urush yillarida ham vatanparvarlik ruhi balqib turgan she rlar yozib, bu she rlarini radio orqali ham, matbuot orqali ham mehnat va jang maydonlarida jon olib, jon berayotgan vatandoshlariga yetkazib turdi. 8 til_adabiyot@umail.uz

9 Adabiy taqvim U sovuq urush jarchilaridan biriga yo llagan she riy xati Makdonaldga javob she ri bilan siyosiy lirika ham uning iste dodiga begona emasligini ko rsatdi. Shoir shu davrda egallagan faol fuqarolik mavqeyi bilan o zbek shoirlarining oldingi safi ga o tib oldi. Ammo ko p o tmay mamlakat uzra yana qora bulutlar to plana boshladi. Nafaqat Qori Yoqubov, Maqsud Shayxzoda singari qirq-ellikdan oshgan, balki Shuhrat, Shukrullo, Said Ahmad singari o ttizni qoralamagan shoir, yozuvchi, olimlar ham qatag on girdobiga uloqtirib tashlandi. Turob To la shu davrda, yanglishmasam, Markazkomda yo riqchi lavozimida xizmat qilayotgan edi. U bizga noma lum ayblari uchun ishdan olinib, uy qamog iga hukm qilindi. 910 kun mobaynida unga na ish berildi, na biror do sti uning holidan xabar oldi. U 1988-yili 2-noyabrda, oltmish yilligi arafasida o sha mushkul kunlarini eslab, yozgan edi: Seni mendek biladigan yo q, She ringni ham, qo shig ingni ham. Seni mendek biladigan yo q, Yolg oningni, yashig ingni ham. Seni mendek biladigan yo q, Bedor o tgan tunlaringni ham. Bamisoli otilgan bir o q Unsiz ketgan unlaringni ham......seni mendek bilmaydi hech kim, Alamingni, qalamingni ham; Qoq nayzada lovullab o chgan Gulxan yanglig qalovingni ham... Turob To la urush dahshatlarini Toshkent vokzaliga turnaqator eshelonlarda kelgan yarmi o liklardan iborat yetimlar misolida, biri ko zi, biri qo li, biri oyog idan judo bo lgan yaradorlar misolida, tungi soat to rtlardan boshlab non do konlari oldida safl ana boshlagan ayollar, yigitlar va bolalar misolida, qoraxatlar kelgan xonadonlardan ko tarilgan faryodlar misolida ko rgan yillardagi qatag on dahshatlarini esa 910 kun mobaynidagi alamlari va 910 tundagi iztiroblari bilan yurak-yuragidan o tkazgan. Lekin shunga qaramay, uning yuragida o ch, alam, nafrat singari katta va kichik g uborlardan nomiga ham biror iz qolmadi. Qalbidagi pokiza tuyg ular shoir umrining so nggi nafasiga qadar g ubor nimaligini bilmadi. Bu qalb uning har bir she ridan, ustoz shoirlar va san atkorlar haqidagi xotiralaridan, adabiyot va san at haqidagi, paxtazor dalalar to g risidagi maqolalaridan kamalak ranglari bilan tovlanib turdi. Turob To la o ta hayotsevar, qalbi va nigohi voqelikdagi, hayotdagi va odamlardagi go zallikni ko rishga moslashgan, yuragida nekbin daryoning shaffof suvlari jo shib turgan inson edi. Uning qaysi bir she rini o qimang, undan shu shaffof buloqning epkini esib turadi. Shoirning bir she rida bunday satrlar bor: Ezgu niyat bilan tirikdir Inson, Shundan Yerni go zal ko radi. Unga oro berib, berib unga jon, O zi majnun bo lib yuradi. Majnunman rostdan ham sening ko yingda, Sening darding bilan tirikman. Rangimni ko raman rang-u ro yingda, Mushkulingga mangu sherikman!.....so zdan mehr yasab, yasab poyandoz, So zdan yo l solaman qalbingga. Qalbing harorati oftobga xos, Issiq berib turar qalbimga. Ushbu satrlardagi Yerni go zal ko ruvchi, unga oro berib, unga jon berib, unga o zi majnun bo lib yuruvchi Inson bu shoirning lirik qahramonidir. U hayotni sevib, zamondoshlarini alqabgina qolmay, ana shu sevish, ana shu alqashdan o zi ham kuch va madad oladi. Turob To la mamlakatimizning shahar va qishloqlariga ijodiy safar bilan borganida paxta dalalarida mehnat qilayotgan, zavodlarda po lat quyayotgan, o quv dargohlarida bilim olayotgan zamondoshlarini ko rib, quvonib ketadi. Uning lirik qahramoni osmonning musaffoligi, tabiatning go zalligi, xalq dasturxonining to kinligi, kelajakning munavvarligi ana shu jarayonga bog liq ekanini yaxshi biladi. Shuning uchun ham u bunyodkor mehnat natijasini, bunyodkor mehnat samarasini ulug lashni unutmaydi. Lekin uning diqqat markazida bunyodkor mehnat bilan shug ullanayotgan Inson obrazi turadi. Xirmon to lib to kildi don, To kildi don, Momo. Tandir to lib yopildi non, Yopildi non, Momo! Aziz qilib sindirib ber, Ta mini tot o zing. Azizligi hammadan ham Senga ayon, Momo! Odatda, shoir va yozuvchilar viloyatlarga chiqib, mehnat qahramonlari bilan tanishganlarida ular haqida she r, doston va ocherklar yaratish istagi tug ilgan. Turob To la ulardan farqli o laroq, fi doyi zamondoshlarini alqash uchun qo liga qalam olganida uning har bir so zi, har bir satri qog ozga musiqiy ohangi notasi bilan tushgan. U ko pincha ijodiy safarlardan mehnat qahramonlari haqidagi tilla qanotli qo shiqlari bilan qaytgan. Uning quyidagi qo shig i ohanglari hali ham Namanganning Pop tumanidagi dalalar uzra jaranglab turadi: Ey subhi saboh yellari, to xtang, menga navbat, Tinglang meni, Pop yerlari, to xtang, menga navbat! Kuylay dalalar sozini, sozim unga hamsoz, Serzavq dala bulbullari, to xtang, menga navbat! Shirmon deya, Shirmon deya kuylay va etib lol, Keltirdi Kushon yo llari, to xtang, menga navbat! Turob To laning shoirlik qalbini rom etgan zamondoshlar shu qadar ko pki, ular sonsiz-sanoqsiz ekanliklariga ishonch hosil qilish uchun uch jildlik veb-sayt: 9

10 Adabiy taqvim Asarlar to plamidagi uch yuzga yaqin qo shiqlarga nazar tashlashning o zi kifoya. Ular shunchaki shoir yuragiga yaqin zamondoshlargina emas, balki o z mehnatlari bilan shoir yashagan mamlakatni obod qilgan, shoir bir zarrasi bo lgan xalqni farovon qilib, uning dasturxoniga fayz-baraka bag ishlagan kishilardir. Shuning uchun ham shoir ular mehri va mehnati bilan fayziyob bo lgan vatanni alqashdan tolmaydi. Ko rkam bahor bag ringdaman, ozod diyorim, Mehring bilan ko nglim chaman, obod diyorim. To lqin urgan bu qudratli daryomi, senmi? Bu bepoyon gulga to lgan dunyomi, senmi? Quyosh bo lib parpiragan samomi, senmi? Bu dilrabo qo shiq jo shqin navomi, senmi? Turob To la ana shu tarzda voqelikka lirik qahramonning oshufta ko zlari bilan qaradi. Shu voqelikdagi go zallikni ideal go zallik darajasiga ko tardi. Agar bu masalaga teran nazar bilan qarasak, barcha romantik shoirlar qanday zamonlarda yashashgan bo lmasin, o sha zamonda yashagan kishilarni, o sha zamonda ro y bergan voqealarni she riyatda ham, musiqada ham, tasviriy san atda ham jo shib-toshib kuylaganlarini ko ramiz. Turob To la qalbining barcha ipak tolalari bilan lirik shoir edi. Ammo u yashagan davrda shunday bo ronli, momoguldirakli, jahonni larzaga keltirgan voqealar ro y berdiki, shu zamonda faqat lirikaning binafshalar ko z yoshlarini to kib turgan bog larida o tirib ijod qilish mumkin emas edi. U dastlab Oybekning Qutlug qon romani asosida Zulmatdan ziyo operasini, Chingiz Aytmatovning Momo yer qissasi asosida shu nomdagi musiqali dramasini yaratdi. So ng o zi ham Qari qiz musiqali dramasini, Samarqand afsonasi baleti librettosini yozdi. Yana bir necha sahna asarlariga qo l urdi. Shular orasida uning mashhur o zbek shoirasi va malikasiga bag ishlangan Nodirabegim ( Quvvayi qahqaha ) tragediyasi shoir dramatik ijodining gultoji bo lib qoldi. Odatda, siyosiy siquv va nazorat ostida yashagan yozuvchilar tillaridan chiqmay turgan dardlariga, ko zlaridan oqmay qolgan yoshlariga, qalblarida tug yon qilgan g amlariga erk berish uchun tarixiy mavzuga murojaat qiladilar. Kim biladi, balki, Turob To la ham boyagi 910 kun davom etgan xonaki qamoq kunlarida chekkan azoblarini qalbidan chiqarib tashlash uchun Nodirabegimning fojiali taqdiriga murojaat etgandir. Kim biladi, balki Turob To la o sha kunlardan chekkan ruhiy qiynoq va iztiroblarini ko nglidan chiqarish uchun buyuk nemis dramaturgi Fridrix Shillerning Mariya Styuart tragediyasini tarjima qilgandir. Balki u Muhabbat daftari pyesasiga asos bo lgan foje voqeani eshitib, shu haqda asar yozishga kirishganida ham ko nglida hamon to lqin urib turgan o sha iztiroblarga erk bermoqchi bo lgandir. Darvoqe, shu pyesa haqida. Kamina Turob To la arxivida qolgan bu asarni 1991-yili Toshkent haqiqati gazetasining 6-,10-,11-dekabr sonlarida e lon qilgan edim. Shu asarga yozilgan debocha so zimda shoir arxivida bir talay pyesalar, ssenariylar, she rlar va qo shiqlar qolgani, ularning sho ro davri talablari asosida yozilmagani uchun o z vaqtida e lon qilinmagani aytilgan ekan. Bu singari asarlari Turob To laning voqelikda ro y bergan fojiali voqealardan yuragi qonga to luvchi, hayotbaxsh voqealar va oliyjanob kishilar bilan uchrashuvlardan esa bulbuligo yo yanglig so lim qo shiqlar, she rlar va dostonlar yaratuvchi Shoir bo lganidan shahodat beradi. Qo shimcha material Boshi. Oxiri 12-betda Gulnora MASHARIPOVA, O zbekiston jahon tillari universiteti talabasi XORIJIY TIL DARSIDA O YINLI TEХNOLOGIYA O yin tarzida tashkil etilgan mashg ulot o quvchilarni dars jarayoniga jalb etib, uni qiziqarli tashkillashtirishga imkon beradi. Bu til o rganishga kuchli rag batdir. O quvchilar uchun o yin qiziqarli va sevimli mashg ulot, o qituvchi uchun esa yetarlicha murakkab o qitish jarayonidir. O yin kuchsiz o quvchilarni o yin jarayoniga jalb etadi, o quvchida topqirlikni rivojlantiradi. Bundan tashqari, tilga tayyorgarligi kuchsiz bo lgan o quvchi o yinda birinchi bo lishi mumkin, topqirlik va fikrlash ba zan fanni bilishga qaraganda muhimroq bo ladi. Tengligini sezish, dars jarayonida o yinga berilib ketish, vazifalarni bajarishga kuchi yetishini sezish bularning hammasi boshlang ich sinf o quvchilarining boshqa tilda erkin so zlashishga xalaqit qiladigan uyatchanligini yengishga imkon beradi. Qo rqoq, o ziga ishonmagan o quvchilar хato qilishdan qo rqmasdan o z fikrini bayon qiladilar. Ular o zi sezmagan holda materiallarni o zlashtiradilar, xorijiy tilda gapira olishiga ishonadilar. O quvchilar rolli o yinlarda ishtirok eta turib, o zlarining bilimlarini real hayotda qo llash imkoniyatiga ega bo ladilar. Shularni nazarga tutgan holda o qituvchilarning quyidagilarga ahamiyat berishi maqsadga muvofi q: 10 til_adabiyot@umail.uz

11 Munavvar BAXTIYOROVA, Samarqand shahridagi 9-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi Dars muqaddas GULLAR IFORI Darsning mavzusi: Uyadosh so zlar (5-sinf, IV chorak). Dars maqsadi: a) ta limiy maqsad: mavzu yuzasidan ma lumot berish, o quvchilarning uyadosh so zlar haqidagi tasavvurlarini kengaytirish, ularda uyadosh so zlardan o rinli foydalanish layoqatini shakllantirish; b) tarbiyaviy maqsad: o quvchilarda o ziga va o zgalarga bo lgan ishonch, mehr-muhabbatni shakllantirish, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e tiqodli bo lish, so z qo llashda muomala madaniyatini yuksaltirish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarda fanga oid o z fi krlarini erkin bayon qilish, atrofda bo layotgan voqea-hodisalarga o zining qarashlarini ifoda etish, elyurt kelajagi uchun dahldorlik tuyg usi va ijtimoiy faol fuqarolik layoqatini shakllantirish. Darsda qo llanadigan kompetensiyalar: O zinio zi rivojlantirish kompetensiyasi; ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi; milliy va umummadaniy kompetensiya; nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so zlash, o qish, yozish); lingvistik kompetensiya (leksika, grammatika). Darsning borishi: Dars uyga berilgan vazifani so rashdan boshlanadi. So ngra o qituvchi o quvchilarga o tgan darsda o rganilgan mavzu bo yicha quyidagi savollarni beradi: 1. Shakldosh so zlar deb nimaga aytiladi? 2. Shakldosh so zlarga misol keltiring. 3. Tut so zi ishtirokida 2 ta gap tuzing. Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzu «Ortiqchasini top» o yini orqali tushuntiriladi. Ekranda rasm ko rsatilib, o quvchilarga savollar beriladi. Har bir javob uchun bitta rag bat kartochkasi berib boriladi. Bu usul orqali o quvchilar rasm asosida mavzuni anglaydi, o ylashga harakat qiladi, boshqa fanlar bilan taqqoslaydi va umumiy xulosani o zi aytishi mumkin. 1. Quyidagi rasmlardan qaysi biri ortiqcha? 2. Ularni umumiy qanday nomlasak bo ladi? 3. Ularning vazifalari nimalardan iborat? 4. Ularning bir-biriga o xshash jihatlari bormi? 5. Rasmlar bugungi mavzuga aloqador bo la oladimi? 6. Yana nimalarni misol keltirish mumkin? 7. Bunga o xshash misollarni qaysi fanda ko proq uchratish mumkin? Mavzuga oid xulosalar o quvchilar tomonidan aytiladi, o qituvchi ularni to ldirib, yaxlitlab uyadosh so zlarning qoidasini birgalikda hosil qiladi. Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mansub bo lgan so zlar uyadosh so zlar deyiladi. Yangi mavzuni mustahkamlash: O quvchilar uch guruhga bo linadi va ularga uch xil rasm beriladi, savollari bir xil bo ladi. Guruhda birgalikda ishlash ularning bir-birini tinglash hamda aniq dalillar asosida ish olib borish layoqatini shakllantiradi. 1. Siz rasmda nimani ko ryapsiz? 2. Ularning ingliz va rus tillaridagi nomini yozing. 3. Rasm asosida kichik matn tuzing. Matnda uyadosh so zlardan foydalanishga harakat qiling. 4. Nima uchun uyadosh deb atalishini isbotlashga harakat qiling. Quyon Olma Kitob So ngra «Nuqtayi nazaring bo lsin» usuli qo llaniladi. Bunda o quvchilar savollarga asosli javob berishga harakat qilishadi. Ko zlangan maqsad o quvchilarda yangi fi kr uyg ota olish, o ziga ishonchni orttirish, ularda mustaqil g oyalar tug ilishiga zamin yaratish. Mashqni o tkazish tartibi: 1. O qituvchi sinfning to rt burchagi yoki ma lum ochiq joyiga to rtta kichik yozuv taxtachasi ilib qo yadi. veb-sayt: 11

12 Dars muqaddas 2. Xona o rtasiga olti yoki sakkiz o quvchi chaqiriladi. 3. O yin paytida ishtirok etmayotgan o quvchilarga ham topshiriq berish zarur. O yinni boshlashdan avval o qituvchi yo l-yo riqlar berishi kerak, jumladan: ta kidlov o qib berilganidan keyin o z fi kringizga muvofi q yozuv taxtachasi yonidan joy egallang. agar nuqtayi nazaringizni o zgartirishga undovchi asosli dalilni eshitsangiz, o z o rningizni almashtirishingiz mumkin. 4. Sinfdoshlaringiz ta kidlariga o z fi kringizni bayon etishga shay turing. O qituvchi o yinda ishtirok etmayotgan o quvchilarga topshiriqlar beradi, masalan: ularning fi kricha eng ahamiyatli ta kidlovlarni yozib borish; o yin jarayonida o z o rnini o zgartirmagan o quvchilarni yozib borish; eng asosli dalillab berilgan javoblarni yozib borish. O qituvchi fi krlarni umumlashtiradi, xulosalaydi. Doskadagi fi krlar taxminan quyidagi savollar yuzasidan bo lishi mumkin: 1. Tilimizda uyadosh so zlarni qachon ishlatamiz? Sayohatga tog ga chiqqanimizda, o rtog imizga o sha tog ni tasvirlaganimizda (qir, adir, tosh, g or, daryo, jarlik, lola), do konga borib u yerda qanaqa shirinliklar borligini (konfet, tort, pirog, shokolad) onamizga aytib berganimizda uyadosh so zlarni ishlatamiz. 2. Nega aynan «uyadosh», uni boshqacha nom bilan atash ham mumkinmi? Chunki ular bitta uyaga, bitta inga, bitta oilaga mansub bo lgan so zlardir. Shuning uchun ularni oilaviy yoki bir inga, bir uyga mansub so zlar ham deyish mumkin. 3. Aytingchi, uyadosh so zlar lug atini yaratsa bo ladimi? O quv qurollari, maktab, shirinlik yoki sport kabi so zlarni yig ib, ularning uyadoshlarini keltirib, lug at yaratsa bo ladi. Doskada bitta savol yuzasidan 4 xil munosabat aks etgan bo lishi lozim. O quvchilar o z nuqtayi nazarlariga asoslanib, ulardan to g risini tanlaydilar. Shundan keyin o quvchilarga uyadosh so zlar lug atini tuzish vazifa qilib beriladi. Ular ushbu topshiriqni quyidagicha bajarishlari mumkin: Gullar uyadoshligi: Qo ng iroqgul Atirgul Binafsha Chinnigul Lola Boychechak Kungaboqar Moychechak Nargis Baholash va rag batlantirish: Dars yakunida o quv chilar ishtirokiga ko ra baholanadi. Faol o quvchilar aniqlanib, ularga badiiy asarlar yoki she rlar to plami sovg a tariqasida topshiriladi. Uyga vazifa: O zlari xohlagan rasm asosida insho yozish hamda undagi uyadosh so zlarni aniqlash. Oxiri. Boshi 10-betda XORIJIY TIL DARSIDA O YINLI TEХNOLOGIYA boshlang ich sinfl arda darslarning o yin tarzida tashkil etilishi; o yin jarayoniga barcha o quvchilarning jalb etilishi; o quvchida o ziga bo lgan ishonch hissini rivojlantirish (men ham boshqalar qatori xorijiy tilda gapira olaman); o quvchilarning so z boyligini oshirish va og zaki nutqini rivojlantirish; ko rgazmali qurollardan foydalanish; predmetli, sujetli va rolli o yinlardan foydalanish; kompyuter yordamida o yinlardan foydalanish; multimedia ilovalaridan foydalanish; musiqa va harakatli o yinlardan foydalanish; o quvchilarga sezdirmagan holda o zlashtirish monitoringini olib borish. Dars jarayonida Supermarketda, Sayohatda, Yil fasllari va Ob-havo kabi mavzulardagi rolli o yinlardan ko proq foydalanish maqsadga muvofi q. Do kon o yinini o ynab, o quvchilar хohlagancha do kon yasaydilar, pul tayyorlaydilar, sotuvchi va хaridor rolida bo ladilar. Rolli o yinlarni tashkil etishda quyidagilarga ahamiyat berish maqsadga muvofi q: o quvchi-ishtirokchilar o zlarini hayotda bo layotgan kabi tutishlari hamda bajarayotgan rollariga mos bo lishlari kerak; o yin ishtirokchilari diqqatni mustahkamlashga emas, balki leksik birliklarga qaratishlari lozim; o quvchilar o zlarini har хil vaziyatlarga qo ya bilishlari kerak; rolli o yin mobaynida o quvchilar yo l qo yayotgan хatolarni to g rilash tavsiya etilmaydi til_adabiyot@umail.uz

13 Dars muqaddas Nodira MAHMUDOVA, Namangan viloyati Сhortoq tumanidagi 11-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvсhisi KIM YOR ANGA ILM, TOLIBI ILM KERAK... Darsning mavzusi: Uyushiq bo lakli gaplarda umumlashtiruvсhi so z (8-sinf, IV chorak). Dars maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarga uyushiq bo lakli gaplarda umumlashtiruvchi so zlarni tushuntirish, ularga tinish belgilarining ishlatilishini o rgatish; b) tarbiyaviy maqsad: adabiy-badiiy matnlardagi uyishiq bo lakli gaplar orqali o quvchilarda ona yurtga muhabbat, milliy qadriyatlarga hurmat hissini tarbiyalash; d) rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarda uyushiq bo lakli gaplarda umumlashtiruvchi so zlar yuzasidan olingan bilim, ko nikma va malakalarni shakllantirish. Darsda foydalaniladigan usullar: Zakovat, Meni top, Punktuatsiya bekati, Kim epchil?, Pazl. Darsda foydalaniladigan jihozlar: darsliklar, perfokartalar, tarqatmalar, A3 qog ozi. Darsning shiori: Kim yor anga ilm, tolibi ilm kerak, O rgangali ilm tolibi ilm kerak! Men tolibi ilm-u tolibi ilme yo q, Men bormen ilm tolibi ilm kerak. (Z.M.Bobur) Darsning borishi: Dars o tilgan mavzuni Zakovat o yini orqali takrorlab olishdan boshlanadi. Dastlab o quvchilar 4 guruhga bo linishadi. Guruhlarga o tilgan mavzu yuzasidan savollar tuzish vazifasi yuklanadi. Savol tuzishga 5 daqiqa vaqt beriladi. Muddat tugagach, 1-guruh 2-guruhga, 2-guruh 3-guruhga, 3-guruh 4-guruhga, 4-guruh birinchi guruh a zolariga savol bilan murojaat etadi. Savollar qisqa va aniq tuzilishi kerak. Bu o yinda barcha o quvchilarning faol ishtiroki ta minlanadi. Mavzu yana bir karra mustahkamlab olinadi. O qituvchi muloqot jarayonini diqqat bilan kuzatishi, o z navbatida, noto g ri javoblarni o quvchilar bilan birga tuzatib borishi lozim. Savollar quyidagicha bo lishi mumkin: 1. Qanday bo laklar uyushiq bo laklar deyiladi? 2. Qaysi gap bo laklari uyushib kelishi mumkin? 3. Uyushiq to ldiruvchiga tavsif bering. 4. Salqin, bahavo joyda dam oldik. Ushbu gapda qaysi gap bo lagi uyushgan? Qaysi guruh savollarni to g ri tuza olsa, o sha guruh rag batlantiriladi. Yangi mavzu bayoni: Yangi mavzu quyidagi slayd asosida tushuntiriladi: Uyushiq bo lakli gapda so zni jamlovchi umumlashtiruvchi so z bo lishi mumkin. Ko pincha olmosh, otlar, otlashgan sifatdosh, so z birikmalari, kengaygan birikmalar umumlashtiruvchi so z bo lib keladi. Umumlashtiruvchi so z uyushuvchi bo laklar ma nosini izohlaydi. Umumlashtiruvchi so z uyushiq bo laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so zdan so ng ikki nuqta (:) qo yiladi. Bu so z uyushuvchi bo laklardan keyin kelsa, tire ( ) bilan ajratiladi. Masalan: Uylar, daraxtlar, ko chalar hammasi bahor fasliga tayyorlandi. Shahnozaning oldiga ikki o rtoq: Dildora va Jamila kirib kelishdi. Yangi mavzuni mustahkamlash: Yangi mavzuni mustahkamlash uchun 246-mashq Meni top usuli asosida bajariladi. Bunda o quvchilar berilgan gaplardan umumlashtiruvchi so zni aniqlab, qaysi so z turkumi bilan ifodalanganini topishlari kerak bo ladi. Bu topshiriqni o quvchilar quyidagicha bajarishlari mumkin: Bo lishsizlik olmoshi 1. Yig ilishda hech kim: na Sa dulla, na Akbarali bu haqda gapirmadilar. Bo lishsizlik olmoshi 2. Na qor, na yomg ir, na to fon va na bo ron hech narsa dovyuraklarni qo rqitmadi. Belgilash olmoshi 3. Hammasi: quyosh ham, oy ham, daryo-yu dengiz ham, tog -u cho llar ham yigitga yordam beribdi. Belgilash olmoshi 4. Hasharda hamma ishladi: yoshlar ariq tozaladi, qizlar maydonni supurdi, kattalar mashinaga yukni ortdi. Tez va to g ri bajargan guruh g olib hisoblanadi. 247-mashq Punktuatsiya bekati usuli orqali bajariladi. Bunda o quvchilar berilgan gaplarning tinish belgilarini qo yishlari kerak bo ladi. Ular mashqni quyidagicha bajarishlari mumkin. Namuna: 1. Daraxtdagi barcha sayroqi qushlar sa va bulbul mayna va boshqalar unga jo r bo ldi. veb-sayt: 13

14 Dars muqaddas Daraxtdagi barcha sayroqi qushlar: sa va, bulbul, mayna va boshqalar unga jo r bo ldi. 2. Samarqandlik bog dodlik misrlik hindlik xitoylik hamma sayyohlarga bu shahar manzur bo ldi. Samarqandlik, bog dodlik, misrlik, hindlik, xitoylik hamma sayyohlarga bu shahar manzur bo ldi. Bu shartni ham tez va to g ri bajargan guruh g oliblikni qo lga kiritadi. Navbatdagi 248-mashq Kim chaqqon? usulida bajariladi. Bunda o quvchilar hamma, barcha so zlarini umumlashtiruvchi so z vazifasida keltirib, uyushiq bo lakli gaplar tuzishlari kerak bo ladi. Ko p gap tuzib, birinchi yakunlagan guruh g olib hisoblanadi. Masalan: Shu hovli-joy, mana shu daraxtlar, kursi, so ri hammasi meniki. Majlisda barcha: o qituvchilar, o quvchilar, xodimlar ishtirok etdilar. Pazl metodi (Pazl bo lak degan ma noni bildiradi). Bunda guruhlarga bittadan konvert beriladi. O quvchilar konvert ichidagi bo lakchalarni 1 daqiqa ichida birlashtirib, o qib eshittirishlari kerak bo ladi. Bo lakchalardan mavzuning Bilib oling rukni kelib chiqadi. Bilib oling. Uyushiq bo laklar gapda umumlashtiruvchi so zga ega bo lishi mumkin. Umumlashtiruvchi so z uyushuvchi bo laklar ma nosini umumlashtiradi, shuning uchun bu qism umumlashtiruvchi ma noli so zlar (olmoshlar, otlar, fe llar (otlashgan sifatdosh), so z birikmalar bilan ifodalanishi mumkin. Uyushuvchi bo laklar umumlashtiruvchi so zning ma nosini izohlab, aniqlab keladi. So ng o quvchilarga bo sh perfokartalar beriladi va ular bilan ishlash tartibi tushuntiriladi. Mavzuga oid quyidagi testlar proyektor orqali ekranda ko rsatib turiladi. Testlar 1. Umumlashtiruvchi so z uyushiq bo laklardan oldin kelsa, undan keyin qanday tinish belgisi qo yiladi? A) ko p nuqta B) ikki nuqta D) tire E) nuqtali vergul 2. Onam, opam va singlim bilan mehmonga bordim. Qaysi gap bo lagi uyushgan? A) ega B) to ldiruvchi D) xol E) aniqlovchi 3. Qaysi uyushiq bo lakli gaplarda umumlashtiruvchi so z qo llanmagan? A) Bog imizda mevali daraxtlar: olma, o rik, olxo rilar mo l hosil qildi. B) Kishilar, xotinlar kutib oluvchilar vagon bo ylab chopdilar. D) Tabiat hodisalari: shamol, qor, yomg ir, do l o zo zidan paydo bo lmaydi. E) Majlisda qatnashdilar: Sobir Erkinov, Nodir Olimov, Abdulla Saidov va boshqalar. 4. Agar umumlashtiruvchi so z uyushiq bo laklardan keyin kelsa, umumlashtiruvchi so zdan oldin qanday tinish belgisi qo yiladi? A) nuqtali vergul B) vergul D) tire E) ikki nuqta 5. Umumlashtiruvchi bo lak berilgan qatorni toping. A) Qobil bobo qo l qovushtirib, uning ketidan yurar va yig lar edi. B) Shoshilib, sabrsizlik bilan nari-beri choy ichaman. D) Shoh Muslim dunyodagi eng dono, eng odil podshohlardan biri. E) Daraxtdagi barcha sayroqi qushlar: sa va, bulbul, mayna va boshqalar unga jo r bo lishdi. O quvchilar testlarni diqqat bilan o qib, kerakli to g ri javobni X shaklida perfokartalarga belgilaydilar. Perfokartadan namuna: To g ri javoblar soni ta. Bahosi: O qituvchi oldindan javoblar belgilangan perfokartani tayyorlagan. O quvchilarning perfokartalari yig ib olingandan so ng tekshiriladi va baholanadi. (Bunda o quvchilarning tayyorlagan perfokartasi ustiga o qituvchining to g ri javoblar teshib qo yilgan perfokartasi qo yiladi va to g ri javoblar aniqlanadi). Baholash va rag batlantirish: G olib guruh aniqlanadi. Faol o quvchilar alohida rag batlantiriladi. Baholar izohlanadi. Uyga vazifa: Uyushiq bo laklar va umumlashtiruvchi so zlarni qo llab, quyidagi rasm asosida insho yozib kelish. O lkamizda bahor 14 til_adabiyot@umail.uz

15 BARCHA ZAMONLARNING BUYUK ADIBI Dars muqaddas Yulduz ESHMATOVA, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universiteti o qituvchisi Darsning mavzusi: Vilyam Shekspir ijodi. (9-sinf, IV-chorak) Dars maqsadi: a) ta limiy maqsad: o quvchilarni Vilyam Shekspir asarlari bilan tanishtirish; «Otello» fojiasidagi timsollarni tahlil qila olish ko nikmalarini shakllantirish; b) tarbiyaviy maqsad: Vilyam Shekspirning «Otello» fojiasi orqali o quvchilar qalbiga ezgulik, oliyjanoblik kabi insoniy fazilatlarni singdirish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarni asardagi g oyalarni tahlil qilish orqali hayot haqiqatlariga xolisona baho bera olishga o rgatish. Darsning turi: yangi bilimlarni bayon qilish va egallash. Darsda foydalaniladigan usullar: Fanlararo integratsiya, Qiyosiy tahlil, Sherigini top, Nima uchun?. Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko rgazmalar, rasmlar, kompyuter, videoproyektor, disk. Shakllantiriladigan kompetensiyalar: badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi (badiiy ijod namunasining ijtimoiy hamda badiiy-estetik mazmun-mohiyatini tushunish, unda tasvirlangan voqea-hodisalar, obrazlar tizimiga munosabat bildira olish); milliy va umummadaniy kompetentsiya (badiiy adabiyotda aks etgan umuminsoniy qadriyatlarning tasvirdagi o ziga xosliklarini anglash, ulardagi go zallik va ezgulikdan o rnak olish ga intilish, milliy qadriyatlar bilan qiyosiy baholash). Badiiy asarda aks etgan voqea-hodisa va tuyg ular mohiyatini to g ri tushunish, ulardagi estetik jihatlarni ilg ash hamda tushun tirib bera olish. Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. O quvchilar bilan salomlashib, davomat aniqlanadi. O quvchilarning darsga tayyorgarligi nazorat qilinadi. O tilgan mavzu takrorlangach, yangi mavzuga o tiladi. II. Yangi mavzu bayoni. O qituvchi: Aziz o quvchilar! Bugungi darsimizda Barcha zamonlarning buyuk adibi degan e tirofga sazovor bo lgan buyuk iste dod egasi Vilyam Shekspirning Otello fojiasini o rganamiz. Ulug ingliz dramaturgi, shoiri Vilyam Shekspir ijodi haqida shunchalik ko p asarlar, tadqiqotlar yozilgan, maqolalar chop etilgan, ko rsatuvlar qilingan, kinolar suratga olinganki, u haqda hech qanday yangi gap aytish mumkin emasday tuyuladi. Zero, u teatr san ati rivojiga beqiyos hissa qo shgan, tragediyalari jahon adabiyoti durdonalari safi dan o rin olgan. Vilyam Shekspir 1564-yil 23-aprelda Stratford shahrida oddiy novvoy oilasida dunyoga kelgan yili Londonga kelgan va teatr uchun sahna asarlari yoza boshlagan. Vilyam Shekspir o ttiz oltita dramatik asar, 154 ta sonet va bir nechta doston yozgan. Lekin bulardan birortasi ham muallif hayotlik chog ida chop etilmagan. Qirol Lir, Romeo va Julyetta, Hamlet, Otello, Makbet tragediyalari, Yoz kechasidagi tush, Venetsiya savdogari, O n ikki kecha kabi komediyalari deyarli to rt yuz yildan buyon dunyodagi eng mashhur teatrlar shuhratiga shuhrat qo shib kelmoqda. Aziz o quvchilar, o tgan mashg ulotimizda Shekspirning Otello asarini mustaqil o qib kelish vazifasi topshirilgan edi. Hozir mazkur asarning qisqacha mazmuni haqida suhbatlashamiz. Bir o quvchi doskada tengdoshi aytgan qahramonlarni yozib boradi. Har bir qahramon tasviri tushirilgan rasmlardan foydalaniladi. 1-o quvchi: Umrini janglarda o tkazgan oqil va halol arab generali Otello jasur jangchi Kassioni o ziga leytenant qilib oladi. Uning xizmatkori Yago esa shu o ringa o tishni mo ljallab yurardi. 2-o quvchi: Shuningdek, senator Brabansioning go zal qizi Dezdemona aslzoda bo lgan Rodrigoni rad qiladi, qariroq bo lishiga qaramasdan, Otelloni sevib qoladi va unga turmushga chiqadi. 3-o quvchi: Rodrigo va Yago birlashib Otellodan o ch olmoqchi bo ladilar. 4-o quvchi: Generalga xotini xiyonat qilayotganini aytishadi. Bu holat Otelloni battar g azablantiradi. Demak, bu voqealar rivojlanishiga yaqqol misoldir. Ro molchaning yo qolib qolishi ham muammoni kuchaytirib, asar sujetini kulminatsion cho qqiga chiqargan voqea hisoblanadi. 6-o quvchi: Asar fojia bilan yakunlanadi. Qattiq g azablangan Otello Yagoning gaplariga ishonib, Dezdemonani bo g ib o ldiradi. Bu voqeadan birinchi xabar topgan Emiliya, ya ni Yagoning xotiniga ham haqiqatni Dezdemona aytmaydi. Asar o z xotimasini ana shunday yechim bilan tugallagan. O qituvchi: Rahmat. Endi «Oqlovchi va qoralovchi» o yini orqali asar qahramonlariga baho beramiz. (O quvchilarga oldindan tayyorlangan oq va qora kartochkalar tarqatiladi). O qituvchi: Otelloning qilmishi to g rimi? 1-o quvchi oq kartochkani ko tarib: Otello haqiqatni sevadigan, yolg on gapirmaydigan kishi bo lgan. U o z xarakteridan kelib chiqib yo l tanlagan. 2-o quvchi qora kartochkani ko taradi: Otello hech kimdan surishtirmasdan Dezdemonani nohaq aybladi va bo g ib o ldirdi. Bu noto g ri edi. U jinoyatchi. 3-o quvchi oq kartochkani ko taradi: Otello Dezdemonani rashk qilib o ldirmadi: dunyodan qizg anib o ldirdi. U aldoqchi, inson taqdirini tomo- veb-sayt: 15

16 Dars muqaddas sha deb biladigan dunyodan go zal va pok muhabbatni qizg andi. III. O tilgan mavzuni mustahkamlash. Barcha juft qahramonlarni SWOT usulida tahlil qilish mumkin: SWOT tahlili kuchli imkoniyat Otelloning kuchli tomoni: bilimdon, imoni kuchli, vijdoni pok. Otelloning ojiz tomoni: yolg on gapirmagani uchun hamma gapga ishonadi. Otelloning imkoniyati: jamiyatda o z o rni va martabasiga ega, Dezdemonaning suyukli hayot yo ldoshi. Otello uchun tahdid: Otelloning martabasi dushmanlarga yoqmaydi. O qituvchi: ezgulikka ba zan yovuzlik chang soladi. O quv yili davomida darsimizda biz tanishgan qaysi qahramonlar taqdiri Otello fojiasi qahramonlari taqdiriga o xshaydi? Kimlar xiyonat qurbonlari bo lishdi? O qituvchi ikki ustunga ajratilgan «Sherigini top» jadvalini ko rsatadi. Farhod Shirin Otabek? Otello??? ojiz tahdid 4-o quvchi: Farhod va Shirin, Otabek va Kumush hayotida ham yolg onchilik, qabihlik bois asarlar fojia bilan tugagan. O qituvchi «Nima uchun?» texnologiyasini qo llash orqali o quvchilarning asar qahramonlari haqidagi fi krlarini mustahkamlaydi: Otello Dezdemonani bo g ib o ldirdi. Yagoning gaplariga ishondi. Chunki o zi haqiqat tarafdori bo lgan. To g ri so zlagan inson birov aldasa ham ishonadi. «Bu kimning so zi?» texnologiyasi orqali dars davom ettiriladi. O qituvchi oldindan tayyorlagan tarqatmalarni o quvchilarga tarqatadi. O quvchilar o qib, javob berishadi. 1. Ont ichaman, ro molchamni qo lida ko rdim, Yuragimni tosh qilding sen, qasamxo r xotin. Ro molchamni axir ko rdim. (Otello) 2. O z uyimdan topib oldim. Bu iqror bo ldi. Shu yaramas maqsadiga yetmoqlik uchun Ataylabdan olib borib tashlagan ekan, Maqsadiga yetdi, afsus. (Kassio) 3. Erkak bo lsang, sharmanda qil bu vijdonsizni, Aytadiki, xotinini ayblab ekansan. Men bilaman, sen qilmaysan, tuban emassan. (Emiliya) O qituvchi «Detallar so zga kirganda» metodidan foydalanib darsni davom ettiradi. Bunda quti ichida ro molcha, xat singari narsalar solingan bo ladi. Har bir detal o quvchilar tomonidan tavsifl anadi. 1-o quvchi: Asarda ro molcha hayo, or-nomus belgisi sifatida tasvirlangan. Otello ro molcha yo qotilgach, o zini g ururi oyoq osti bo lgandek his qiladi va fojiaga qo l uradi. 2-o quvchi: Bizning qadriyatimizda ham or-nomus, hayo tushunchasi ustun turadi. O zbek yigitlari azal-azaldan g ururli, or-nomusli bo lishgan. Qizlarimiz o zlari tikkan ro molchani sovg a qilishgan. Bu muhabbat, do stlik ramzi sifatida tushunilgan. 3-o quvchi: Xalqimizda «Ro molcha berish» marosimi bor. Bu ikki yoshni unashtirayotganda o tkaziladi. Rozilik ramzi sifatida bo lajak kelin tomonidan kuyovga ro molcha beriladi. O qituvchi: Hurmatli o quvchilar, mana, asarga kiritilgan detallarning vazifasini ham bilib oldingiz. Demak, yozuvchilar ma lum bir maqsadda detallardan foydalanar ekan. Darsning navbatdagi bosqichida o quvchilar asar asosida tuzilgan test savollariga javob berishadi. Savollar quyidagicha bo lishi mumkin: 1. Otello fojiasida yovuzlik nimaga o xshatiladi? a) to qmoqqa b) o rgimchak to riga c) chayonga d) ro molchaga 2. Yagoga Otelloni mahv etishda kim yordam berdi? a) Emiliya b) Rodrigo c) Kassio d) general 3. «Otello» fojiasida insonga xos qanday illatlar tasvirlanadi? a) muhabbat fojiasi b) hokimiyatga intilish c) inson taqdirining murakkabligi d) barchasi to g ri IV. Baholash va rag batlantirish. Dars yakunida faol ishtirok etgan o quvchilar rag batlantiriladi. Uyga vazifa: «Otello» fojiasidan parcha yod olish va qahramonlar haqida tavsif yozish til_adabiyot@umail.uz

17 Zuhra SALIYEVA, pedagogika fanlari doktori Risolat HAKIMOVA, Nizomiy nomidagi TDPU talabasi Metodik tavsiya ABDULLA ORIPOV SHE RIYATINI O RGANISHNING SAMARADOR USULLARI Adabiyot turli voqea-hodisotlar qamrovida insonning rangin ruhiyati, betakror ko ngil olami, serqirra fi kr-kechinmalarini yoritishni asosiy maqsad qilgani bois adabiy ta limda bilim berish bilan birga estetik tarbiya asosiy o ringa ko tariladi. Bu ta lim oluvchining poetik idrokini shakllantirish va rivojlantirish, tafakkurini boyitish maqsadlariga ham xizmat qiladi. Ayni jihatlarni e tiborga olib bugungi adabiyot o qitish mazmunini takomillashtirish, zamonaviy ta lim texnologiyalari, interfaol metodlardan foydalangan holda adabiy ta lim samaradorligiga erishish davr talabiga aylangan. Bunda texnologik jarayonning yaxshi natija, samara berishi uchun pedagogik texnologiyaning puxta loyihalashtirilganligi va o qituvchining ramzlar, ishoralar, sha ma, qochirimlar, istioralardan foydalana olishi, nutq ohangi, so z jozibasiga e tibor berishi hamda ifodali o qish san atini egallaganligi muhim. Zero, o quvchilarning badiiy adabiyot to g risidagi tushuncha va tasavvurlari, nazariy bilim va malakalari aynan umumiy o rta ta limda shakllanadi. Bu bosqichda o quvchilarning badiiy tafakkuri, kitobxonlik madaniyati, ma naviy fazilatlarini yuksaltirish imkonlari nihoyatda keng. Yangilangan dasturiy talablarga muvofi q o quvchilarning tayanch va fanga oid kompetensiyalarini chuqur rivojlantirishga erishishda ham umumiy o rta ta lim bosqichi asosiy o rinda turadi. Xususan, 10-sinfl arda adabiyot o qitish jarayonida o quvchilarning badiiy asarlarni ifodali va sharhlab o qish, tinglab tushunish, fi krni og zaki va yozma bayon qilish, adabiy asarlarni poetik tahlil qilish (asar mavzusi va g oyasi, tur va janr xususiyatlarini aniqlash, obrazlarni tasnifl ash, poetik tasvir vositalarini ajratish, ijodkor poetik mahoratiga munosabat bildirish, asar ma naviy-estetik qimmatini belgilash) kabi fanga oid adabiy-nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish ko zda tutiladi. Ayni dasturiy talablarni muvaffaqiyatli hal etishda, jumladan, she riy asarlarni o rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanish yuqori samara beradi. She riy asarlarning janriy xilma-xilligi, mavzu qamrovining kengligi, bu asarlarda hissiy kechinmalar, ruhiy kayfi yat tasviri ustuvorligi darslarni ham rang-barang shakl va mazmunda tashkil etish imkonini beradi. Masalan, Abdulla Oripov she riyatini o rganishda bu imkoniyatlardan keng foydalanish mumkin. Adabiyot dasturida Abdulla Oripov hayoti va ijodini o rganishga 3 soat ajratilgan. Unda shoir she riyatini chuqur o rganish, ijodiga xos haqqoniylik, samimiylik, falsafi ylik, poetik jozibadorlik singari yetakchi xususiyatlarni o zlashtirish, Munojotni tinglab, Yurtim shamoli, Birinchi muhabbatim, Qo riqxona va Temir odam she rlarida inson ruhiyatining rangli tovlanishlari, inson va zamon munosabatlaridagi murakkab muammolarning liro-falsafi y talqin etilishi 1 singari poetik masalalarni tahliliy asosda o rganish nazarda tutiladi. Ma lumki, interfaol metod ta lim jarayonida o quvchilar hamda o qituvchi o rtasidagi faollikni oshirish orqali o quvchilarning bilimlarni o zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta lim beruvchi tomonidan ta lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta lim jarayonida faolligi muttasil rag batlantirilib turilishi, o quv materialini kichik-kichik bo laklarga bo lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, modellashtirish, poetik manzara, bahs-munozara, klaster, B/B/B (bilmayman, bilar edim, bilib oldim), T/T (tushunchalar tahlili), B/X (biografik xarita), muammoli vaziyat, tadqiqot, yo naltiruvchi matn, loyiha, rolli o yinlar kabi adabiy ta limga daxldor metodlarni qo llash va ta lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Mazkur metodlarni shoir Abdulla Oripov hayoti va ijodini o rganish jarayonida keng qo llash mumkin. Jumladan, darsning birinchi soatida o quvchilarning mavzuga tegishli bilim va malakalari, vaqtdan unumli foydalangan holda o quvchilar o rganishi lozim bo lgan jihatlarni aniqlashtirish maqsadida B/B/B va Aqliy hujum metodlarini qo llash yaxshi samara beradi. Chunki Abdulla Oripov o quvchilar uchun notanish, yangi bir adabiy siymo emas. Ular boshlang ich sinflarda adibning kichik she rlari, she riy hikoyatlari ( Alisherning onasi, 2-sinf; Iqboli buyuksan, Sharq hikoyasi, 4-sinf; 5-sinfda 3 soatlik dars jarayonida esa shoir hayoti va ijodi, O zbekiston she ri bilan yaqindan tanishib ulgurishgan. Demak, ularda bu borada muayyan tushuncha va bilimlar mavjud. Shularni e tiborga olgan holda darsning asosiy qismini adib hayot yo lini, sermahsul ijodiy faoliyatini o rganishga sarflamasdan, uning she riyati tahliliga keng o rin ajratish maqsadga muvofiq. Darsning birinchi soatida o quvchilarga adib hayoti va ijodiy faoliyatiga tegishli darslikda mavjud veb-sayt: 17

18 Metodik tavsiya bo lmagan ma lumotlardan lavhalar keltirib, ularni darslikda berilgan manbani (unda ma lumotlar shoirning o z tilidan bayon qilingan) mustaqil o qib-o zlashtirishga, o z ustida ishlashga, izlanishga yo naltirish lozim. Xususan, bunda B/X (biografik xarita) metodidan foydalanish maqsadga muvofiq. Ya ni o quvchilarga shoir Abdulla Oripov hayoti va ijodining muhim sanalari va ular bilan bog liq ma lumotlarni darslik va darslikdan tashqari manbalardan foydalangan holda ketma-ketlik asosida tizimlashtirish topshirig i uyga vazifa qilib be riladi. Natijada o quvchilar izlanib, intilib, mavjud bilimlarini yangilari bilan boyitadilar, xilma-xil ma lumotlarga ega bo ladilar. O z navbatida, bitta dars davomida barcha o quvchining faol ishtiroki, teng baholanishi ta minlanadi. Dars jarayonida dastlab o rganiladigan she r matni bilan tanishishda ham ilg or pedagogik texnologiyalardan foydalanish mumkin. Masalan, tahlil qilinadigan she rni o qituvchining o zi yoki she rxon o quvchi yod o qib berishi yoki biror suxandon tomonidan ijro etilgan varianti qo yib eshittirilishi yoinki muallif ijrosidagi ifodani tinglash imkonlari mavjud. Bu pedagogning izlanuvchanligi va xohishiga ko ra tanlanadi. Bizningcha, vaqt chegarasini, she rlarning ma - naviy-estetik ahamiyatini hisobga olgan holda o rganiladigan she rlar ketma-ketligini o zgartirsa ham bo ladi. Darslikda Qo riqxona she ri oxirgi o rinda kel tirilgan bo lsa ham, uning badiiy-ma rifi y qimmatidan kelib chiqib, o quvchilarni adabiy tahlilga to g ri yo naltirish maqsadida ham shu she rni tanlash mumkin. Tahlilda faqat she r mazmunini sharhlashga, obrazlarni tasniflashga vaqt ajratmasdan, uning butun mohiyati, badiiy-ma rifiy qudrati, har bir so zga yuklatilayotgan estetik vazifalarni o quvchilar ko z o ngida gavdalantirishga erishish pedagogik muvaffaqiyatlar zaminidir. Bu jarayonda yordamchi adabiy-metodik manba sifatida adabiyotshunoslarning izlanishlari bilan bir qatorda F.Azimovaning Abdulla Oripovning Qo riqxona she rida badiiy-estetik mohiyat: shakl va mazmun uyg unligi nomli ilmiy-metodik maqolasidan foydalanish ham samarali ahamiyat kasb etadi. 2 She rlar tahliliga kirishish avvalida shuni ham e tiborga olish kerakki, 10-sinf o quvchilarida muayyan adabiy tahlil kompetensiyalari shakllangan. Ular she riy matnni ifodali o qish, mavzu va g oyasini aniqlash, obrazlar tizimini ajratish, janr xususiyatlari, tasviriy vositalarini farqlash kompetensiyalariga ega. Shu boisdan o qituvchi, yuqorida aytganimizdek, she riy matnni o rganishga o quvchini yo naltirishi, ularning mustaqil ishlashi, bahs-munozaraga kirishishi, o z ustida ish olib borishi, fi krini aniq asoslay olishi uchun sharoit yaratib berishi lozim. Bunda Kichik guruhlarda ishlash metodi har jihatdan samarali. Bilamizki, Kichik guruhlarda ishlash metodi ta lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o quv materialini o rganish yoki berilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish hisoblanadi. Ushbu metod qo llanilganda ta lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo lishga, bir-biridan o rganishga va turli nuqtayi nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo ladi. Kichik guruhlarda ishlash metodi qo llanilganda ta lim beruvchi boshqa interfaol metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo ladi. Chunki ta lim beruvchi bir vaqtning o zida barcha ta lim oluvchilarni mavzuga jalb etib, baholay oladi. Shu jihatdan Abdulla Oripov she rlarini o rganishda bu metoddan foydalanish dasturiy talabda muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Qo riqxona she rining namunaviy tahlilidan so ng navbatdagi darsda o quvchilarni uchta kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga shoirning Munojotni tinglab, Yurtim shamoli, Birinchi muhabbatim she rlari alohida tahlil uchun topshiriladi. Guruhlar faoliyatini samarali tashkil qilish uchun ular tomonidan amalga oshiriladigan tahlillar dastur mazmuniga monand tartib va tizimga solinadi. Shunga ko ra guruh a zolariga darslikda berilgan savol-topshiriqlar bilan bir qatorda she riy matn lar badiiyatini ochib berishga qaratilgan topshiriqlarda quyidagi jihatlarni nazarda tutish maqsadga muvofi q: she r mavzu va g oyasi; she rda inson ruhiyatining poetik ifodalanishi; inson va zamon munosabatlaridagi murakkab muammolarning liro-falsafi y talqin qilinishi; asosiy va yordamchi obrazlar; janr xususiyatlari; tasviriy vositalar; she rning poetik til xususiyatlari; she r mazmuni va sarlavhasidagi o zaro aloqadorlik; she rga boshqa sarlavhalar tanlash; she rdagi poetik vositalarni yaratishga xizmat qilgan so zlarning ma nodoshlarini izlash va qo llab ko rish; she r bandlari mazmuni va badiiyatini yoritishga yo naltirilgan savollar tuzish; she r mavzusi va mazmuniga yaqin boshqa she rlardan (o rganilayotgan ijodkor va boshqa shoirlar ijodiga murojaat qilish orqali) misol keltirish; shoirning poetik mahorati; she rning badiiy-ma rifi y qiymati, didaktik ahamiyati. Bu topshiriqlarni shu taxlit yana davom ettiraverish mumkin. Chunki she riy asar poetikasini o rganish nihoyatda serqirra. Shu o rinda kichik guruhlar ga ishlash uchun topshiriladigan Birinchi muhabbatim she rini o rganishga e tibor qaratsak. Mazkur she r adabiyot xazinasidagi an anaviy muhabbat mavzusida yaratilgan she rlarning nodir namunalaridan sanaladi. Unda shoirning hamisha ko hna va navqiron mavzuni sayqallashtirishdagi o ziga xos ifoda tarzi va poetik mahorati yorqin namoyon bo ladi. Mumtoz adabiyotning muxammas janriga daxldorlik kasb etuvchi, har bandi besh misradan iborat ushbu she r ning Birinchi muhabbatim deya nomlanishi ham hech bir o quvchini befarq qoldirmaydi. Sarlavhadan oydinlashadiki, she r an anaviy, insoniyatga xos nozik va muqaddas tuyg u muhabbat mavzusini qamrab oladi. Eng e tiborli jihati, shoir bevosita birinchi muhabbat mavzusini vasf etishga, uni targ ib etishga uringani yo q. U ana shu oliy tushuncha sohibiga murojaat qilish orqali o z kechinmalarini oshkor qiladi, birinchi muhabbatning o ziga xos injalikla rini vasf 18 til_adabiyot@umail.uz

19 Metodik tavsiya etadi. Birinchi muhabbatim ishq-muhabbat mavzusidagi asosiy an anaviy obraz ma shuqa obrazi bo lib, birinchi muhabbatim jumlasi bu o rinda badiiyatga xos nido usulini shakllantiruvchi ritorik murojaat vazifasini o taydi va shu asnoda muhabbat so zi asosiy poetik obraz darajasiga ko tariladi. Lirik qahramon oshiq o z iztirobli fi kr-kechinmalari, sog inchli tuyg ularini, hazin va hafsalasiz, pushaymonlik kayfi yatini bevosita ma shuqaga murojaat qilish orqali oshkor etadi: Kecha oqshom falakda oy bo zarib botganda, Zuhro yulduz miltirab, xira xanda otganda, Ruhimda bir ma yuslik, sokinlik uyg otganda, Men seni esga oldim, birinchi muhabbatim, Eslab xayolga toldim, birinchi muhabbatim. Mazkur she rni o zbek xalqining sevimli hofi zi Sherali Jo rayev mahorat bilan ijro etgan va uni barcha birdek sevib tinglaydi. Shu jihatdan, tahlil avvalida she rning qo shiq qilib kuylangan variantini ham tinglash, kuy va she r matnining muvofi qligi, ritmik aloqadorlikni muhokama qilish o quvchilar motivatsiyasini, tahlil jarayonidagi faolligini oshiradi. She rni o rganish bo yicha darslikda berilgan ma lumotlar, asosan, mazmuniy talqinga qaratilgan. Ammo 10-sinf o quvchisi badiiy asarlarni tahlil qilish kompetensiyalarini egallaganligini e tiborga olsak, asar mazmunini shakllantirgan poetik unsurlarni chuqur o rganishi ham maqsadga muvofi qligi oydinlashadi. O quvchilarning adabiy-nutqiy kompetensiyalari, badiiy-estetik tafakkurini rivojlantirish uchun esa o rganilayotgan asarning poetik xususiyatlarini tahlil qilish, ijodkor mahoratini yoritish muhim o rin tutadi. Shunga asosan mazkur she r poetikasini Poetik manzara usulidan foydalanib, quyidagi jihatlariga ko ra tasnifl ab o rganish ham samarali ahamiyatga ega: Poetik manzara (A.Oripovning Birinchi muhabbatim she ri badiiyati) Asosiy obrazlar Oshiq (lirik qahramon) va ma shuqa Yordamchi obrazlar Falak, oy, yulduz, Zuhro yulduz, yoshlik, qalb, imon, dunyo, qasr, inson, orzu, gul, Olloh An anaviy obrazlar Oshiq va ma shuqa; falak, oy, yulduz, dunyo, qasr, inson, gul, Olloh O xshatish: tuynuksiz qasr, erta xazon gul Sifatlash: xira xanda, sirli tushlar Tasviriy vositalar Jonlantirish: Kecha oqshom falakda oy bo zarib botganda, Zuhro yulduz miltirab xira xanda otganda Mubolag a: seni eslab yig layman; eslab bag rim tig layman She riy san atlar Tazod: yaxshi bilan yomon bilan; kulganim yo q sarg ayib so lganim yo q Takrir: gohida yaxshi bilan, gohida yomon bilan Qofiya san atlari Muqayyad qofiya Mutlaq qofiya Och qofiya To q qofiya to polon, yomon, imon... botganda, otganda, uyg otganda... esga oldim xayolga toldim... sir, qasr, asr; bilmovdim, qilmovdim... Kichik guruhlar da ishlash avvalida o qituvchi shu kabi tahlilni o quvchilar ishtirokida amalga oshiradi va guruhlar tomonidan tahlilga tortilishi rejalashtirilgan she r bo yicha yuqoridagi tartibda o rganishga mo ljallangan tarqatmalar taqdim qiladi. Guruhlar faollik bilan ushbu topshiriqlarni bajarishga kirishadilar. Guruhlar topshiriqlarni bajarib bo lgach, o z javoblarini taqdim etishadi; fi krlar muhokama qilinadi, yaxlitlanadi, umumiy xulosalar chiqariladi. Topshiriqlarni aniq va to liq bajargan guruhlar rag batlantiriladi, faol ishtirok etganlar baholanadi. Shuningdek, Abdulla Oripov she riyatini o rganishda Tadqiqot usulidan foydalanish ham mumkin. Bunda o rganilayotgan she riy asarlar tahlili bo yicha muayyan rejalar tuzilib, o quvchilarga mustaqil ish, referat, adabiy taqriz tayyorlash kabi vazifalar topshiriladi. Bu jarayonda o quvchilar aniq tavsiya qilingan qo shimcha adabiy-tanqidiy, badiiy manbalardan foydalanadilar, o zlari ustida ko proq ishlaydilar, mustaqil izlanadilar. She riy matnlarni ushbu yo nalishlarda, innovatsion pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlar yordamida o zlashtirish asnosida o quvchilar so zning bepoyon imkoniyatlariga guvoh bo ladilar, poetik tafakkurlarini yuksaltiradilar, badiiy durdonalardan yanada chuqurroq bahramand bo lishga, ijodkor g oyasini teran anglashga erishadilar. Bu esa adabiyot darslaridan ko zlangan maqsad va vazifalarni munosib darajada hal qilish, o quvchilarning tayanch va fanga oid kompetensiyalarini rivojlantirish; badiiy idroki o tkir kitobxonlarni, yuksak ma naviyatli barkamol avlodni tarbiyalashning mustahkam zaminidir. 1 Adabiyot fanidan o quv dasturi. Umumiy o rta ta limning 10-sinfi uchun. T.: RTM, F.Azimova. Abdulla Oripovning Qo riqxona she rida badiiy-estetik mohiyat: shakl va mazmun uyg unligi // TDPU ilmiy axborotlari. T.: TDPU, son betlar. veb-sayt: 19

20 Metodik tavsiya Durdona ZOHIDOVA, Qo qon davlat pedagogika instituti dotsenti, fi lologiya fanlari nomzodi ARUZ VAZNIDAGI ASARLAR TAQTE SINI TUZISH Aruz amaliyotida taqte asosiy tushunchalardan biridir. Taqte tuzishning o ziga xosligi shundaki, u aruz ilmi bo yicha olingan bilimlarni bir vaqtning o zida amaliyotga tatbiq etishni nazarda tutadi. Buning uchun talaba va o quvchilar hijolar tasnifi, vasl hodisasi, asllar va ulardan hosil bo ladigan tarmoq ruknlarning tuzilishi va nomlanishi, bahrlarning tarkibi, ularga xos vazn ko rinishlari, bu vaznlarning turkiy she riyatda qo llanish darajasi kabilar yuzasidan nazariy ma lumotlarni yaxshi bilishlari kerak. Bu bilimlar bilan qurollangan taqdirda ham talaba va o quvchi bayt taqte sini mustaqil tuza olishi uchun o qituvchining uslubiy madadiga muhtoj bo ladi. Buning uchun o qituvchi quyidagilarga e tibor qilishi kerak: Taqte tuzish baytdagi hijolar cho ziq yoki qisqaligini aniqlashdan boshlanadi. Hijolar quyidagicha tasnif etiladi: I. Qisqa hijolar. II. Cho ziq hijolar: 1) ochiq cho ziq hijo; 2) yopiq cho ziq hijo. III. O ta cho ziq hijolar: 1) sodda o ta cho ziq hijo; 2) qo sh undoshli o ta cho ziq hijo. munosabat kabi arabiy so zlarda, gul, mul kabi forsiy so zlarda u harfi qisqa unlini ifodalasa, ma lum, manzur arabcha so zlarida, xush, gardun forscha so zlarida cho ziq unlini bildiradi. I harfi ham qisqa (bidoya, kishvar) va cho ziq (munir, chin 1 ) unlilarni ifodalaydi. O harfi, asosan, cho ziq (go sh, xo b) unlini, e harfi esa ham qisqa (mehnat, mehr), ham cho ziq (besha, mezon) unlilarni aks ettirishi mumkin. Ko rinadiki, arabcha va forscha so zlardagi unlilar cho ziq-qisqaligini bilish uchun ularning arab yozuvidagi shaklidan xabardor bo lish kerak. Turkiy so zlarda ochiq bo g inlardagi a harfi ko proq qisqa, o harfi ko pincha cho ziq unlini ifodalasada, vazn talabi bilan a cho ziq, o qisqa unlini bildirishi mumkin. Qolgan unlilarning ham ochiq bo g indagi cho ziq-qisqaligi vaznga bog liq. 2 Turkiy so zlardagi yopiq bo g inlarda o unlisidan boshqa hamma unli harflar qisqa tovushni ifodalaydi. Shu sababli bil-dir, kunduz kabi so zlardagi yopiq bo g inlarning barchasi o ta cho ziq hijo emas, cho ziq hijo sanaladi. Turkiy so zlarda tarkibida o unlisi bo lgan yopiq bo g inlargina vazn talabi bilan ham cho ziq, ham o ta cho ziq bo lishi mumkin. Yuqoridagi tahlillardan ma lum bo ladiki, yagona Qisqa hijo (V) qisqa talaffuz etiladigan unlidan fonetik qonuniyatlarga bo yinsunmaydigan turkiy, iborat yoki shunday unli bilan tugagan ochiq bo g in arabiy va forsiy so zlar iste moliga asoslangan mumtoz (a-ka, ko -zi). she rlar vaznini faqat unlilar cho ziq-qisqaligiga Cho ziq hijo ( ) cho ziq talaffuz etiladigan unlidan iborat yoki shunday unli bilan tugagan ochiq bo g in hamda tarkibida qisqa unlisi bor yopiq bo g in (do-no, mak-tab). O ta cho ziq hijo (~) tarkibida cho ziq talaffuz etiladigan unlisi bor yopiq bo g in yoki oxiri qo sh undosh bilan tugagan bo g in. O ta cho ziq hijo misra oxiridan boshqa o rinlarda bir cho ziq va qisqa bo g inga teng (V yoki V) hisoblanadi (zor, dard). Taqte tuzish jarayonining murakkab jihati shuki, turkiy so zlardagi ochiq bo g inlarda arabiy va forsiy so zlardan farqli ravishda unlilar qat iy cho ziq yoki qisqalikka ega emas, ular vazn talabiga ko ra talaffuz etiladi. Taqte tuzmaguncha vaznni aniqlab bo lmaydi. Mumtoz she riyat leksikasi, asosan, turkiy, arabiy va forsiy so zlardan tashkil topgan. Arabcha va forscha so zlarda unli eski o zbek yozuvida ifodalansa, cho ziq, yozuvda ifodalanmay harakatlar orqali berilsa, qisqa sanaladi. Bu so zlardagi unlilarni hozirgi grafikada aks ettirganda a harfi qisqa, o harfi cho ziq unlini ifodalaydi. Qolgan i, e, u, o harflari esa qat iy ravishda cho ziq yoki qisqa unli tovushga mos kelmaydi. Masalan, munis, suyangan holda to g ri aniqlab bo lmaydi. Bu hol vazn aniqlashda hijoning sifat tarkibini belgilashga o ziga xos yondashuvni talab etadi: hijolarning cho ziq yoki qisqaligini misradagi ketma-ketmaligiga ko ra emas, misralararo tagma-tagligiga ko ra aniqlash lozim. Boshqacha qilib aytganda, vaznni aniqlash yo nalishi gorizontal emas, vertikal xarakterga ega bo lishi kerak. Buning uchun misralar bo g inlarga bo linib yozib chiqiladi. Har bir hijoning cho ziq-qisqaligini belgilashdan oldin quyidagi misralarda uning tartib o rniga mos keluvchi hijolar ko zdan kechiriladi. Ular orasida undosh bilan tugagan yopiq cho ziq hijo bo lsa, shu vertikal qatordagi barcha hijolar cho ziq bo ladi. Aksincha, agar ularning hammasini ochiq bo g inlar tashkil etsa (bunda vasl so z oxiridagi undoshning vazn talabi bilan o zidan keyingi so zni boshlovchi unliga qo shilib ketish hodisasiga uchrash natijasida yopiq cho ziq hijoning qisqaga aylanishini ham e tiborga olish kerak), bu hijolar qisqa bo ladi. Demak, hijoning sifatini aniqlashda yopiq cho ziq hijo asos vazifasini bajaradi: tekshirilayotgan hijolar orasida u uchrasa, bu hijolar cho ziq, uchramasa, qisqa bo ladi. Misol: Bi lur sen kim ke char dun yo yi fo ni Qu ling ga qil ma g il jav ru ja fo ni Ba se ko p va da lar qil di ng-u bor ding Ke l+em di va da g a qil g il va fo ni 3 V V V 20 til_adabiyot@umail.uz

21 Metodik tavsiya Shuni alohida ta kidlash kerakki, so z oxirida kelib, undan keyingi so z unli bilan boshlanadigan yopiq bo g inlar asos vazifasini bajara olmaydi. Chunki ularda vazn talabiga ko ra vaslga uchrash ehtimoli mavjud. Vasl so z oxiridagi undoshning o zidan keyingi so zni boshlovchi unliga qo shilib ketish hodisasidir. Ta kidlash joizki, vasl faqat so z oxiridagi yopiq bo g in (yopiq cho ziq hijo yoki o ta cho ziq hijo) va undan keyingi so z boshidagi unli o rtasida yuz berib, vaslga uchragan o ta cho ziq hijo cho ziq hijoga, yopiq cho ziq hijo esa qisqa hijoga aylanadi. Quyidagi misolda aslida o ta cho ziq hijodan iborat hajr ( V) so zidagi r undoshi vasl tufayli keyingi bo g in tarkibiga o tib ketgani uchun uning o rnida haj ( ) cho ziq hijosi qolgan: G am bila jonimg a yettim, g amgusore ko rmadim, Hajr ila dilxasta bo ldim, dilsitone topmadim. (Navoiy) G am bi-la jo /nim-g a -yet-tim, / g am-gu-so-re /ko rma-dim, V / V / V / v Haj-r+ i-la dil/xas-ta bo l-dim,/ dil-si-to-ne / top-madim V / V / V / v Yoki: Man o lturmoq tilab, ilgin tutub tushdim ayoqig a, Ul istig no qilib zohir manga, o lturmay o lturdi. (Ogahiy) Ma n+ o l-tur-moq /ti-lab, il-gin/ tu-tub tush-dim / a-yo-qi-g a, V / V / V / V Ul+ is-tig -no / qi-lib zo-hir/ ma-nga 4, o l-tur / may+ o l-turdi. V / V / V / V ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun Man ( ), ul ( ), may ( ) cho ziq hijolari yuqoridagi baytda vaslga uchragani sababli ularning o rnida ma (V), u (V), ma (V) qisqa hijolari qolgan. Talabalarga shuni alohida eslatish lozimki, vasl faqat vazn talabi bilan amalga oshadi. Quyidagi ikki misolga e tibor qarataylik: 1-misol: Jong a chun dermen: Ne o ldi o lmakim kayfi yati? Derki: Bois o ldi jism ichra marazning shiddati 5 (Navoiy) Jon-g a chun der/men: Ne o l-di/ o l-ma-kim kay/ fi - ya-ti? V / V / V / v Der-ki: Bois/ o ldi jis-m+ ich/ra ma-raz-ning/ shiddati V / V / V / v fo- i- lo -tun/fo- i- lo - tun/ fo- i -lo - tun/ fo- i- lun 2-misol: Dema hijronimda chekmaysen fi g on-u nola ko p, Jis-m aylarmu fi g on bo lg on nafas jondin judo. 6 (Navoiy) De-ma hij-ro/nim-da chek-may/sen fi -g o-nu/ no-la ko p, V / V / V / v Jis-m ay-lar/mu fi -g on bo l /g on na-fas jon/din ju-do V / V / V / v fo i- lo -tun/fo- i-lo - tun/ fo- i -lo - tun/ fo- i- lun Har ikkala baytdagi jism so zidan keyin unli bilan boshlanuvchi so z kelgan. Ikkala bayt ham ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan. Lekin vazn talabi bilan birinchisida vasl hodisasi yuz beradi, ikkinchisida esa yuz bermaydi. Taqte i tuzilayotgan she riy misolning misralari qanchalik ko p bo lsa, vaznni aniqlash shuncha osonlashadi. Chunki bunda hijoni keyingi misralardagilari bilan chog ishtirib, to g ri xulosaga kelish imkoni kengayadi. Shu sababli aruz endi o zlashtirilayotgan dastlabki mashg ulotlarda bir misra yoki baytdan iborat misollarni berish o zini metodik jihatdan oqlamaydi. Misollarning kamida ikki baytdan tashkil topgan bo lishi maqsadga muvofi q. Esdan chiqarmaslik kerakki, misra oxiridagi bo g in ochiq bo lsa ham hech qachon qisqa bo lmaydi. Taqte tuzishning navbatdagi muhim bosqichi hijolarining cho ziq yoki qisqaligi aniqlanib olingan misralarni muayyan ruknlarga bo lishdir. Buni bexato amalga oshirishning eng ma qul yo li aruz amaliyotida ko p uchraydigan vazn ko rinishlarini yod olishdir. Quyidagi baytda hijolar tizmasining ruknlarga bo linishiga e tibor bering: Bi-lur-sen-kim / ke-chur dun-yo / yi fo-ni, V / V / V Qu-ling-ga qil / ma-g il jav-ru /ja-fo-ni V / V / V ma-fo-iy-lun/ ma-fo-iy-lun / fa-uv-lun V / V / V solim / solim / mahzuf Baytda 6 ta rukn mavjud, shunga ko ra u musaddas bayt. Bu ruknlar mafoiylun aslining solim (o zgarmagan) ko rinishi va mahzuf tarmog idan tashkil topgan. Mafoiylun asli asosida hosil bo ladigan bahr esa hazaj bahridir. Demak, mazkur bayt hazajda yozilgan. Vaznning nomi hazaji musaddasi mahzuf. Vaznda asliy ruknning solim ko rinishi qatnashsa, o lchovning qisqa nomida u, odatda, zikr etilmaydi. Aruz mumtoz she rshunoslikning tarkibiy qismi bo lib, u nisbatan murakkab, qat iy qonuniyatlar asosida shakllangan ilmiy-nazariy asoslarga ega ilmdir. Aruz haqidagi nazariy bilimlarni chuqur egallagan holda yuqoridagi tavsiyalarni e tiborga olish vaznni bexato aniqlash imkonini beradi. 1 Qatlam, ajin ma nosida. 2 Ayrim forsiy so zlarda ham unlilarning cho ziq yoki qisqaligi turkiy so zlardagi kabi vazn talabiga ko ra belgilanadi. Forsiy izofa vazifasidagi i unlisi, bog lovchi vazifasidagi u unlisi, shuningdek, na, -ki bog lovchilari shular jumlasidandir. Taxalluslar so nggida kelib, nisbat ma nosini bildiruvchi va arab yozuvida ى harfi bilan beriladigan qo shimcha cho ziq (Lutfi y, Sakkokiy), ayrim o rinlarda vazn talabi bilan qisqa (Lutfi, Sakkoki) bo lishi mumkin. 3 Hayot vasfi. T.: G.G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti, bet. 4 Aruzda manga, sanga, anga so zlaridagi ng aksar hollarda bir tovush kabi talaffuz etilib, bu so zlar ma-nga, sa-nga, a-nga tarzida hijolarga ajratiladi. 5 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to plami. 20 tomlik 6-tom. Favoyid ul-kibar. T.: Fan, bet. 6 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to plami. 20 tomlik 3-jild. T.: Fan, bet. veb-sayt: 21

22 Ilg or pedagogik texnologiyalar Mahina AXROROVA, Samarqand viloyati Samarqand tumanidagi 6-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi GAPNI TO LDIRUVCHI BO LAK Ma lumki, to ldiruvchi mavzusi 8-sinfda uch soatga bo lib o rganiladi. Ushbu mavzu bo yicha darslikdagi mashqlar quyidagi interfaol usullarda o tilsa maqsadga muvofi q bo ladi. 188-mashq To ldiruvchini top usuli orqali bajariladi. O quvchilar daftariga she rni yozishadi. Yana atadim she r, azizim ustoz, Sizni desam, tanda jo shar hayajon. Quyoshga yetguncha yozsam-da, oz-oz, Sizga muhabbatim dilda bir jahon! (T. Rajabiy) *** Yaxshiga yaxshi nom fe lidan yetar, Sha niga barcha el rahmatlar aytar, Yomon bag rini tosh aylasa, yaxshi Yurak qo ri bilan toshni eritar. (T. Yo ldosh) Uchta guruhdan 3 tadan o quvchi chiqib, she rdagi to ldiruvchini topib, quyidagi jadvalga joylashtiradi: To ldiruvchi So rog i Ifodala nishi Qaysi so z bilan bog langanligi She r(ni) Nimani? Ot bilan atadim Sizni Kimni? Ot bilan desam Sizga Kimga? Ot bilan muhabbatim Yaxshiga Kimga? Sifat bilan yetar Sha niga Nimasiga? Ot bilan aytar Bag rini Nimasini? Ot bilan tosh aylasa Toshni Nimani? Ot bilan eritar Savolli mevalar usuli. O quvchi o qituvchi stoli ustiga yoyib qo yilgan, orqasiga savol yozilgan mevalarni oladi va savollarga javob beradi. Nok: To ldiruvchi deb nimaga aytiladi? Gapning biror bo lagiga (ko pincha kesimga) boshqaruv yo li bilan bog lanib, uni to ldirib kelgan ikkinchi darajali bo lak to ldiruvchi deyiladi. Olma: To ldiruvchi qanday so roqqa javob bo ladi? Kimni?, nimani?, kimga?, kimdan?, kim bilan?, kim uchun?, kim haqida? so roqlariga javob bo ladi. Banan: To ldiruvchi gapning biror bo lagiga qaysi yo l bilan bog lanadi? Boshqaruv yo li bilan bog lanadi. Mandarin: Taqir-tuquringni yig ishtir. Ushbu gapda to ldiruvchi nima bilan ifodalangan? Taqlid so z bilan ifodalangan. Ananas: Vositasiz to ldiruvchiga misol keltiring. Vatanni mardlar qo riqlaydi. Gilos: Vositali to ldiruvchiga misol keltiring. Otdan baland, itdan past. Shaxmat usuli. Bu usulda o quvchilarga shaxmat chizilgan qog oz tarqatiladi. Ular qog ozning qora katagiga 191-mashqda berilgan so zlarni o timli, oq katagiga esa o timsiz fe llarga ajratib yozishadi va har bir guruhdagi fe llar sonini taga yetkazishadi. O rganmoq Ko rmoq Yashamoq Tinglamoq Tug ilmoq Qutqarmoq Davom ettir usuli. 192-mashq shartiga ko ra, o quvchilar o timli fe llarni tanlashadi. Ularni kimni? yoki nimani? so rog iga javob bo ladigan so zlar bilan kengaytirib, to ldiruvchili so z birikmalari va bu so z birikmalarini qo llab gaplar tuzishadi. Yopmoq O qimoq Ko rmoq Eshikni yopmoq. Ukam eshikni yopdi. Kitobni o qimoq. Men kitobni oqidim. Asadbekni ko rmoq. Asrorbek Asadbekni ko rdi. Bor-yo q usuli. Bunda o quvchilar 193-mashq shartiga muvofi q belgili va belgisiz tushum kelishigi shaklidagi to ldiruvchili so z birikmalarini hosil qilishi va ular ishtirokida gaplar tuzishi kerak bo ladi. Belgili tushum kelishigi O quvchilar kitobni o qishyapti. Dadam gulni ekdilar. Belgisiz tushum kelishigi O quvchilar kitob o qishyapti. Dadam gul ekdilar. 194-mashq Aniqlab ol usuli orqali bajariladi. Bunda o quvchilar vositasiz to ldiruvchilarni topib, ularning qaysi so z turkumlari bilan ifodalanganini aniqlashlari kerak bo ladi. Masalan: 1. Zebi onasining beradigan javobini ilgaridan bilardi. 2. Birni kessang, o nni ek. 3. O tirganlar otning dupur-dupurini baralla eshitishdi. 4. Yaxshini yomondan farqlang. 5. Yurgan daryo, o tirgan bo yra, deydilar. Vositasiz to ldiruvchi Javobini ot bilan Birni, o nni otlashgan son bilan Dupur-dupurini otlashgan taqlid so z bilan Yaxshini otlashgan sifat bilan Yurgan, o tirgan otlashgan sifatdosh bilan 22 til_adabiyot@umail.uz

23 Ilg or pedagogik texnologiyalar Atirgul usuli. Bu usulda 195-mashqni bajarish mumkin. Har guruhga ikki xil atirgul rasmi chizilgan jadval topshiriladi. Biri yopiq, biri ochiq. O quvchilar yopiq atirgul rasmi tagiga ko chirma va muallif gapli qurilma tuzishsa, ochilgan atirgul rasmi tagiga esa o sha qurilmadan murakkab vositasiz to ldiruvchili sodda gap tuzib yozishlari kerak bo ladi. Namuna: Vatanni mardlar qo riqlaydi, ta kidladi harbiy ta lim o qituvchisi. Harbiy ta lim o qituvchisi Vatanni mardlar qo riqlashi ni ta kidladi. Baliq skleti usuli. Bu usulda baliq skleti chizilgan qog ozlar o quvchilarga tarqatiladi. Ular o z guruhlari bilan uni to ldirishadi. 198-mashqdagi kimga?, nimaga?, kimdan?, nimadan?, kim uchun?, nima uchun?, kim bilan?, nima bilan? so roqlariga javob bo lib keladigan so zlarni fe llar bilan bog lab, baliq skeletining tepasiga so z birikmalari, pastki qismiga gaplar hosil qilib yozishadi. Namuna: Farzand uchun Yelpig ich usuli. Bu usulda har bir guruhga yelpig ichning ustiga 199-mashqdagi gaplar yoziladi, o quvchilar uning tagiga to ldiruvchi qaysi so z turkumi bilan ifodalanganligini aniqlab yozishadi. Beshga uchni qo shsak, sakkiz bo ladi. 1) Beshga otlashgan son. 2) kitobdan daftarga ot. 3)... Almashtir usuli. Ushbu usulda o quvchilar 200-mashqda berilgan misollardagi kelishik qo shimchali vositali to ldiruvchilarni ko makchili qurilma shaklidagi to ldiruvchilar bilan almashtirib, gaplarni ko chirishadi. Namuna: Bu kitobni ukamga oldim. Bu kitobni ukam uchun oldim. Chizmani kitobdan daftarga ko chirdim. Chaqmoqning yalt-yultidan bola qo rqdi. Yaxshiga yondash, yomondan qoch. Xat qizil qalamda yozilgan edi. Xat qizil qalam bilan yozilgan edi. Ona farzand uchun har narsaga tayyor Xulosa o rnida shuni ta kidlash joizki, darslikdagi mashqlar yuqoridagi kabi usullar bilan bajarilsa, o rganilayotgan mavzu o quvchi ongiga mustahkam muhrlanadi. Gulzoda SOATOVA, Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 202-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi BADIIY ASAR TAHLILIDA O QUVCHILAR FAOLLIGINI QANDAY OSHIRISH MUMKIN? (Nodar Dumbadzening Hellados hikoyasi asosida) O quvchilarning tafakkurini o stirish, so z boyligini oshirish, estetik didi, ma naviyatini yuksaltirishda badiiy asar tahlilining ahamiyati katta. Bunda o quvchilarning o qiyotgan asar ustida mustaqil ishlash, ijodiy fi krlash hamda taqdimot qilish malakalari shakllantiriladi. Yaxshi badiiy asarlarning barchasida u yoki bu ma naviy qadriyatlar, iymon, vijdon, insof, diyonat, sadoqat, rostgo ylik, samimiyat kabi qator fazilatlar ulug lanadi, tarannum etiladi. Chunki badiiy asar o z tabiati va mohiyatiga ko ra ma naviyatni targ ib qilishga asoslangan. Adabiyot darsida Hellados hikoyasi matnini tahlil qilish asosida o quvchilarda yaxshilik va veb-sayt: 23

24 Ilg or pedagogik texnologiyalar ezgulikka intilish hissini oshirish mumkin. Masalan: achinish va qayg urish (Midaning ismini mening oldimda Yanguli birinchi marta tilga olayotgan edi. Ammo men Mida bir abxaz kishiga turmushga chiqqan grek ayolining qizi ekanini, Suxumida undan go zal qiz yo qligini, Yanguli uni yaxshi ko rishini bilardim); hamdardlik, xavotir, qo rquv (Tag in shu narsani sezdimki, nazarimda kemadan qochib ketmasin debmi, otasi uni bilagidan mahkam ushlab turardi. Yana uning qo shig ini eshitishga, yana unga mo ltirab turishga bardoshim yetmadi. Kemaga ters o girildim-da, yig lagancha uyga jo nadim); rahmdillik, qadr (o sha kuni Yanguli sut olib keldi. Hovlida unga ko zim tushdi-yu taniyolmay qoldim. Basharasi momataloq bo lib ketgan edi. Nima bo ldi? deb so radim ajablanib) o zinigina o ylash, xudbinlik ( Jamol eshakmiya! Yanguli ko katfurush, grek); zo ravonlik (Yanguli skripkani orqasiga yashirib, bir qadam tashladi. Skripkamning ovozini hammadan oldin o zim eshitdim. Yanguli qulochkashlab turib skripka bilan boshimga tushirdi) kabi matnlar tahlili asosida bir-biriga qarama-qarshi bo lgan turli kechinmalar, hissiyotlarni anglash, asar maqsadini tushunish imkoniga ega bo ladi. Darsning navbatdagi bosqichida asar tahlilida Nima uchun? usulidan foydalanish mumkin. Bu orqali o quvchilarda badiiy va san at asarlarini tushunish, Vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli bo lish kompetensiyalari shakllantiriladi. Ushbu usul muammo yoki asardagi biror asosiy fi krning sabab va yechimlarini izlashga Nima uchun? degan uzun yo l orqali borishni talab etadi. Bu yo l qancha uzoq bo lsa, asar mazmuniga, undan olinajak badiiy zavqqa shuncha yaqinlashamiz. Hellados halok bo ldi Nima uchun? O zini daryoga tashladi Do stlarisiz yashay olmasdi Vatanni tark eta olmasdi Midani tashlab ketgisi kelmadi Elladaga borishni istamadi Suxumida qolishni istadi Badiiy asarlar tahlilida Venn diagrammasi ham juda yaxshi samara beradi. Ushbu diagramma orqali o quvchilar o rganilgan asar qahramonlarining o xshash va farqli jihatlarini topishadi. Shu orqali ularning ijobiy va salbiy xislatlaridan xulosalar chiqarishadi. Bunda o quvchilarning erkin fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish kompetensiyalari shakllanadi. Yanguli o xshash tomoni Jamol Vatanparvar, zo ravon, otasi bilan yashaydi, maktabda o qimagan, ko ngli nozik, aql-farosatli, mushohadali. 1. Har ikkisining ham onasi yo q. 2. Ikkalasida ham bo ysunmaslik, boshqaruvchilik xususiyatlari bor. 3. Har ikkalasida ham urishib, so kishib bo lgach, bir-biriga nisbatan mehr uyg ondi. Qiziqqon, o yinqaroq, xolasi bilan yashaydi, maktabda tahsil oladi, musiqa bilan shug ullanadi, qat iyatli. Bahs-munozarasiz tahlil tahlil emas, shuning uchun badiiy asarlar tahlili jarayoni biroz shovqinli kechadi. Ammo buning uchun tarbiyaviy jihatdan juda ahamiyatli bo lgan Jim-jim usulidan foydalansa bo ladi. Bunda o quvchi o zini darsda qanday tutishni, shovqin qilmaslikni o rganadi, bir vaqtning o zida chuqur bilim oladi, ogohlantiruvchi kartochkalardan foydalanilganligi sababli shovqin birmuncha kam bo ladi. Bu usul o quvchilarning kommunikativ kompetensiyalarini shakllantirib, ko rsatilgan guruhda ishlay olish layoqatini oshiradi. Agar o quvchi savollarga javob bermoqchi bo lsa, yashil kartochkani, javobi yo q bo lsa, qizil kartochkani ko taradi. Shunday qilib, har bir o quvchi o z fi krini bayon etadi. Yashil kartochka Ha, qizil kartochka Yo q javobini beradi. Darsning mustahkamlash bosqichida o tilgan mavzuni mustahkamlash va xulosalash jarayonida Eng muhimi usulidan foydalanilsa, maqsadga muvofi q bo ladi. Bunda o quvchilar asardagi o zlari uchun eng muhim deb bilgan jihatlarni aytadilar va nima uchun muhim deb topganlarini sharhlaydilar. Misol uchun Hellados hikoyasi oxirida Marhumning basharasi shu qadar dabdala bo lib ketgan ekanki, uni hech kim tanimabdi. Uni men tanidim. Chap to shining ustida Hellados degan sehrli yozuvni ko rgandan keyin tanidim. Nafasimni ichimga yutgancha sohildan, so ng temiryo l bo ylab, keyin Venetsian ko chasidan to xtovsiz yugurib, telbalarcha uyga otilib kirdim. So ng xolamning oldida cho kkalab, oyoqlarini quchoqlagancha ho ngrab yig lab yubordim so zlaridan do stlikning, ona Vatanning qadri inson uchun naqadar baland ekanligi tushuniladi. Shu bilan birga o quvchilarning o zini o zi rivojlantirish, mustaqil fi krlash va mustaqil qaror qabul qila olish, jamiyatda bo layotgan voqea-hodisaga daxldorlikni his etish, ularda faol ishtirok etish layoqatlari shakllanadi. Uyga vazifa sifatida o quvchilarga hikoyani tahlil qilish topshirig i beriladi til_adabiyot@umail.uz

25 Ilg or pedagogik texnologiyalar Oydin MO MINOVA, O zdjtu dotsenti, fi lologiya fanlari nomzodi NUTQNI RIVOJLANTIRUVCHI TRENING MASHG ULOTLARI Ta lim jarayonida interfaol usullar, pedagogik va axborot texnologiyalarini qo llashga bo lgan qiziqish kundan kunga ortib bormoqda. Bunday usul o quvchilarni tayyor bilimlarni o zlari qidirib topish, mustaqil o rganib tahlil qilish, hatto xulosalarni ham o zlari keltirib chiqarishga o rgatadi. Ana shunday samarali ijtimoiy pedagogik texnologiyalardan biri trening hisoblanadi. Trening (inglizcha o qitmoq, tarbiyalamoq) interfaol mashg ulotlarni amalga oshirishning asosiy shakli bo lib, u o rganilishi lozim bo lgan nazariy g oya va fi krlarni amaliy ish, mashqlar davomida o zlashtirish, muloqot almashish imkonini beruvchi tashkiliy tadbir hisoblanadi. Treningda interfaollik hisobiga ko p ma lumotlar o zlashtiriladi va ayni ma lumotlarni to ldiruvchi savollar berish, o z fi krini ifodalash, bilimlarni mustahkamlash, ko nikmalarni rivojlantirish mumkin. Trening an anaviy o quv mashg ulotidan quyidagi jihatlari bilan farqlanadi: ishtirokchilarni o zaro muloqotga chorlash va faollashtirish; o qitish va tarbiyalashning shakl, metod va vositalari tanlanib, individuallashtiriladi. O quvchi nutqini rivojlantirishda quyidagi treninglardan foydalanish maqsadga muvofi q: SMS aloqaning qulay variantimi yoki yozma nutqni almashtirishmi? treningi. Treningning maqsadi: SMS-xabar yozma nutqning o rnini bosa olish-olmasligini aniqlash. Turli uslubdagi matnlarni lingvistik tahlil etish ko nikmasini hosil qilish. Badiiy adabiyot va tilga hurmat-e tiborni tarbiyalash. Topshiriqlar: 1. Ushbu matnni SMS-xabar shakliga keltiring. (110 ta belgidan kam bo lmasin). so zlarni qisqartiring; sifatlarni ishlatmang; to siqsiz gaplardan foydalaning; so zlarni ramzlar bilan almashtiring. 2. SMS-xabarning kamchilik va afzalliklarini aniqlang. 3. Ularni tahlil qiling va xulosa yasang. Umidim yulduzi, orzum chechagi, hayotim tiragi Kumushimga! Kinoya va achchig lar bilan to liq bo lg an maktubin- gizni oldim. Xatni yozg an chog ingizda tamom bir o t ichida, g azab dengizida suzg anlig ingiz gavdalanib ko z o ngimdan o tdilar. O tdilargina emas, hatto menga shunchalik ta sir etdilarkim, go yo malikasining g azabiga uchrag an qul qay darajada es-hushidan ayrilsa, qilar ishidan, o ylar o yidan yanglishsa, maning-da hozirgi holim buning yuz daraja yuqorisig a yetdi....siz o zingizni tuproq bilan tenglashdirmakchi bo lg ansiz, lekin man hozir Kumushka ham qanoatlanmay, Oltinbibi deb atamoq fi kriga tushdim... Muhabbatingiz alangasi bilan tutashqani holda zavjingiz Otabek. 26 javzo, 1265-yil. Toshkand. Buning uddasidan chiqdingizmi? A. Buni bajara oldim, chunki... B. Uddalay olmadim, chunki... Xulosa Ushbu matnni SMS-xabar orqali yuborish mumkin, lekin undagi axborotni to liq hajmda yuborish qiyin bo ldi. Badiiy uslubdagi matn ko proq qiyinchilikni keltirib chiqardi. SMS-xabarlar yozma nutqning jozibasini yetkazib bera olmaydi, sintaktik, leksik konstruksiyalar qashshoq, badiiy ifoda vositalari yo q. Badiiy uslubdagi matnda obrazli so zlarning mavjudligi so zlarni yetkazib berish usulini qiyinlashtiradi, chunki so zlarni qisqartirib yozish tushunarsiz bo lishi mumkin. Shubhasiz, SMSxabarlar bizning hayotimizda mavjud bo lishi mumkin, lekin yozma nutqni ular bilan almashtirib bo lmaydi. Demak, O tkan kunlar romanidan Otabekning maktubi va Kumushning javobini SMS-xabar orqali yuborib bo lmaydi. SMS-xabar matni asli bilan qiyoslanganda kulgili tuyuladi. veb-sayt: 25

26 Ilg or pedagogik texnologiyalar Demak, SMS-xabarlar, shubhasiz, kommunikatsiya vositalari sanaladi, lekin yozma nutq o z ichiga axborot almashinuvi va emotsional aloqani oladi, SMS-xabar buning o rnini bosa olmaydi. So zlab berish treningi. 1-mashq. Ushbu trening ma lumotni so zlab berish, tinglash va suhbatdoshning eshitish ko nikmalarini shakllantiradi, amaliyotda kommunikativ to siqlarning muloqot samaradorligiga ta sir darajasini ko rsatadi. Guruh ishtirokchilaridan biriga ma lumot keltirilgan matn beriladi. Matnning taxminiy hajmi A4 formatdagi bitta sahifaga (oraliqqa ega 1860 ta belgi) to g ri keladi. Matn ushbu maqsadli auditoriya uchun qiziqarli, shuningdek, ham so z orqali, ham raqamli ma lumotlarga ega bo lishi maqsadga muvofi qdir. Birinchi ishtirokchi berilgan matnning mazmuni bilan tanishadi va keyingi ishtirokchiga so zlab berishga tayyorlanadi. Bunda ishni shunday tashkil qilish kerakki, ishtirokchilar navbati kelgunga qadar matn hikoyasini eshitmasligi zarur. Muammoni hal qilishning ikkinchi varianti yanada samaraliroq. Bunda ishtirokchilar o zidan keyin matn qanday hikoya qilinayotganini eshitadilar va ushbu hikoyani o ziniki bilan taqqoslaydilar. O qituvchi talabalar materialni konspekt qilishi, ma lumotni aniqlashi, savollar berishi, materialni takrorlashni so rashiga qarshilik ko rsatmasligi kerak, chunki bunday harakatlar talabalarning kommunikatsiya mahorati va topqirligidan dalolat beradi. 2-mashq. Lug atni boyitish. Mashg ulot uchun mutaxassislik bo yicha matn tanlash zarur. Mashg ulotning mohiyati bir so zni boshqasi bilan almashtirishdan iborat. Masalan, matnda uchraydigan barcha fe llar ma no jihatidan mos keladigan boshqa fe llar bilan almashtiriladi. Xuddi shunday holatni ot so z turkumi hamda sifatlar bilan ham o tkazib ko rish mumkin. Talaba dastlabki darsda lug atdan foydalanishi mumkin. Ushbu mashq so zlarning passiv zaxirasini faollashtirishga mo ljallangan. Bu ham ona tilidagi nutqni, ham xorijiy tilni rivojlantirish uchun muhim. 3-mashq. Tayanch so zlar yordamida qisqa nutq so zlash. Mashq uchun erkin tarzda 5 ta so z olinadi. Mana shu so zlardan (ot, sifat, fe l) foydalangan holda 2 3 daqiqa ichida kichik hikoya tuzish kerak. Bitta mashg ulotda 3 4 hikoyadan ortig ini tuzishni amalda sinab bo lmaydi. Ushbu mashq tasavvurni faollashtiradi va mantiqiy fi krlashni rivojlantirishga yordam beradi. 4-mashq. Tayanch nuqtalar bo ylab qisqa ishtirok. Ushbu mashq 3-mashqqa o xshaydi, biroq bu mashg ulotda hikoyani tuzish 10 ta erkin tanlangan so zlar bilan amalga oshiriladi. 5-mashq. Diktofon bilan mashq qilish. Diktofon qarshi aloqani amalga oshirish imkoniyatini beradi, u nutqdagi nuqsonlarni bartaraf qilish uchun zarur. Og zaki nutqni takomillashtirishdan tashqari diktofon fi krlashning (tafakkur) ko nikmasi mashqida yordam beradi. Qaydlarni tinglashda quyidagilarga amal qilish lozim: a) o z-o zini baholash; b) boshqa shaxslar tomonidan o z nutqi baholanishini tahlil qilish. Diktofon orqali quyidagilar yaxshi o rganiladi: a) parchani (proza, she r) o qish va o qilgan parchani tinglash; b) o qilgan matnni so zlab berish. Ish jarayonida so zlardagi urg ularga e tibor berish, murakkab yoki noodatiy urg uga ega so zlarning ro yxatini tuzish, so zlarning to g ri talaffuz qilinishi va yozilishini aniqlash kerak. 6-mashq. So zga chiquvchining (notiq, suxandon, sharhlovchi) nutqini baholang. Mashq qilish uchun baholash varaqlarini tayyorlab qo yish zarur (butun bir dastur uchun 21 ta varaq kerak bo ladi): Asosiy savollar Baho 1. Nutqning mazmundorligi: asosiy fi krning mavjudligi; axborot dalillarining muhimligi; axborotning yangiligi. 2. Nutqning tushunarliligi: nutqning mantiqiyligi; auditoriyani hisobga olish; tilning aniq va ravshanligi. 3. Nutqning ifodaliligi: so zlarda urg uning to g riligi va ohang; lug atning boy yoki sayozligi; obrazlilik Baholash uch asosiy parametr bo yicha olib boriladi (mazmunlilik, nutqning tushunarliligi va ifodaliligi), ularning har biri uch tarkibiy qismlardan qo shiladi. Masalan, so zga chiqqanda asosiy fi kr kuzatilsa (3 ball), muhim dalillar berilsa (3 ball) va u yangiligi bilan ajralib tursa (3 ball), u holda ushbu ishtirok mazmuniylik jihatidan 9 balga baholanadi. Agar ushbu tarkibiy qismlarning ifodalilik darajasi unchalik yorqin bo lmasa, u holda ular 1 va 2 baldan baholanadi. So zga chiqishning maksimal umumiy bahosi 10 ball. Dastlab monologik nutqni, so ngra dialogik nutqni baholash maqsadga muvofi qdir. Bunda ballar ikki suhbatdoshga ham qo yiladi. Xulosa qilib aytganda, har bir pedagog o qitishning yangi texnologiyalar sohasidagi yangi izlanishlar bilan muntazam ravishda tanishib, o qitishning faol usullarini, jumladan, trening mashg ulotlarini o tkazish orqali talabalarning nutqini rivojlantirishga erishadi til_adabiyot@umail.uz

27 Ilg or pedagogik texnologiyalar Umida NASIROVA, Uzbekistan State World Languages University WARM UP ACTIVITIES AND GAMES IN ENGLISH LESSONS Usually foreign language teachers come across some questions connected with teaching methods. The most asked one is How to teach speaking a foreign language in a short period of time? Speaking is the main part of our everyday life, and it requires some background skills like vocabulary, grammar and etc. Moreover, the effectiveness of learning speaking a foreign language depends on the desire of a learner/ student too. If the learner/student is eager to learn the foreign language, the result will be seen very soon. In our article, we investigated the role of several effective warm-up activities and games in foreign language classes, especially in teaching speaking. Language games and activities in education are effi cient motivators of increasing learners interest to lessons, and they serve for activating student s communicative and cognitive skills. Furthermore, such materials help teachers create the atmosphere of liberty, natural communication in the class and fi nd ingenious solutions to problems. We should mention that one of the advantages of warmup activities and games in teaching speaking is that they are suitable nearly for all stages of continues education. They help learners get acquainted and feel more relaxed with the rest ones before the main part of the lesson begins. Warm-up activities help teachers learn what the students/learners know about the topic, so they can make some notes for themselves and learn which aspects they should pay more attention to. Besides, warm-up activities help then revise the previous lesson and make introduction to the new topic. One more very important note is that warm-up activities help teachers with latecomers: the teacher does not need to start and restart as the students who came on time have something to do until all learners arrive. What kind of warm-ups can teachers do? Teachers can give learners/students a few discussion questions and have them talk in pairs or small groups, and then have a few students share with the whole group what they discussed. As we can see, during each lesson or class teachers should spent exact time for developing learners speaking skills. By these activities teachers prepare the group or learner to get ready for the lesson and, at the same time, to improve their speech. The role of language games in teaching speaking has its own place. Below we can bring just some of them: Information transfer. This method is based on transformation of the information from one form into another, for instance, from graphic into verbal and vice versa (for example, Our Family Tree). According to this method, the teacher demonstrates to students/learners the table of a family tree which has been drawn beforehand. Then the students listen to the text about a certain family. During the fi rst listening learners should fi ll the family tree by writing down the names of the members of that family. During the second time of listening learners should make notes and fi ll the table with demanded information like age, profession, the birthplace and hobbies of that family. The family tree fi lled by each student may serve as basis for oral speech by which the students can have chance to improve their oral, listening, speaking and mental skills. Information gap. One example of such an activity is Personnel Survey Sheet. According to this game, one learner/student is given the text with information gap. Another student/learner is given a table with lacking information. The learners are required to communicate with each other and fi nd out the lacking information in their part. Through this activity both oral speech and reading are stimulated. For example: Student A Lola Usmanova is a secondary school teacher. She is years old. She was born in where she lives now. She is married and has two sons: one is eight and the other is two years his junior. Mrs Usmonova graduated from in Student B Personal survey sheet Name: Age: 28 Place of birth: Occupation: Professional training: the National University Marital status: Number of children: Their age: Present address: 5 Bodomzor, Tashkent Game Countries. The teacher should divide the learners/ students in pairs. Then the learners/students should fi ll the tables with necessary information by communicating with each other. But they should not show their tables to each other. For example: Student A location area main industries capital Student B location area main industries capital Uzbekistan in the center of Eurasia market fabrics, car manufacture, textile Uzbekistan sq km Tashkent United Kingdom sq km London United Kingdom British Isles navigation, machinery, textile In conclusion we can say that new pedagogical technologies are very important in teaching process. Speaking can be best developed only with practice in lessons. Therefore, new effective methods and interactive activities are recommended in order to motivate learners/students to be active participators and feel more comfortable and confi dent during English classes. veb-sayt: 27

28 Ilg or pedagogik texnologiyalar Nodira TEMIROVA, English teacher of School 28 in Pop district of Namangan region YOUNG LEARNER ASSESSMENT As you know, in our country English is taught to young learners at an earlier age of education. Sevenyear-old children begin learning English as their second language at the same time with such subjects as maths, A B C, writing and reading. Children at this age are very playful and lively, and full of enthusiasm. In lessons they are always keen on playing games, watching cartoons or videos, colouring pictures, playing little role plays with their friends, making photo albums on different themes, singing songs, doing I can quizzes, and matching activities. These kinds of activities never make the children get bored. Giving young learners such interesting tasks during lessons may yield better results than we expect. Playing energizing games with them is very useful to enrich their vocabulary and doing actions (e.g. stand up, walk, run, jump, fl y, swim, sleep, drink, eat, turn around, sit down, etc.) by imitating at the beginning of every lesson helps young learners consolidate their knowledge. They also make lessons interesting and fun. As we know, interesting activities encourage pupils to learn more. Usually young learners learn some words repeated during cartoons or videos on their own, and even they can learn some diffi cult words and phrases. Besides, watching lovely videos time and again gives children the chance of learning the whole dialogues. Listening activities play an important role in learning English. Listening new words twice or three times helps young learners memorize new words and structures. By colouring pictures young learners learn the names of colours and they can distinguish them correctly. Making photo albums about any theme develops their creativity and also self-confi dence because in these activities pupils work without others help. Certainly, during these activities they learn words naturally and learn something about the topic. Learning songs strengthen the memory of young learners. By singing they can remember unit vocabulary. They also help pupils how to read or write vocabulary and structures. Matching activities make pupils guess the meaning of new words. From teaching observations we know that children usually do these kinds of activities with great fun. Why am I speaking about pupils favourite activities? Because assessing young learners according to their interests is a very effective way of teaching English. The problem with assessing through such traditional methods as grammar and vocabulary tests, single sentence exercises, gap fi lling, vocabulary matching, restricted dialogues to test speaking, etc. may not be the best about motivating and stimulating young learners, and may be cognitively beyond young learners. Such tasks may be boring for children and even they may affect their enjoyment of learning English. When and why we assess young learners? - We can assess young learners at the beginning of the academic year in order to create English atmosphere and identify their strengths, weaknesses. - We can assess young learners at the end of every unit of the textbook for checking the knowledge they learnt during the unit. - Teachers can assess them in revision lessons in order to know the level of their knowledge containing the topics of units. - We can assess pupils at the end of the terms in order to identify their level. - We can assess young learners to provide evidence of their progress and stimulate them to participate in all activities during the lesson. - Pupil assessment may be required by local authorities. - Assessment to inform parents about young learners progress. Teachers can assess children in a variety of situations: e.g. working alone, in groups or pairs. Assessment must be fair and instructive. After fi nding out pupils weak points, teachers should instruct them to fi ll the weakness by working individually or with a group, but as a teacher working with such a pupil after lessons gives always good results. To sum up, assessing young learners can be full of challenge, and it is not always easy. It demands teachers great pedagogical and psychological skills til_adabiyot@umail.uz

29 Ilg or pedagogik texnologiyalar Nazokat JIYANOVA, O zdjtu o zbek tili kafedrasi dotsenti ADABIYOT DARSLARIDA MUAMMOLI VAZIYAT USULIDAN FOYDALANISH Yosh avlodni tarbiyalashda badiiy asarlarning roli katta, сhunki badiiy asar o quvchilarning yaxshilik va yomonlik kategoriyalari mohiyatini tushunib olishlariga yordam beradi. Dars jarayonida kattami-kichikmi, bir asarni o quvchilar bilan birgalikda tahlil etish ular ning o qilgan asardan ma lum bir xulosa chiqarishlariga yordam beradi. Asar tahlilini qanday olib borish o qituvchining mahoratiga bog liq. Bunda interfaol usullar, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish dars samaradorligini oshiradi. Jumladan, muammoli vaziyat usulidan foydalanib o quvchilarning butun bir asarni o zlashtirib olishlariga zamin yaratish mumkin. Masalan, Abdulla Oripovning Hakim va ajal dostonini o qitishda bu usulni quyidagicha qo llash mumkin. Ma lumki asar tib ilmining otasi hisoblangan Ibn Sino haqida. She riy yo l bilan yozilganligi uchun uning mohiyatini to laligicha eslab qolish qiyinroq. Dars jarayonida muammoli vaziyat variantlaridan foydalanish esa bir tomondan, o quvchilarning asar haqidagi tushunchalarini mukammallashtirsa, ikkinchi tomondan, ularni fi krlashga undaydi. Asar o quvchilar tomonidan ovoz chiqarib o qitilgach, tayyorlangan muammoli vaziyat variantlari slayd shaklida namoyish etiladi yoki qog ozda tarqatiladi. Agar o qituvchi tarqatma material variantidan foydalansa, unda o quvchilarga eslab olishlari uchun vaqt beradi. Agar muammoli vaziyat variantlari slayd tariqasida namoyish etilsa, unda o quvchilar o qish jarayonida to g ri variantni og zaki tahlil etishadi. Masalan: 1. Muammoli vaziyat varianti. A.Oripovning Hakim va ajal dostonida Buxorodagi noyob kutubxona yoqib yuboriladi. Muammo: kutubxona nima uchun va kim tomonidan yoqib yuborildi? 1-variant. Mirshab tomonidan, pul uchun. 2-variant. Vazirning o g li tomonidan, Ibn Sinoni qoralash uchun. 3-variant. Vazir tomonidan, ma lumotlarni yo qotish uchun. 4-variant. Hech kim yoqmadi, tasodifan o zi yonib ketgan. 2. Muammoli vaziyat varianti. Hakim va ajal dostonida Ibn Sino saroy kutubxonasidagi kitoblardan foydalanish imkonini qo lga kiritmoqchi bo ldi. Muammo: Ibn Sino saroydagi kutubxonadan foydalanish uchun qanday yo l tutdi? 1-variant. Malikani davoladi. 2-variant. Amirni davoladi. 3-variant. Vazirni davoladi. 4-variant. Vazirning o g lini davoladi. 3. Muammoli vaziyat varianti. Dostonda Mirzo hakimga qarshi turli ig volar tarqatishga harakat qiladi. Muammo: ushbu fikr kimga va kim haqida aytilgan? (Nuqtalar o rniga tushirib qoldirilgan so zlarni qo ying) Oh,..., dedi..., Siz zotsiz porloq, Siz hilolsiz, yo q, quyoshsiz, u-chi so nik sham, U bir gado, u bir..., u yalangoyoq, Axir nechuk u bo lardi Siz bilan hamdam. 1 1-variant. Malikaga Ibn Sino haqida. 2-variant. Amirga Ibn Sino haqida. 3-variant. Vazirga Amir haqida. 4-variant. Vazirning o g liga Ibn Sino haqida. 4. Muammoli vaziyat varianti: Hamadonga kelgan Ibn Sino bir shart bilan lavozimga tayinlanadi. Muammo: Xalifa hakimga qanday shart qo ydi va qanday lavozimga tayinladi? 1-variant: Buxoroni unutish sharti bilan vazir etib tayinladi. 2-variant: Buxoroga bormaslik sharti bilan mirzodorlikka tayinladi. 3-variant: Buxoro farzandi emasligini tan olish sharti bilan eshik og asi lavozimiga tayinladi. 4-variant: Hakimlik qilmaslik sharti bilan vazir etib tayinladi. 5. Muammoli vaziyat varianti: Ibn Sino bilan Buxorodan kelgan Mirzo birgalikda faoliyat olib boradi. Ibn Sino hayot suvi haqida Mirzoga aytib qo yadi. Hakim kasal bo lib, o lim to shagida qolganda hayot suvini og ziga quyish kerakligini aytadi. Biroq... Muammo: Mirzo hakimga qarshi nima dedi? 1-variant: Hayot suvini bermasligini aytdi. 2-variant: Buxoro kutubxonasini yoqib yuborganligini aytdi. 3-variant: Sen zakosan, yo qdir seni ko rgani ko zim, dedi. 4-variant: Men iblisman, odamlarning o zidan chiqqan, dedi. Shu tarzda o ndan ortiq muammoli vaziyat variantlari yaratiladi. Ular slayd asosida shakllantirilsa, maqsadga muvofi q bo ladi. Chunki bir asar tahlili uchun tayyorlanadigan muammoli vaziyat variantlari anchagina bo lib, ularni ketma-ket ekranda namoyish etilsa, vaqtni ko p olmaydi, o quvchilar birgalikda ishlashlari uchun qulaylik yaratiladi. Bunday variantlar barcha badiiy asarlar tahlilida yaxshi natija beradi. Shuning uchun ham adabiyot darslarida muammoli vaziyat variantlarini to laligicha shakllantirish dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 1 A.Oripov. Surat va siyrat. T.: bet. veb-sayt: 29

30 Tarjimashunoslik Nurbek AYAKULOV, O zdjtu doktoranti INGLIZCHA POLISEMANTIK SPORT TERMINLARINING O ZBEK TILIDAGI IFODASI Bugungi kunda sportchilarimizni nafaqat jismoniy, balki ilmiy jihatdan yetuk qilib shakllantirish, ularga chet tillarni o rgatish va хalqaro maydon hamda ommaviy musobaqalarda ularning хorijiy tillarda muloqotga kirisha o lish ko nikmalarini shakllantirish mamlakatimiz olimlari va ustozlari oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Shu nuqtayi nazardan sport sohasiga oid inglizcha leksemalar va terminlarni o zbek tilida to g ri ifodalash muhim ahamiyat kasb etadi. Terminlar insonning fi krlash faoliyati mahsuli, tamo yillar, qoidalar, qonunlar, nazariyalar shakllanishiga хizmat qiluvchi asosiy vosita sifatida fan va teхnika tili ning muhim tarkibiy qismidir. Terminlar nafaqat tilshunos lar, balki turli soha mutaхassislari uchun ham foydalanish manbayidir. Sport sohasi terminologik tizimining shakllanishi va qaror topishi, asosan, ikki manba: tilning ichki imkoniyatlari va хorijiy tillardan milliy tilga o zlashgan so z va so z birikmalari asosida rivojlanib va boyib boradi. Ushbu maqolada sport sohasiga, хususan, basketbol sport turiga doir terminlarning semantik ma nosi qan day o zgarishini ko rib chiqamiz: out 1) a player or team that is out is not allowed to play anymore; 2) away from inside of a place; 3) in or to a place that is far away from city center; 4) a product that is out is available to be bought; 5) power, electricity, a piece of equipment. Mazkur terminning birinchi ma nosi uning qolgan ma nolaridan farqli o laroq to p o yin maydonining yon chizig idan tashqariga chiqqan vaziyatda qo llaniladi, ya ni to pni o yin maydonchasidan chiqarib yuborishga aytiladi. play 1) to take part or compete in a game or sport; 2) to perform a piece of music on a musical instrument; 3) to play ball; 4) to hide your real feelings or wishes in order to achieve something in a smart or secret way. Ushbu leksema polisemantik хususiyatga ega bo lib, uning ma nolari: o ynash, teatrda o ynash, basketbol o ynash ma nolarini o zida ifodalaydi. Shuningdek, bu termin nafaqat basketbol mavzusi bilan, balki iqtisodiyot mavzusi bilan ham bog liqdir. Bundan ma lum bo ladiki, basketbol terminlari nafaqat basketbolchilar, basketbol muxlislari tomonidan, balki boshqa soha vakillari tomonidan ham keng qo llaniladi. f oul foul play 1) if a sports player fouls or is fouled; 2) to hit a ball outside the limit of the playing area; 3) if a rope, chain or part of a machine fouls or if something fouls it (technical term); 4) when the value papers are fouled up (etc. term). O yin qoidalarining buzilishi, ya ni taqiqlangan zarbalarni berish; o yin jarayonida raqibiga atayin to sqinlik qilish; qoidani buzgan holatda (foul fol bilan) o ynash; xavf tug dirgan holda bir nechta o yin qoidarini qo pol ravishda buzish kabi ma nolarda ishlatiladi. Bundan tashqari, ushbu termin semantikasi basketbol terminologiyasi bilan chegaralanib qolmay, balki kundalik hayotda keng tarqalgan boshqa ma nolarga ham egadir. Aksariyat hollarda umumadabiy tilda mavjud polisemantik хususiyatga ega leksemalar har xil sport turlarida ishlatiladi. Shu bois muloqotda ularning mos variantini tanlashda shu sport sohasiga kirib kelayotgan terminlardan doimo хabardor bo lib borish shart. Hattoki lug atlarda berilgan sport sohasiga oid terminlar ham ba zida biz kutgan, o ylagan ma nolarni anglatmaydi, masalan: score (sport o yinlarida) o yin hisobi, (dzyudo va boshqa sport turlarida, yengil atletikada) baho, ballar yig indisi; draw qur a tashlash ma nosini ifodalaydi. Sport o yinlarida qur a tashlash yo li bilan raqiblar aniqlanadi. Shu bilan birga bu termin tarjimada durang (futbolda), deb ham tarjima qilinadi, ya ni o yinda g olib noma lum bo ladi, ikkala jamoa ham teng ball yig gan hisoblanadi. Agar shu termin kyorling (XVI asr boshida Shotlandiyada vujudga kelgan sport turi)da ishlatilsa, uning ma nosi umuman boshqacha tarjima qilinadi, ya ni o yindagi tosh boshqa toshlarga tegmasdan chiqib ketganda takroriy tashlab berish. Хuddi shu sport turida ushbu termin o yin ma nosida ham ishlatiladi. We have a draw tonight (Bugun qechqurun bizning o yinimiz bor); starting block start tirkamasi (sportchilar oyog i ostiga qo yiladigan moslama). Termin yengil atletika sport turida ishlatiladi. Suzish sport turida start ustuni so z birikmasi sifatida ham ishlatiladi. Garchi ikki holatda ham ushbu so z startda itaruvchi (harakatga kelishi til_adabiyot@umail.uz

31 Tarjimashunoslik ga yordam beruvchi) predmetni anglatsa-da, bir variantni ikkala holatga ham qo llash noto g ri bo ladi; vault tayanib sakrash (sport gimnastikasidagi qoida nomi), so z birikmasi shaklida esa pole vault langar bilan sakrash ni ifodalaydi; heat suzish sportida sho ng ish, baydarka yoki kanoeda eshkak eshishda to хtab o tish, yengil atletikada qisqa masofaga yugurish ma nolarini beradi. Ko pincha, musobaqaning birinchi, dastlabki bosqichini ham bildiradi: Heat 3 was even faster than the semifi - nals (Uchinchi bosqich oldingi yarim fi nalga qaraganda tezroq bo ldi); race termini ma no jihatdan yuqoridagi so z bilan sinonim hisoblansa-da, ba zan u (yengil atletikada) yugurish deb tarjima qilinadi. Ammo, u endi musobaqaning bosqichi sifatida emas, balki shunchaki yo lakdagi hodisalarni tasvirlash uchun ishlatiladi: Masalan: It is still remembered as Anvar s best race (Bu haligacha Anvarning eng yaхshi yugurishi (musobaqasi) sifatida esga olinadi). Boshqa sport turlari uchun ushbu termin (avtopoygalarda) to хtab o tish va (velosport, yelkanli sport, avtosportda) poyga ma nosida qo llaniladi. kick (futbol va taekvandoda) zarba yoki oyoq bilan zarba berish; (kikboksda) kik yoki oyoq bilan tepish; side kick yon tomondan oyoq bilan berilgan zarba yoki sayd kik. Ushbu terminning suzish sport turida ham o хshash ma nolari mavjud bo lib, zarba yoki breaststroke kick brass usulida suzishdagi oyoq harakati, chang ida yugurish sportida esa fi nishda chang i kesib o tgan chiziqni qayd qilish ma nolarida qo llaniladi. Tarjimada bir-birining o rnini almashtirish mumkin bo lgan bir qator terminlar variantlari mavjud, ammo buni butunlay to g ri deb bo lmaydi, zero har bir sport turida faqat bir variant qabul qilinadi; field goal ko p sport turlarida o yin boshlanishidagi natijali hujum ma nosini beradi. Ushbu termin bir ma noli so z sifatida quyidagi ma nolarni ham anglatadi: (basketbolda) o yinga natijali tashlab berish; (amerikacha futbolda) fild-gol, ya ni yarim himoyachining hujumi. Quyidagi termin sport turlarida bir harakatni tasvirlasa-da, tarjimada unga nisbatan tegishli qonun-qoidalarga rioya etish talab qilinadi: blocked shot basketbolda blok-shot (blokli zarba), ammo xokkeyda blokli tashlab berish, futbolda shot endi tashlab berish emas, balki zarba ma nosini ifodalaydi. freestyle suzishda erkin uslub ; freestyle wrestling erkin kurash, chang i uchishda erkin uslub (ba zida tizimli uslub ). Shu bilan birga, chang i sportining mustaqil turi mavjud bo lib, transkripsiyada fristayl shaklida qo llaniladi. Binobarin, fi gurali uchishda free skating iborasini erkin chiqish deb tarjima qilish to g ri bo ladi. Aksariyat sport turlari (hokkey, velosport, basketbol va b.)da general manager termin hamda so z birikmasi sifatida sport klubidagi mavqeyiga ko ra bosh menejer (boshqaruvchi), ammo futbolda (aniqrog i Angliya prem yer ligasida) bu termin bosh murabbiy deb tarjima qilinadi. Ularning vazifalari umuman boshqa-boshqa: bosh menejer jamoa faoliyatini ta minlashning tashkiliy masalalari bilan ko proq ishlasa, bosh murabbiyning vazifalari esa o quv jarayoni, jamoa bilan o zaro hamkorlik va bu sohadagi faoliyatni boshqarish bilan bevosita bog liq. Quyida bir sport turiga kiruvchi nafaqat polisemiyalar, balki mavjud sinonim terminlarni muloqot doirasida qo llanilishini kuzatishimiz mumkin, masalan: ace voleybolda ham tennisda ham eys yoki to pni tepadan otish ; sweeper futbolda erkin himoyachi, so nggi himoyachi yoki sviper. Bular boshqa-boshqa emas, shunchaki ayni bir terminning sinonim variantlaridir; goalkeeper darvozabon hamda to purar ma nolarida qo llaniladi. Yuqorida berilgan misollardan ko rinadiki, o yinchining roli, jamoa a zosining pozitsiyasi yoki vazifalarini bildiradigan bitta termin har хil sport turlarida funksio nal jihatdan o хshash bo lgan shaхs yoki predmetni anglatadi (center basketbolda markaziy o yinchi, xokkeyda markaziy hujumchi ), vaholanki, ular o yinda deyarli turli хil vazifalarni bajarishadi. So z birikma shaklidagi terminlarni to g ri tajima qilish, ularning tarjima muqobillarini aniqlashtirib olish muhim omillardan biri hisoblanadi, aks holda ular tarjima jarayonida bir qator murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Masalan: band umumadabiy tilda bilakuzuk (wrist band), boshga bog lanadigan bog ich yoki хedbend (head band), qo l ichki tarafi ga хavfsizlik bog ichi (grip band) degan ma nolarni anglatadi. Agar gap sport turlaridan voleybol yoki tennis haqida ketsa, u holda top band to r o rtasidan o tadigan nozik lenta deb tarjima qilinadi; free throw basketbolda jarima to pi (qoida buzilganda o yin to хtaganidan so ng hech qanday to sqinliksiz to pni o yinga kiritib berish); futbolda free kick jarima yoki erkin zarba (qoida buzilganda o yin to хtaganidan so ng hech qanday to sqinliksiz to pni o yinga kiritib berish: ularni o zaro quyidagicha ajratish mumkin: indirect free kick erkin zarba (ushbu zarba orqali to pni to g ridan-to g ri darvozaga yo llash mumkin emas), direct free kick jarima zarbasi (ushbu zarba orqali to pni to g ridan-to g ri darvozaga yo llash mumkin)); free shot basketbolda to pni o yinga kiritish yoki ochiq tashlab berish (ushbu zarbada himoyachi o yin davom etishiga хalaqit berishi mumkin emas). Shunday qilib, sport sohasiga oid ko p ma noli (polisemantik) terminlarni tarjima qilish jarayonida ularning leksik-semantik хususiyatlariga e tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Ingliz tilidan o zbek tiliga va, aksincha, o zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilishda ularning grammatik, strukturaviy-funksional хususiyatlarini nazardan qochirmaslik maqsadga muvofi q. Aslida polisemantik terminlarning aksariyati sport turlarining barchasiga oid bo lmasa-da, muayyan sport yo nalishiga tegishli ekanligini ham inobatga olish lozim. Shu ma noda bir sport turiga tegishli bir termin bir nechta ma no kasb etishidan tashqari, uning tarjima jarayonida muqobilini to g ri tanlash, lingvistik va ekstranlingvistik omillarni inobatga olish, ma no nozikliklarini o zaro muvofi qlashtirishga e tibor berish maqsadga muvofi q. veb-sayt: 31

32 Tarjimashunoslik To lqin SAYDALIYEV, O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiya harbiy texnik instituti dotsenti, fi lologiya fanlari nomzodi MILLIY QADRIYATLAR VA BADIIY TARJIMA MUAMMOLARI (Abdulla Qodiriyning O tkan kunlar romani asosida) Abdulla Qodiriy qalamiga mansub betakror va nodir asar O tkan kunlar haqida gap ketganda, albatta, ko z oldimizda, avvalo, o zbekona lutf va odob timsoli bo lgan Otabek, Kumushbibi, Yusufbek hoji namoyon bo ladi. Qariyb bir asrki, nafaqat o zbek kitobxonlari, balki Markaziy Osiyo xalqlari ong-u shuurini yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlangan milliy o zbekona urf-odat va qadriyatlar lol qoldirib kelmoqda. Tahlilni O tkan kunlar romanining Kutilmagan baxt bobidagi Otabek va Kumushbibi o rtasida bo lgan suhbatdan boshlaymiz: Asliyat:...Kuyav uyning yonig a yetdi. Uning yuzi uyatidan juda qizarg an, qochqali joy topolmas edi. Shu kezda uyning eshigi ochildi-da, yanga tomonidan qarshilandi. Kiringiz, bek. Otabekning yurak urishi, ehtimol, yangasiga ham eshitilar edi... Otabek uyga kirgandan keyin yangasi tashqari chiqib, eshikni o zi ko rarlik qiya qilib yopdi... Uyning to rida yonini Otabekka berib ro ymolining uchini tugibmi, yirtibmi Kumushbibi turadir va kim keldi, deb yonig a qaramaydir. Ro ymol tugish bilan mashg ul latif qo llarni chet qo l kelib siqdi: Jonim! Kumushbibi begona qo ldan seskandi va qo llarini qutqazmoqqa tirishib: Ushlamangiz, dedi ham siquvchi qo ldan qutilish uchun orqag a tislandi. Titrag an va qovjirag an bir tovushda: Nega qochasiz? Nega qaramaysiz? dedi bek. Kumushbibi shu choqqacha qaramag an va qarashni ham tilamagan edi. Majburiyat ostida, yov qarashi bilan sekingina dushmaniga qaradi... Shu qarashda birmuncha vaqt qotib qoldi. Shundan keyin bir necha qadam bosib Otabekning pinjiga yaqin keldi va esankiragan, hayajonlang an bir tovush bilan so radi: Siz o shami? Men o sha, dedi bek. Ikkisi ham bir-birisiga beixtiyor termulishib qoldilar. Kumushbibi og ir tin olib: Ko zlarimga ishonmayman, dedi. Otabek ko zlarini to ldirib qarab: Men ham, dedi... Kumushbibi Otabekning yuziga uzoq tikilib turdi-da: Kutilmagan bir baxt, dedi va o zining otidek bir narsaning tovshi kabi kulib berdi. Bu kulish havlilargacha eshitildi. Qiya ochilib turg an uy eshigi ham qattiqqina beklandi. Kumushbibi Otabekning qo lidan ushlab quyida yozib qo yilgan dasturxon yonig a boshladi 1 L.Bat tarjimasi: Красный от смущения, Атабек стоит на пороге, не зная, куда себя деть. Но вот открылась дверь, и сваха позвала: Пожалуйте, бек! Сердце Атабека билось так громко, что ему казалось слышит сваха. Атабек вошёл в комнату, а сваха прикрыла за ним дверь, но оставила щель, в которую видно было, что делается внутри. Кумюш стояла почти спиной к двери и теребила платок. Она даже не повернулась, чтобы взглянуть на вошедшего. Милая! сказал Атабек, сжав её тонкие руки. Кумюш вздрогнула от его прикосновения и отстранилась. Не троньте меня, сказала она. Почему? Почему вы не взглянете на меня? проговорил Атабек глухим, срывающимся голосом. Кумюш с трудом преодолела своё нежелание посмотреть на мужа и бросила настороженный враждебный взгляд в его сторону. Взглянула и застыла Потом подошла к нему ближе и взволнованно сказала: Так это вы? Да, я! Кумюш глубоко и облегченно вздохнула. Они стояли и смотрели друг на друга. Глазам своим не верю, наконец заговорила Кумюш. И я тоже, сказал Атабек, не сводя с неё взора... Потом Кумюш долго смотрела в его лицо. Какое неожиданное счастье! тихо сказала она и засмеялась звонким серебряным смехом, к которому так подходило её имя Кумюш. Этот смех услышали во дворе. Приоткрытая свахой дверь захлопнулась. Кумюш взяла Атабека за руку и подвела его к дастархану, где заранее было расставлено угощение 2. М.Safarov tarjimasi: Красный от смущения, Атабек встал на пороге, не зная, куда себя деть. Но вот открылась дверь, и янга позвала: Пожалуйте, бек! Сердце Атабека билось так громко, что ему казалось слышит и сваха Атабек вошёл в комнату, а сваха прикрыла за ним дверь, но оставила щель, в которую видно было, что делается внутри В глубине комнаты боком к Атабеку стояла Кумуш и то ли теребила, то ли пыталась разорвать уголки платка. Она даже не повернулась, чтобы взглянуть на вошедшего. В этот момент её изящные руки, перебиравшие платок, были сжаты другими руками: Милая! Кумуш вздрогнула от прикосновения и отстранилась. Не троньте меня, сказала она. Почему вы сторонитесь? Почему не взглянете на меня? умоляюще проговорил бек с дрожью в голосе til_adabiyot@umail.uz

33 Tarjimashunoslik До самой этой минуты Кумушбиби не смотрела в его сторону и даже не имела желания взглянуть на него. Сейчас же, с трудом преодолев себя, она бросила настороженный взгляд на жениха Взглянула и невольно застыла на некоторое время Потом, ступив несколько шажочков в направлении Атабека, вплотную подошла к нему и в замешательстве, взволнованным голосом произнесла: Вы тот самый? Да, это я! Они оба стояли, как заворожённые, и молча уставились друг на друга. Глазам своим не верю, тяжело вздохнув, заговорила Кумуш. И я тоже, ответил Атабек, не сводя с неё широко распахнутых глаз... Кумуш пристально смотрела в лицо Атабека. Какое неожиданное счастье! тихо сказала она и засмеялась звонким серебряным смехом, к которому так подходило её имя Кумуш. Этот смех услышали и во дворе. Приоткрытая свахой дверь тихонько закрылась. Кумуш взяла Атабека за руку и подвела его к заранее подготовленному дастархану 3. Otabekning Marg ilonda Kumushbibiga uylanishi sahnasini yoritib berar ekan, muallif o zbekona urf-odatlarimizni o ziga xos joziba bilan tasvirlagan. Kuyav uyning yonig a yetdi. Uning yuzi uyatdan juda qizarg an, qochqali joy topolmas edi. Bu sahnani boshqacha berib bo lmas edi ham, chunki o zbeklarda boshqa millat vakillaridan farqli o laroq, uyat, andisha, or-nomus kuchliroq. Hatto hozirgi kunda ham o zbek oilalarida o g il uylanib, farzandli bo lsa ham ota-onasining oldida farzandini bolam deya olmaydi, kattalardan iymanadi, andisha qiladi, hayo qiladi. XIX asrda esa bu holat yanada kuchli bo lgan. Xo sh, buni mutarjimlar qanday aks ettira olgan? L.Bat bu holatni Красный от смущения, Атабек стоит на пороге, не зная, куда себя деть tarzida o girgan. M.Safarov Красный от смущения, Атабек встал на пороге, не зная, куда себя деть shaklida o girgan. Ikkala tarjimon ham asliyatdagi holatni tarjimada ko rsata olishgan. Biroq L.Bat yetdi o tgan zamondagi fe lini стоит hozirgi zamon fe li bilan ifoda etgan bo lsa, M.Safarov встал o tgan zamon fe lidan foydalangan. Vaholanki, yetdi so zi rus tilida дошёл(а) ma nosini anglatadi. Ushbu gap quyidagicha o girilganda, fi krimizcha, to g ri bo lar edi: Жених дошёл до дома и покраснел от смущения, не зная, куда себя девать. Fikrimizni davom ettirib, quyidagi holatga e tiboringizni tortmoqchimiz: Uyning to rida yonini Otabekka berib ro ymolining uchini tugibmi, yirtibmi Kumushbibi turadir va kim keldi, deb yonig a qaramaydir. Ko rib turibmizki, milliy urfodatimizga muvofi q Kumushbibi chimildiqqa kirib kelayotgan kuyovga hech qachon orqa qilib turmaydi, chunki bu sha riy nikohdan o tgan jufti haloliga nisbatan hurmatsizlik bo lar edi. Bu holat M.Safarov tarjimasida quyidagicha in ikos etgan: В глубине комнаты боком к Атабеку стояла Кумуш и то ли теребила, то ли пыталась разорвать уголки платка. Tarjimon muallifning g oyasini to g ri istifoda etgan va yonini Otabekka berib jumlasini боком к Атабеку deb asliyatga yaqin tarzda rus tiliga tarjima qilgan. L.Bat bunday yo l tutgan: Кумюш стояла почти спиной к двери и теребила платок. Bu yerda asliyatdagi o zbekona odobga zid holatni ko ramiz. Yuqorida ta kidlanganidek, Kumushbibi hech qachon otaonasi ra yiga qarshi chiqmaydi va shar iy nikohdan o tgan eriga nisbatan hurmatsizlik qilib orqasi bilan ters o girilib turib olmaydi. Bu yerda tarjimonning milliy urf-odatlarimizni chuqur mushohada qilmaganligi isbotini ko rib turibmiz. Abdulla Qodiriy asar yozayotganda mayda detallargacha e tibor bergan. Ammo ikkala tarjimon nazaridan chetda qolgan, aslida kichik bo lsa-da, muhim bir detalga e tiboringizni qaratamiz. Asardan olingan mazkur parchadagi nozik bir detalni tarjimonlar rus tilida ko rsata olishganmi, yo qmi shuni aniqlaymiz: Asliyat: Dasturxon yonida Kumushbibining latif bilagiga Otabek oltin uzuk solar ekan, ul yerga qarag an holda edi. Mazkur gapdagi latif bilagiga Otabek oltin uzuk solar ekan jumlasini rus tarjimoni ham, asliyat tilini biluvchi tarjimon ham rus tiliga mutlaqo noto g ri tarjima qilishgan. L.Bat tarjimasi: Атабек взял её руку и надел на палец кольцо. Кумюш потупилась, говоря. M.Safarov tarjimasi: Атабек взял её изящную руку и надел на палец золотое кольцо, Кумуш же растерянно опустила взгляд. E tibor bersangiz, asliyatda barmoq degan so zning o zi yo q, lekin mutarjimlar bilakuzuk bilan oddiy uzukning farqiga borishmagan. Bu esa, o z navbatida, muallifning badiiy mahoratiga putur yetkazgan. Toshkentning oldi yigitlaridan bo lgan Otabek obrazining rus kitobxoniga bor jozibasi bilan ko rsatilishiga monelik qilgan. Umuman olganda, Yevropa tamadduni bilan o zbekona milliy mentalitetni adashtirib yuborishgan. Umuman, Rossiya va Yevropada kuyovning kelinga uzuk hadya qilishi azaldan mavjud bo lgan, lekin bunday odat O zbekistonga XX asrning yillarida kirib kelgan. XIX asrda Xudoyorxon zamonida Turkistonda, albatta, bu odat rasm bo lmagan edi. Shu parchada milliy urf-odatimizdan tashqari, muallif erning jufti haloliga mahr berishini nazarda tutgan. Kumushbibi sovg ani olayotgan vaqtidagi holati qanday o girilgan? Bunda L.Batning потупилась shaklida berilgan tarjimasi mutlaqo qo pol chiqqan. Потупилась опустила взгляд ning sinonimi bo lganda ham ushbu kontekstga to g ri kelmaydi. Rus tarjimoni Kumushbibini kamsitganday bo lyapti nazarimizda va bunday ibora o zbek odob-axloqi, or-nomusi siymosi bo lgan qahramonga mos emas, degan xulosa chiqarishga xizmat qiladi. Asliyat tilini biluvchi mutarjim baholi qudrat buning uddasidan chiqqan. Mazkur parchada yanga so zi asliyatda bir marta qo llanilgan, rus tarjimoni uni сваха deb bergan bo lsa, asliyat tilini biluvchi mutarjim bir marta yanga so zini o zini berib, ikkinchi gal сваха so zini qo llagan. Tarjimada milliylikni ifoda etish uchun esa yanga so zini shundayligicha berish kerak edi, сваха so zi mazkur holatda to g ri kelmaydi. Tadqiqotlar natijasi shuni ko rsatadiki, tarjimon xoh taglama asosida tarjima qilsin, xoh to g ridan to g ri asliyatdan tarjima qilsin, u milliy va diniy qadriyatlar, an analar, urf-odatlar va davr muhitini hamda shu bilan birga tarixni puxta bilmog i lozim. 1 Abdulla Qodiriy. O tkan ko nlar. T.: Sharq, bet. 2 Абдулла Кадыри. Минувшие дни. Т.: Государственное издательство художественной литературы УзССР, С Абдулла Кадыри. Минувшие дни. Т.: Шарқ, C veb-sayt: 33

34 Teaching English 34

35 Teaching English veb-sayt: 35

36 Ta til bilmas saboqlar Shahlo OSHIQOVA, Namangan viloyati Mingbuloq tumanidagi 13-son davlat ixtisoslashtirilgan maktab-internatining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi, Xalq ta limi a lochisi Bu yilgi o quv yili ham nihoyalanib, o quvchilar uchun yozgi ta tilga sanoqli kunlar qolmoqda. Bunday paytda har bir o qituvchi o quvchilar bo sh vaqtidan unumli foydalanishni ko zlab ta til uchun topshiriqlar beradi. Tashkil etilayotgan yangi ruknda o qituvchilarning bu boradagi tajribalari e tiboringizga havola etib boriladi. Quyidagi to garak loyihasi o quvchilarning tadqiqotchilik ko nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. O QUVCHINING TADQIQOTCHILIK QOBILIYATI QANDAY SHAKLLANADI? ( Shum bola asarini tilshunos nigohi bilan tahlil qilish) Loyihani amalga oshirishdan maqsad o quvchilar qalbida badiiy asarlarga mehr-muhabbat uyg otish, G.G ulom mahoratli so z ustasi va serqirra ijodkor ekanligini isbotlash, o quvchilarga ona tili va adabiyot fanini uyg unlashtirib o qitish, o quvchilarning ta til davomida bandligini ta minlash, ona tili darslarida olgan nazariy bilimlarini amaliyotda sinab ko rish, badiiy asar matni ustida ishlash ko nikmasini o stirish, jadval va slaydlar yarata olish, kichik guruhlarda ishlash, bahsmunozarada ishtirok etish, o z nuqtayi nazarini himoya qilish va xulosa chiqara olish ko nikmalarini shakllantirish. Loyiha to rt bosqichda amalga oshirildi: 1-bosqich. Topshiriq berish. 2-bosqich. Tadqiqotlar ustida izlanishlar olib borish. 3-bosqich. Tadqiqotlar taqdimoti. 4-bosqich. Tadqiqotchilar xulosasi yuzasidan ekspertlar bahosi. 1-bosqich. O quvchilar ta tilga chiqishlaridan bir hafta oldin oltita kichik guruhlarga ajratildi, sardorlar saylandi, har bir guruhga individual va aniq topshiriq beriladi: 1-guruh: Asar matnidagi o xshatishlarni toping. 2-guruh: Asar matnidan shaxs nomlarini to plang. 3-guruh: Asar matnidagi ibora va maqollarni toping. 4-guruh: Asar matnidagi joy nomlarini aniqlang. 5-guruh: Asar matnidan o yin, qushlar, gullar nom va otlarini toping. 6-guruh: Asar matnida foydalanilgan kasb-hunar, kiyim-kechak va oziq-ovqat otlarini toping. Bu topshiriqlar o quvchilarning ona tili fanidan olgan bilimlarini mustahkamlash, shuningdek, shu fanga oid nutqiy va lingvistik kompetensiyalarini shakllantirish maqsadida berildi. 2-bosqich. Guruh sardorlari tomonidan tadqiqotchilarga badiiy asar bo limlari bo lib berildi. Guruhlar o n kun davomida asar matni ustida ishlab, kerakli ma lumotlar aniqlandi. Yosh tadqiqotchilarga ma lumotlarni kichik varaqchalarga sahifasi bilan qayd etib borishlari zarurligi tushuntiril- di. Tadqiqot ustida ishlash jarayonida o quvchilarning o zini o zi rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, axborotlar bilan ishlash, kommunikativlik, matematik savodxonlik, fan va yangiliklardan xabardor bo lish hamda foydalanish kabi tayanch kompetensiya elementlarining shakllanishi inobatga olindi. Berilgan muddat yakuniga yetgach, tadqiqotchilar to garak mashg ulotiga to plandilar. Kichik guruhlarda aylana stollarga joylashib oldilar. Har bir guruhga rangli markerlar va vatman qog ozlar berildi. O qituvchi: Hurmatli tadqiqotchilar, Shum bola qissasi matni bilan to liq tanishib chiqdingiz va shu jarayonda asarning ilmiy tahlili borasida ham fi krlashdingiz. Asarda berilgan iboralar, maqollar, ot so z turkumi, uyadosh so zlar, metaforalarni topish, ajratish, to plash orqali bilim va ko nikmalaringizni shakllantirdingiz. Demak, hozir olib borgan ishlaringiz yuzasidan taqdimotlarni tinglab, bu borada qanchalik yutuqqa erishganligingiz guvohi bo lamiz. 3-bosqich. Tadqiqotchilar to plagan ma lumotlari yuzasidan taqdimot qildilar. Taqdimotlar Microsoft Office Power Point dasturida slaydlar yordamida yoki vatman qog oz va markerlarda jadval shaklida taqdim etildi. Har bir ishtirokchi qatnashishi, hamkorlikda fi krlari uyg unlashishi kerak. Loyihaning bu bosqichida adabiyot faniga oid adabiy-nutqiy va badiiy asarni tahlil qilish; ona tili faniga oid nutqiy va lingvistik; tayanch kompetensiyalardan milliy va umummadaniy, ijtimoiy faol fuqarolik, axborotlar bilan ishlash, kommunikativ kompetensiya elementlari shakllantirildi. 1-guruh tadqiqotchilari taqdimoti: Guruhimiz a zolari bilan hamjihatlikda G afur G ulomning Shum bola asari to liq matni bilan tanishib chiqdik hamda 93 ta o xshatish topdik. Adib o xshatishlardan mahorat bilan foydalanganligi va bu o xshatishlar asar mag zini to ldirganligining guvohi bo ldik. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: Endigina tilga kirayotgan uch yasharlik qizlardek, to ti biyron sayrardi ; til_adabiyot@umail.uz

37 Ta til bilmas saboqlar Zirapchani nina bilan olganday, jinnining gapi jinniga ma qul tushdi (5-bet); Uyat ish qilib qo ygan boladay serrayib o tirma (34-bet); Sirlangan xumchaga tushgan sichqonday to rt tomonga alanglab, o zimga bir najot yo li qidirar edim (47-bet); Qo ylarni qidirish qorong i kechada qora palos ustida qora chumolining qora ko zini qidirishday qiyin edi (79-bet); Omonning ko zlari changdan paxsa devorga munchoq qadalganday yaltirar edi (79-bet); Qolgan besh qo yni qidirish quduqqa tushgan nozik munchoqni qidirishday gap edi (79-bet); Qo ylar xuddi sutga tushgan sichqonday boshlarini ko tarib suzar edi (81-bet); Xuddi ajoyibxonadan yo lbars bo shab chovut qilganday ularning o takasi yorildi (154-bet)... Guruh ishtirokchilari asardagi o xshatishlar va tasavvurlarini suratlarda aks ettirdilar, shuningdek, asar asosida olingan rasmlarni namoyish etdilar. 2-guruh tadqiqotchilari taqdimoti: Berilgan topshiriqqa ko ra guruhimiz asar matnidagi shaxs nomlarini topishi kerak edi. Aytish kerakki, bu topshiriq bizga juda yoqdi. Asarni o qish davomida 101 nafar shaxs nomini uchratdik. Ayrimlarini e tiboringizga havola etamiz: Omon, Sariboy bo lis, Hoji bobo, Muhammadbiy, Adol, Latifaxon, Muslim, hoji Abdulaziz, Shohidoyat, Sharifjon, Olim qozi, Orifxo ja eshon, Mittixon, Mamatraim, Abdullaxo ja, Karim qori, Yoqub, Qodir aka, Shamsi domla, Hasanboy domla, It Obid, Bit Obid, Turobboy, Tursunboy, Yo ldosh, Husni, Solih, Abdullo, Po latxo ja, Miraziz, Zohid, Rasulqo zi, Ziyamat, Omonboy, Husnibiy, Aziz, Yoqubbek, Rizqi, Imom Hasan, Imom Husan, Solih Miraziz, Sulton kissavur, Abdurayim, Mulla aka, Bahovuddin, G avsul a zam, eshon, Zebixon, To xtajonboy, Kaufman, Qahramoni qotil, Xalifayi Rumday, Abu Muslim, Hoji, Oysha yallachi, Risol yallachi, Savri yallachi, Mirsalim, Nasri sayyori, Ahmadali, Ubay, Abdulla, Rafiq, Abdurahmon, Hoji Najmiddin ibn Salohiddin, Muzaffar, Muhammad Mustafo, Fotima, Zuhro, Hasan, Husan, Hamroqul qori Bundan tashqar,i asardan ismlar bilan bog liq bir qancha qiziqarli ma lumotlarni ham to pladik. Buni quyidagi jadvaldan bilib olishingiz mumkin: Asarda qo llangan tarixiy shaxs nomlari Nikolay, Mochalov, Kaufman, Afg on amiri sulton Abdurahmon, Ukkosha, Madalibek Asardagi eng uzun ism Mullamuhammad Sharif binni Mullamuhammad Latif ibn G avsul a zam (34-bet) Asarda eng ko p qo llangan ism Omon (124 marta qo llangan) Asarda qo llangan jinnilar nomi Asra kal, Mayramxon, Malla jinni, Eshon oyi, Tojixon jinni, Olim jinni, Karim jinni, Xol parang, Juft kaptar jinni, Avaz jinni 3-guruh tadqiqotchilari taqdimoti: Biz asar matnidan maqol va iboralarni aniqlashga harakat qildik va shu jarayonda hozirda nutqimizda qo llanmaydigan maqol va iboralarga ham duch keldik. Ularning mag zini chaqish uchun bobo va buvilarimizga murojaat etdik va shu orqali so z boyligimiz oshdi, dunyoqarashimiz kengaydi. G afur G ulomning ushbu asarida ellikdan ortiq ibora va maqollar mahorat bilan qo llangan. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: Semizlikni qo y ko tarar, deganlaridek, Omonga badavlatlik yoqmas edi (23-bet); Yaxshi buzoq ikki onani emibdi, degandek, o zing epchil bo lsang, ota topib olasan (104-bet); Yangi yorni ko rganda, eskisidan kechmoq kerak, deganlaridek, Oysha yallachiga qiyo boqmay qo ydi (120-bet); Ko zim og ilxonaning tomiga qo yilgan narvonga tushib qoldi (47-bet); Shuning bilan yopiqli qozon yopiqlik, meni chiqarib, chiqishimda tuya ko rdingmi yo q qilib, menga qasam ham ichirdilar (53-bet); Xo rozday qizil yuzlaridan nur yog ilib turgan eshon yerni minnatdor bo lsang bosaman deb chiqib keldi (59-bet); Qora po stakdan burga qidirish qiyin deganday, shahardan meni kim ham topib ola qolardi? (97-bet); O g ri qarisa so fi, g ar qarisa parixon bo ladi, deb bekorga aytmagan-da (31-bet)... 4-guruh tadqiqotchilari taqdimoti: Asar tadqiqi ustida ishlash bizga juda yoqdi. Badiiy asar mazmuni bilan bir qatorda uning tilini tahlil qilish oson bo lmadi. Qoravoy Toshkentning ko p tumanlarida sargardon kezganligi tufayli G afur G ulom ancha-muncha joy nomlarini tilga olgan. Buni quyidagi jadval asosida ko rib chiqishimiz mumkin: Xorijiy davlat va shahar nomlari Eron, Turon, Hindiston, Rum, Chinmochin, Iroq, Badaxshon, Mozandaron, Makkatullo, O rta Osiyo, Qashqar, Irbit O zbekistondagi viloyat va shahar nomlari Toshkent, Marg ilon, Farg ona, Oltiariq, Quva, Shayxontohur, Buxoro, Kattaqo rg on, O ratepa, Xo jand, Chimkent Qishloq nomlari Ko kterak, Chuvalachi, Quri, Kalas, Sariog och, Qorasaroy, Eshonbozor, Qoplonbek, Sharobxona, Kappon Mahalla nomlari Tikanlimozor, Qoratosh, Yalanqari, Olmazor, Devonbegi, Qo rg ontegi veb-sayt: 37

38 Ta til bilmas saboqlar 5-guruh tadqiqotchilar taqdimoti: Guruhimiz bilan asarda keltirilgan bolalar o yinlari, kasb-hunar, qushlar, gullarni bildiruvchi otlarni yig dik. Biz bilmagan turli ko ngilochar o yinlarni aniqladik va o rgandik. Ma lumotlarni to plash sevimli mashg ulotimizga aylandi desak, adashmaymiz. Oqsom o yinlari Kunduzgi o yinlar Qushlar Gullar Guruh a zolari kunduzgi o yinlardan birini ko rsatib berishadi. 6-guruh tadqiqotchilari taqdimoti: Guruhimiz a zolari bilan birgalikda asarda keltirilgan kiyim va oziqovqatni bildiruvchi otlarni jamladik va bu jarayonda sevimli adibimiz G afur G ulom juda katta ma lumotlar va so zlar jamlanmasidan foydalanganligiga amin bo ldik. Kasb-hunar otlari kosib, qorovul, xodimgar, meshkob, otboqar, hammol, so fi, folbin, to qimdo z, chegachi, chirog bon, mumfurush, bo yoqfurush, pichoqchi, yakanchi (eski-tuski yig uvchi), go zafurush, hofi z, kirosinfurush, mo ynado z. kurash, botmon-botmon, Oq terakmi-ko k terak, Qushim boshi, Mindi-mindi, O g ri keldi, Bekinmachoq (6-bet). oshiq o yini, yong oq o yini, to p o yini, zumchillak, yov-yov, o q kamalak otish, yalang och poyga, ot o grisi (6-bet). sutti, baliqchi, chittak, itolg i, kalxat, zarg aldoq, ukki, miqqiy, qarchig ay, qirg iy, dakang xo roz, amirkon xo roz, to ti, kaklik, bedana, qumri, sa va,,ul,ul, mayna (12-bet). gulbeor, gulra no, gulsafsar, gulhamishabahor, qo qongul, qalampirgul, namozshomgul, sambitgul, atirgul, kartoshkagul, qashqargul (12-bet). Kiyimlarni bildiruvchi otlar yaktak, qala kovush, shohi qiyiq, xolparang ro mol, bo z ko ylak-ishtonli, sag ri kovush, yolpo sh, tik yaktak, do ppi, shim, salla, tun, laxtak, belbog, oporka, chopon, duxoba qalpoq, hindcha tunabo,... Taomlarni bildiruvchi otlar g oja, kartoshka somsa, zog ora, oqshoq, bo tqa, jigarkabob, umoch, bug doy go ja, tariq go ja, tuxum, so k, qurt, osh, ayron, bo za, chap-chap, non, sho rva,... Tadqiqotchi-o quvchilarning umumiy xulosasi: Biz yangicha loyiha ustida ishladik. Ta til vaqti maroqli tashkil etildi. Badiiy asarni guruh bo lib o qib tugalladik. Asar lingvistik tahlil qilish barobarida bir olam zavq oldik, ma naviy dunyoqarashimiz kengaydi. Qoravoydagi salbiy odatlar bizni o ylantirdi, quvliklar esa kuldirdi, sarguzashtlar ichida yashadik. Asarda keltirilgan Qoravoyning ushbu gaplari uning juda yomon bola emasligidan, faqat biroz sho x, o yinqaroqligidan dalolat beradi: Beva onamni, yetimcha singillarimni ko p o ylayman, ichim achishadi. Nega men bunday noshud bola bo ldim, kimga bo lsa ham shogirdmi, yugurdakmi bo lish kerak, biror nima topib onamga qarashib yuborishim kerak-ku, deyman. O tinaman, o z-o zimni koyiyman, ba zan-ba zan yig lab qo yaman. Ammo shu holda uyga qaytish qiyin (98-bet). Darhaqiqat, Qoravoy bizga bekorchi bo lmaslikni, bemaqsad yashamaslikni o rgatdi. Biror hunar o rganib, kasb tanlab, oilaga g amxo rlik qilish kerakligini uqtira oldi. Biz G afur G ulomning Shum bola asari bilan tanishganimizdan xursandmiz. Ekspert guruhi quyidagi mezonlar asosida guruhlar ishini baholaydi: kerakli ma lumotni topa olish (1 ball); muhim ma lumotni ajrata olish (1 ball); ma lumotlarning hajmi (1 ball); taqdimotlar sifati (1 ball); munozara qila olish (1 ball); mavzuga ilmiy yondashish (1 ball); nutqning ravonligi (1 ball); muammo muhokamasida faol qatnashish (1 ball); hamkorlikda ishlash darajasi (1 ball); o z fi krini xulosalay olish (1 ball). Yuqoridagi mezon asosida guruhlar ishi 10 ballik baholash tizimida baholanadi va asoslab beriladi. O qituvchi to garak mashg ulotini yakunlaydi: Hurmatli tadqiqotchi-o quvchilar, bugun sizlar bilan innovatsion loyihani yakunladik. Loyiha davomida kitobxon sifatida qiziqarli badiiy asar bilan tanishdingiz. O qituvchi tomonidan berilgan muayyan grammatik topshiriqlarni bajardingiz. Shu bilan birga, o z fi krmulohazalaringizni jamlab, himoya qila oldingiz. Eng asosiysi, ilmiy izlanishlarni amalga oshirish borasida ilk qadamni qo ydingiz. G afur G ulom nursiz, qabohat va jaholatga to la muhitni yosh bola nigohi orqali rang-barang mazmunga to la holda tasvirlaydi. Qissani o qir ekansiz, undagi hodisalarning qiziqarliligi, qahramonlar xarakteridagi yorqin jihatlar sizni butunlay o ziga rom qilib oladi. Shunday buyuk asarni o qib tugatganingiz, asar ustida kichik ilmiy ish qilganingizdan faxrlanaman. 1 G afur G ulom. Shum bola. T.: Yangi asr avlodi, bet. (Shu manbadan olingan keyingi iqtiboslar sahifasi qavs ichida ko rsatiladi.) 38 til_adabiyot@umail.uz

39 Ta til bilmas saboqlar Maxfurat OTAYEVA, Buxoro viloyati G ijduvon tumanidagi 17-umumiy o rta ta lim maktabining ona tili va adabiyot fani o qituvchisi, Shuhrat medali sohibasi KO NGIL MAXZANINING QULFI TIL VA UL MAXZANNING KALITIN SO Z BIL ( Yosh tilshunoslar to garagi mashg uloti, 5 6-sinflar uchun) Mashg ulotning mavzusi: Mendagi men ni shakllantirish. Mashg ulot maqsadi: a) ta limiy maqsad: Mendagi men, ya ni o quvchilarning iqtidor va iste dodlari, yangiliklar yarata olish qobiliyatlarini shakllantirish; b) tarbiyaviy maqsad: o quvchilarni ona tiliga hurmat, tilni his etish, milliy urf-odatlarimizni, ota-bobolarimiz udumlarini davom ettirishga o rgatish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o quvchilarning og zaki va yozma nutqini rivojlantirish, ularga adabiy tilda so zlashishni o rgatish. Mashg ulotda foydalaniladigan usullar: Men ijodkorman, so zga libos kiydiraman, Men chaqqonman, Qo shningni top, So zlarni ranglaymizmi?, Men o zimni kashf etdim. Mashg ulotda foydalaniladigan jihozlar: Barcha zarur texnik vositalar. Mashg ulotning borishi: Dastlab o quvchilar 2 guruhga bo linadi: Binafsha va Boychechak. Mashg ulot Mendagi ijodkorlik sharti bilan boshlanadi. Bunda to garak a zolari Alisher Navoiyning Mahbub ul-qulub asari asosida insondagi yaxshi va yomon xislatlarni ajratishni o rganishadi (Keyingi shartlar ham ushbu asar asosida (5 6 sinfl ar misolida) bajariladi). Ushbu shartda Men ijodkorman, so zga libos kiydiraman o yinidan foydalaniladi. Binafsha guruhi saxovatli so ziga libos kiydiradi. Saxovat insoniyat bog ining hosildor daraxti. Saxovat daraxtning foydali mevasi. Saxovat dengizning bebaho gavhari. Saxovat zarur vaqtda berilgan eski chopon va bo z to n. Saxovat odamiylik mulkining mavj urib turgan dengizidir. Boychechak guruhi esa saxovatsiz so ziga libos kiydiradi. Saxovatsiz odam yog insiz bahor bulutiga o xshaydi. Saxovatsiz odam hidi yo q mushk-anbarga o xshaydi. Saxovatsiz odam baxil bo ladi. Saxovatsiz odamning bog i ko karmaydi. Saxovatsiz inson birovni emas, o zini o ylaydi. O quvchilarning ishlari rag batlantirib boriladi. 2-shart: Mendagi zukkolik va chaqqonlik. O quvchilar bu shartda asardan olingan quyidagi so zlarni o zak va qo shimchaga ajratishadi. Binafsha guruhi Himmatli: himmat asos, -li so z yasovchi qo shimcha. Saxovatsiz: saxovat asos, -siz so z yasovchi qo shimcha. Saxiylik: saxiy asos, -lik so z yasovchi qo shimcha. Bebaho: be old qo shimcha, baho asos. Boychechak guruhi Mevasiz: meva asos, -siz so z yasovchi qo shimcha. Yaxshilik: yaxshi asos, -lik so z yasovchi qo shimcha. Kuchli: kuch asos, -li so z yasovchi qo shimcha. Beminnat: be old so z yasovchi qo shimcha, minnat asos. Shartni tez va to g ri bajargan guruh rag batlantiriladi. 3-shart: Mendagi bilimdonlik. Bu shartda Qo shningni top usulidan foydalanish mumkin. Bunda o qituvchi asardagi qo shma so zlarning bir qismini beradi, o quvchilar esa ikkinchi qismini topishlari kerak bo ladi. Binafsha guruhi Qimmat tabiat qimmatbaho Ikki baho ikkiyuzlama Baland yuzlama balandparvoz Oliy parvoz oliyhimmat Yengil himmat yengiltabiat Boychechak guruhi Oyoq ari oyoqosti Asal osti asalari Shirin noma shirinso`z Pand ro zg or pandnoma Parishon so`z parishonro zg or 4-shart Mendagi topqirlik sharti bo lib, bunda o quvchilarga asardan ma nodosh va juft so zlar topish vazifasi topshiriladi. O qituvchi qo ng iroq chalishi bilan o yin to xtatiladi. Binafsha guruhi ma nodosh so`zlarni topadilar. Saxiy himmatli, saxovatli. Saxiylik saxovat. Rost to`g`ri, chin, haq, haqqoniy, ochiq. Xursand xushvaqt, shod, xurram, xushnud, masrur, sarafroz. Yomon yaramas, rasvo, nobop, bo`lmag`ur. Boychechak guruhi juft so`zlarni topadilar. Xas-u xoshok, jism-u jon, don-dun, yaxshi-yomon, izzat-hurmat, dala-dasht, do`st-yorlik, mast-u behush, erish-kuyish, axloqiy-falsafi y, pand-u o`git, ta rif-u tafsilot, mazmun-mohiyat, fe l-atvor. veb-sayt: 39

40 Ta til bilmas saboqlar Qaysi guruh topshiriqni tez va to g ri bajarsa, o sha guruhga rag bat beriladi. 5-shart: Mendagi intilish. Bu shart So zlarni ranglaymizmi? o yini asosida o tkaziladi. O qituvchi o quvchilarga asardan olingan so zlarni beradi. Ular ushbu so zlardan yangi so zlar hosil qilishlari kerak bo ladi. Binafsha guruhi: Himmat himmatli himmatlilik; saxovat saxovatli; mehnat mehnatkash; saxiy saxiylik; axiy axiylik; yaxshi yaxshilik; hilm hilmli; oliyjanob oliyjanoblik; qadr qadrsiz; yumshoq yumshoqlik; yomon yomonlik. Boychechak guruhi hilm so zini ranglaydi, ya ni mazmun-mohiyatini ochib beradi. Hilm inson vujudining xushmanzara mevali bog idir va odamiylik olamining javohirga boy tog idir. Hilm axloqli odamning qimmatbaho libosi va u kiyim turlarining eng chidamli matosidir. Hilm ikkiyuzlama munofi qlarning behuda harakatidan himoya qiluvchi. O qituvchi o quvchilarning ishlarini nazorat qilib boradi va o zlashtirishi qiyin bo lgan o quvchilarga yo lyo riqlar berib turadi. Shart yakunlangach, guruh va faol ishtirok etgan o quvchilar rag batlantiriladi. 6-shart: Mendagi mo jizakorlik. Ushbu shart Men o zimni kashf etdim o yini asosida bajariladi. Bunda nafaqat guruh, balki har bir o quvchi asardan qanday yaxshi fazilatlarni o ziga olib, shu xususiyatlarni keyingi hayotida qo llay olishini belgilab olishi kerak bo ladi. Guruhlar ushbu topshiriqni quyidagicha bajarishlari mumkin: Binafsha guruhi 1-o quvchi: oliyjanoblik. 2-o quvchi: yaxshilik. 3-o quvchi: himmatlilik. 4-o quvchi: bilimdonlik. 5-o quvchi: saxiylik. Boychechak guruhi 1-o quvchi: ijodkorlik. 2-o quvchi: sabrlilik. 3-o quvchi: fidokorlik. 4-o quvchi: tejamkorlik. 5-o quvchi: axiylik. 6-o quvchi: pokizalik. G olib guruh rag batlantiriladi. Quyidagi harfl i matn orasida qanday noyob xislatlar yashiringan? Shu xislatlarni o quvchilar topishlari kerak. Bajarish uchun 3 daqiqa beriladi. M T V R E K U S Y R G SH O ZT G O L I Y J A N O B L I K O M I SH N G D K P K L Z A W E T O S A D O Q A T L I L I K B H X Z U T R E W T O Y V A F O D O R L I K E K A E H K J P O B N M M E H N A T K A SH M O R Z A F Y R I M K A M T A R L I K Q U T S D E R B G A D O L A T L I L I K M A L I G U I O P T R E D S A X O V A T L I B O G B X D K Q A G K L I U T R A H M D I L E W K N V C X Z O S B EH O Y I M A T O N A T L I H L J G F D S Y U S U F B E K H O J A S O R A T L I M H K L M N B V C X D R F M E H R L I G H O M I D G H N D F D I Q S O D I Q B I L I M D O N A J K L M N M U T A L N A Z U K K O N M K Z A Y N A T O P Q I R B G D GM KB N A Z I Y R A K Z B N G H K S E Z G I R O S A D O Y M A B O B. Javob varianti aytilib, o quvchilar rag batlantiriladi. Oliyjanoblik Adolatlilik Zukko Sadoqatlilik Saxovatli Topqir Vafodorlik Rahmdil Ziyrak Mehnatkash Matonatli Sezgir Kamtarlik Jasoratli Mehrli Bilimdon Mashg ulot yakuniga ko ra Boychechak guruhi g olib deb topiladi va kitoblar jamlanmasi bilan rag batlantiriladi. Ushbu kitoblar jamlanmasi o quvchini teran va mantiqiy fi krlashga o rgatadi. Kitob beminnat do st. Har bir guruh a zosining ishtiroki hisobga olinib, taqdirlanadi. Binafsha guruhi soat bilan taqdirlanadi, chunki vaqtdan to g ri foydalanish ham g olib bo lish uchun to g ri yo l hisoblanadi. Ikkita eng xolis hakam kitobxon va vaqt sinovidan o tgan asar haqiqiy asardir. Farzandimizga vaqt ajratib, kitob do konidan kitob olib sovg a qilaylik, zero, shu kichkinagina sovg a ba zida uning hayotida tub burilish yasashi ham mumkin. Ushbu mashg ulotda adabiyot va ona tili fanlari hamkorlikda olib boriladi. Asar orqali o quvchilar shaxsida yangi fazilatlar, ijodkorlik, oliyjanoblik, mehroqibat, insonlarga doimo ezgulik, yaxshilik qilish hissi uyg otilsa, ona tili fani orqali esa asardagi ma nodosh, qo shma so zlar, so zlarni asos va qo shimchalarga ajratish, yangi so zlar hosil qilish, yozma va og zaki nutq o stirilishiga erishiladi. Mashg ulot orqali o quvchilar: Men qanday xususiyatga egaman? O zimdagi qaysi fazilatlarim bilan o rnak ko rsatishim kerak, degan savolga javob topishadi. Uyga vazifa. O zi xohlagan badiiy asarni o qish va undan omonim, ya ni shakldosh so zlarni topib kelish til_adabiyot@umail.uz

41 Tahlil Baxtiyor FAYZULLOYEV, Аkademik B.G afurov nomidagi Xo jand davlat universiteti dotsenti, fi lologiya fanlari nomzodi ADABIY TA LIMDA BADIIYAT TALQINLARI (Bobur ijodi misolida) She riyatimizga arab adabiyotidan kirib kelgan aruz she riy tizimiga Alisher Navoiy «sharif fan» deya yuksak baho bergan va o zining barcha asarlarini shu she riy tizim qoliplarida yaratib, o zbek tilining katta imkoniyatlarga ega ekanligini dunyoga namoyish etgan. Buni o z dostonlarida alohida faxrlanib tilga olishi shunchaki tasodif emas: Olibmen taxti farmonimg a oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. 1 Yoki: Turk nazmida chu men tortib alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam. 2 Alisher Navoiy aruz ilmiga doir «Mezon ul-avzon» («Vaznlar o lchovi») ilmiy asarini yaratib, turkiygo y shoirlar mushkulini oson qildi. 3 Bobur esa bu an anani o zining «Muxtasar» asari bilan davom ettirib, o zbek aruzshunosligini yangi sahifalar bilan boyitdi. Boburning badiiyatga doir fi krlarini aniqroq idrok etish uchun Alisher Navoiyning nazariy qarashlari bilan qiyoslagan holatda o rganish maqsadga muvofi q. Navoiy yetuk adabiyotshunos olim ham edi. U ijodkorlar asarlariga baho berganda o ziga xos mezonlar bilan yondashardi. Buni shoir Atoiy ijodiga bergan bahosida ham kuzatish mumkin. Unda Atoiyning Balx shahrida yashab ijod etgani, Ismoil ota avlodiga mansubligi, darveshvash (xoksor, faqir, xudojo y) hamda xushxulq (fe l-atvori yaxshi), munbasit (ochiq chehrali) kishi ekanligini ehtirom bilan tilga olib, shoir faqat o zbek tilida asarlar yozganligini maxsus ta kidlaydi va o z davrida o zbeklar orasida ko p shuhrat topganini qayd etadi. Nihoyat, «Ul sanamki» deb boshlanuvchi mashhur g azalidan bir bayt keltiradi-da, unga «qofi yasida aybg inasi bor» deya baho beradi. 4 Darhaqiqat, baytda ohangdoshlik qofi yasidagi so zlar o zagidan yasalmaganligi va raviy harfl ar bir xil bo lmaganligi tufayli qofi yada «aybg ina» yuzaga kelganki, Navoiy uni o rinli qayd etadi. Boburning badiiyat borasidagi qarashlari ham o ziga xosligi bilan ilmiy qimmatga ega. U 12 yoshida podshohlik taxtiga o tiradi. Shu nuqtayi nazardan uning nazariy qarashlarida egallab turgan vazifasi va mavqeyi ta siri bo lishi tabiiy, albatta. Buni quyidagi qiyosda yanada aniqroq kuzatish mumkin. Alisher Navoiy «Majolis-un-nafois» asarida ko plab shoirlar qatorida zamondoshi Hiloliy haqida to xtalib, shunday yozadi: «Mavlono Hiloliy turk elidindur Hofi zasi yaxshidir. Iste dodi ham hofi zasicha bordir», deya uning iqtidoriga alohida ehtirom ko rsatgan. 5 Oradan yigirma yil o tgach, Zahiriddin Muhammad Bobur yozadi: «Yana Hiloliy edi G azallari tekis, ajoyib Juda kuchli hofi zasi bor emish: o ttiz-qirq ming bayt yodida bor emish. Deydilarki, «Xamsa»ning aksar baytlari yodida bor» (140-bet). Bobur olim sifatida fi krlarini davom ettirib, Hiloliyning «Shoh va darvesh» asari kompozitsiyasi nomukammalligidan e tiroz bildiradiki, buni muhim ilmiy xulosalardan biri deyish mumkin. Hatto obrazlar mantig i masalasida ham Hiloliyni ayab o tirmasdan qattiq tanqid qiladi. Matn tabdili: «Bir dostoni bor, hafi f bahrida, «Shoh va darvesh» nomli. Garchi ba zi baytlari juda ajoyib chiqqan bo lsa-da, lekin dostonning mazmuni va ustuxonbandligi (kompozitsiyasi) juda bo sh va xarobdur» (140-bet), degan qat iy xulosaga keladi. Bu o rinda Bobur Sharq etikasi asosida fi kr yuritib, erkaklar o rtasidagi oshiq-ma shuqlikni qoralaydiki, uning mulohazasi mantiqan to g ridir. Bu hol Boburning qattiqqo l olimligining yana bir isboti deyish mumkin. Boburning Amir Shayxim Suhayliy (Shayximbek) haqidagi fi krlari bugungi kunda ham ilmiy qimmatini aslo yo qotgan emas. Unda she riy san atlardan foydalanishda hamda she riy matnlarni ifodali o qishda rasmiy me yorni saqlashga alohida e tibor qaratilgan. She riy san atlardan foydalanishda Zahiriddin Muhammad Boburning o zi namuna bo larli darajada ekanligini uning quyidagi birgina bayti misolida kuzatish mumkin. Aslida, Bobur ijodida ham badiiy san atlardan foydalanish shunchaki bir maqsad emas, balki badiiylikni yuzaga keltiruvchi vosita ekanligini hech qachon nazardan qochirmaslik darkor. Shoir baytiga e tibor beraylik: Til aning hamdida qosirdur, bil, Bil, aning hamdida qosirdur til. Baytda «til» va «bil» so zlarining o zaro o rin almashib takrorlanishi tufayli tardi aks badiiy san ati yuzaga kelgan. Baytni boshlab bergan «til» so zi bayt oxirida yana takror kelishi esa tasdir san atining o ziga xos ko rsatkichi hisoblanadi. Matnni yanada jiddiyroq kuzatsak, birinchi misra «bil» so zi bilan tugab, ikkinchi misra yana shu so z bilan boshlangan. Bu esa takror (takrir) badiiy san atining tasbe deb nomlangan namunasi sanaladi. Yana har ikki misrada ham «aning hamdida qosirdur» birikmasining qofi yadosh so zlardan oldin kelishi hisobiga hojib badiiy san atining betakror namunasi yuzaga kelganki, bu badiiy kashfi yot she rxonga estetik zavq beradi. «Til» va «bil» so zlarining bayt boshida o zaro ohangdoshligini muzoraa san atining «xizmati» deyish mumkin. Shoir birgina baytda so zlarni shunchaki takror qilib qolmaydi, balki unda shoirona mahoratini ishga solib, Navoiyning she riyat haqidagi: Nazmda ham asl anga ma ni durur, Bo lsun aning surati harne durur 6, da vatiga amal qilib, ma noga asosiy e tibor qaratgan. Ya ni til Alloh hamdida (maqtovida) shunchaki bir vosita ekanligi va ayni chog da qosirligi tegishli maqtovga yaroqsiz, ojiz ekanligini shoirona badiiy mahorat bilan asoslab beradi. Baytdagi til, hamd, qosir so zlarining o zaro daxldorligi tufayli tanosib san atining qo llanganligiga ishonch hosil qilamiz. Qolaversa, baytdagi barcha so zlarning ostin va ustun holatda ohangdoshligi natijasida tarse she riy san atining o ziga xos namunasi yuzaga kelgan va u baytning ta sirchan bo lishiga va ma noning kuchayishiga xizmat qila olgan. Shu o rinda ada biyotshunos Y.Is hoqovning «tarse oddiy so z o yini emas, balki fi kr bilan ifodaning muayyan paytda muvozanat hosil qilishi natijasida yuzaga keladigan poetik usul bo lib, she rning, umuman, tasvirning musiqiyligi va ta sirchanligini orttirishga yordam beradi», degan fi krlarini eslash o rinlidir. 7 veb-sayt: 41

42 Tahlil Mumtoz adabiyotda nimani tasvirlashdan ko ra nimani qanday tasvirlash asosiy mezon hisoblangan. Bu esa qalam ahlining asosiy estetik tamoyilga aylangan. Shu jihatdan Alisher Navoiy «Qaro ko zum» g azalining birinchi baytidayoq o nta she riy san atni mahorat bilan misralarga naqshlay olgan bo lsa, Bobur ham yuqoridagi baytda tardi aks, tasbe, tasdir, tarse, muzoraa kabi lafziy san atlarni, amr va tanosib kabi ma naviy san atlarni yuksak mahorat bilan qo llay olganki, bu she r ixlosmandlarini hayratga soladi va zavqiga zavq ulashadi. Boburning boshqa asarlaridagi misralari ham shunday ziy natlanganligini quyidagi birgina bayt yana bir karra tasdiqlay oladi: Nigorim, sensiz qarorim yo qtur, Qarorim, sensiz nigorim yo qtur. Shuni ta kidlash zarurki, Boburning nazariy qarashlarida mulohaza talab o rinlar ham ko zga tashlanadi. «Boburnoma»ning 17 o rnida Navoiy haqida ma lumotlar berilgan. Ularning har birida mutafakkir shoirning nomi qayta-qayta ehtirom bilan tilga olingan. Ammo birgina o rinda quyidagi fi krga ham duch kelamizki, bu kitobxonni jiddiyroq o ylashga undaydi. Bobur yozadi: «Forsiy nazmda «Foniy» taxallusini qo llagan. Ba zi baytlari yomon emasdur. Biroq aksari sust va bo shtobdir» (133-bet) Navoiy (Foniy)ning forsiyda yozilgan she rlari, haqiqatan ham, «sust va furud»mi? Bobur nima uchun bunday qat iy xulosaga kelgan? Bu fi krga boburshunoslarning munosabati qanday? Bobur qarashlarini inkor etgan fi krlar mavjudmi, mazmunidagi qator savollar paydo bo lishi tabiiy. Boburning yuqoridagi xulosasi biror bir dalil bilan isbotlangan emas, albatta. Odatda har qanday ilmiy xulosaning qanchalik to g ri va aniqligi misollar asosida isbotlanishi zarur. Bu birinchidan. Ikkinchidan, mutafakkir shoirning forsiy nazmiyoti haqidagi yuqorida keltirilgan fikr shunchaki xabar tariqasidagi umumiy ma lumotdangina iborat ekanligini unutmaslik zarur. Uchinchidan, mumtoz adabiyotda «Foniy» taxallusi bilan boshqa shoirlar ham ijod qilganligini e tiborga olsak, Bobur ularning asarlarini Navoiy (Foniy)ga nisbat bergan bo lishi ham ehtimoldan xoli emas. To rtinchidan, Bobur umrining asosiy qismini jang-u jadallarda o tkazdi. Asosan, turkiy tilda so zlashuvchi xalq orasida yashadi Navoiy esa katta hududni o z tas arrufi ga olgan Xurosonda yashadi. O z davrida u yerdagi adabiy muhitga karvonboshilik qildi. Yosh Alisher juda yoshligidan forsiy she riyat muhitida o sib ulg ayib, go zal she riyat bilan yaqindan oshno bo ldi. Ijodining ayni kamolot pallasida forsiyzabon salafl ariga izdoshlik qilib, forsiy tilda go zal va betakror tatabbu lari bilan zullisonaynlik an anasini yuksak cho qqiga ko tara olganligini uning mavjud merosi to la tasdiqlaydi. Beshinchidan, Navoiy (Foniy)ning fors-tojik tilidagi asarlari ham yuksak mahorat mahsuli ekanligini uning birgina bayti misolida kuzatish o rinlidir: Нигори турки тохикам кунад сад хона вайрона Бад-он михиони тохикона ву чашмони туркона. 8 Mazmuni: Mening go zal tojik nigorim tojiklarnikiga xos kip riklari va turklarnikiga o xshash ko zlari bilan yuzlarcha uy (qalb uyi)ni vayron qiladi. Yuqoridagi matla bilan boshlangan g azal ustoz Abdurahmon Jomiyning asariga tatabbu (javobiya) sifatida yaratilgan. Mutafakkir shoirning mahorati shundaki, baytdagi «turki toxikam» birikmasi turk va tojigim emas, balki tojik go zalim ma nosida qo llanganligidir. Ikkinchi misrada takrorlangan tojik va turk so zlari esa millat, xalq ma nosida kelgandir. Demak, baytdagi turk so zi birinchi misrada go zal ma nosida ishlatilgan bo lsa, ikkinchi misrada millat, xalq ma nosida kelgan bo lib, bu tajnis badiiy san atining ko rsatkichi hisoblanadi. Yoki bir xalqning kiprikka, ikkinchisining esa ko zga nisbat berilishi tashbeh (o xshatish) deb atalgan badiiy san atning ajib namunasidir. Navoiy qo llagan tashbeh shunchaki bir vositagina bo lib qolmasdan, balki ramziy obrazlar bilan asoslanganligi, ikki xalqning et bilan tirnoq kabi bir-biriga yaqinligi ko z va kiprik timsollari orqali badiiy dalillanganki, bu mantiqan to g ridir. «Go zal tojik nigorim» (nigori turki toxikam) birikmasidagi go zal so zi sifatlovchi vazifasida misraga zeb bergan. Badiiyat ilmida agar she r matnida ibora ishtirok etsa, ta bir san atining yuzaga kelishi ta kidlangan. Baytdagi «sad xona vayrona» mazkur san atning mavjudligini ko rsatib turibdi. Shoir asosiy e tiborni lirik qahramonga, ya ni «nigorim»ga qaratganini e tiborga olsak, bu istiora san atining o ziga xos ko rinishi ekanligi ayon bo ladi. Shu birgina dalilning o ziyoq Navoiy (Foniy)ning benazir zullisonayn shoir sifatida tojik tilida ham go zal asarlar yarata olganligini tasdiqlab turibdi. Bundan tashqari ushbu tatabbu she r Jomiy g azali kabi aruzning o ynoqi vaznlaridan biri hazaji musammani solim (mafoiylun mafoiylun mafoiylun mafoiylun V - - -, V - - -, V - - -, V - - -) vaznida yaratilgan bo lib, bu shoirning aruz ilmidan ham chuqur bilimga ega ekanligini yana bir karra namoyish qila olganki, buni oltinchi dalil deyish mumkin. Va nihoyat, yettinchidan, Bobur fi krlarini inkor etuvchi ishon chli manba Navoiyning ikki til qiyosiga doir «Muhokamat ul-lug atayn» asarida keltirilgan. Unda oldindan aniq qilib yozib qo yilganligi kishini hayratga soladi: «Forsiy tillarni yetarli darajada egallash va ularni chuqur tekshirib chiqishda mendan ko proq ish qilgan kishi yo qdur» 9. Xulosa qilib aytganda, Zahiriddin Muhammad Boburning badiiyat va umuman, adabiyot ilmiga doir qarashlarini maktab va oliy o quv dargohlarida o rganib borish muhim ilmiy ahamiyatga ega. Bu hol Bobur asarlarini to la idrok etishga yaqindan yordam beradi hamda o quvchilar adibning estetik olami bilan yaqindan tanishadilar. Eng asosiysi, ularda badiiyat ilmiga doir nazariy qarashlar yanada mukammallik kasb etadiki, bu adabiy ta limdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 1 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to plami. 20 jildlik. 8-jild. T.: Fan, bet. 2 O sha manba. 12-jild. 295-bet. 3 O sha manba. 16-jild betlar. 4 O sha manba jild. 63-bet. 5 O sha manba. 87-bet. 6 O sha manba. 7-jild. 64-bet. 7 Y.Is hoqov. So z san ati so zligi. T.: Zarqalam, bet. 8 V.Rahmonov. She r san atlari. T.: Yozuvchi, betlar. 9 A.Hojiahmedov. She r san atlarini bilasizmi? T.: Mumtoz so z, bet til_adabiyot@umail.uz

43 Tahlil Dilafro z MUQIMOVA, Termiz davlat universiteti tojik tili va adabiyoti kafedrasi o qituvchisi FONIYNING KOSHKI MUSADDASI TARIXI Hazrat Mir Alisher Navoiy ijodida musaddas janridagi she rlar ham uchraydi va uning ko zga ko ringan namunalaridan biri Devoni Foniy da keltirilgan mashhur koshki radifl i Abdurahmon Jomiy g azaliga bog langan tazmin musaddasdir. Jomiy g azali to qqiz baytdan iborat va shu bois musaddasning hajmi ham to qqiz bandli. Musaddas sarlavhasidan ma lumki, u Husayn Boyqaro buyrug i (iltimosi) bilan yaratilgan. Masalan, unda bunday deyiladi:...ғазали ҳазрати махдум аст, ки ба ҳукми оли мусаддас карда шудааст, yа ni hazrat maxdumning (Jomiyning) g azalidurkim, farmoni oliy ila musaddas qilindi 1. Husayn Boyqaroni mazkur talabga chorlagan sabab Jomiy g azalining janriy xususiyatiga bog liq muammo deyish mumkin. Gap shundaki, X asrdan boshlab o zbek va fors-tojik adabiyotida taraqqiy topgan g azal janri bir necha turdan iborat bo lgan. Chunonchi, g azallar ishqiy, tanqidiy, irfoniy, xamriy, manzaraviy va, xususan, madhiy bo lgan. Mumtoz adabiyotda madhiya mavzusi faqat qasida janri bilan chegaralanmasdan, boshqa lirik janrlar, jumladan, g azal, ruboiy, tarkibband, tarjiband va qit aga ham ta sir o tkazgan. Shu bois mumtoz adabiyotimizda madhiya g azallari ham uchrab turadi. Bu turkum g azallarda, xususan, saroy shoirlari peshqadamlik qilganlar. Jumladan, bunday g azallar Unsuriy, Farruxiy, adib Sobir Termiziy, Anvariy, Xoqoniy ijodida ko p uchraydi. Mavlono Jomiy ham g azalchilikda ba zan shu an ana izidan borgan. Garchand u zot saroyda xizmat qilmagan bo lsa-da, mamlakat shohi Husayn Boyqaro bilan do stona munosabatda bo lgan va uning hurmati bois ba zan shohga bag ishlab she rlar yozib, uni madh qilgan. Foniy musaddasida tazmin etilgan g azali shular jumlasidan. To qqiz baytli g azalning olti bayti muqaddima yoxud nasib, yettinchisi gurezgoh yoxud taxallus va ikki oxirgisi madhiyadir. Shu tartibda g azal qasidaga aylanib ketishi ham mumkin edi, ammo u g azal doirasida qolgan. Madhiya g azalda shoh o zining madhini ko rib, uni manzur etib, boshqalarga, jumladan, Foniyga tazmin-u tatabbusini buyurgan. Musaddas sarlavhasidan ma lumki, shoh Jomiy g azaliga g azal bilan javob qaytarish yoki uni tazmin qilishni talab qilmagan, balki g azalga maxsus musaddas bog lash lozimligini ochiq aytgan. Shu bois Foniy g azalni g azalga emas, balki g azalni musaddasga aylantirib, uni tazmin qilgan. Shu tariqa Foniy musaddasi olam yuzini ko rdi. Demak, Foniyning forscha musaddasi tom ma noda Husayn Boyqaro ishorasi bois yozilgan bo lib, uning sarchashmasi Jomiy g azali esa madhiya g azal bo lgani uchun shohga ma qul tushib, ikkinchi madhiya, ya ni musaddasning paydo bo lishiga zamin yaratgan. Musaddasning avvalgi bandlari Jomiy g azalining mazmuniga qarab oshiqona ohang kasb etgan va u an anaviy shaklda yozilgan. Ayrim ishoralarni hisobga olmaganda, musaddas orifona libosga ham o ralmagan. Buning bosh sababi oxirgi bandlarda keltirilgan maddohona mazmun bo lsa kerak. Shoh madhiyasi mubolag a ohangida bo lsa-da, insonlarning o zaro munosabatini bildiradi. Bu ohang musaddasga hayotiy mazmun bag ishlab, uning realistik fi krlardan tashkil topishiga sabab bo lgan. Musaddas koshki radifi bilan lirik qahramonning orzu-umidlari-yu istagiga urg u beradi va uni dardomuz ohangda emas, balki mayin va talabchan nidolar vositasida taqdim etadi. Uning birinchi bandi bunday: Кардами дар хоки кўи дўст маъво кошки, Судамй рухсори худ бар хоки он по кошкй, Омадй берун зи кўй он сарви боло кошки, Бурқаъ афкандй зи рўйи оламоро кошки, Дидами дидори он дилдори раъно кошкй, Дида равшан кардаме з-он рўйи зебо кошкй. 2 Mazmuni: Do st ko yi tuprog idan joy olsam koshki edi, Uning oyog i tuprog iga yuzlarimni sursam koshki edi, U sarvqomat ko chasidan chiqib kelsa koshki edi, Olamni bezovchi yuzdan koshki pardasini olsa edi, U ra no dildorning diydorini ko rsam koshki edi, Ko zimni u zebo yuzi bilan ravshan qilsam koshki edi. 3 Orzu-havas va armonlarga to la bu band lirik qahramonning ichki nafosatga boy dunyosi va veb-sayt: 43

Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар илмий электрон журнали. 5, июль, 2012 йил. Т.: 'Ўзбекистон', б. 1

Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар илмий электрон журнали. 5, июль, 2012 йил. Т.: 'Ўзбекистон', б. 1 Ш.Ў. Джанадилов, стажер-тадқиқотчи-изланувчи, ТДИУ СУҒУРТА КОМПАНИЯЛАРИ БОШҚАРУВИДА АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ Миллий иқтисодиѐтни эркинлаштириш ва модернизация қилиш шароитида молиявий жараѐнларни

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLAR INSTITUTI Qo lyozma huquqida UDK 42:809 RASULOVA SOXIBA ULUG BEKOVNA Villiyam shekspirning hamlet, daniya shaxzodasi

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI Qo lyozma huquqida UDK (371:681.14) Xo jakov Nuriddin Boysoatovich

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK 02:377+378(043,3) EGAMBERDIYEVA SHAHRINISO

More information

Birinchi festival 2008-yilda Shahrisabz yaqinida, 2009-yilda esa Toshkent viloyatida o tkazilgan yildan boshlab

Birinchi festival 2008-yilda Shahrisabz yaqinida, 2009-yilda esa Toshkent viloyatida o tkazilgan yildan boshlab V $0.50 Vatandin yaxshi yor bo lmas! ATANDOSH Madaniy-ma rifiy gazeta. 2011-yil, 3-may. 3-son. 3-sahifada o qing AMERIKALIK O ZBEK PROFESSORI DOPPAS O tkir Hoshimov. DAFTAR HOSHIYASIDAGI BITIKLAR UMRLAR

More information

TA TIL BILMAS SABOQLAR

TA TIL BILMAS SABOQLAR 1991-yildan chiqa boshlagan O zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda 0055-raqam bilan qayta ro yxatga olingan. 2018-yil. 6-son. Bosh muharrir: Bahodir JOVLIYEV Tahrir hay ati: Ulug

More information

HOZIRGI O ZBEK LIRIKASIDA KICHIK SHE RIY SHAKLLAR VA ULARNING MAZMUNGA MUTANOSIBLIGI

HOZIRGI O ZBEK LIRIKASIDA KICHIK SHE RIY SHAKLLAR VA ULARNING MAZMUNGA MUTANOSIBLIGI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI FARG ONA DAVLAT UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK:89+8-1/-14 MAGISTRATURA BO LIMI ADABIYOTSHUNOSLIK YO NALISHI MAGISTRANTI KARIMOVA GO ZALXON

More information

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TAHLIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI UMRZAQOV ISLOMJON ISROILOVICH TARJIMADA BADIIY TASVIR VOSITALARINI QAYTA YARATISH (SHE`RIY ASARLAR TARJIMASI

More information

SOG LOM AVLOD UCHUN USHBU SONDA:

SOG LOM AVLOD UCHUN USHBU SONDA: Barkamol avlod Vatanning baxti SOG LOM AVLOD UCHUN Ilmiy-tarbiyaviy, ommabop, bezakli oylik jurnal 5 (217)-son, 2014-yil, may «Sog lom avlod uchun» jurnali O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASI HUZURIDAGI TOSHKENT ISLOM UNIVERSITETI DJO RAEVA R.B. «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» FANIDAN ( O QUV QO LLANMA) Toshkent islom universiteti Nashriyot-matbaa

More information

SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI

SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VA SPORT ISHLARI VAZIRLIGI O ZBEKISTON DAVLAT JISMONIY TARBIYA INSTITUTI KAZOQOV RUXILLA TUROBOVICH SPORTDA AXBOROT KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARI Uslubiy qo llanma Toshkent

More information

ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan

ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan ANDMII BOSHQARUV fakulteti KASB TA LIMI yo nalishi 1-kurs 1-guruh talabasi Abduvaliyeva Shohidaning Informatika va axborot tehnologiyalari fanidan tayyorlagan slaydi. MAVZU: Dasturiy taminot va uning rivojlanish

More information

Mijoz trening dasturi 2017

Mijoz trening dasturi 2017 Sotuvdan so ng Mijoz treningi Mijoz trening dasturi 2017 Bilimni o rtoqlashish Muvaffaqiyat sari qadam tashlang Dunyo bo ylab trening markazlari Rieter. Mijoz trening dasturi 2017 Trening markazlari tarmog

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK:631.125.551 YULDASHEVA MATLUBA MAXMUDOVANING Qashqadaryo viloyati Koson tumani O

More information

Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI. ( yillar)

Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI. ( yillar) Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid Abdullayev JAHON TARIXI (1918 1991-yillar) O rta ta lim muassasalarining 10-sinfi va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarining o quvchilari uchun darslik

More information

Marketing ilmiy tadqiqot metodologiyasi

Marketing ilmiy tadqiqot metodologiyasi O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta Maxsus ta lim vazirligi O zbekiston Respublikasi Qishloq va Suv Xo jaligi vazirligi Toshkent Davlat Agrar Universiteti S.S. G ulomov, G. M. Qosimov Marketing ilmiy

More information

«KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI»

«KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI» «KOMPYUTERNING ZAMONAVIY TEXNIK VA DASTURIY TA MINOTI» Фанга кириш. Mikroprosessorlar haqida asosiy tushunchalar Талабалар сони: Машғулот шакли Маъруза режаси (маъруза 2 соат, лаборатория машғулот 2 соат

More information

«INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI»

«INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVЕRSITЕTI «Amaliy matеmatika va informatika» kafеdrasi «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» fanidan Tuzuvchi: o q. F.Shodiyev

More information

O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi

O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi O zbеkistоn Rеspublikаsi Хаlq tа`limi vаzirligi А.Аvlоniy nоmidаgi хаlq tа`limi хоdimlаrini qаytа tаyyorlаsh vа ulаrning mаlаkаsini оshirish Mаrkаziy instituti Mаsоfаdаn o qitishni rivоjlаntirish mаrkаzi

More information

O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI O ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Kasbiy ta lim fakul teti Texnik ta lim pedagogikasi kafedrasi 5320200 - "Axborotlashtirish va kutubxonashunoslik"

More information

O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT

O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI GIMUSH R.I., MATMURODOV F.M., SHAMIRZAEV E.A. XALQARO MENEJMENT Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi o quv qo llanma sifatida tavsiya etgan

More information

NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH

NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH NAVIGATSIYA YO LDOSHLARIDAN POZITSIYALANISH TTA huzuridagi Harbiy-tibbiyot fakulteti umumharbiy tayyorgarlik kafedrasi o qituvchisi, QK xizmatchisi Chub V.L. Yo ldoshlardan pozitsiyalanish deganda kuzatuvchining

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI KAFEDRASI O`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar sellksiyasi

More information

MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI

MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI Fizika-matematika fakulteti Amaliy matemarika va axborot texnologiyalari kafedrasi Xamidov Sanjar Xakimovich Mavzu:

More information

IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA

IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAHSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI O.T. KENJABOYEV, A.O. RO ZIYEV IQTISODIYOTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O QUV QO LLANMA Toshkent 2004 O.T. Kenjaboev,

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOSHKENT TO QIMACHILIK VA ENGIL SANOAT INSTITUTI UDK.655.3.022.214/.344.011.76 Qo lyozma tarzida ZAYTAEV MANSUR MUXAMADJANOVICH SHARQ NMAK

More information

ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK. To ldirilgan 4-nashri. O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan

ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK. To ldirilgan 4-nashri. O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan ONA TILI UMUMIY O RTA TA LIM MAKTABLARINING 5-SINFI UCHUN DARSLIK To ldirilgan 4-nashri O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi tasdiqlagan TOSHKENT «MA NAVIYAT» 2015 Aziz o quvchilar! Sizlar 1

More information

U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI

U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI U. Jabbarov, 8. Matquliyeva, Sh. Qo chqarov BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI FANIDAN MASALALAR TO'PLAMI 0 ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA OlRTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI AL-XORAZMIY NOMIDAGI URGANCH DAVLAT

More information

LOYIHA - SMETA IShI fanidan DASTUR

LOYIHA - SMETA IShI fanidan DASTUR O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI RO YXATGA OLINDI «TASDIQLANDI» vm 343-5A340606 2.08 O zbekiston Respublikasi «1» Iyul 2003 y Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi LOYIHA

More information

Bitiruv malakaviy ish

Bitiruv malakaviy ish O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA LIMI VAZIRLIGI Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Fizika-matematika fakulteti «Umumiy Fizika» kafedrasi Bitiruv malakaviy ish Mavzu: Yangi pedagogik va

More information

TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR

TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR TOSHKENT AХBOROT TEХNOLOGIYALARI UNIVERSITETI U.B. AMIRSAIDOV, Х.YU. ABASХONOVA RAQAMLI TEХNIKA VA MIKROPROTSESSORLAR Oliy o quv yurtlari uchun o quv qo llanma Toshkent - 2016 5 MUNDARIJA KIRISH 5 1. RAQAMLI

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O zbekiston Respublikasi Oliy va O rta Maxsus Ta lim Vazirligi O rta maxsus kasb-hunar ta limi markazi Termiz axborot texnologiyalari va maishiy xizmat kasb-hunar INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Qo l yozma huquqida UDK : 579/578: 635.21 (575.1) AXMADALIYEV BOBURBEK JAXONGIR

More information

Samarqand davlat universiteti. Aminov I.B. Nazarov F.M. Komputer ta minoti

Samarqand davlat universiteti. Aminov I.B. Nazarov F.M. Komputer ta minoti O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI Samarqand davlat universiteti Aminov I.B. Nazarov F.M Komputer ta minoti Ma ruzalar matni Samarqand-2018 1 1-ma ruza Kirish. Fanning predmeti.

More information

OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH

OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI O RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA LIMI MARKAZI M.Z. BABAMUXAMEDOVA, A.K. ERGASHEV OPERATSION TIZIMLAR VA AXBOROTLARGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH Kasb-hunar

More information

Strategik va innovatsion menejment

Strategik va innovatsion menejment O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM VAZIRLIGI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI S.G ulomov, G.Qosimov D. Xolmirzaeva, S. Saidaxmedov Strategik

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI NAVOIY KON METALLURGIYA KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHLIK INSTITUTI Avtomalashtirilgan boshqaruv va information texnologiyalar kafedrasi INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan ma ruzalar matni Navoiy

More information

BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish

BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO MITASI TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI Himoyaga Kafedra mudiri 2013 y. BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY

More information

TOSHKENT Ma ruza 9

TOSHKENT Ma ruza 9 TOSHKENT-2016 Ma ruza 9 Muallif: O zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti Informatika va axborot texnologiyalari kafedrasi katta o qituvchisi Ibragimova S.B Taqrizchilar: O zbekiston Davlat jismoniy

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI. Internetda axborot xavfsizligini ta minlash

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI. Internetda axborot xavfsizligini ta minlash N.N. ZARIPOV Yu.T.HAMROYEVA INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI Internetda axborot xavfsizligini ta minlash BUXORO - 2016 Ushbu uslubiy qo llanma oliy o quv yurtlari, akademik litsey va kasb hunar kollejlari

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI NAVOIY KON METALLURGIYA KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHLIK INSTITUTI Avtomalashtirilgan boshqaruv va information texnologiyalar kafedrasi INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan ma ruzalar matni Navoiy

More information

MAKKAJO'XORINING O SISH VA RIVOJLANISHIGA MIS MIKROELEMENTINING TA SIRI

MAKKAJO'XORINING O SISH VA RIVOJLANISHIGA MIS MIKROELEMENTINING TA SIRI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS T A L I M V A Z I R L I G I ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA YO NALISHI BOTANIKA VA O SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI

More information

41/2/9 Student Affairs Programs and Services General Correspondence, Box 1:

41/2/9 Student Affairs Programs and Services General Correspondence, Box 1: Record Series Number The materials listed in this document are available for research at the University of Illinois Archives. For more information, email illiarch@illinois.edu or search http://www.library.illinois.edu/archives/archon

More information

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI O rta ta lim muassasalarining 10-sinflari va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalari uchun darslik 1-nashri O zbekiston Respubllkasi Xalq ta'limi vazirligi

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI. Ismailova Dilafruz Ermamatovna

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI. Ismailova Dilafruz Ermamatovna O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI SAMARQAND QISHLOQ XO JALIK INSTITUTI Qo lyozma huquqida UDK: 631.11. 631.8. 633.6 Ismailova Dilafruz Ermamatovna LOVIYA YANGI NAVLARINING EKISH

More information

MUSTAQIL ISHI. Mavzu: Materiallarni ishqalani va yeyilishga sinovchi mashinalarning turlari va ishlash printsipi bilan tanishish.

MUSTAQIL ISHI. Mavzu: Materiallarni ishqalani va yeyilishga sinovchi mashinalarning turlari va ishlash printsipi bilan tanishish. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI MASHINASOZLIK FAKULTETI «Avtomobilsozlik» kafedrasi «Tribologiya asoslari» fanidan MUSTAQIL ISHI Mavzu: Materiallarni

More information

ANIQ VA TABIIY FANLAR

ANIQ VA TABIIY FANLAR ANIQ VA TABIIY FANLAR Xulosa. Elektron hujjat aylanish tizimi Elektron hukumat ning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Chunki, ushbu tizimning muvaffaqiyatli yo'lga qo'yilishi nafaqat davlat hukumati

More information

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI. Kimyo-texnologiya fakulteti

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI. Kimyo-texnologiya fakulteti O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI Kimyo-texnologiya fakulteti Qishloq xo jaligi mahsulotlari texnologiyasi kafedrasi Himoyaga ruhsat

More information

O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI

O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI O ZBEКISTON RESPUBLIКASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI INFORMATIКA. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan amaliyot ishlarini bajarish

More information

BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI

BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI O RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA LIMI MARKAZI G. Q. SALIJANOVA BOYITISHNING YORDAMCHI JARAYONLARI Kasb-hunar kollejlari uchun o quv qo llanma TOSHKENT

More information

BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI

BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI BOTANIKADAN LABORATORIYA MASHG'ULOTLARI (O'quv qo'llanma) To ldirilgan 2- nashr Тоshкент-2014 Ushbu qo llanma

More information

O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI

O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI O ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O RTA MAХSUS TA LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI FIZIKA- MATEMATIKA FAKULTЕTI Axmedova Xolisxon Ilhomovnaning 5480100 Amaliy matematika va informatika ta lim yo

More information

OFFICIAL RESULTS. Up-to-Date results summaries for... President of the United States 1 position per party. Republican. Democrat

OFFICIAL RESULTS. Up-to-Date results summaries for... President of the United States 1 position per party. Republican. Democrat Michigan March Presidential Primary Electi OFFICIAL RESULTS are now available! Current returns are with precincts and AVCBs reporting--. -- accounting for. the regised vos. Reload page for most recent

More information

City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010)

City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010) City of Stockton Official Records in San Joaquin County Historical Society and Museum (Feb. 11, 2010) Assessor s Office Assessment Lists 1857 Assessment Lists 1858 Assessment Lists 1860, 1861 Assessment

More information

L A S COLINA S PL A Z A

L A S COLINA S PL A Z A L A S COLINA S PL A Z A P R E M I E R GROC E RY A NC HOR E D C E N T E R I N L A S COL I NA S 4 0 4 0 N M AC A R T H U R B O U L E VA R D I RV I NG, T EX A S 75038 EDGE R E A LT Y PA R TN E R S 5950 Berkshire

More information

Koudjay SYDNEY GUILLAUME. Music by. for SSA Chorus, unaccompanied. Text by GABRIEL T. GUILLAUME. Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved

Koudjay SYDNEY GUILLAUME. Music by. for SSA Chorus, unaccompanied. Text by GABRIEL T. GUILLAUME. Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved Koudjay for SSA Chorus, unaccompanied Music by SYDNEY GUILLAUME Text by GABRIEL T. GUILLAUME Copyright 2008 Sydney Guillaume All Rights Reserved Yon lè pou plante Yon lè pou kòlte. Yon lè pou travay Yon

More information

Inside out. Matilda Velander. Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor. Examiner

Inside out. Matilda Velander. Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor. Examiner Inside out Matilda Velander Handledare/ Ulika Karlsson,Cecilia Lundbäck Supervisor Examinator/ Examiner Per Franson Examensarbete inom arkitektur, avancerad nivå 30 hp Degree Project in Architecture, Second

More information

FOR SALE DOWNEY AVE

FOR SALE DOWNEY AVE ±19,600 SF OF LAND WITH ±1,450 SF BUILDING FOR SAL 13034 DOWNY DOWNY CALIFORNIA 90242 FOR SAL 13034 DOWNY DOWNY CALIFORNIA 90242 PROPRTY HIGHLIGHTS ±19,600 SF Lot with ±1,450 SF Building Signalized Corner

More information

Ninigret Depot Industrial Land

Ninigret Depot Industrial Land Ninigret Depot Industrial Land 545 Lodestone Way Tooele, Utah 84074 Kelsie Akiyama 801.578.5504 kakiyama@ngacres.com PROPERTY HIGHLIGHTS 2 PROPERTY HIGHLIGHTS Ninigret Depot currently has approximately

More information

UW Seattle Approve Residence Hall, Single Student Apartment and Family Housing Rate Adjustments

UW Seattle Approve Residence Hall, Single Student Apartment and Family Housing Rate Adjustments VII. STANDING COMMITTEES F 6 B. Finance and Asset Management Committee UW Seattle Approve 2014-15 Residence Hall, Single Student Apartment and Family Housing Rate Adjustments RECOMMENDED ACTION It is the

More information

Yarmouth County Registry of Deeds

Yarmouth County Registry of Deeds Record Type Volume Dates Indexes Reel Index 1A 1774-1792 18776 not at Archives Index 2 1785-1817 18776 not at Archives Index 3 1817-1832 18776 not at Archives Index 4 1832-1846 18776 not at Archives Index

More information

TOWNSHIP OF ALLEN NORTHAMPTON COUNTY, PENNSYLVANIA AMENDMENTS TO THE ZONING MAP CONTAINED IN THE CODE OF ORDINANCES OF ALLEN TOWNSHIP ORDINANCE NO.

TOWNSHIP OF ALLEN NORTHAMPTON COUNTY, PENNSYLVANIA AMENDMENTS TO THE ZONING MAP CONTAINED IN THE CODE OF ORDINANCES OF ALLEN TOWNSHIP ORDINANCE NO. TOWNSHIP OF LLEN NOTHMPTON COUNTY, PENNSYLVNI MENMENTS TO THE ZONING MP CONTINE IN THE COE OF OINES OF LLEN TOWNSHIP OINE NO. N OINE OF THE TOWNSHIP OF LLEN, NOTHMPTON COUNTY, PENNSYLVNI, MENING THE TOWNSHIP

More information

Welcome to Exford Waters

Welcome to Exford Waters Your new residential community. Your escape from the hustle and bustle of everyday life. Welcome to Exford Waters Exford Waters is a new residential community where you can enjoy a lifestyle built around

More information

BODLEIAN LIBRARY MAP SECTION SELECTED MAP AND BOOK ACCESSIONS. No. 701 DECEMBER 2012

BODLEIAN LIBRARY MAP SECTION SELECTED MAP AND BOOK ACCESSIONS. No. 701 DECEMBER 2012 BODLEIAN LIBRARY MAP SECTION SELECTED MAP AND BOOK ACCESSIONS No. 701 DECEMBER 2012 Now accessible at: http://www.bodley.ox.ac.uk/guides/maps/infofrme.htm UNIVERSE WORLD EUROPE MOON The Cambridge photographic

More information

The proposed edits to the text deletions are shown as struck through and proposed new text is underlined. ARTICLE III DISTRICT REGULATION

The proposed edits to the text deletions are shown as struck through and proposed new text is underlined. ARTICLE III DISTRICT REGULATION Planning Commission App. No. 100-2014-TA & 101-2014-MA Zoning Text & Map Amendments Westfield Township Meeting: ecember 2, 2014 Applicant: Westfield Township Zoning Commission (WTZC) Hearing: January 13,

More information

LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN

LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN LONG RANGE PROPERTY MANAGEMENT PLAN PREPARED BY: October 20, 2015 TABLE OF CONTENTS I. Background.2 Real Property Asset Inventory 2 III. Proposed Disposition of Capital Assets 4 IV. Approach and Process

More information

IRIS. vazanias & vattis E STAT E S LT D

IRIS. vazanias & vattis E STAT E S LT D IVY + IRIS vazanias & vattis E STAT E S LT D w w w. v v c r e a t i o n. c o m LIMASSOL Wr ap p e d around t he dinky cas t le, t he c ent ral o l d to w n r adiat es out i n a s quiggle of lanes w he

More information

Ruba Adel Shanti COVER LETTER. About. Programme Associate/Economic Researcher. Puzzle Pieces Games, Walking, Reading, Writing, Photography

Ruba Adel Shanti COVER LETTER. About. Programme Associate/Economic Researcher. Puzzle Pieces Games, Walking, Reading, Writing, Photography Tel. 050 130 599 970+ COVER LETTER An accomplished, passionate and innovative Economic Researcher, who loves to be challenged, to work hard, and to excel, with over 10 years of experience that allowed

More information

Land Acquisition and Resettlement Plan (LARP) Internal Monitoring and Evaluation Report

Land Acquisition and Resettlement Plan (LARP) Internal Monitoring and Evaluation Report Land Acquisition and Resettlement Plan (LARP) Internal Monitoring and Evaluation Report February 2013 UZB: Central Asia Regional Economic Cooperation Corridor 2 Road Investment Program Project 2 Prepared

More information

CITY PLANNING COMMISSION th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814

CITY PLANNING COMMISSION th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814 CITY PLANNING COMMISSION 927-10th Street, Suite 300 -SACRAMENTO, CALIFORNIA 95814 APPLICANT Tony Cua - 1920 G Parkway, Sarrampntn, CA 95823 OWNER Tony Cua - 3920 G Parkway, Sacramento, CA 95823 PLANS BY

More information

P O U NDBRID GE GREE N

P O U NDBRID GE GREE N P O U NDBRID GE GREE N POUNDBRIDGE GREEN IS AN EXQUISITE DEVELOPMENT OF SUPERBLY DETAILED HOMES, SITUATED JUST OFF THE HIGHLY SOUGHT AFTER OLD BELFAST ROAD IN SAINTFIELD. With a choice of outstanding modern

More information

BACK BAY RETAIL CONDOMINIUM FOR SALE 495 BEACON STREET BOSTON, MA ±5,372 SF OF PRIME RESTAURANT SPACE

BACK BAY RETAIL CONDOMINIUM FOR SALE 495 BEACON STREET BOSTON, MA ±5,372 SF OF PRIME RESTAURANT SPACE BACK BAY RETAIL CONDOMINIUM FOR SALE 495 BEACON STREET BOSTON, MA ±5,372 SF OF PRIME RESTAURANT SPACE 2 Boston Realty Advisors EXECUTIVE SUMMARY Boston Realty Advisors is pleased to offer for sale 495

More information

Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London)

Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London) The Polish Institute and Sikorski Museum,.(144c410C419 da 14'4 0_15 701/ Copyright: The Polish Institute and Sikorski Museum (London) Institute and Sikorsk Copyright: The Polish Institute and Sikorski

More information

Wally Kleucker. Earth Teach Me Stillness

Wally Kleucker. Earth Teach Me Stillness MC Wally Kleucker Earth each Me tillness for chorus () and iano rice: 75 cents Catalog MC4021 kleucker5@aol.com htt://musicisdivine.triod.com Musica Chromaticaress 7000 Windyrush Rd. Charlotte, NC 28226

More information

FOR SALE EXQUISITE FAMILY HOME. Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford

FOR SALE EXQUISITE FAMILY HOME. Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford FOR SALE BER B EXQUISITE FAMILY HOME REF 2760 Bracken House, Cosher, Kilmuckridge, Co Wexford Five Bedroomed Detached C. 284 SQM/ C. 3057 SQFT By Private Treaty A TRULY BESPOKE ARCHITECTURALLY DESIGNED

More information

1 BOEY John (Ordinary member) 2 CHAN Chi Kin 3 CHAN Chi Wai, Angus 4 CHAN Kwong Man 5 CHAN Lok Lam, Laura 6 CHAN Mui Tong 7 CHAN Pik Fung (Associate

1 BOEY John (Ordinary member) 2 CHAN Chi Kin 3 CHAN Chi Wai, Angus 4 CHAN Kwong Man 5 CHAN Lok Lam, Laura 6 CHAN Mui Tong 7 CHAN Pik Fung (Associate 1 BOEY John (Ordinary member) 2 CHAN Chi Kin 3 CHAN Chi Wai, Angus 4 CHAN Kwong Man 5 CHAN Lok Lam, Laura 6 CHAN Mui Tong 7 CHAN Pik Fung (Associate life member) 8 CHAN Pui Kwan 9 CHAN Shui Chi (Associate

More information

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: Kowloon

S.F. Express Circle K Convenience Store Self-pickup Service Service Coverage: Kowloon Kowloon City 852H2008 Shop B002, G/F, Ching Long Shopping Centre, Kowloon City, 852K2008 Flat C, G/F, 47 Nga Tsin Wai Road, Kowloon City, Kowloon Bay 852H2001 852H2002 852H2003 Shop 27-30, G/F, Amoy Plaza

More information

14,313 SF 3-STORY OFFICE BUILDING ON 12,700 SF OF LAND S SAN PEDRO ST LOS ANGELES CA FOR LEASE

14,313 SF 3-STORY OFFICE BUILDING ON 12,700 SF OF LAND S SAN PEDRO ST LOS ANGELES CA FOR LEASE FOR LEASE 345 S SAN PEDRO ST LOS ANGELES CA 90013 14,313 SF 3-STORY OFFICE BUILDING ON 12,700 SF OF LAND FOR LEASE 345 S SAN PEDRO ST LOS ANGELES CA 90013 PROPERTY HIGHLIGHTS 3-Story Office/Retail Building

More information

NORTH CAROLINA STATE BUILD ING CODE

NORTH CAROLINA STATE BUILD ING CODE NORTH CAROLINA ELECTRICAL CODE, 2005 EDITION 70-0 NORTH CAROLINA STATE BUILD ING CODE NEC 2005 NORTH CAROLINA ELEC TRI CAL CODE 2005 EDI TION North Carolina Build ing Code Coun cil and North Carolina De

More information

FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE

FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE FLOCKE & AVOYER COMMERCIAL REAL ESTATE FLOCKE & AVOYER 150+ SHOPPING CENTERS 15M+ SQUARE FEET We will make it happen. 4,500+ TRANSACTIONS 1,258+ RESTAURANTS 212+ BANKS/CREDIT UNIONS 169+ FITNESS 55+ EXCLUSIVE

More information

CHARLES A. VON STEIN, INC.

CHARLES A. VON STEIN, INC. C V A S CHARLES A. VON STEIN, INC. COMMERCIAL PROPERTY MANAGEMENT, SALES AND LEASING SPECIALISTS SINCE 1963 BUILDING FACTS Building Square Footage Leasable Building Square Footage Size Executive Suites

More information

Reduced carrier imposed charges on British Airways bookings. Travelling to. Travelling to. Travelling to. Travelling to. Travelling to.

Reduced carrier imposed charges on British Airways bookings. Travelling to. Travelling to. Travelling to. Travelling to. Travelling to. Reduced carrier imposed charges on British Airways bookings A recent revision to BA's carrier imposed charges on economy cabins means great savings on your Group flights. The below routes are examples

More information

Government Vaccination Programme 2018/19 List of HA GOPCs for GVP Vaccination

Government Vaccination Programme 2018/19 List of HA GOPCs for GVP Vaccination Government Vaccination Programme 2018/19 List of HA GOPCs for GVP Vaccination Anne Black General 1/F, 140 Tsat Tse Mui Road, North Point 2561 6161 Chai Wan General G/F, 1 Hong Man Street, Chai Wan 2556

More information

Gross Floor Area of HOS Flat by Phase / Estate

Gross Floor Area of HOS Flat by Phase / Estate Gross Floor Area of HOS Flat by / Estate 1 February 1978 12.6.80 Shun Chi Court East Kowloon 49.1-77.9 12.5.81 Chun Man Court Ho Man Tin 54.1-66.5 13.8.80 Yue Fai Court, I Aberdeen 42.7-46.6 23.9.80 Sui

More information

CITY PLANNING COMMISSION

CITY PLANNING COMMISSION . 927 CITY PLANNING COMMISSION 0th Street, Suite 300 SACRAMENTO, CALIFORNIA 9584 APPLICANT Paul Y. Fong, 2009 'S' Street, Sacramento, CA 9584 OWNER Philip Wong, 236 'X' Street, Sacramento, CA 9588 PLANS

More information

A D A N A H I LTO N S A

A D A N A H I LTO N S A A D A N A H I LTO N S A A HOTEL WITH A HISTO RY, THE FIRST INTERNATIONAL 5 STA R H OTEL IN ADA NA Adana HiltonSA offers 15 years tradition and high service quality. A DA NA H ILTO N SA OFFERS, 16 YEARS

More information

HONG KONG FERRY (HOLDINGS) COMPANY LIMITED

HONG KONG FERRY (HOLDINGS) COMPANY LIMITED Hong Kong Exchanges and Clearing Limited and The Stock Exchange of Hong Kong Limited take no responsibility for the contents of this announcement, makes no representation as to its accuracy or completeness

More information

Please feel free to contact either myself or Kris Sweckard if you have any questions or need additional information.

Please feel free to contact either myself or Kris Sweckard if you have any questions or need additional information. Memorandum DATE September 14, 2018 CITY OF DALLAS TO Honorable Members of the Economic Development and Housing Committee SUBJECT Accessory Live Unit (Live/Work) On Monday, September 17, 2018, the Committee

More information

CNERC s Plaque Revealing Ceremony cum MOU Signing with the CNERC Beijing

CNERC s Plaque Revealing Ceremony cum MOU Signing with the CNERC Beijing CNERC s Plaque Revealing Ceremony cum MOU Signing with the CNERC Beijing On 1st August 2016, Prof. Yue Qing Rue, President of the Chinese National Engineering Research Centre for Steel Construction (CNERC)

More information

Take a moment to imagine living here.

Take a moment to imagine living here. - 4 - - 5 - Take a moment to imagine living here. Think about what makes you happy. It s often the small moments that bring us the most joy. Like watching our kids squeal with delight as they run through

More information

Class No. Class. Name (E)

Class No. Class. Name (E) 1 S1-Joy 2 AU Yu Yin Sylvia 2 S1-Joy 21 LAM Sze Hang Iain 3 S1-Joy 24 LEUNG Kin Long 4 S1-Joy 25 LEUNG Lap Yin 5 S1-Joy 33 WONG Ho Yan 6 S1-Joy 36 YAU Chun Wang Keith 7 S1-Love 1 CHAM Tung Yiu 8 S1-Love

More information

CITY PLAN COMMISSION THURSDAY, JULY 19, 2018 Planner: Vasavi Pilla. FILE NUMBER: DCA DATE INITIATED: December 14, 2017

CITY PLAN COMMISSION THURSDAY, JULY 19, 2018 Planner: Vasavi Pilla. FILE NUMBER: DCA DATE INITIATED: December 14, 2017 CITY PLAN COMMISSION THURSDAY, JULY 19, 2018 Planner: Vasavi Pilla FILE NUMBER: DCA 178-009 DATE INITIATED: December 14, 2017 TOPIC: Code amendment for a live/work accessory use CITY COUNCIL DISTRICTS:

More information

OLIVOS REAL de La Quinta

OLIVOS REAL de La Quinta OLIVOS REAL de La Quinta The Project Th e O l i vo s p ro j e ct s howcase s t h e u n iq ue Re al d e L a Q ui nt a v i s ion by m erg in g t he l ate st wo rd i n d e s i g n in to idyllic n at u ra

More information

Results M10 M12 M14 M16 M18 M20 M21 M35 M40 M45 M50 M55 M60 ME W10 W12 W14 W16 W18 W20 W21 W35 W40 W45 W50 W55 WE

Results M10 M12 M14 M16 M18 M20 M21 M35 M40 M45 M50 M55 M60 ME W10 W12 W14 W16 W18 W20 W21 W35 W40 W45 W50 W55 WE Results M10 M12 M14 M16 M18 M20 M21 M35 M40 M45 M50 M55 M60 ME W10 W12 W14 W16 W18 W20 W21 W35 W40 W45 W50 W55 WE M10 1 CHEN KA HANG 0:28:13 2 Woo Alok 0:32:11 3 CHEN KA HEI 0:38:46 4 SIU PUI LOK 0:40:41

More information

LIDL CASTLEKNOCK DUBLIN 15

LIDL CASTLEKNOCK DUBLIN 15 LIDL DUBLIN 15 PRIM RTAIL AND RSIDNTIAL DVLOPMNT IN TH CNTR OF VILLAG c lly Ba oo lin urt co O ld J6 N Sn bo ro h sto ard nch av an BLANCHARDSTOWN SHOPPING CNTR NAVAN ROAD Waterville n char dsto h ro bo

More information

Consideration of a Redevelopment Area Designation for the Study Area

Consideration of a Redevelopment Area Designation for the Study Area attracts trespassers as has occurred through the past two decades. Absent redevelopment of the property, the abandoned buildings and the two dredge lakes will continue to be attractive nuisances that the

More information

+ + Former Marshall s Junior Box Available in Large Regional Shopping District. + + Property is located in 385,000+ SF Chapel Ridge Shopping Center

+ + Former Marshall s Junior Box Available in Large Regional Shopping District. + + Property is located in 385,000+ SF Chapel Ridge Shopping Center CHAPEL RIDGE SHOPPING CENTER PREMIER RETAIL SPACE 34,813 SF freestanding concrete block/brick building available within the Chapel Ridge Shopping Center a Power Center located within the northeast submarket

More information

Developer Guidelines. Submission Date :59:51. Requested SORO NC Land Use Committee meeting date 08/08/2017. Planning case number

Developer Guidelines. Submission Date :59:51. Requested SORO NC Land Use Committee meeting date 08/08/2017. Planning case number Developer Guidelines Submission Date Requested SORO NC Land Use Committee meeting date Planning case number Project name Project address Information for Name Address Phone number Email Representative of

More information

Request for Proposals for Designer Selection for New MnDOT Courtland Truck Station (Project 16-05) MnDOT Building Number 91456

Request for Proposals for Designer Selection for New MnDOT Courtland Truck Station (Project 16-05) MnDOT Building Number 91456 New MnDOT Courtland Truck Station (Project 16-5) MnDOT 91456 Request for Proposals for Designer Selection ADDENDUM NUMBER ONE DATED 25 April 216 Request for Proposals for Designer Selection for New MnDOT

More information

AGENDA ITEM SUMMARY. Planning and Community Development

AGENDA ITEM SUMMARY. Planning and Community Development AGENDA ITEM SUMMARY District Impacted 1 = Haberstroh 2 = Woolard 3 = Boyd 4 = Cisneros 5 = Bergmann All ITEM NO: AGENDA DATE: NOVEMBER 3, 2014 DESCRIPTION: Untable and Consider a request for a variance

More information