«INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI»

Transcription

1 O ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVЕRSITЕTI «Amaliy matеmatika va informatika» kafеdrasi «INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» fanidan Tuzuvchi: o q. F.Shodiyev Qarshi 2015

2 1- MA RUZA. INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALAR FANIGA KIRISH. FANNING VUJUDGA KELISH TARIXI VA HOZIRGI KUNDAGI O RNI Reja: 1. Fanning mazmuni va asosiy vazifalari. 2. Fanning vujudga kelish tarixi va hozirgi kundagi o rni. 3. Mexanik mashinalargacha bo lgan davr. 4. Mexanik davr. 5. EHM ning avlodlari haqida ma lumot. Axborot - so zi lotincha «informatio» so zidan kelib chiqqan bo lib, tushuntirish, tanishtirish, bayon etish degan ma nolarni anglatadi. Axborotning o zini esa biror ob ekt, atrof-muhitni ma lum bo lagi yoki ma lum jarayon haqidagi, aniqmaslik darajasini kamaytiradigan belgilar (parametrlar), tafsilotlar yo riqlar va h.k. majmuasi deyish mumkin. O z navbatida xabar axborotni tasvirlash formasi bo lib, u nutq, matn, tasvir, grafik, jadval, videotasvir, tovush va h.k. ko rinishida ifodalanadi. Umuman, zamonaviy mazmunda olganda - axborot bu odamlar orasidagi, odamlar bilan jonli va jonsiz tabiat, xususan EHM orasidagi ma lumot almashinuvi bo lib, keng ma nodagi ilmiy tushunchadir. Informatika - bu insoniyat faoliyatining bir sohasi bo lib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o zaro bog liq bo lgan jarayonlarning aloqadorliklarini o z ichiga oladigan ko nikma va vositalar tizimidir. Informatika atamasi 60 yillar oxirida Fransiyada vujudga keldi. U axborot (information) va avtomatika (automatique) so zlarini birlashtirishdan hosil bo lib, «ma lumotlarni avtomatik qayta ishlash» degan ma noni bildiradi. Ingliz tilida gaplashadigan mamlakatlarda kompyuter fani Computer science deb ataladi. Mustaqil fan sifatida informatika 40-yillar oxirida texnika, biologiya, ijtimoiy va boshqa sohalarda boshqarishning umumiy prinsiplari haqidagi - kibernetika fani bazasida vujudga keldi. Informatikaning asosiy vazifasi - axborotning qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, hamda ularni amaliyotda qo llashdan iboratdir. Informatika quyidagi masalalarni yechadi: Ixtiyoriy informatsion jarayonlarni tekshirish; Informatsion jarayonlarni tekshirish natijasida olingan bazani qayta ishlash uchun eng yangi texnika texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish; Jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan unumli foydalanishning ilmiy va injenerlik muammolarini yechish. Shartli ravishda informatikani uchta o zaro bog liq qismga bo lish mumkin: 1. Apparatli texnika vositasi. 2. Programma muhiti. 3. Algoritmlar muhiti. Informatika keng ma noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bog liq bo lgan sohadir. Tor ma noda informatika 3 qismdan iborat: texnik vositalar, programmalar va algoritm. Shuningdek, informatikani xalq xo jaligining, fundamental fanning va tatbiqiy fanning bir tarmog i deb ko rish mumkin. O z navbatida insonning ixtiyoriy faoliyati doirasi, shu bilan birga fanning har bir tarmog i, xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo lsin, undagi axborot o zining maxsus tomonlari bilan tavsiflanadi. Masalan, iqtisodiyot, yuridik, filologiya va jurnalistika axborotlari haqida aytadigan bo lsak, bu shu soha mutaxassislarining xizmat burchlari muvaffaqiyatli bajarishlari uchun zarur bo lgan, doimo yangilanib turuvchi bilim va ma lumotlar to plami bo lib hisoblanadi. 2

3 Xususan, axborotning eng asosiy turlaridan biri - iqtisodiy axborot. Uning farqli tomoni shundaki, u odamlarning katta jamoalari bilan, tashkilotlar bilan, korxonalar va shu singari boshqa iqtisodiy strukturalardagi boshqarish jarayonlari bilan bog liqligidadir. Iqtisodiy axborot - bu ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalardagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi va ularni boshqarish uchun xizma t qiluvchi ma lumotlar to plamidir. Ko p hollarda axborot jumlasi o rniga berilganlar degan ancha farq qiluvchi jumla ishlatiladi. Axborot bu - aniq va amalda ishlatiladigan xabardir. Berilganlar esa - bu xabarlar, kuzatishlarni o z ichiga oladi. Biror zarurat bo yicha imkoniyat tug ilganda, masalan, narsa to g risidagi bilimini oshirish paytida u axborotga aylanadi. Axborotning amalda qo llanilishi zarur sharti uning o z vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy ob`ektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi: Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta sirlarning mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat. Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma naviy tarkibi, ob`ekt obraziga va haqiqiy ko rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi. Pragmatik adekvatlilik - olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi. Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menedjer bo lib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko rgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu taklifnomada ko rgazma bo ladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi to g risidagi ma lumotlar bo lishi mumkin. Agar ko rgazma yopilgandan so ng bu taklifnomani olganingizda, u sizga kerak bo lmay qolardi. O z vaqtida emasligi sababli foydalanib bo lmaydi. Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma varaqasi butun bo lishi, qattiq qog ozdan tayyorlanganligi, shriftlarning oson o qiladiganligini ta minlaydi. Ya ni bu yerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni to g risida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi bizni qiziqtirmaydi. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma noda pavilyon tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning bo lish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi. Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma lumotlarning foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli ko rgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz - o z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo lasiz. Ma lumot yoki axborot tarixan moddiy va ma naviy boyliklar qatoridagi qadriyatlardan bo lib kelgan. Tinch hayot davrida xom-ashyoni qayta ishlash, inshootlarni puxta qilib yaratish, tabiat injiqliklariga bardosh bera olishga doir tajriba xulosalari yozma yoki og izdan-og izga ko chuvchi ma lumot, oila, qabila va millat-elatlarni mavqeini belgilovchi manba va boylik sifatida qadrlangan. Urush yoki tahlikali kunlarda esa dushman qurolli kuchlari, rejalari, mudofaa imkoniyatlari haqidagi ma lumot hayot-mamot masalasi bo lgan. Shu bois ma lumotga nisbatan har doim uni saqlash, tezkorlikda uzatish va to g ri tahlil qilish kabi masalalar dolzarb bo lib kelgan. Masalan, ma lumotni qulay va ishonchli saqlash maqsadida qog oz ixtiro qilingan, tezkorlikda va ta sirchan uzatish uchun telegraf telefon, radio, televideniye ixtiro qilingan. To g ri va tezkor tarzda katta hajmdagi ma lumotni qayta ishlash maqsadida esa kompyuter ixtiro qilingan deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda fan-texnika yuqori cho qqilarga ko tarilgan zamonida ham ma lumot yoki axborot o ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo ladi. Endi yangi ma lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan o z vaqtida olingan sifatli ma lumotlarga bog liq desak mubolag a bo lmaydi. Bu mutaxassislarni kuch-qudrati bir tomondan o z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan hisoblash mashinalari (kompyuterlar) zamonaviy informatsion texnologiyalarni o zlashtirganliklarida 3

4 namoyon bo ladi. Haqiqatan ham kompyuter, aniqrog i u va unga ulanadigan nihoyatda va uning imkoniyatlarini kengaytiradigan yordamchi qurilmalar majmuasi, quyidagi tizimga ko ra ma lumotni qayta ishlaydi: axborot-kompyuter-axborot. Ko p hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma lumotlar bazasi sifatida namoyon bo ladi, unda hosil qilingan axborot esa o z iste molchisiga ega bo lgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi. Xulosa qilib aytganda, bir tomondan eng xaridorgir tovar yangi ma lumotni yaratish, qayta ishlash va uzatish bo yicha bilim va ko nikmalarga ega bo lib yetishish, talablarga bo lgan mutaxassislarni shakllantirish bo lsa, ikkinchi tomondan bu maqsadga erishishda ularga murabbiylikni va sharoitlarni ta minlash olimlarning vazifasidir. Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi hamda ishlab chiqarish va hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi mos fan sohasini informatika fani predmetini bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan. Hozirgi kunda kompyuter va unga mos programmaviy ta minot bazasi imkoniyatlari bu fanni o qitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va ko nikmalar majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo qiladi. Bu yo sindagi majburiylik; kompyuter unga ulanadigan qurilmalar majmuasi hamda mavjud amaliy programma katta bo lgani uchun bir kishi tomonidan to laqonli o zlashtirilishi nihoyatda mos bilimlar juda mushkul masala ekanligidan kelib chiqadi. Shu bois biz informatika fani programmasini mutaxassisliklarga ko ra uch turga ajratishni taklif etamiz: fizika-matematika, mexanika va muhandislik kasblari, tabiiy fanlar, jumladan tibbiyot va iqtisodiyot fanlari hamda gumanitar fanlar uchun alohida. Informatsiya, axborot yoki ma lumot kabi tushunchalar bizga kundalik hayotimizda tanish bo lishiga qaramasdan, informatsiya tushunchasining qat iy ta rifi mavjud emas. Biror o rganilayotgan jonli yoki jonsiz ob ekt to g risidagi yig ilgan og zaki, yozma (matn, jadval, rasmchizma, sxema) yoki boshqa turli ko rinishdagi ma lumotlar (axborotlar) yoki berilgan to plamni, biz odatda informatsiya deb qabul qilamiz. XX asr o rtalariga kelib, bu tushuncha keng ma noda tushuniladigan «Informatsiya» so ziga aylandi. Informatsiya so zi bilan, planetalar bo ylab jo natiladigan signallardan tortib, to o simlik va hayvonot olami va hattoki, inson organizmining eng kichik tuzilmalari genlarida saqlanadigan ma lumotlar ham ifodalanadi. Lekin, har qanday ma lumotlar to plami ob ekt to g risida aniq ma lumot bermaydi va shu bilan birgalikda yig ilgan ma lumotni tahlil qilish uchun maxsus usullar va texnik qurilmalar zarur bo lishi ham mumkin. Informatsiya bu bizni o rab turgan moddiy olamning ob ektlari, voqea-hodisalari, jarayonlar va ularning o zaro ta siri, rivojlanishi va hakazolar haqidagi ma lumotlar to plamining inson tomonidan, uning sezish organlari yoki yordamchi texnik vositalar yordamida anglanishi, o rganilishi natijasida hosil bo lgan xulosa va ma lumotlardir. Informatsiya odatda uzluksiz (analog) va raqamli (diskret) ko rinishlarda bo ladi. Uzluksiz informatsiyaga misol sifatida odam tovushini, musiqa asarini, raqamli signalga esa, 0 va 1 sonlar kombinatsiyalari orqali ifodalangan uzlukli ma lumotlarni keltirish mumkin. Hozirgi kunga kelib, «Informatsion texnologiyalar» informatika fanining ajralmas bir qismi bo lib, u inson faoliyatining turli sohalarida uchraydigan informatsiyalarni, apparat-programma vositalari va usullari yordamida qayta ishlash kabi vazifalarni bajarishga mo ljallangan. Bu ta rifdan ko rinib turibdiki, informatika va informatsion texnologiyalar tushunchalari bir-biriga juda yaqin. Informatsion texnologiyalarning asosiy apparat vositasi elektron hisoblash mashinasidir. Dunyo bozorida mavjud turli-tuman EHM parklari orasida IBM (International Business Machine Corporation) kompyuterlari yetakchi o rin tutadi. Hisoblash texnikasining rivojlanish tarixiga nazar tashlaydigan bo lsak, uning quyidagi bir necha muhim davrlarni o z ichiga olishini ko rish mumkin: ibtidoiy hisoblash vositalari va hisob cho tlar davri; mexanik mashinalar davri; elektro-mexanik mashinalar davri; elektron hisoblash mashinalari davri. Mexanik mashinalargacha bo lgan davr. Hisoblash ishlarining tarixi odamzod paydo 4

5 bo lishidan boshlanadi. Yer yuzidagi eng birinchi hisoblash vositasi sifatida ibtidoiy odamlar tomonidan qo l barmoqlari foydalanilgan. Qo l va oyoq barmoqlari ibtidoiy "hisoblash vositasi" vazifasining o tagan. Binobarin, o sha qadim zamonlardayoq hisoblashning eng birinchi va eng oddiy usuli-barmoq hisobi paydo bo lgan. U qadimiy qabilalarda hisobni 20 gacha olib borishni ta minlagan. Hisoblashning bu usulida bir qo l barmoqlari "besh" ni, ikki qo l barmoqlari "o n" ni, qo l va oyoq barmoqlari birgalikda "yigirma" ni bildirgan. Dastlabki va eng sodda sun iy hisob asboblaridan biri birkadir. Birka 10 yoki 12 ta tayoqchadan iborat bo lib, tayoqchalar turli-tuman shakllar bilan o yilgan. Kishilar birka yordamida podadagi mollar sonini, yig ib olingan hosil miqdorini, qarz va hokazolarni hisoblashgan. Hisoblash ishlarining murakkablashuvi esa yangi hisoblash asboblari va usullarini izlashni taqozo etardi. Ana shunday ehtiyoj tufayli vujudga kelgan va ko rinishidan xozirgi cho tni eslatuvchi abak asbobi hisoblash ishlarini birmuncha osonlashtirdi. Dastlabki hisob asboblaridan yana biri raqamlar yozilgan bir qancha tayoqchalardan iborat bo lib, shotlandiyalik matematik Jon Neper nomi bilan atalgan. Neper tayoqchalari yordamida qo shish, ayirish va ko paytirish amallari bajarilgan. Keyinroq bu asbob ancha takomillashtiriladi va nihoyat logarifmik chizg ich yaratilishiga asos bo ldi. Mexanik davr. Hisoblash texnikasida mexanik moslamalar davrini boshlab bergan mashinalardan biri nemis olimi Vilgelm Shikkard tomonidan 1623 yili ixtiro qilindi. Biroq, bu hisoblash mashinasi juda tor doiradagi kishilargagina ma lum bo lganligi sababli uzoq vaqtlargacha bu boradagi birinchi ixtirochi 1645 yili arifmometr yasagan frantsuz matematigi Blez Paskal deb hisoblanib kelingan. Lekin, 1958 yili Shtutgart shahri kutubxonasida I. Keplerning qo lyozma va hujjatlari orasidan topilgan hisoblash mashinasi chizmasi bu boradagi birinchi ixtirochi Shikkard ekanligini uzil-kesil tasdiqladi. Lekin, Shikkardning mashinasi ham birinchi emas edi yili Madriddagi milliy kutubxonada Leonardo da Vinchining nashr qilinmagan ikki jildli qo lyozmasi topildi. Qo lyozmaning birinchi jildi mexanikaga bag ishlangan bo lib, undagi chizmalar orasida hisoblash qurilmasining chizmasi ham chiqqan. Shu chizma asosida mashina yaratilganda, u qo shish va ayirish amallarini bajaruvchi qurilma ekanligi ma lum bo ldi. Shunga qaramay, Leonardo da Vinchi XV-XVI asrlarda yasalgan hisoblash mashinalarining noma lum ixtirochilaridan biri deb hisoblanib kelinmoqda. Mexanik hisoblash mashinalarining tarixi esa, yuqorida aytib o tilganidek, Paskal mashinasidan boshlanadi. Blez Paskalning otasi Eten Paskal moliya ishlariga bog liq turli vazifalarda xizmat qilar edi va tabiiyki hisob-kitob uning ko p vaqtini olardi. Yosh Paskal otasining mehnatini yengillashtirishga urindi va hisoblash mashinasini yaratishga muvaffaq bo ldi. Paskal soat mexanizmini hisoblash mashinasiga aylantiradi. O rtadagi tafovut shunda ediki, qo zg almas tsiferblat qo zg aluvchan, harakatlanuvchi soat mili esa, aksincha qo zg almaydigan bo ldi. Tsiferblat dastlab hisob diskiga, keyinroq esa, hisob g ildiragiga aylandi. Paskalniing mashinasi bo yi sm eni 15 sm balandligi 10 sm bo lgan jez qutichadan iborat edi. Paskalning mashinasi nemis matematigi, mexanigi va faylasufi Gotfrid Leybnitsni ham ixtirochilikka undadi. Ammo u faqat qo shish va ayirishning o zinigina emas, balki to rtta arifmetik amalni bajara oladigan mashina yaratishni istardi. Leybnits 1673 yili shunday mashinani yaratdi (Leybnits hisoblash mashinasi) va uni Parij akademiyasiga taqdim qildi. Leybnitsning hisoblash mashinalaridan biri hozir Gannover shahri muzeyida saqlanmoqda. Mexanik hisoblash mashinalarining yaratilishida rus olimlari Z. Slonimskiy (to rt arifmetik amal bajaradigan va ildiz chiqaradigan mashina, 1845 yil); V. Bunyakovskiy (12 xonagacha bo lgan sonlarni qo shish va ayirish imkoniyatiga ega bo lgan hisoblash mashinasi, 1867 yil), V.Odner (g ildirakdagi tishlar soni o zgaruvchi bo lgan moslamali hisoblash mashinasi, 1889 yil) va boshqalarning hissasi kattadir. Elektromexanik mashinalar davri. Mexanik hisoblash mashinalarida mos qurilmalar qo l kuchi bilan harakatga keltirilar edi. Endi mana shu vazifani elektr energiyasi yordamida amalga oshiruvchi hisoblash mashinalari paydo bo la boshladi. Shuning uchun ham bunday mashinalar elektromexanik hisoblash mashinalari deyiladi. Elektromexanik hisoblash mashinalarining deyarli 5

6 hammasida sonlar mashinaga maxsus tugma yordamida kiritiladi. Bunday mashinalardan Rossiyada Odner arifmometri kabi ishlaydigan o nta tugmali "VK-1" mashinasi, keyinroq esa, barcha arifmetik amallarni bajarish uchun yetarli sonda tugmalari bo lgan hisoblash mashinalari yaratiladi. Shuni aytish kerakki, bunday mashinalar mexanik mashinalarga nisbatan takomillashganligiga qaramay, unda mutaxassis-laborant 8 soatlik ish kunida hammasi bo lib 200 amal bajara olar edi. Elektron hisoblash mashinalari davri. Elektromexanik mashinalar ham, o z navbatida, XX asr fan va texnikasi taraqqiyoti ehtiyojlarini qoniqtira olmay qoldi. Bu mashinalarda hisoblash jarayoni ko p vaqt talab qilishi, ya ni ishlash tezligi va amal aniqligining kichikligi sababli yanada tezroq hisoblaydigan, yangi xil mashinalar yaratish zaruriyati tug ildi. Shu boisdan ham hisoblash mashinalarida yuqoridagi talablarni amalga oshirishga zamin yaratuvchi elektron lampalardan foydalanish ustida jadallik bilan tadqiqot olib borila boshlandi. Shu maqsad yo lida yillarda, birinchi bo lib AQSH dagi Pensilvaniya universitetida, axborotlarni saqlash imkoniyatiga ega bo lgan elektron lampalar yordamida ishlovchi raqamli hisoblash mashinasi yaratildi. 30 tonna og irlikdagi, 150 kvadrat metrli xonani egallagan va 18 mingta elektron lampaga ega bo lgan ulkan elektron hisoblash mashinasi "ENIAK" deb nom oldi yili Amerikalik olim Dj. Neyman ( yy) shunday elektron hisoblash mashinalarini qurishni matematik jihatdan asoslab berdi. Bu xil mashinalar hisoblash texnikasi tarixida keskin burilish yasadi, fan-texnikaning turli sohalari jadal rivojlanishiga turtki bo ldi. Keyinrok, AQSHda va Buyuk Britaniyada "EDVAK", "EDSAK", "SYeAK", "BINAK", "UNIVAK" va boshqa mashinalar yaratildi. Umuman, 1950 yil elektron hisoblash mashinalari taraqqiyotining boshlanishi bo ldi. Sobiq Ittifoqda birinchi elektron raqamli hisoblash mashinasini 1948 yilda rus olimi S. A. Lebedev boshchiligidagi guruh ishlab chiqdi. Ushbu kichik elektron hisoblash mashinasi (MESM) deb nomlangan mashina Ukraina Fanlar akademiyasining Elektronika institutida yaratildi. Uning kamchiligi xotirasida axborotni kam miqdorda saqlashi, qo polligi, amallar bajarishda aniqligi nisbatan kichikligida edi. Tarixan qisqa davr ichida EHMning to rtta avlodi yaratildi. EHMlarni avlodlarga ajratishlarni yaratishda nimalarga asoslanganligi, qanday tuzilganligi, texnik xarakteristikalari, foydalanuvchilar uchun qulayligi va boshqa tomonlari asos qilib olinadi. EHMlarning birinchi avlodi ( yillar) qatoriga Mustaqil Davlatlar Hamdo stligi davlatlarining olimlari yaratgan MESM, BESM-1, BESM-2, MINSK-1, URAL-1, URAL-2 va boshqalar kiradi. Bu mashinalarning hammasi elektron lampalar asosida qurilgan. Ular o lchamlarining kattaligi, elektr kuvvatini ko p iste mol qilishi, amallarning bajarilish tezligi pastligi, katta miqdorda axborotlarni saqlay olmasligi va ishonchsizligi bilan ajralib turardi. Bu toifa mashinalar sekundiga o rtacha amal bajaradi. Xotirasiga faqat 2047 tagacha so z sig adi. EHMlarning ikkinchi avlodi ( yillar) tranzistorlar (yarim o tkazgich va magnitli elementlar) tuzilgan bo lib, bu avlodga mansub mashinalarning o ziga xos xususiyatlaridan biri, ular qo llanish sohasi bo yicha ixtisoslashtirilgandir. Ikkinchi avlod EHMlarida oldingilariga qaraganda ma lumotlarni ko proq, tezroq va ishonchli qayta ishlash imkoniyati yaratildi. EHMning ikkinchi avlodiga quyidagi mashinalar kiradi: Minsk-2, Razdan-3, M-220, BESM-6, Mir, Nairi, Minsk-22, Minsk-32, Ural-14 va boshqalar. Bu mashinalarda qo yilgan masalalarni tez yechish imkoniyatini yaratidigan programmadan, ya ni masalani yechishda EHM bajarishi lozim bo lgan amallar ketma-ketligidan foydalanish mumkin. Bunday EHMlarning o rtacha tezligi amalsekund, xotirasiga tagacha so z sig adi. Elektron hisoblash mashinalarining keyingi mukammallashuvi turli vazifalarni bajaruvchi moslamalarning yaratilishiga olib keldi, bu esa o z navbatida, element va sxemalarning o lchamlarini kichraytirishni va ularning ishlashdagi ishonchligini oshirishni, xotira sig imini kattalashtirishni, ishlash tezligini yana ham tezlatishni talab etdi. Shunga asosan, mikroelektronikada tez orada 1 kub.sm hajmli kristallida eng kamida 5 dona elektronika elementini birlashtirgan elektron qurilma, ya ni mitti integral sxemalar paydo bo la boshladi. Bunday sxemalar ikkinchi avlod mashinalarida mavjud bo lgan barcha kamchiliklarning ancha qismini bartaraf 6

7 etishga va yangi hisoblash mashinalarining paydo bo lishiga zamin yaratdi. Integral sxema, avvalo yasalayotgan moslamalarni juda ham kichiklashishiga olib keldi. EHMlarning uchinchi avlodi ( yillar) tranzistorlar va turli xil ehtiyot qismlar o rniga integral sxemalardan keng ko lamda foydalanishi bilan xarakterlanadi. Integral sxemalardan foydalanish tufayli mashinalarning texnik va ishlatish xarakteristikalarini ancha yaxshilashga, jumladan, ixchamlashuviga va ishlash tezligining oshishiga erishildi. Bunday mashinalarning ishlashi ancha samarali va ishonchli bo ldi. Ularning xotira sig imi 2048 Kbaytgacha kengaydi. Bu avlod mashinalarini bir nechta mamlakatlar birgalikda ishlab chiqarganligi uchun ularni Yagona Sistema (YS-edinaya sistema) turidagi mashinalar deb nomlandi, ularning nomlari «YS» qisqartmasidan boshlanadi: YS -1050, YS-1022 va boshqalar. Bu mashinalar turiga karab, sekundiga 2 milliongacha turli arifmetik amallarni bajarishi mumkin bo ldi. Fan va texnikaning rivojlanishi odam bilan EHM o rtasida muloqot qilish mumkin bo lgan hisoblash mashinalari yaratish zaruratini tug dirdi. Bu imkoniyat yangi paydo bo layotgan to rtinchi avlod mashinalarida amalga oshirildi. EHMlarning to rtinchi avlodi (1975 yildan boshlab). Ularda element bazasi sifatida katta integral sxemalar, ya ni 1sm. kub hajmda 100 mingtagacha elementni birlashtirgan mikrosxema qo llaniladi. Hozirgi kunda beshinchi avlod mashinalarini ishlab chiqish ustida katta ishlar qilinyapti. Ayniqsa, bu sohada XX asrning 80-yillarida Yaponiya olimlari taklif etgan beshinchi avlodning loyihasi diqqatga sazovordir. Bu loyiha keyingi davr mashinalarini yaratishni ko zda tutgan. Yaponiya olimlarinig ta biricha, ushbu avlod mashinalari mantiqiy masalalarni hal qila oladigan, og zaki gaplarni "eshitadigan" va "tushunadigan", matnlarni o qiyotgan tezlikda tarjima qila oladigan hamda "ko ra" oladigan, "tushunadigan" bo lishi kerak. Bunday kompyuterlar katta va o ta katta integral sxemalar asosida qurilishi nazarda tutilgan. Oxirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlardagi ilmiy laboratoriyalarda oqsil molekulalari bilan tajriba o tkazilmoqda. Ular kompyuterlarning arifmetik asosini tashkil qiluvchi asosiy element ikkilik sanoq sistemasida xotirlovchi katakchalar vazifalarini o tayapti. Albatta, ushbu yo nalish bo yicha EHM qurish haqida gap yuritishga erta albatta, lekin tajribalar yaxshi natijalarga olib kelsa, kompyuterlarning yangi davrini boshlaydigan biokompyuterlarga ega bo lishimiz ham mumkin. Hisoblash texnikasi vositalarining tuzilishi va ularni ishlab chiqarishning takomillashuvi bilan elektron hisoblash mashinalarining yangilari paydo bo laveradi. Hozirda EHMlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: mikro, shaxsiy, mini, o rtacha tezlikda ishlaydigan, katta tezlikda ishlaydigan super EHMlar. Hozirgi kunda EHMlardan fizika, matematika, astronomiya, geofizika, texnika va boshqa bir talay fan sohalarida turli xil murakkab amaliy masalalarni yechishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda, jumladan, atom energetikasi, gidrotexnika inshootlarini qurish, kemasozlik, kosmik fazoni zabt etish va boshqa shu kabi ko plab sohalarning beqiyos darajada tez rivojlanib ketishi, shak-shubhasiz hisoblash texnikasining keng ko lamda samarali qo llanilayotganligi natijasidir. Hozirgi kunda EHMlar qo llanilmayotgan biror sohani topish qiyin, yaqin kelajakda uning yana ham kengroq rivojlanishi va inson faoliyatiga chuqurroq kirib borishi kutilmoqda. Nazorat uchun savollar: 1. Axborot so ziga ta rif bering. 2. Informatika fani nimani o rgatadi? 3. Informatikani qanday qismlarga ajratish mumkin? 4. Fanning asosiy tushunchalari haqida ma lumot bering. 5. Mexanik mashinalargacha bulgan davrni gapirib bering. 6. Elektromexanik mashinalar davrini ta riflang. 7. EHM avlodari haqida ma lumot bering. 7

8 2-MA RUZA. SHAXSIY KOMPYUTERLARNING TEXNIK TA MINOTI. SHAXSIY KOMPYUTERLARNING TUZILISHI HAQIDAGI ASOSIY MA LUMOTLAR Reja: 1. Kompyuter haqida umumiy ma lumot. 2. Kompyuterlarni sinflash 3. Klaviatura bilan ishlash uchun maslahat Kompyuter haqida umumiy ma lumot. Kompyuter - inglizcha so z bo lib, u hisoblovchi demakdir. U hozirda faqat hisoblovchi bo lmasdan, matnlar, tovush, video va boshqa ma lumotlar ustida ham amallar bajaradi. Shunga qaramasdan hozirda uning eski nomi kompyuter saqlangan. Uning asosiy vazifasi turli ma lumotlarni qayta ishlashdan iborat. Avallo shuni aytish lozimki, ko pchilikning tushunchasida go yoki biz kundalikda foydalanadigan faqat shaxsiy kompyuter bor xolos. Bunga albatta sabablar ko p. Shulardan biri hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlari ilgari universal deb hisoblangan kompyuterlardan tezligi va xotira hajmi jihatidan ancha oshib ketganligida bo lsa, ikkinchi tomondan ko p masalalarni yechish uchun bu kompyuterlar foydalanuvchilarni qanoatlantirishidadir. Hozirda kompyuter termini ko p uchrasa-da, shu bilan birga EHM (elektron hisoblash mashinalari), HM (hisoblash mashinalari) terminlari ham hayotda ko p ishlatib turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat kompyuter terminidan foydalanamiz. Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud: raqamli, analogli (uzluksiz), raqamli-analogli, maxsuslashtirilgan. Ammo, raqamli kompyuterlar foydalanilishi, bajaradigan amallarining universalligi, hisoblash amallarining aniqligi va boshqa ko rsatkichlari yuqori bo lgani uchun, ulardan ko proq foydalanilmoqda. Amalda esa hozir rivojlangan mamlakatlarda kompyuterlarning besh guruhi keng qo llanilmoqda. KOMPYUTERLARNI SINFLASH. Kompyuterlarni xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma lumotlarning razryad to rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab, besh guruhga bo lish mumkin: - super kompyuterlar (Super Computer); - katta kompyuterlar (Manframe Computer); - mini kompyuterlar (Minicomputer); - shaxsiy kompyuterlar (PC-Personal Computer); - bloknot(notebook) kompyuterlar. Super kompyuterlar (top 500 kompyuterlar)- juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni yechish uchun mo ljallangan bo ladi. Bunday masalalar sifatida ob-havoni global, bashoratiga oid masalalarni, uch o lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o rganish masalalari, global informatsion tizimlar va hokazolarni keltirish mumkin. Bu kompyuterlar bir sekundda 10 trilliardlab amal bajaradi. Super kompyuterlar bahsida AQSH energetika vazirligining Sandia laboratoriyasida o rnatilgan 9472 protsessorli Intel ASCI Red kompyuteri karvonboshlik qilmoqda. U kompyuterlar tezligini o lchovchi- Linpacr parallel testida 1 TFLOPS (1 TFLOPS-1000 GFLOPS teng, 1GFLOPS esa FLOPS, 1FLOPS-sekundiga amalga teng). Xususan, bu kompyuter yadro sinovlarini va eskirayotgan yadro qurollarini modellashtirishda qo llaniladi. E tiborlisi shuki, Tokio universiteti dunyoda to rtinchi o rinda turadigan, sekundiga 873GFLOPS amal bajaradigan, 128 protsessorli SGI ASCI Blue kompyuteriga ega. Quyidagi jadvalda Top kompyuterlar haqida ma lumot keltirilgan: Reyt ing Superkompyuter rusumi Ishlab chiqa-ruvchi mamlakat Shirkat nomi Protsessor soni 1 Intel ASCI Red AQSH Intel (AQSH) SGI ASCI Blue AQSH SGI (AQSH) SGI T3E1200 AQSH SGI (AQSH) Hitachi SR8000 Yaponiya Hitachi (Yaponiya) SGI T3E900 AQSH SGI (AQSH) Quvvati (GFLOPS)

9 6 SGI ORIGIN 2000 AQSH SGI (AQSH) SGI T3E900 Buyukbritaniya SGI (AQSH) IBM AQSH IBM (AQSH) SGI T3E900 AQSH SGI (AQSH) SGI T3E1200 Buyukbritaniya SGI (AQSH) Shuni qayd qilish lozimki, super kompyuterlarning ma lum yo nalish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud. Katta kompyuterlar (Manframe Computer)- fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi superkompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki pog ona past. Bularga misol sifatida AQSHning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/ 9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning M1800 rusumli kompyuterini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Minikompyuterlar (kichik kompyuterlar) hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan katta kompyuterlardan kamida bir pog ona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning gabariti (hajmi) tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday kompyuterlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP-11 (Programm Driver Processor - programmaviy boshqaruv protsessori) turkumini, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan(maxfiy hisoblangan) VAX, SUN turkumli kompyuterlar, IBM 4381, Hewlett Packard firmasining HP 9000 va boshqalar minikompyuterga misol bo la oladi. Shuni aytish joizki, minikompyuterlar o zlarining «katta og alari» Manframe kompyuterlarni imkoniyatlari darajasiga ko tarilib bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solish va hozirgi ularning taraqqiyotini kuzatish yetarli. Shaxsiy kompyuterlar hozirda korxonalar, muassasalar, oliy o quv yurtlarida keng tarqalgan bo lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir. 1-rasm. Shaxsiy kompyuter IBM rusumiga mos kompyuterlar deganda, ularning turli kompaniyalar ishlab chiqarilishiga qaramay, ham texnik, ham programmaviy ta minoti mosligi, ya ni bir-biriga to g ri kelishi nazarda tutiladi. Bunday kompyuterlar hajmi jihatidan kichik (bir stol ustiga joylashadi), amal bajarish tezligi, masalan PENTIUM-3 MMX protsessori o rnatilgan kompyuterlarida, hozirgi kunda megagersni, xotira hajmi esa, megabaytni tashkil qiladi. Bu ko rsatgichlar o ta tez o zgarib, har ikki yilda kompyuterlar imkoniyati ikki baravar oshishi, ularning narxi esa shunchaga arzonlashish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bugungi kunda Pentium IV kompyuterlari ham jahon bozorida keng tarqalmoqda. IBM PC moslik kompyuterlarini yuzlab firmalar ishlab chiqarmoqda. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Toshiba, Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN va boshqa firmalardir. Shuni aytish joizki, yuqorida nomlari zikr etilgan firmalar ishlab chiqargan kompyuterlar (bradename) - «Oq yasalgan», Janubiy-Sharqiy mamlakatlarda: Malayziya, Xitoy, Tayland, Koreya va boshqa mamalakatlarda yuqorida nomlari keltirilgan firmalar litsenziyasi asosida ishlab chiqarilgan kompyuterlar «Sariq yasalgan» nomga ega. Firma nomlari ko rsatilmagan kompyuterlar esa «nomsiz kompyuterlar» (noname)deb yuritiladi. Ayniqsa, keyingi guruh kompyuterlarni sotib olishda ular yaxshi tekshiruvdan (testlar yordamida) o tkazilishi lozim. Shaxsiy kompyuterlar uchun uning muhim ko rsatkichi ishlash kafolatining (kamida uch yil) bo lishi muhim. Shu bilan birga, bunday kompyuterlarni sotib olganda litsenzion programma ta minoti va tegishli adabiyotlar bilan birga berilish imkoniyati mavjudligi nazarda tutilishi kerak. 9

10 Noutbuk kompyuterlar. Noutbuk kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo lib, ammo bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidan va ichiga o rnatilgan batareyalarda ham uzluksiz (batareyani har safar almashtirmasdan) ishlash mumkinligidir. Bunda batareya quvvati energiyaga ulanishi bilan o zi zaryad ola boshlaydi va u batareya bir necha yillarga mo ljallangan bo ladi. Hozirda bunday noutbuklarni IBM, Compaq, Acer, Toshiba va boshqa firmalar ishlab chiqarmoqda. Tabiiyki, bunday kompyuterlar o z imkoniyatlari nuqtayi nazaridan shaxsiy kompyuterlarga tenglashayotganini nazarda tutilsa, uning narxi baland bo lishini sezish qiyin emas. Bundan tashqari, bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzilmasdan ishlash qobiliyatiga ega. Ular shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan amaliyot tizimlar MS DOS, qobiq programmalar, Windows ning oxirgi lahjalarida va boshqa amaliyot tizimlar boshqaruvida ishlaydi. 2-rasm. Noutbuk kompyuteri 3-rasm. Cho ntak kompyuteri Hozirda noutbuk kompyuterlaridan ham ixcham cho ntak kompyuterlari ham ishlab chiqilmoqda. Ular ham tabiiyki, amaliyot tizimi boshqaruvida ishlaydi va ular turli soha masalalarini yechishga qodir. KOMPYUTERNING ISHLASH PRINSIPI VA TASHKIL ETUVCHILARI Ixtiyoriy kompyuterning ishlash prinsipini birinchi bo lib ingliz olimi Charlz Bebich va uning g oyasini mukammallashgan ko rinishini Djon Fon Neyman taklif qilgan. Uning prinsipi programma asosida boshqariladigan avtomatik ravishda ketma-ket ishlash g oyasidan iborat. Hozirda ko p rusumli kompyuterlar shu g oya asosida ishlaydi. Lekin keyingi paytlarda ko p protsessorli kompyuterlar, ya ni bir vaqtda programmaning bo laklarini ketma-ket emas, parallel bajaradigan kompyuterlar ham yaratilganligini eslatib o tish joizdir. Shunday qilib, kompyuter avvaldan tuzilgan programma asosida ishlaydi. O z navbatida programma qo yilgan masalani kompyuterda echish uchun qandaydir programmalash tilida yozilgan buyruqlar (operatorlar) ketma-ketligidir. Programmalash tilida tuzilgan programmalar maxsus tarjimon programmalar yordamida kompyuter tiliga o tkaziladi. Kompyuter tili 0 va 1 lardan tashkil topgan, ma lum qoidalar asosida yoziladigan ketma-ketliklardan iborat. Djon Fon Neyman prinsipi bo yicha avtomatik ravishda bajariladigan programma avval kompyuterning xotirasiga kiritiladi (yuklanadi). Xotirada turgan programma asosida programmani tashkil etuvchi har bir operator ketma-ket bajariladi. Boshqaruv qurilmasi deb ataluvchi maxsus qurilma hozir qanday operator bajarilishi va undan keyin qaysi operator bajarilishi ustidan nazorat o rnatadi va uni bajarilishini ta minlaydi. Amal (arifmetik-mantiqiy) esa protsessor deb ataluvchi qurilmada bajariladi. Programma ishlash natijasi to g ridan-to g ri ekranda yoki tashqi qurilma (chop qiluvchi mexanizm, grafik chizuvchi qurilma, video qurilma va boshqalar) deb ataluvchi qurilmada ko rilishi mumkin. Odatda kompyuter ikki qismdan: Hardware (kompyuterni tashkil etuvchilari - kompyuterning qattiq qismlari) va Software (kompyuterning programmaviy ta minoti - kompyuterning yumshoq qismlaridan) tashkil topgan deyiladi. SHAXSIY KOMPYUTERLARNING TUZILISHI. Shaxsiy kompyuterlar (inglizcha Personal Computers, (PC)) quyidagi qurilmalardan tashkil topgan: -tizimli bloki; -monitor; -klaviatura; -sichqoncha; -tashqi qurilmalar. 10

11 IBM firmasiga taalluqli shaxsiy kompyuterlar, inglizcha IBM PC kompyuterlari atamasida yuritiladi va ular hozirgi kunda eng keng tarqalgandir. TIZIMLI BLOKI Tizimli bloki odatda desktop (yassi) yoki town (minora) ko rinishida ishlab chiqariladi. 4-rasm. Yassi va minora ko rinishidagi tizimli bloklari. Kompyuterning asosiy qismlari tizimli blokida joylashgan bo lib, ular quyidagilardir: Tezkor xotira (RAM-Random Access Memory-ixtiyoriy kirish mumkin bo lgan) mikroprotsessor, qurilmalar nazoratchilari, (ya ni kontrolerlar, adapterlar, elektr manbai bilan ta minlash bloki), yumshoq disk qurilmasi (FDD-Floppy Disk Driver), qattiq disk qurilmasi (HDD-Hard Disk Driver), faqat o qish uchun mo ljallangan lazer disk qurilmasi (CD ROM- Compact Disk Read Only Memory), shinalar, modem va boshqa qurilmalar. Tizimli blokiga uning parallel (LPT) va ketma-ket (COM) portlari orqali ko plab tashqi qurilmalarni ulash mumkin. Mikroprotsessor. Mikroprotsessor kompyuterning amal bajaradigan qismi bo lib, u ma lumotlarni berilgan programma asosida qayta ishlaydi. 5-rasm. Mikroprotsessor Mikroprotsessor 140 ta atrofida turli arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi. IBM rusumli kompyuterlarda Intel tipidagi (shu nomli firma ishlab chiqqan) mikroprotsessorlar ishlatiladi. Bu firma o z faoliyati mobaynida Intel-8080, 80286, 80386, 80486, Pentium, Pentium Pro (professional) mikroprotsessorlari ishlab chiqargan bo lib, hozirda faqat zamon talablariga javob beradigan Pentium-IV protsessorini bozorga chiqarmoqda, xolos. Shuni aytish joyizki, bu protsessorlar faqat Intel firmasida ishlab chiqarilishi shart emas. Uning litsenziyasi asosida bunday mikroprotsessorlar, ishchi kuchi arzon bo lgan Janubiy- Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ko plab ishlab chiqarilmoqda. Bundan tashqari, IBM kompyuterlariga moslik shartini bajaradigan boshqa firmalar: AMD, Cyrix, Celeron va hokazolar ishlab chiqqan mikroprotsessorlar ham keng qo llaniladi. Ammo boshqa firmalar ishlab chiqqan mikroprotsessorlar Intel-protsessorlardan umuman aytganda kuchsizroq hisoblanadi. Hozirda MMX-protsessorli kompyuterlar keng qo llaniladi. Protsessorlarning tezligi megagerslar (Mgs) sekundda o lchanadi. MMX Pentium protsessori. Intel firmasining keyingi avlod protsessori sifatida 1997 yil yanvar oyidan boshlab chiqarilayotgan MMX (Matrix Multiplication Extension) Pentium protsessorini aytish mumkin. Dastavval bu protsessor matritsalarni ko paytirish uchun kengaytma nomi bilan atalgan bo lsa, keyinchalik MultiMedia Extension-multimedia uchun kengaytma deb atala boshladi. Bu yangi protsessorni ishlab chiqishdan maqsad, keyingi yillarda ommaviy qo llanilib borilayotgan kompyuterning multimedia (ovozi, grafik, tasvir) imkoniyatlarini har tomonlama barkamollik darajasiga ko tarish multimedia amaliyotlarni tez bajarishni ta minlashdan iborat. Bu amallar qatoriga, jumladan multimedia berilganlarini, ikki va uch o lchovli grafikalarni tez bajarish kiradi. Shu bilan birga bu protsessor ko paytirish va 11

12 qo shish amallarini ko proq ishlatadigan amaliy programmalarda amallarni tezroq bajarishga qaratilgan. Shuning uchun ham uni ko proq matematik soprotsessorni talab qilmaydigan, butun sonlar bilan ishlash bilan bog liq masalalarni yechishda qo llash maqsadga muvofiq bo lsada, tajribalar uning har tomonlama ustunligini ko rsatadi. Hozirda rivojlanayotgan parallel algoritmlar va hisoblashlar uchun ham u qo l keladi. Shu bilan birga bu protsessor qo zg aluvchi vergul holatidagi sonlar bilan ishlashni «yoqtirmaydi». Bunday sonlar bilan ishlash uchun maxsus programma interfeysi mavjud. U Microsoft firmasining Direct 3D (3 o lchovli interfeysi) dir. Shuning uchun ham uning hozirda ko p tarqalayotganligiga ajablanmasa ham bo ladi. Xotira. Xotira kompyuterda programmalar va ma lumotlarni, amal natijalarini saqlaydigan qurilma. Xotiraning turlari ko p: tezkor, doimiy, tashqi, kesh, video va boshqalar. Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo lib, protsessor undan amallarni bajarish uchun programma, ma lumotlarni oladi va amalni bajarib, natijani yana unda saqlaydi. Shuni alohida ta kidlash lozimki, kompyuter o chirilsa, tezkor xotirada saqlanayotgan programmalar va ma lumotlar yo q bo lib ketadi. Shuning uchun ularni qattiq diskda yoki disketalarda saqlab qolish kerak. Kompyuter ishlab turganda elektr tokini ogohlantirmasdan o chirish, umuman aytganda, katta zarar keltirishi mumkin. Barcha turdagi xotiralar uchun muhim tushuncha uning hajmidir. Kompyuterlarda ma lumot birligining eng kichik o lchovi sifatida bayt qabul qilingan bo lib, 1 bayt 8 bit (ikkili raqam)ga teng. O z navbatida bayt bir simvolni (belgini) tasvirlaydi. Familiyangizni kompyuterga kiritish uchun familiyangizda nechta harf bo lsa, u xotirada shuncha bayt joyni egallaydi. Xotira hajmi birligi sifatida kilobayt qabul qilingan va u KBt bilan belgilanadi. O z navbatida bir kilobayt 1024 baytga teng kilobayt esa 1 Mbayt (Megabayt)ga teng. Xotiraning katta-kichikligiga qarab u yoki bu programmalar majmuini ishlata olish mumkin. Misol uchun 1 Megabayt xotiraga ega kompyuterlarda faqat DOS tizimida ishlash mumkin bo lsa,4 Megabaytli kompyuterlarda imkoniyatlari ko proq bo lgan programmalarni, xususan WINDOWS 3.1,3.11 programmalarini ishlatish mumkin. WINDOWS 95 ni to laqonli ishlashi uchun 16 Megabayt xotira va kamida 486 protsessorli kompyuter, WINDOWS 98, 2000 Amaliyot tizimida ishlash uchun, Foto Shop, Corell Drawe va boshqa hozirgi zamon programmalarini ishlatish uchun kamida 32 Mbayt xotirali va PENTIUM_2,3 protsessorli kompyuterlar lozimdir. Bu ko rsatkichlar yangi protsessorlar va programma mahsulotlarini paydo bo lishi bilan yil sayin oshib boradi. Doimiy xotira. Kompyuterlarda ma lumotlar unga avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira (BIOS-Basic Input- Output System-kiritish chiqarishning asosiy tizimi) mavjud. Bunday xotiradan faqat o qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM (Read Only Memory-faqat o qish uchun) deb ataladi. IBM PC kompyuterlarda bu xotira kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, amaliyot tizimini boshlang ich yuklanishini ta minlash, qurilmalarga xizmat ko rsatishning asosiy funksiyalarini bajarish uchun ishlatiladi. Kesh xotira. Kesh xotira kompyuter ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotira va mikroprotsessor orasida joylashgan bo lib, uning yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi. Shuning uchun kompyuter xotirasining ko proq ishlatiladigan qismi nusxasini kesh xotirada saqlab turadi. Mikroprotsessorning xotiraga murojaatida, avvalo, kerakli programma va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Berilganlarni kesh xotirada qidirish vaqti tezkor xotiradagiga nisbatan ancha kam bo lgani uchun kesh xotira bilan ishlash vaqti ancha kam bo ladi. PENTIUM_2,3 kompyuterlarda kesh xotira hajmi 512 KBt ni tashkil qiladi. Videoxotira. Videoxotira monitor ekraniga video ma lumotlarni (videotasvirlarni) saqlab turish uchun ishlatiladi. Shuni aytish lozimki, videotasvirlar (ayniqsa rangli) kompyuter xotirasida ko p joy egallaydi. Shuning uchun video xotira hajmi qancha katta bo lsa, shuncha yaxshi albatta. Videoxotiraning 1 Mbaytdan kam bo lmagani yaxshi. 12

13 Shina. Kompyuterda har bir qurilmaning ishini boshqaruvchi elektron tizimlar mavjud bo lib, ular adapterlar (moslovchilar) deb ataladi. Barcha adapterlar mikroprotsessor va xotira orqali ma lumotlarni ayirboshlovchi magistral yo l deb ataluvchi shinalar orqali bog langan bo ladi. Shunday qilib, oddiy so z bilan aytsak, shinalar turli qurilmalarni bog lovchi maxsus simlardir. Kompyuterda bir qancha shinalar bo lishi mumkin. Kompyuterlarning elektron tizimi elektron plata deb ataluvchi modullardan iborat. Uning modul tuzilishiga ega bo lishi kompyuterlar ta mirlanishini oson bajarish, uni foydalanuvchi ehtiyojiga qarab yig ish va o zgartirish imkoniyatini beradi. Tizim platasi kompyuterning asosiy platasi hisoblanib, unga BIOS, mikroprotsessor, tezkor xotira, kesh xotira, shinalar joylashtirilgan bo ladi. Bundan tashqari, unda ba zi bir qurilmalar, ishni boshqaruvchi elektron tizimlar, klaviatura, disk qurilmalari adapteri ham joylashgan bo ladi. Hozirda shinalarning PCI G ISA turi keng ishlatilmoqda. Bunday shinalarning ma lumot ayirboshlashi tezligi yuqori bo lib, u orqali kompyuterga ko p tashqi qurilmalarni ulash mumkin. Kompyuterda kiritish-chiqarish portlari kontrolerlari mavjud bo lib, ular tizim blokining orqa qismida joylashgan slot deb ataluvchi joylar orqali printer, sichqoncha va boshqa qurilmalar ulanishi uchun xizmat qiladi. Kiritish-chiqarish portlari parallel va ketma-ket bo ladi va ular mos ravishda LPT1-LPT4 va COM1-COM3 deb belgilanadi. Odatda LPT portga printer va COM portga faks-modem, sichqoncha va boshqa qurilmalar ulanadi. Monitor. Monitor (displey) kompyuterda matn va grafik ma lumotlarni tasvirlash (ko rish) uchun xizmat qiladi. Garchand tashqi ko rinishidan u televizorga o xshab ketsa-da, ular bajaradigan ishlari bilan keskin farq qiladilar. Monitorlar rangli va rangsiz bo ladi. Kompyuter tarqatadigan nur umuman aytganda zararli, shuning uchun ham ba zi kompyuterlarda past radiatsiya (Lowe radiation) so zlarini uchratish mumkin. Lekin ularning inson organizmiga ta siri tobora kamayib boradigan rusumlari yaratilmoqda. Buning misoli keyingi yillarda chiqarilgan dyumli SVGA (SUPER Video Grafic Adapter-katta video grafik adapter) monitorlarda nurlarning ta sirini ancha kamaytirilishiga erishilganligini keltirish mumkin. Monitor asosiy tavsiflaridan biri uning tasvirlash qobiliyatidir. Tasvirlash qobiliyati ekranning gorizontali va vertikalidagi nuqtalar soni bilan beriladi. Masalan 14 dyumli monitorda tasvirlash qobiliyati 800x600, 15 dyumli monitorda 1024x768, 17 dyumli monitorda 1280x1024 va 21 dyumli monitorda esa 1600x1200. Bundan tashqari, monitorning yana bir tavsifi tasvirlarni hosil qiluvchi piksellar (nuqtalar) o lchovining katta-kichikligidir. Tasvirlash qobiliyati 800x600 ga teng bo lgan monitorlarda yaxshi tasvir piksel 0,31mm ga, 1024x768ga teng bo lgan monitorlarda esa piksel 0,28 yoki 0,25ga teng bo lishi kerak. Monitorning tez ishlashi uning adapteriga bog liq bo ladi. Matn holatida monitorlar nisbatan tez ishlasa-da, grafik holatda u sekinroq ishlaydi. Uning tezligini oshirish yo llari ham mavjud. TASHQI QURILMALAR Tashqi qurilmalar quyidagi uskunalardan iborat: Printer, skaner, modem, strimer, grafik quruvchi va boshqalar. Printer. Printerlar kompyuterda olingan natijalarni, programma va ma lumotlarni bosmaga chiqarish uchun ishlatiladi. Printer yordamida matnlarni, grafiklarni, rasmlarni rangli va rangsiz ko rinishda bosmaga chiqarish mumkin. Printerlar asosan uch xil bo ladi: matritsali, siyohli va lazerli. Matritsali printerlar nuqtalar yordamida bosmaga chiqaradi. Shuning uchun ham ularni nuqta-matritsali printerlar deb ham atashadi. Bunday printerlar nisbatan sekin ishlaydi, chop qilish sifati uncha yaxshi emas va chop qilish tezligi ham katta emas. Ular keng (A3) va oddiy (A4) chop etish formatiga ega. 24, 48 ignali (nuqtali) printerlar mavjud bo lib, albatta ignalar soni ko pligi yaxshi ekanligi tushunarlidir. Siyohli printerlar. Bunday printerlar maxsus (rangli va rangsiz) siyohlarni purkash yo li bilan ishlagani uchun ular siyohli deb ataladi. Bu printerlarning turli ranglarda chop qilish sifati tiniq va ravshan bo lib, ularning kamchiligi - siyohining tez tamom bo lib qolishi va uning nozikligidir. Bu printerlar matnlarni nisbatan tez, grafik tasvirlarni esa sekinroq chop etadi. 13

14 Lazer printerlar. Lazer printerlar ham sifati, ham tezligi jihatidan eng yaxshi printer hisoblanadi. Ular rangli va rangsiz bo ladi. 6-rasm. Lazerli printer Bunday printerlarning andozasi sifatida HEWLETT-PACKARD (HP) firmasi chiqaradigan HP LaserJet rusmli printerlar qabul qilingan. Lazer printerlarda chop etish juda qulay bo lib, u tez (minutiga 8-15, hatto 40 varaqqacha) chop etishi mumkin. Ammo tabiiyki, bunday printerlarning narxlari nisbatan balandroqdir. Uning bir kamchiligi - unda ishlatiladigan toner rang va kortrijning tez almashtirib turilishidadir. Uning bir toneri taxminan varaqqa yetadi. Albatta bu raqam tejab ishlatishga bog liq. Shuning uchun lazer printerda chiqarilgan nusxani kseroks orqali ko paytirish maqsadga muvofiqdir. Modem. Modem modulatsiya, demodulatsiya so zlaridan olingan bo lib, uzluksiz signallarni raqamli (modulatsiya) va raqamli ma lumotlarni uzluksiz (demodulatsiya) signalga almashtirib beradigan qurilmadir. Uning asosiy vazifasi kompyuterlararo aloqani o rnatishdir. U o zining kommunikatsion programmalariga ega bo lib, bu programmalar yordamida uzoq masofalarga ma lumotlarni uzatishi va qabul qilishi mumkin. Modem ichki va tashqi bo lishi mumkin. Hozirda ko p kompyuterlar modem bilan birga sotilmoqda. 7-rasm. Tashqi faks modem 8-rasm. Ichki modem. MODEM QANDAY ISHLAYDI? Kompyuter telefon tarmog i orqali axborot almashish maqsadida ishlatilayotganda, telefon tarmog idan olingan signalni qabul qila oluvchi va uni raqamli axborotga aylantiruvchi qurilma lozim bo ladi. Qurilmaning kirishida axborot modulatsiya qilinadi, chiqishda esa aksincha, demodulatsiyaga uchraydi, shundan modem nomi kelib chiqqan. Modemning asosiy vazifasi kompyuterdan kelgan signalni telefon tarmog i ish chastotasi diapazoniga mos chastotadagi elektr signaliga aylantirishdan iborat. Bu tarmoqning akustik kanalini modem quyi va yuqori chastota yo laklariga ajratadi. Quyi chastotali yo lak ma lumotlarni uzatishda ishlatiladi, yuqori yo lakli chastotalar esa qabul qilish uchun qo llaniladi. Modemning, yuqorida aytganimizdek, ikki turi mavjud: ichki va tashqi modem. Ichki modem plata ko rinishida kompyuter ichiga maxsus joyga o rnatiladi. Tashqi modem esa, ham faks ham modem rolini o ynaydi va alohida qurilma sifatida kompyuterga ulanadi. MODEMLARNING XALQARO STANDARTLARI Eng ko p tarqalgan modem birinchi modemlarni ishlab chiqargan firma nomi - HAYES deb nomlangan moslashtirilgan modemlardir. Bunday modemlar Hayes Smart modem bilan moslasha oluvchi AT buyruqlarni ishlatadi (inglizcha Attention diqqat so zidan). Barcha Hayes - moslashgan modemlar uchun standart bo lgan buyruqlardan tashqari, har bir ishlab chiqaruvchi foydalanuvchiga keng spektrdagi spetsifik buyruqlarni taklif etadi va bu buyruqlar o sha firma modemlaridagina kuchga ega bo ladi (masalan, US Robotics, Rockwell, ZYXEL va h.). Buyruqlar modem va telefon tarmog i orqali uzatiladigan axborotning qaysidir bir standartiga xos bo lishi kerak bod (bod ma lumotlarni uzatish tezligini belgilaydi va 1 bod =1 bit/sek.) tezlik uchun mos bo lgan standartdagi modemlar axborotlari erkin almasha olishlari mumkin. ZYXEL firmasining modemlari ham keng qo llanila boshladi. Ular ZYXEL ning ma lumotlarini uzatish imkonini beruvchi maxsus ZYX protokoliga ega. Ularning keng qo llanilishi 90-yillar xaridorlarining boshqa turdagi modemlarini xarid qilish imkonlari yo qligidan kelib chiqadi. Ularning asosiy kamchiligi - yuqori narx, xaridorni cho chitadi. Biroq, shunga qaramay, bank tarkibi va davlat idoralari, odatga ko ra shu firma modemlaridan foydalanadilar. 14

15 Telebit firmasining TraiBlazer nusxasi va mashhur protokol PEP (Packet Eusemble Protosol) ham tarqalgan. SKANER Skaner-matn, grafika, tasvirlarni kompyuterga kiritishni avtomatlashtirish uchun xizmat qiluvchi qurilma. U hozir asosan rangli ko rinishda chiqarilayapti. Uning andozasi sifatida HP (Hewlett Packard) firmasi ishlab chiqaradigan HP Scanjet rusumli skanerlar qabul qilingan. 1. Uning asosiy tavsifi ma lumotlarni aniq, tiniq, lozim bo lgan rangda (xususan qora rangli) ko rinishda chiqarish qobiliyatidir. Ushbu tasvirlash qobiliyati gorizontal va vertikal chiziqlardagi nuqtalar (piksellar) soni orqali belgilanadi. Odatda bu xarakteristika misol uchun 300x600, 600x1200 ko rinishda bo ladi. Bu degani gorizontal chiziqlar bo yicha nuqtalar (piksellar) soni 300 (600), vertikal bo yicha piksellar soni 600 (1200)ta ekanligini bildiradi. Nuqtalar soni qancha ko p bo lsa ma lumotlar aniqroq tasvirga ega bo ladi. Tabiiyki, skanerni HP dan boshqa firmalar ham ko plab ishlab chiqaradi. Lekin ular HP Scanjet andozasiga mos kelishi kerak. Hozirda bunday skanerlar Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ko plab chiqarilmoqda. Shuni aytish lozimki, programma vositalari yordamida skanerning tasvirlash qobiliyati ancha kuchaytirilishi mumkin. Skanerlarni ishlatish jarayonida, ayniqsa, matnlar bilan ish ko rilganda u yoki bu milliy til drayverlarni aniq aks ettiruvchi programmalardan (masalan Fine Reader) foydalanish zarur. Skanerni kompyuterga ulash uchun turli usullardan foydalaniladi. Ba zi skanerlar maxsus kontrollerga (kengaytiruvchi plata) ega bo lib, ular u orqali ulanadi. Bunda plata kompyuterning asosiy platasiga ona platasi maxsus joyga va o sha plata orqali o rnatiladi. Ba zi skanerlar parallel portga to g ridan-to g ri ulanadi. Hozirda asosan SCSI-3 interfeysi orqali ulanadi. Bu andoza kompyuterga ko plab tashqi qurilmalarni, shu jumladan, skanerni ulash imkoniyatini beradi. Turli kompyuterlar uchun programma birligini ta minlash maqsadida TWAIN qaydnoma ishlatiladi. Demak, agar WINDOWSda shu qaydnoma o rnatilgan bo lsa, u skanerlar bilan bemalol ishlay oladi. Odatda skaner sotib olinayotganda uni qaysi Amaliyot tizimga mo ljallanganini bilish lozim. Shu bilan birga hozirda chiqarilayotgan skanerlarning aksariyati WINDOWSga mos skanerlardir. WINDOWS 98 dan boshlab esa amaliyot tizimlari TWAIN qaydnomasini yaxshi taniydigan bo ldi. Shuning uchun ham bu amaliyot tizimlarda skanerlar bilan bevosita ishlash imkoniyati mavjud. Skaner programma boshqaruvida ishlaydi. Matnlarni yaxshi tanish uchun maxsus obrazlarni tanuvchi programma vositalaridan foydalaniladi. Bunday programmalar hatto qo lyozmani ham tanish qobiliyatiga ega. Shunday programmalar Fine Reader va Cunei Form nomlari bilan ataladi. Bular Rossiyada ishlab chiqilgan. Tasvirlar (rasm, grafika) bilan ishlash uchun Adob PhotoShop 4.0 programmasi ishlatiladi. Uning yordamida tasvirlar ustida turli tahrirlash ishlari olib boriladi. Bu programmalardan foydalanish hatto rassom bajarishi mumkin bo lgan ko p ishlarni ham amalga oshirish imkonini beradi. KLAVIATURA VA SICHQONCHA Klaviatura va sichqoncha ma lum ma noda bir-birining o rnini bosadigan, ma lumotlarni kiritadigan va kompyuter bilan muloqot qilish vazifasini o taydigan qurilmalardirlar. Ularsiz kompyuterda xususan, amaliyot tizimida ishlab bo lmaydi. Ular yordamida siz amaliyot tizimga va uning boshqaruvi ostida ishlaydigan programmalarga buyruqlar shuningdek, bu qurilmalar yordamida programmalarga kerak bo lgan ma lumotlar kiritiladi. 15

16 10-rasm. Sichqoncha Sichqoncha odatda ikki yoki uch klavishli bo ladi: chap, o ng va o rta. Chap va o ng klavishalar programma asosida almashtirilishi mumkin. Odatda chap klavish yordamida asosiy amallar (ajratish, surish, bajarish va h.k.) bajariladi. O ng klavish kontekst tavsiyanoma deb ataluvchi amallarni bajarish uchun xizmat qiladi. Kontekst tavsiyanomaning vazifasi joriy holatda u yoki bu amalni tezroq bajarish bilan bog liq. O rta klavish hozirda xususan, varaqlash(page Down, Page Up amaliga o xshab) maqsadlari uchun qulay. Klaviatura. O z vazifalariga ko ra klavishlar beshta guruhga bo linadi: Harflar va sonlarni kiritadigan klavishlar. Ular oddiy yozuv mashinkalarning klavishlariga o xshaydi. Boshqaruvga oid klavishlar. Funksional yoki amal klavishlar. Kichik sonlar kiritadigan klavishlar. Maxsus belgilardan iborat klavishlar. Eng katta guruh - birinchi guruh bo lib, ular yordamida rus va lotin katta-kichik harflari, sonlar, maxsus belgilar, tinish belgilari kompyuterga kiritiladi. Pastda joylashgan uzun, hech qanaqa belgisi bo lmagan klavishning nomi Spacerbar yoki Space deb ataladi va bo shliq belgisini kiritishga mo ljallangandir. Boshqa klavishlar bir necha nomga ega, chunki ular klaviaturaning ish tartibiga (registriga) qarab turli belgilarni kiritishga mo ljallangan. Pastki registrda kichik, yuqori registrda esa katta harflar kiritiladi. Rus alifbosidan lotin (ingliz) alifbosiga yoki aksincha, lotinchadan ruschaga o tish siz ishlaydigan programmaga bog liq. Masalan, WINDOWS da alifbo avtomatik ravishda tanlanadi. (Ekranning eng pastki qismida). Ekranga belgi tushadigan joy maxsus usul bilan belgilanadi. Buning uchun maxsus belgi bor, u kursor deb ataladi. Agar ekran matn kiritish holatida ishlab turgan bo lsa, unda kursor o chib-yonib turadigan vertikal chiziqcha yoki harfning ustiga tushadigan to rtburchakka o xshaydi va matn kursori deb nomlanadi. Agarda ekran grafik holatda ishlab turgan bo lsa, unda kursor yonib-o chib turadigan gorizontal chiziqchaga o xshaydi. Xullas kursor ko rinishi holatga qarab o zgaradi. Boshqarishga oid klavishlar har xil boshqarish vazifalarini bajaradi. Ayrim klavishlar, masalan: CAPSLOCK, NUMLOCK va SCROLL LOCK klavishlarining ishlash vazifasini o zgartirib turadi. SHIFT, CTRL, ALT klavishlari boshqa klavishlar bilan birga ishlaydi. Masalan, CTRL+ALT+F degani CTRL, ALT va F klavishlarini birdaniga bosishni bildiradi. F1 dan F12 gacha bo lgan klavishlar funksional klavishlar deb nomlanadi. Programma tuzilishiga qarab, ushbu klavishlar har xil vazifalarni bajarishi mumkin. Bular 12 ta bo lishiga qaramasdan, ko pincha F1 dan F10 gachasi ishlatiladi. Odatda F1 klavishi yordamchi ma lumotlarni olish uchun xizmat qiladi (Spravochnik). Num Lock (sonlarni saqlash) - sonlar kiritishning kichik klaviaturasi sonni kiritishga yoki kursorni boshqarishga moslaydi. Sonlarni kiritish klavishlari ikki holatda ishlashi mumkin: sonlarni kiritganda, kursorni boshqarishda. Ikki holatning biridan ikkinchisiga o tishni Num Lock (mahkamlash bilan) yoki Shift klavishi (mahkamlash kerak emas) bajaradi. Bunda Caps Lock klavishi sonlarni kiritish klaviaturasiga ta sir ko rsatmaydi. Sonlarni kiritish paytida sonlarni kiritish klaviaturasi kalkulyatorning klaviaturasiga o xshaydi. Sonlarni va arifmetik amallar belgilarini kiritish uchun qulaylik yaratadi. Sonlarni kiritgan paytda Num Lock chirog i yonib turishi kerak, agarda Num Lockni ko rsatuvchi chiroq o chgan bo lsa, ushbu kichik klaviatura bilan kursorni boshqarish mumkin. 16

17 Ctrl (Control - boshqarish) - boshqa klavish bilan birga bosilganda, o sha klavishning vazifasi o zgaradi, ALT (Alternative-o zgartiruvchi) - bu klavish ham boshqa klavishlar bilan birga bosilganda, o sha klavishning ish vazifasini o zgartiradi. Print Ssreen (ekrandagi chop etish) - ushbu klavish ekranda bo lgan ma lumotni printerga chiqarib beradi. PAUSE (vaqtinchalik to xtash) - ushbu klavish bosilganda kompyuter o z ishini vaqtincha to xtatadi. TAB (tabulatsiya so zidan) - faqat pastdagi registrda ishlaydi va gap matn, hujjatlar haqida ketganda, kursorni o ng tomonga, navbatdagi maxsus ko rsatilgan (belgilangan) nuqtaga (pozitsiyaga) suradi. Bu klavishning qulayligi shundaki, uning yordami bilan jadvallar tuzish oson va matnni yozganda ham belgilangan pozitsiyadan boshlab terish mumkin. Klavishlarni yuqori registrda bosganda, kursorni chap tomonga, belgilangan pozitsiyaga surish mumkin. BackSpace (Orqaga qaytish) - qaytarish klavishi. Bu klavish yordamida, matn terish paytida, ekrandagi kursordan chap tomondagi xato terilgan belgilarni o chirish mumkin. Kursorning o zi esa bitta belgi chap tomonga suriladi. Enter (kiritish) - kiritish klavishi. Matn terish paytida ushbu klavish bosilsa, kursor yangi abzatsga (satrga ) o tadi. Caps Lock (katta yoki kichik harflarga o tish klavishi) - yuqori registrga o tish imkonini yaratib beradi. Haqiqatda esa ushbu klavish faqat harflar terish klavishlariga o z ta sirini ko rsatadi, katta harflar kiritish imkonini yaratib beradi. Bu klavishni bosib ushlab turish kerak emas. Ishlovchiga qulaylik yaratish maqsadida klaviaturaning o ng burchagida yonib turadigan indiqatorlar joylashgan. Bu indiqatorlar holatni ko p vaqt davomida saqlab turadigan klavishlar bilan bog langan. Shularning ichida bittasi Caps Lock ga tegishli. Scroll Lock (surishni saqlaydi) - bu klavish yordamida kursorni harakatga keltirmoqchi bo lsangiz, kursor ekranga sakraydi. Bu klavish ham o z holatini mustahkamlash (fiksatsiya) bilan bajaradi. Shift (surish) - vaqtinchalik yuqori registrdan pastki registrga, yoki aksincha, pastki registrdan yuqori registrga o tish imkonini beradi. Hammasi Caps Lock klavishining holati bilan bog langan. Bu klavishning xizmati vaqtinchalik bo lganligi sababli, boshqa klavishlarning xizmatini o zgartirish kerak bo lsa, ularni bosish paytida Shift klavishi vaqtinchalik bosib ushlab turiladi. Quyida klavishlar va ular bajaradigan vazifalarni ko rib chiqamiz. Klavishlar Vazifasi Kursorni bir yoki bir necha o ringa o ngga, chapga, pastga va yuqoriga suradi HOME (boshiga) Kursorni ekranning boshiga olib keladi. END (oxiri, nihoyasi) Kursorni, satrning oxiriga olib o tadi. Pg Up (Page Up) (bir sahifa bu klavish bosilganda kursor bir sahifa (ekran) oldinga yuqoriga) suriladi. Pg Down (Page Down) bir sahifa Bu klavish bosilsa kursor bir ekran orqaga suriladi. pastga ESC (Escape) Qandaydir oldin berilgan vazifalardan voz kyechish. Takrorlash uchun savollar. 1. Kompyuter qanday sinflarga bo linadi va ular nima bilan farqlanadi? 2. Top kompyuterlarni tavsiflari qanday? 3. Hardware va Software nima? 4. Kompyuter qanday komponentlardan tashkil topgan? 5. Klaviatura klavishlarini izohlab bering? 17

18 3- MA RUZA. SHAXSIY KOMPYUTERLARNING DASTURIY TA MINOTI Reja: 1. Shaxsiy kompyuterning dasturiy ta minoti va uning tasnifi 2. Tizimli dasturiy ta minot va uning vazifalari 3. Operatsion sistema funksiyalari 4. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi 5. Windows operatsion sistemasining umumiy ta rifi 6. Windows XP, UNIX operatsion sistemalarining vazifalari va foydalanuvchi interfeyslari 7. Microsoft Office paketining tarkibi, funksiyalari va qo llanish sohalari 1. Shaxsiy kompyuterning dasturiy ta minoti va uning tasnifi. Kompyuterning dasturiy ta minoti deganda, hisoblash tizimi tomonidan bajariladigan dasturlar majmuasi tushuniladi. Dasturiy ta minot kompyuterning ajralmas qismi bo lib, u texnik vositalarning mantiqiy davomi hisoblanadi. Aniq bir kompyuterning qo llanish sohasi uning uchun yaratilgan dasturiy ta minotning imkoniyatlari bilan belgilanadi. Zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta minotlarini quyidagi uchta toifaga ajratish mumkin: Amaliy dasturlar, foydalanuvchilar tomonidan zarur bo lgan ishlarni bajarilishini bevosita ta minlaydi. Tizimli dasturlar, turli xil funksiyalarning bajarilishini ta minlaydi, masalan: kompyuterning resurslarini boshqaradi; foydalanilayotgan axborotning nusxalarini tuzadi; kompyuter qurilmalarining ishlash imkoniyatini nazorat qiladi; kompyuter haqida ma lumotnoma taqdim qiladi va hokazo. Instrumental dasturlar, kompyuterlar uchun yangi dasturlar tuzishni osonlashtiradi. Bu kategoriyalarning har biri o ziga minglab dasturlarni qamrab olishini hisobga olib, ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Amaliy dasturiy ta minot tarkibiga kiruvchilar: matn muharrirlari, elektron jadvallar, grafik muharrir dasturlari, ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi; integrallashgan dasturlar paketi; Amaliy dasturiy ta minot foydalanuvchining aniq muammoli amaliy dasturlarini va aniq bir muammo sohasida ishlatishga mo ljallangan amaliy dasturlar paketini o zida qamrab oladi. Tizimli dasturiy ta minot tarkibiga kiruvchilar: operatsion sistemalar va qobiqlar, testlash va diagnostika dasturlari, tashqi qurilmalarga xizmat qiluvchi dasturlar, masalan yig uvchilar: arxivatorlar, antivirus dasturlari; Instrumental dasturiy ta minot tarkibiga kiruvchilar: dasturlash tizimi (translyatorlar, qism dasturlar kutubxonasi va hokazo); dasturlar yaratish yoki ishlab chiqishni osonlashtiradigan dasturlash muhiti. 2.Tizimli dasturiy ta minot va uning vazifalari Axborot tizimlari nuqtai nazaridan dasturiy ta minot deyilganda hisoblash texnikasi vositalari bilan ma lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish, ulardan foydalanish uchun dasturiy va hujjatli vositalarining yig indisi tushuniladi. 2. Kompyuter texnologiyalari nuqtai nazaridan dasturiy ta minot deyilganda bevosita hisoblash texnikasini ishini ta minlovchi tizimli dasturiy ta minot va amaliy masalalarni yechish uchun mo ljallangan Amaliy dasturiy ta minotlar to plami tushuniladi. 3. Umumiy ta minlashda operatsion tizimlar va texnik xizmat ko rsatish dasturlarini amalga oshirilishi tushuniladi. 4. Maxsus muammoli ta minlashda muammoli masalalar yechimining dasturiy paketlari ishlab chiqilib, kompyuterda yechiladi. Demak, har qanday iqtisodiy jarayon muammolari dasturlash tizimlari orqali hal qilinadi. Dasturiy ta minot tizimining tasnifi 1-rasmda keltirilgan. 18

19 Dasturiy ta minot tizimi Operatsion tizimlar Servisli tizimlari Instrumental dasturli vositalar Texnik xizmat ko rsatish tizimlari MS DOS Interfeysli tizimlar Translyatorlar Tuzatuvchilar OS/2 UNIX Windows Operatsion tizim qobiqlari Utilitalar Yuklagichlar Matn muharirlari Diagnostik dasturlar Testlash dasturlari Windows NT Antivirus dasturlari Sozlash vositalari 1-rasm. Dasturiy ta minot tizimining tasnifi. Tizimli dasturiy ta minotning vazifalari Tizimli utilitalar. Tizimli utilitalar kompyuterning apparat vositalariga, ayniqsa, tashuvchilarga, operatsion tizimlar va boshqa ilovalarga xizmat qilishga mo ljallangan. Testlash va diagnostika dasturlari. Bu dasturlar kompyuter va har bir uzellarining ishlash imkoniyatlarini tekshirish, mavjud, yuzaga kelgan yoki potentsial nosozliklarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Yig uvchilarga xizmat qiluvchi dasturlar. Diskli yig uvchilar va ularda saqlanadigan axborotlarga xizmat qilishga mo ljallangan dasturlar sinfi. Diagnostika dasturlari disk yig uvchilarida joylashtirilgan axborotlarning mantiqiy tarkibidagi nosozliklarni aniqlaydi va bartaraf qiladi. Difragmentator dasturlari disklarda axborotlarni joylashtirishni shunday tartiblaydiki, natijada ularga ularga murojaat qilish yoki kirishning maksimal tezligi oshadi. 3. Operatsion sistema funksiyalari. Operatsion sistema(os)- bu kompyuter zahiralarini boshqarish, amaliy dasturlarni yuklash va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan o zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdek foydalanuvchining kompyuter bilan muloqotini ta minlovchi dasturiy vositalar yig indisidir. Operatsion sistema bu dastur bo lib, foydalanuvchi bilan kompyuter o rtasida vositachilik funktsiyasini bajarishda ikkita maqsad uchun xizmat qiladi: kompyuter resurslarini samarali taqsimlash va foydalanuvchining samarali ishlashi uchun imkoniyat yaratish. Kompyuterning resurslari deganda, quyidagilar nazarda tutiladi: protsessorning ishlash vaqti, asosiy xotiraning manzilli kengligi, kiritish-chiqarish vositalari, tashqi xotirada saqlanuvchi fayllar. Operatsion sistemalar foydalanuvchining ishini tashkil qilish muhiti bilan birga turli xil 19

20 dasturlarning bajarilishini va o zaro aloqa muhitini belgilaydi. Operatsion sistema funktsiyalari: - foydalanuvchi bilan muloqotni ta minlash; - ma lumotlarni kiritish-chiqarish va ularni boshqarish; - ma lumotlarni dasturda qayta ishlash jarayonini rejalashtirish va tashkil etish; - resurslarni taqsimlash(operativ va kesh xotiraga, protsessorga, tashqi qurilmalarga); - bajarish uchun dasturni yuklash - yordamchi xizmat qilishning barcha mumkin bo lgan operatsiyalarni bajarish; - turli xil ichki qurilmalar o rtasida axborotlarni uzatish; - monitor, klaviatura, diskli yig uvchilar, printerlar va boshqa qurilmalar ishlashini dasturiy qo llab-quvvatlash; - ishlayotgan dasturlar o rtasida axborot almashuvini ta minlash. Bir aniq vaqtning ichida bajaradigan vazifalariga va foydalanuvchilar soniga qarab, operatsion sistemalarni quyidagi sinflarga ajratish mumkin: - bir foydalanuvchili bir vazifali, bitta kompyuterda bajariladigan, faqat bir masala bilan ishlaydigan; - bir foydalanuvchili ko p vazifali, bir foydalanuvchida bir vaqtning o zida bir nechta masalalar bilan ishlaydigan; - ko p foydalanuvchili ko p vazifali, yoki serverli, bitta kompyuterda ko p foydalanuvchilarga bir vaqtning o zida bir nechta masalalar bilan ishlaydigan. 4. Amaliy dasturiy ta minot va uning tarkibi. Hisoblash texnikasini amaliyotga samarali tatbiq etishning shartlaridan biri amaliy dasturlarning ixtisoslashtirilgan paketlarini yaratishdir. ADPlarga kirishning osonligi va foydalanishning soddaligi kompyuterning ilmiy sohaga, iqtisodiyot, madaniyat, ta limning aniq vazifalarini yechishda kengroq tatbiq qilinmoqda. Amaliy dasturli ta minot foydalanuvchining aniq bir muammoli masalasini yoki shunday masalalar sinfini yechish uchun mo ljallangan amaliy dasturlar paketini o zida qamrab oladi. Aksariyat amaliy dasturlar paketi biror interaktiv muhit ko rinishiga ega bo lib, unda foydalanuvchi ma lumotlarni o zgartirishning aniq bir jarayonlarini bajarishda qulay va oddiy vositalarga ega bo ladi. Shaxsiy kompyuterlar uchun mo ljallab chiqarilgan amaliy dasturlar paketlari uchun quyidagi tasniflarni aytib o tish mumkin: - matn muharrirlari, matnli protsessorlar va noshirlik tizimlari; - grafik muharrirlar va tadbirkorlik grafika vositalari; - katta o lchamli elektron jadvallar, jadval protsessorlari; - telekommunikatsion tizimlarni boshqarish amaliy dasturlar paketlari; - ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi; - ma lumotli qidirish tizimlari; - sun iy intellekt tizimlari, shu jumladan ekspert tizimlari; - avtomatlashtirilgan o qitish tizimlari; - ma lumotlarni statistik qayta ishlash; - matematik dasturlashtirish amaliy dasturlar paketlari; - avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimlari; - tarkibiga muammoga mo ljallangan paketlarning bir nechta turini oladigan integrallashgan amaliy dasturlar paketi; Matnli, jadvalli va grafik axborotlarni avtomatlashtirilgan holda ishlab chiqishni amaliy dasturlar paketi ta minlaydi. Amaliy dasturlar paketlarini uchta guruhga ajratish mumkin: - operatsion sistemalar imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar; - umumiy belgilanishdagi paketlar; - avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ishlashga mo ljallangan paketlar. 20

21 5. Windows operatsion sistemasining umumiy ta rifi. Microsoft Windows XP operatsion sistemasi, kompyuter tarkibiy qismlari, ichki va tashqi qurilmalari faoliyatini hamda dasturlarni bajarilishini boshqarib turadi. Bu operatsion sistema foydalanuvchi uchun qulay va tushunarli interfeysga ega. Bu foydalanuvchi bilan kompyuter o rtasida muloqotni tashkil qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Windows XP ga quyidagicha ta rif beriladi: u kompyuter va ma lumotlarni boshqarish uchun mo ljallangan ko p vazifali, yuqori samarali, ko p oqimli grafik interfeysli va tarmoq imkoniyatlari kengaytirilgan operatsion sistemadir. Bu operatsion sistemani oynalar, ya ni Windows deb nomlanishi asosiy sababi, operatsion sistemada bir vaqtning o zida bir nechta oynalar(dasturlar) bilan ishlash imkoniyatini yaratilganligidir. Bu operatsion sistema Bill Geyts rahbarlik qiladigan Microsoft korporatsiyasining mahsulotidir. Korporatsiya tomonidan Windows nomidagi dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlanish tarixi quyidagicha: yilning noyabrida Microsoft Windows sotuvga chiqarilgan; yilning noyabrida Microsoft Windows 1.0 sotuvga chiqarilgan; yilning iyunida Microsoft Windows/286 sotuvga chiqarilgan; yilning noyabrida Microsoft Windows 3.0 sotuvga chiqarilgan; yilning aprelida Microsoft Windows 3.1 sotuvga chiqarilgan va birinchi ikki oyning o zida ikki million nusxada sotilgan; yilning avgustida Microsoft Windows NT 3.1 sotuvga chiqarilgan; yilning sentyabrida Microsoft Windows 3.5 sotuvga chiqarilgan; yilning avgust oyida Microsoft Windows 95 sotuvga chiqarilgan va to rt kun ichida bu operatsion sistemaning 25 million nusxasi sotilgan; yilning iyun oyida Microsoft Windows 98 sotuvga chiqarilgan; yilning fevral oyida Microsoft Windows 2000 sotuvga chiqarilgan; yilning iyun oyida Microsoft Windows (Milennium) sotuvga chiqarilgan; yilning 25 oktyabrida Microsoft Windows XP sotuvga chiqarilgan; yilning dekabr oyida Windows Vista 2007 operatsion sistemasining taqdimoti Moskva shahrida o tkazildi, 2007 yilning yanvar oyidan Microsoft Windows Vista 2007 nomi bilan sotuvga chiqarildi. 6. Windows XP, UNIX operatsion sistemalarining vazifalari va foydalanuvchi interfeyslari. Windows XP operatsion sistemasining asosiy vazifasi axborotlarni qayta ishlash jarayonlarini boshqaradi va apparat vositalari bilan foydalanuvchi o rtasidagi o zaro aloqani ta minlashdan iborat. Operatsion sistemalarning asosiy vazifalaridan yana biri axborotlarni kiritish va chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, foydalanuvchilar tomonidan yechiladigan amaliy masalalarning bajarilishini boshqarishdir. Operatsion sistemalar kerakli dasturni kompyuter xotirasiga yuklaydi va uning bajarilishi jarayonlarini nazorat qiladi, normal hisoblashlarga xalaqit beruvchi vaziyatlarni tahlil qilib, yuzaga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf qilish haqida ko rsatmalar beradi. UNIX operatsion sistemasi. UNIX ko p foydalanuvchili, ko p vazifali operatsion sistema bo lib, u dasturlarni va turli foydalanuvchilarning fayllarini yetarlicha kuchli himoya vositalarini o z ichiga oladi. UNIX - operatsion sistemasi dasturlarning ko p qismi S tilida yozilgan va mashinaga bog liq emas. Bu operatsion sistemaning harakatchanligi va amaliy dasturlarni universal EHMga, mini EHMga va turli arxitekturali kompyuterlarga osongina o tkazilishini ta minlaydi. Bu UNIX oilasidagi operatsion sistemaning muhim xususiyati uning modulliligini va keng servisli dasturlar to plami bo lib, ular foydalanuvchi dasturlovchilar uchun qulay operatsion vaziyatni yaratishni ta minlaydi. UNIX ierarxik fayli struktura, virtual xotira, ko p oynali interfeys, ko p protsessorli tizimlar, ko p foydalanuvchili qiymatlar bazasini boshqarish tizimi, bir jinsli bo lmagan hisoblash tarmoqlarini qo llab-quvvatlaydi. 21

22 Bu sistema ko p vazifali hisoblanib, 32 razryadga ega. Bu holat sistemani bir mashina arxitekturasidan boshqasiga kam sarf bilan o tkazish imkoniyatini beradi. UNIX operatsion sistemasi taqsimlovchi ma lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoqlar, olis masofadan aloqa qilish va oddiy modem yordamida global tarmoqlarga ulanish imkoniyatlarini o zida mujassamlashtira oladi. Operatsion sistemalarda interfeys, foydalanuvchi interfeysi atamalari ishlatiladi. Interfeys- bu foydalanuvchining kompyuteri bilan, operatsion sistema bilan, amaliy va boshqa dasturlarni o zaro aloqasini hamda dialogini ta minlovchi vositalar yig indisi. Dasturiy interfeys hisoblash tizimi doirasida qurilma va dasturlarning o zaro ta sirini ta minlovchi vositalar yig indisi. Oyna tushunchasi Windows operatsion sistemasida asosiy o rinni egallaydi. Operatsion sistemaning nomi ham oyna so zidan olingan bo lib, tizimda oynalarga xos interfeys printsipiga ega bo ladi. 7. Microsoft Office paketining tarkibi, funksiyalari va qo llanish sohalari Microsoft Office XP amaliy dasturlar paketi bo lib, u turli xil mazmundagi masalalarni yechish imkoniyatini beradi. Microsoft Office ilovalari bir-biri bilan o zaro shunday uzviy bog langanki, ularni birgalikda yagona dastur sifatida ham qarash mumkin. Microsoft Office XP - to plami bir nechta alohida modullardan tashkil topgan. Bu dasturlar birg biri bilan muayyan darajada o zaro bog langan bo lib, birg biriga o xshash rasmiylashtirishlar va vositalariga ega bo lsada, ularning har biri alohida ilova hisoblanadi. Microsoft Office XP ning komponentlari faqat Windows NT, Windows 2000, Windows Me, Windows NT 2000, Windows XP operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi. Microsoft Office XP paketining tarkibi oltita asosiy ilovalardan tashkil topgan bo lib, ularning har birini Windows ning alohida dasturlarikabi qarash mumkin. Har bir ilovalar bir-biri bilan uzviy bog langan bo lib, ular quyidagi xossalarga ega: - Hamma ilovalar o zaro o xshash interfeysga ega; - Bir dasturda yaratilgan hujjatlar, ikkinchisiga oson o tkaziladi. Buning uchun bir dasturning oynasidagi ma lumotlar fragmentini boshqa bir oynaga o tkaziladi. - Office paketi qo shimcha ko plab modullarni o zida saqlaydi. Bu modullar aniq strukturalarni (masalan tashkiliy diagrammalarni) va hujjatlarga turli xil bezaklarni o rnatish imkoniyatini yaratadi. - Fayllarni o zaro aloqasini tashkil qilish mumkin. Fayllar o rtasida aloqa o rnatilganda, ularning birida ma lumotlarni o zgartirilishi unga bog langan boshqa fayllarda shunday o zgartirishlarni amalga oshirilishini ta minlaydi. - Office dasturlari internetga kirish imkoniyatini ta minlaydi. Bu jarayon fayllarni yangilashga va ma lumotnomali axborotlarni bevosita Microsoft ning web uzelidan olishga imkoniyat yaratadi. - Microsoft Office XP - quyidagi dasturlardan tashkil topgan bo lib, ular ilovalar deb yuritiladi: - Microsoft Word matn muharriri; - Microsoft Excel elektron jadval; - Microsoft Access ma lumotlar bazasini tuzish va boshqarish dasturi; - Microsoft PowerPoint taqdimotlar dasturi; Takrorlash uchun savollar 1. Dasturiy ta minot nima? 2. Tizimli dasturi ta minot va uning vazifasi 3. Amaliy dasturlar haqida ma lumot bering. 4. Windows operatsoin sistemasi haqida gapiring. 5. UNIX operatsion sistemasi haqida ma lumot bering. 6. MS Office paketining tarkibi haqida ma lumot bering. 22

23 4-MA RUZA. ZAMONAVIY WINDOWS DASTURLARI MUHITIDA ISHLASH. WINDOWS COMMANDER DASTURI Reja: 1. Windows oilasiga mansub operatsion sistemalar. 2. Windows ish stoli. Masalalar paneli va menyu bandlari. 3. Windowsda disklar, papka (katalog) va fayllar bilan ishlash. 4. Windows Commander (WC) dasturi haqida tushuncha. 5. WC da fayllar, kataloglar va disklar bilan ishlash. 6. WC da fayl va katologlarni arxivlash va arxivdan chiqarish. Windows (inglizcha Windows -darchalar, derazalar degan ma noni anglatadi) Microsoft (MS) firmasining dastur mahsuli bo lib, maxsus tayyorgarlikka ega bo lmagan kompyuterdan foydalanuvchilar uchun mo ljallangan amaliyot tizimdir. Uning asosiy maqsadi - kompyuterdan foydalanishni iloji boricha sodda va o rganish uchun oson, shu bilan birga, foydalanuvchiga mumkin qadar keng imkoniyatlar yaratish holiga keltirishdir. Mazkur talablarga javob beruvchi MS Windows amaliyot tizimi 1995 yil avgust oyida ishlatila boshlangan bo lsa, uning ruscha varianti 1995 yilning sentabridan Rossiyada qo llanila boshlandi. MS Windows Windowslarning yangi lahjasi emas, balki o ta murakkab dasturlar majmui bo lib, shu bilan birga foydalanish uchun oson, amaliyot tizimdir. Windowsning avvalgi lahjalari (masalan, Windows 3.0, 3.1, 3.11, 3.12) asos sifatida MS DOSni qabul qilgan bo lsa, Windows o zi mustaqil bo lib, kompyuterda boshqa bir amaliyot tizimning bo lishini talab qilmaydi. Lekin shu bilan birga bu muhitda MS DOS va Windowsning eski lahjalari bilan ishlash imkoniyati saqlangan. Amaliyot tizim sifatida MS Windows quyidagi afzalliklarga ega: o zlashtirishda nihoyatda oddiy va imkoniyatlaridan foydalanish ko lami qulay; u yuqori samaradorlikka ega va mazkur xususiyati bilan Windowsning istalgan avvalgi lahjalaridan keskin farqlanadi. Xususan, Microsoft firmasi yangi 32 razryadli yadroni tatbiq etish bilan samaradorlik va ishonchlilikni keskin oshirishga erishdi; iste molchi atigi bitta dasturiy ta minot mahsulotini xarid qilib, qator muhim imkoniyatlarni qo lga kiritadi: universal tarmoq mijoziga aylanadi, elektron pochtadan foydalana oladi, multimedia vositalaridan bahra oladi va hokazo; sodda, dasturlar majmui barkamol va yuqori unumlilikka ega. Windows foydalanuvchilari doirasi. Windows keng doiradagi foydalanuvchilar uchun mo ljallangan bo lib, ixtiyoriy sohadagi masalalarni yechmasa-da, ularni yechish uchun qulay vosita rolini o ynaydi. WINDOWS muhiti foydalanuvchi uchun qulay bo lgan ko pgina imkoniyatlarga ega bo lgan dasturdir. U MS DOS imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Windows muhitida ishlash natijasida foydalanuvchi ko pgina qulayliklarga ega bo ladi. Bunda fayl va kataloglarning nusxasini olish, ko chirish, qayta nomlash, o chirish va hokazo amallar tezda va yaqqol bajariladi. Shu bilan birga bir paytning o zida bir necha katalog bilan ishlash imkoniyatiga ega. Bu dastur bir paytning o zida bir necha masalalarni yechish, ixtiyoriy printer va displey bilan, MS DOS dasturlari bilan ishlash qobiliyatiga ega. Yagona interfeysga, ya ni Windows turli lahjalari va dastur ilovalari bilan ishlashning standart qoidalariga egaligi muhimdir. Hozirgi kunda Windows millionlab foydalanuvchilarning e tiborini o ziga tortdi. Microsoft firmasi Windowsni takomillashtirish borasida tinimsiz ish olib bormoqda. Shu bilan birga turli dasturlar ilovalarining yaratilishi Windows ning imkoniyatlarini yanada oshirmoqda. Bu Microsoft Word, Page Maker, Excel, Corel Draw va hokazolardir. Windows 32 razryadli amaliy dasturlarni ishlatish imkoniyatini beradi. 32 razryadga mo ljallangan amaliy dasturlar interfeysi Application Programming Interface (API) hozirda ko p ishlatiladigan tarmoq amaliyot tizimlar- Windows NT yordamida ishlaydigan amaliy dasturlar 23

24 bilan bemalol ishlashi mumkin. Bu esa amaliy va amaliyot tizimlarni qo llaydigan yangi dasturlar yaratish imkoniyatini beradi. Hatto kompyuter tarmoqlarini ishlatish va tizim administratorlari (boshqaruvchilari)dan foydalanish jarayoni qator qulayliklarga ega bo ldi. Windows ni ishchi holatida saqlab turish va uni o rganish ilgarigiga nisbatan kam vaqt va urinishlarni talab qiladi. Tizim shunday «aqllilashganki», u qator murakkab amallarni o zi mustaqil bajaradi. Bunday amallar sifatida periferiya qurilmalarining ishlashini ta minlash, foydalanuvchi muhitini qayta o zgartirishni (yangi imkoniyatlarni qo shish) va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Windows ning qo llanilishida foydalanuvchilarni o qitish, o rgatish, tizimni ishchi holda saqlab turish, uni sozlash ishlarini tez va ortiqcha harakatsiz amalga oshirish mumkinligi bu sohada ketadigan xarajatlarni juda kamaytiradi. Windows ning ba zi imkoniyatlari quyidagilardir: Universal grafika Windows dasturlarning qurilmalarga va dastur ta minotiga bog liqsizligini ta minlaydi. Yagona interfeys Windowsda foydalanuvchining muloqoti yagona, ya ni turli dasturlar bilan ishlash qoidalari umumiydir. Shuning uchun yangi dastur bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalanishingiz mumkin. Mavjud dastur ta minoti bilan muvofiqligi - Windows MS DOSning barcha amaliy paketlari, muharrirlari, elektron jadvallari ishini ta minlaydi. Ko p masalaliligi Windows bir paytning o zida bir necha hujjat bilan ishlaydi, bir dasturdan boshqasiga o tishni ta minlaydi. Mavjud tezkor xotiradan to liq foydalanish imkoniyati mavjud. Qurilma resurslaridan ham to liq foydalaniladi. Windows qurilmalari orasidagi muloqotni dasturlarning o zi ta minlaydi Ma lumotlar almashinuvi Windows dasturlararo ma lumot almashish imkoniyatiga ega. Bu maxsus Clipboard (ma lumot almashish buferi), yoki DDE (Dinamic Data Exchange - ma lumotlarning dinamik almashinuvi, ya ni boshqa dastur natijalaridan foydalanish), OLE (Object-Linking Emboding - dastur ilovalarida ma lumotlardan tahrirlangan holda foydalanish) yordamida amalga oshiriladi. Dasturlardan foydalanishning oddiyligi tufayli foydalanuvchini o rgatishga talablar kamaydi va tajribali foydalanuvchilar tizimning yangi imkoniyatlarini tashqi yordamsiz o zi o rganishi mumkin. Buning uchun «Пуск»- ishga tushirish knopkasidan, masalalar panelidan, Проводник (Windows bo ylab Boshlovchi), dasturlar ustasi, ma lumot berishning yangi tizimlari va imkoniyatlaridan foydalaniladi. Kompyuter tarmoqlarini ishchi holatida saqlab turish, o rnatish, sozlash Windows ning ichki imkoniyatlarida mavjud bo lib, u bunday ishlarni tez bajaradi. Windows da 32 razryadli NetBEUI, IPX/PX yoki TPC/IP protokollari va NDIS yoki ODI drayverlari o rnatilgan NetWare yoki Maykrosoft kompyuter tarmoqlarini qo llaydigan ichki imkoniyatlar mavjud. Plug and Play (ula va ishla) texnologiyasi shaxsiy kompyuterlarga yangi qurilmalarni ishlatishdek murakkab jarayonlarni o rnatadi va sozlaydi. Buning uchun kompyuterda ishlatiladigan qurilma Plug and Play talabiga javob beradigan qurilma bo lishinini talab qiladi, xolos. Windows turli kompyuter tarmoqlari uchun juda qulay dastur vositasi bo lib, o zida taqsimlangan kompyuter tarmoqlari, elektron pochta, ko chma kompyuterlar (inglizcha Notebook), multimedia vositalarini qo llashi va boshqa xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi. Hujjatlarni tahrirlovchi Word 7.0 muharriri ham Windows tarkibiga kiritilgan. Bundan tashqari, Windows ilgari MS DOS, Windows tizimlari bilan ishlatiladigan amaliy dasturlar bilan bemalol ishlaydi. Windows uzoq masofada joylashgan kompyuter tarmoqlari bilan ishlashni soddalashtiradi. WINDOWS ning ishlash shartlari Windows ikki xil ishlash holatiga ega: Standart; 24

25 386ga kengaytirilgan. Holatning tanlanishi qurilma turiga bog liq. Windows standart holatda protsessorning himoyalangan holatida ishlaydi. 386ga kengaytirilgan holatda ishlash uchun protsessor va 8 Mbayt operativ xotira zarur. Windows dan foydalanish uchun quyidagi qurilmalar bo lishi talab qilinadi: Kamida 486 DX protsessorli kompyuter (yaxshisi Pentium); 8 Mb dan kam bo lmagan tezkor xotira (16 Mb bo lsa yaxshi); Mb bo sh joyli qattiq disk (Windows ning o zi 6-10 Mbayt joyni egallaydi) va disketani o qish uchun qurilma (yaxshisi CD ROM); Monitor (yaxshisi SVGA ); Printer; Sichqoncha. Sichqonchaning (inglizcha-mouse) ishlatilishi. Amallarning ko pchiligi klaviatura hamda sichqoncha yordamida bajarilishi mumkin. Albatta, har kim o zi uchun tez va oson bo lgan usulni tanlab oladi. Windows da ishlayotganda, asosan sichqonchaning faqat ikkita: chap va o ng tugmachalari ishlatiladi. Ulardan biri asosiy (ishchi) tugmacha hisoblanadi. Odatda, bu chap tugmacha bo ladi, ammo chapaqaylar uchun xuddi shu vazifada o ng tugmachani ham belgilash mumkin. (Buning uchun Boshqaruv paneli Sichqoncha dasturidan foydalaniladi). Ikkinchisi esa yordamchi tugmacha sifatida ishlatiladi. Uni bosish bilan Kontekst menyu chaqiriladi. Ushbu menyu ajratilgan element uchun o sha onda kerak bo ladigan amallarni bajarishi mumkin. So nggi paytlarda uchta: chap, o rta va o ng tugmachali sichqonchalar keng tarqalmoqda. O rta tugmacha mavjud darchani tepa yoki pastga o tkazish uchun ishlatiladi. Shuni aytish lozimki, Windows asosan sichqoncha bilan ishlasa-da, shu bilan birga uning ko p amallari klavishlar yordamida ham ishlay oladi. Windows ni chaqirish Windows bilan ishlash uchun, avvalo, u kompyuter xotirasiga chaqirilishi lozim. Windows amaliyot tizim bo lgani uchun ham u kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanadi va ekranda quyidagi darcha paydo bo ladi (qobiq dasturlarda maxsus buyruqlar yordamida ishga tushiriladi, masalan, Window 3.1, 3.11 uchun MS DOS ning buyruqlar satrida Win teriladi va Enter bosiladi). Windowsning bu ekrani Ish stoli deb ataladi. Sizning odatdagi ish stolingizdagi hujjatlar, asboblar, yozuv qog`ozlari va shu kabilar joylashganidek kompyuter ekranida ham ishlash uchun kerak bo lgan ma lumotlar joylashtiriladi (yuqoridagi rasmga qarang). Ish stoli ko rinishi foydalanuvchi tomonidan o zgartirib turilishi mumkin. U foydalanuvchi ko p ishlatiladigan dasturlarni joylashtirish uchun qo llaniladi. Windows ish stolining elementlar to plami kompyuterning sozlovchilari bilan bog liq. 1-rasm. Windows da ko plab elementlarni yodda saqlash, ajratib olish va ular bilan ishlash oson 25

26 bo lishi uchun piktogrammalar (yorliqlar) deb ataluvchi mos rasmchalar qo yiladi. Ularni ko pincha ikonalar (timsollar) deb ham ataydilar. Ular mos dasturni xotiraga tez chaqirish (yuklash) imkoniyatini beradi. Mualliflar dasturlar uchun ularning mohiyatini ifodalab beruvchi maxsus rasmchalar tayyorlaydilar. Hujjat fayllari uchun piktogramma sifatida o sha hujjat tuzilgan dasturning belgisi ko rsatiladi. Ish stolida quyidagi elementlar joylashgan bo lishi mumkin: papkalar (tizimning va foydalanuvchining papkalari); hujjat va dastur fayllari; qurilmalar, papkalar va fayllar uchun yorliqlar. Biroq, odatda ekranda ko proq hollarda tizim papkalari va ko p murojaat qilinadigan obyektlarning yorliqlari joylashgan bo ladi. Tizim papkalari (System Folder)-Windows AT tomonidan tashkil etilgan papkalardir. Tizim papkalariga quyidagilar kiradi: Мой компьютер (Mening kompyuterim). Bu papka siz ishlayotgan kompyuterning obrazi bo lib, uning yordamida kompyuter resurslariga (ya ni, qattiq hamda yumshoq disklar, CD- ROM, tarmoq disklariga, shu kabilarga) ulanish va kirishingiz mumkin. Quyidagi darchada Мой компьютер da mavjud dasturlar keltirilgan. U disk, MS DOS, CD ROM [D:], boshqaruv paneli (Панель управления), printerlar, uzoqlashgan tarmoqda kirish (Удаленный доступ к сети). 2-rasm. Setevoe okrujenie (Tarmoq doirasi). Bu dastur mahalliy tarmoq kompyuterlari ro yxatini ko rib chiqish va ularning resurslariga kirish uchun ishlatiladi. Internet Explorer. Internetdagi WEB sahifalarini ko rib chiqish dasturi. U Windowsning oxirgi namunalariga kiritilgan. Korzina(«korzina»). Olib tashlangan (yo qotilgan) fayllarni vaqtincha saqlovchi joy bo lib, u o sha fayllarni kerak bo lganda qayta tiklashi mumkin. Bu «korzina»ga Windows vositalari bilan olib tashlangan fayl joylashtiriladi. Bundan tashqari, faylni yo qotish uchun sichqoncha yordamida uni «korzina» belgisiga ko chirib qo yish mumkin. DOS vositalari bilan (masalan, buyruqlar satrida yoki Norton Commanderda) yo qotilgan fayllarni bu dastur vositalari bilan tiklash mumkin emas. «korzina»ni doimiy ravishda tozalab turish, ya ni kerakli fayllarnigina saqlash tavsiya etiladi, chunki bu yerga joylashtirilgan fayllar ham xotirada joy egallaydi Портфель. Bu dastur ikki kompyuter bilan ish olib borilayotganda fayllarni sinxronlashtirishni (so nggi namunalarga almashtirishni) ta minlaydi. Masalan, Siz ishni «uyga» olmoqchi bo lsangiz Portfeldan foydalanishingiz mumkin. Входящие (Kiruvchilar) Bu Windowsning xabarlar tizimidir. O rnatilgan (belgilangan) dasturlarga qarab elektron pochtaning u yoki bu turiga ulanishini ta minlashi mumkin. 26

27 Ish stolida Мой компьютер (Mening kompyuterim) va Korzina («korzina») tizim papkalarining bo lishi shart. Windows ning tizim papkalari oddiy papkalardan quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi: barcha tizim papkalarini yo qotish mumkin emas; Корзина («korzina») papkasining nomini o zgartirib bo lmaydi (lekin kompyuteringizga Norton Utilities komplektini o rnatgan bo lsangiz buni bajarish mumkin); ba zi tizim papkalarining kontekst menyusida o ziga xos buyruqlar mavjud. Masalalar paneli Ish stolining oxirgi satri Панел задач (Masalalar paneli) deb ataladi va unda ishlayotgan masalalar aks ettiriladi. Birorta dastur ishga tushirilishi bilan masalalar panelida uning nomi yozilgan tugma paydo bo ladi. Tugmaning nomi ikki qismdan iborat bo ladi: dastur nomi va shu dastur yordamida tahrirlanayotgan hujjat nomi. Nom oldida dasturning piktogrammasi aks ettiriladi. Masalalar panelining chap burchagida Пуск klavishasi joylashgan. Bu tugma Windows AT ning bosh menyusiga kirishni ta minlaydi. Agar sichqoncha ko rsatgichini shu tugma ustiga joylashtirsak, «Начните работу с нажатия этой кнопки» (Ishni shu tugmani bosishdan boshlang) degan yozuv suzib chiqadi. Bundan tashqari, Masalalar panelida rus, ingliz yoki boshqa til alifbosi, hamda vaqtni ko rsatuvchi knopkalar mavjud. 3-rasm. Masalalar panelini faollashtirish Masalalar panelini quyidagi usullar bilan faollashtirish mumkin: 1) masalalar panelining ixtiyoriy bo sh joyida sichqoncha klavishasini bitta bosish; 2) Ctrl+Esc klavishalar kombinatsiyasini ya ni avval Ctrl va undan so ng Esc klavishasini bosish; 3) ish stoli faol bo lgan holda Tab klavishasini bosish. Umuman bu uchta usul bir-biriga ekvivalent emas. Birinchi usul faqat masalalar panelining fonini faollashtiradi. Oxirgi ikkita usul esa Пуск (Start) klavishasini faollashtiradi. Masalalar panelining foni faollashgan vaqtda quyidagi amallarni bajarish mumkin: Shift+F10 tugmalar kombinatsiyasini bosib, masalalar panelining kontekst menyusini ochish mumkin;, tugmalari yordamida masalalar panelida joylashgan dastur tugmalarini ajratish va Enter ni bosib uni ishga tushirish mumkin. Masalalar panelini ekran chegarasining xoxlagan qismiga: tepa yoki pastga, chap yoki o ngga joylashtirish mumkin. Panelni boshqa bir joyga ko chirish uchun uni sichqonchaning tugmachasi bilan bosib turgan holda ekranning biror chegarasiga siljitamiz. Kerakli chegara bo ylab to g ri to rtburchakning konturi paydo bo lganda, sichqonchaning tugmachasini qo yib yuboramiz. Masalalar panelini kengaytirish ham mumkin. Buning uchun panelning tashqi chegarasini sichqoncha bilan ilib olib, uni boshqa joyga ko chiramiz. Windows menyulari Windows da foydalanuvchilar 4 turdagi menyu bilan ishlashi mumkin: AT ning asosiy menyusi; barcha obyektlarning kontekst menyulari; dastur menyulari; dastur va hujjat darchalarining, shuningdek, muloqot darchalarining boshqaruvchi menyusi. menyu - bu biror operatsiyani bajarish imkonini beruvchi buyruqlar majmuidir. menyu bandlari orasida buyruqlardan tashqari ost menyuga kirish imkonini beruvchi bandlar ham bo lishi mumkin. Bu holda biz ierarxik yoki ichma-ich joylashgan menyu bilan ishlaymiz. Buni dasturlarni ishga tushirish menyusi misolida ko rishimiz mumkin. Menyular monitor ekranida joylashishiga ko ra, vertikal va gorizontal menyularga bo linadi. Dastur darchalarining menyusi gorizontal bo lib, u sarlavha satrining tagida joylashgandir. Vertikal menyu-yuqoridan pastga qarab ochiluvchi menyudir. Windows da vertikal 27

28 menyuning boshqa ko rinishi, suzib chiquvchi deb nomlangan va pastdan yuqoriga qarab ochiluvchi ko rinishi ham ishlatilgan. Tizimning asosiy menyusi ana shunday menyudir. Suzib chiquvchi menyuning yana bir turi -kontekst menyu deb atalib, u darchaning ixtiyoriy joyida sichqonning o ng klavishasini bosganda ochiladigan menyudir. menyular tizimida ishlatiladigan shartli belgilashlar: agar menyu bandi davomida ko p nuqta (...) berilsa, shu band bajarilganda muloqot darchasi ochiladi; agar menyu bandi davomida uchburchak ( ) berilsa, shu band bajarilganda ost menyu ochiladi; agar menyu bandi kul rang harflarda yozilgan bo lsa, menyuning shu bandi ayni vaqtda faol emasligini bildiradi; agar menyu bandi davomida tugma yoki tugmalar kombinatsiyasi ko rsatilgan bo lsa, u holda menyuning shu bandini menyuga kirmasdan turib klaviatura yordamida ko rsatilgan tugmalarni bosib bajarish mumkin. Bu tugmalar akselerator tugmalar (shortcut keys) deyiladi; menyu bandidagi tagiga chizilgan harf qaynoq tugma (hot key) deb nomlanadi. menyu faol vaqtda klaviaturadan shu harfni bosib tegishli buyruqni bajarish mumkin; agar menyu bandi oldida qalin nuqta ( ) yoki ( ) belgisi bor bo lsa, alternativ variantlardan birortasi tanlanganini bildiradi. Asosiy menyu (Start menu) Пуск (Start) tugmachasi bosilganda, ekranda Windows ning ish boshlashi uchun kerak bo ladigan asosiy menyusi ochiladi. Unda dasturni ishga tushirish, hujjatni ochish, tizim parametrlarini sozlash, kerakli faylni topish, zaruriy ma lumotlarni olish va boshqa amallarni bajarish mumkin. 4-rasm. Asosiy menyuning yuqori qismidagi bo limidan (rasmdagi Открыть документ Microsoft Office, Создать документ Microsoft Office, Ярлык для Hypertrm) tashqari barcha bandlari standartdir. Bu menyuning ko rinishi quyidagicha: Программы / Programs - Dasturlar Документы / Documents - Hujjatlar Настройка / Settings - Sozlash Поиск / Find - Qidirish Справка / Help - Ma lumot Выполнить / Run - Bajarmoq Завершение работы / Shut down - Ishni tugatmoq. menyuning Программы / Programs - dasturlar bandi yordamida tizimda o rnatilgan barcha dasturlarni ishga tushirish imkonini beruvchi ierarxik ost menyuga kiriladi. Siz quyidagi rasmda ko rib turgan menyuda bu Программы / Автозагрузка bandidir. 28

29 5-rasm. Bu menyuga xususan quyidagi ost menyular kirgan: Стандарты / Accessories - Standartlar; Автозагрузка / Start UP - Avtoyuklash; Проводник / Windows Explorer - Yo l boshlovchi; Сеанс MS DOS / MS DOS MS DOS bilan muloqot Microsoft Exchange. - amaliy dasturlar majmuasi va boshqalar. Стандарты / Accessories punktiga yangi dasturlarni ham qo shish mumkin. Standart dasturlar qatoriga Windows ni yuklashda tanlab olingan amaliy dasturlar kiradi. Agar Windows ni o rnatish jarayonida kommunikatsion dasturlar kiritilgan bo lsa, u holda dasturlar menyusida Microsoft Exchange buyrugi bo lishi kerak. Документы / Documents - Hujjatlar bo limi Windows da tahrirlanayotgan hujjatlar ro yxatini (oxirgi 15 ta) ko rsatuvchi menyuni yuklab beradi. Windows dastlab o rnatilgan bo lsa, bu bandda faqat «Прочти меня» (Meni o qi-read me) bo limi bo ladi xolos. Настройка / Settings - Sozlash bo limi tizimidagi hamma komponentlar ro yxatini va kerak bo lganda ularni qayta sozlash imkoniyatini beradi. Uning ost menyusida quyidagi bandlar bor: Панель управления (Boshqarish paneli) papkasi; Принтеры (Printerlar); Панель задач (Masalalar paneli). 6-rasm. Поиск / Find-Qidirish punkti papkalarni, fayllarni, server kompyuteri yoki ma lumotlarini qidirish imkonini beradi. Справка / Help-Ma lumot - ma lumotlar tizimini chaqirishni amalga oshiradi. Axborot olish uchun ma lumot tizimining bayonidan (Содержание) yoki mavzular (Предмет) ko rsatkichidan foydalanish mumkin. Bu tizim Windowsning imkoniyatlari va unda ishlash bo yicha to liq axborot beradi. Ma lumot ixtiyoriy dastur. Выполнить/Run-Bajarmoq buyrug i dasturlarni ishga tushiradi va papkalarni ochadi, MS DOS buyruqlarining bajarilishini ta minlaydi. Bu buyruqning muloqot darchasida Обзор... tugmachasi bor bo lib, uning yordamida dasturlar tanlanib, buyruqlar qatorida dasturning to liq 29

30 nomi hosil qilinadi. Buyruqni ishga tushirish uchun OK tugmachasi, bekor qilish uchun esa Отмена tugmachalari bosiladi. Завершение работы / Shut down - Windows ishini tugallash. Windows dan chiqish uchun quyidagilarni bajarish kerak: Masalalar panelining chap burchagiga joylashgan Пуск klavishasi bosilad,(7.7-rasm.). Ochilgan menyudan Завершение работы - Ishni tugallash buyrug i tanlanadi. bunda quyidagi darcha ochiladi: 7-rasm. 8-rasm. Ochilgan ushbu muloqot darchasida Выключить компьютер (Kompyuterni o chirish)ni belgilaymiz. Дa (Ha) klavishasida sichqonchani bitta bosib, va теперь можно выключить компьютер - endi kompyuterni o chirish mumkin so zlari chiqqandan keyingina kompyuterni o chirish mumkin. Aks holda Windowsdan noto g ri chiqilgan bo ladi va bu holda turli noxushliklar paydo bo lishi mumkin. Kontekst menyu Kontekst menyu darchaning ixtiyoriy joyida sichqonchaning o ng klavishasini bosish yordamida ochiladi. Bu menyu bandlari qaysi element ajratilgani, qanday operatsiya bajarilayotgani va shu kabi holatlarga bog liq holda o zgaradi. Misol uchun agar Word matnlarni tahrirlash dasturida biror so zni ajratib, sichqonchaning o ng tugmachasiga bosilsa, nusxa olish, ko chirish, qirqish operatsiyalarini yoki o sha so zni formatlashtirish operatsiyalarini (shriftni, abzatsni formatlashtirish buyruqlarini) tanlash mumkin bo lgan menyu paydo bo ladi. Shunday qilib, sichqonchaning o ng tugmachasini bosgach, siz o sha onda ajratilgan element bilan bo ladigan ehtimoli ko proq operatsiyalar nomlarini o z ichiga olgan menyuga kirishingiz mumkin. Odatda, Windowsning an anaviy tizimli menyusidan foydalanishga qaraganda, kontekst menyu yordami bilan buyruqlarni bajarish qulayroqdir. Windows ni va uning texnik vositalarini sozlash Windows dagi sozlash funksiyalarining ko pchiligi asosiy menyuning Настройка / Settings (Sozlash) bandidagi ost menyuda jamlangandir. Настройка / Settings (Sozlash) bandining ost menyusida quyidagi uchta buyruq bor : Панель управления [Control Panel - Boshqarish paneli] - shu nomdagi tizim papkasining darchasi ochiladi. Bu darchada kompyuter qurilmalarining va amaliyot tizimning turli qismlarining piktogrammalari bor; Принтеры [Printers - Printerlar]- tizimga ulangan har bir printerni sozlash 30

31 imkonini beruvchi tizim papkasining darchasi ochiladi; Taskbar [Панел задач - Masalalar paneli] - bu buyruq yordamida tizimning asosiy menyusi va masalalar panelini sozlash mumkin. 9-rasm. Yuqoridagi rasmda Control Panel / Панел управления- Boshqarish paneli papkasining odatdagi darchasi ko rsatilgan. Unda quyidagi obyektlarning piktogrammalari bor: Date/Time / Дата/время - Sana / vaqt - bu piktogramma tizim vaqti va sanasini o zgartirish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi; Sounds/Звук - Tovush - Windows muhitida ishlash vaqtidagi ro y beradigan hodisalarga tovush berish tizimini tanlash imkonini beruvchi muloqot darchasini ochadi; Keyboard/Клавиатура-klaviaturani sozlash uchun muloqot darchasi ochiladi; Modems/Модемы - Modemlar - modemlarni sozlash uchun muloqot darchasi ochiladi; Multimedia/Мультимедиа - Multimedianing texnik va dasturli vositalarini sozlash imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi; Mouse /Мышь - Sichqoncha - sichqonchani sozlash uchun muloqot darchasini ochadi; Microsoft Mail Postoffice /P/O Microsoft Mail - Microsoft Mail aloqa xizmatining administratori funksiyasini bajaradi; Passwords /Пароли - Parollar - ruxsatsiz foydalanuvchilardan tizimni himoya qilish uchun parol o rnatish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochadi; Find Fast /Поиск файлов - Fayllarni izlash - ekranda ochilgan muloqot darchasida Microsoft Offisse dasturlarining ixtiyoriy hujjatlarini tez izlab topish uchun indekslar yaratiladi; Mail and Fax / Почта и факс - Pochta va faks-ochilgan muloqot darchasida pochta va faks xizmatlarini sozlash mumkin; Printers/Принтеры - Printerlar - printerlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi; Network /Сеть - Tarmoq - tarmoq vositalarini sozlovchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi; System /Tizim - ochilgan muloqot darchasida kompyuter ishining samaradorligiga ta sir etuvchi umumtizim sozlashlarini bajarish mumkin; Accessibility Options /Специальное возможности - Maxsus imkoniyatlar - tizimning maxsus imkoniyatlarini faollashtirish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi; Add/Remove Programs /Установка и удаление программ dasturlarni o rnatish va o chirish - Windows95 da o rnatilgan komponentlarini o zgartirish, tizim diskini hosil qilish imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi; Add New Hardware /Установка оборудования - qurilmalarni o rnatish - kompyuterga yangi texnik qurilmalarni o rnatish vaqtida zarur bo ladigan sozlash funksiyalarini amalga oshiruvchi usta dastur (master)ni ishga tushiradi; Fonts/Шрифты - Shriftlar - shriftlarni boshqaruvchi Fonts /Шрифты - Shriftlar tizim papkasi uchun yorliq vazifasini bajaradi; Display/Экран - ish stolining ko rinishini o zgartirish, videotizimni sozlash uchun muloqot darchasini ochish imkonini beradi; Regional Settings / Язык и стандарты - Til va standartlar - milliy kelishuvlarni tanlash 31

32 imkonini beruvchi muloqot darchasini ochish uchun xizmat qiladi. Masalalar panelini sozlash Windows da masalalar panelining o lchami va o rnini o zgartirish imkoni bor. Odatda masalalar paneli ish stolining quyi satrida joylashgan bo ladi. Uning kengligi dasturlar tugmalarini bir satrda joylashtirish imkonini beradi. Masalalar panelini kengaytirish yoki toraytirish sichqoncha yordamida uning yuqori chegarasini surish bilan bajariladi. Masalalar panelini ish stolining ixtiyoriy chegarasi bo ylab joylashtirish mumkin. Buning uchun uni sichqoncha yordamida ish stolining kerakli joyiga suramiz. Masalalar panelining parametrlarini o zgartirish uchun bosh menyudagi Настройка / Панел задач - Sozlash / Masalalar paneli buyrug ini ishga tushiriladi. Bu holda ekranda Свойства: Панел задач muloqot darchasi ochiladi (10-rasm.). Bu muloqot darchasining Параметры панели задач (Masalalar paneli parametrlari) sahifasidagi masalalar panelining xususiyatlarini o zgartiruvchi holatlardan keraklisini o rnatishimiz mumkin: Расположить поверх всех окон (Barcha darchalarning ustida joylashtirish) holati o rnatilganda, masalalar paneli har doim ochilgan darchalarning ustida ko rinib turadi; Автоматически убрат с экрана (Ekrandan avtomatik holda olib tashlash) holati o rnatilganda masalalar paneli ingichka chiziq ko rinishini oladi. Bu holda masalalar panelini ochish uchun sichqoncha ko rsatkichini shu chiziq ustiga olib borish kifoya; Мелкие значки в главном меню (Asosiy menyuda kichik belgilar) holati o rnatilganda asosiy menyudagi belgilar kichraytirib ko rsatiladi; Отображить часы (Soatni aks ettirish) holati masalalar panelida soat indikatorini ko rsatadi. 10-rasm. Ish stolining ko rinishini o zgartirish. Ish stoli fon vazifasini bajaruvchi biror rasm bilan qoplangan bo ladi. Bu rasmni almashtirish uchun quyidagi ishlar bajarilishi kerak: ish stoli fonining kontekst menyusidan Свойства (Xususiyatlar) buyrug ini ishga tushirish yoki Boshqarish paneli papkasidagi Ekran obyektining darchasini ochish kerak; 11-rasm. 32

33 Ish stoli fonining kontekst menyusi. Ochilgan muloqot darchasining Фон sahifasiga o tamiz(12-rasm.). Fonning rasmi sifatida tasvirni (muloqot darchasining Фоновые узор (Fonning tasviri) sohasi yoki oboi (bezaklar)ni (muloqot darchasining Рисунок (Rasm) sohasi tanlash mumkin; OK yoki Применить (Qo llash) klavishasini bosamiz. Oboy har doim fon tasvirining ustidan yopib turadi. Shuning uchun ham oboyni o rnatgan vaqtda Фоновые узор (Fon tasviri) sohasidagi (нет) (yo q) elementini tanlashga hojat yo q. Odatda oboylar tasvirdan ko ra chiroyliroq ko rinadi. Lekin shuni esda tutish kerakki, Windows ishlashi davomida bu rasmlar operativ xotirada joy egallab turadi. Rasm qancha sifatli va katta bo lsa, unga shuncha ko p xotira kerak bo ladi. 12-rasm. 13-rasm. Свойства: Экран (Ekran xususiyatlari) muloqot darchasining Fon sahifasi. Monitor ekranining pauzasi Odatda kompyuterda vaqtincha ishlamaganda uni o chirish tavsiya qilinmaydi. Bu vaqtda monitor ekrani ma lum vaqtdan so ng o zi o chib, ekranda biror bir rasm yoki harakatdagi tasvir paydo bo ladi. Bu tasvir ekran zarvarag`i deb ataladi. Monitor ekranining o chish xususiyatlarini Свойства: Экран (Ekran xususiyatlari) muloqot darchasining Заставка (13-rasm.) sahifasida o zgartirish mumkin. Свойства: Экран (Ekran xususiyatlari) muloqot darchasining Zastavka sahifasi Bu sahifa ochilgandan so ng quyidagi ishlarni bajarish kerak: Darchaning Заставка sohasida o zingizga yoqqan tasvirni tanlash kerak; Параметры buyruq klavishasini bosib, заставка parametrlarini o rnatiladi; kompyuter ishsiz turgan holatda ekranning o chishigacha bo lgan vaqt o rnatiladi; OK yoki Применить klavishasi bosiladi. Agar monitor ekranining pauzasi vaqtida boshqa foydalanuvchining kompyuterda ishlashini xoxlamasangiz ekran заставка sini o chirishga parol qo yishingiz mumkin. Buning uchun quyidagi ishlar bajariladi: 1) Застaвка [Screen Saver-Заставка] sahifasida Парол [Password Protected-[Parol] satrida sichqoncha bir marta bosiladi(14-rasm.). 2) Сменить/ Change-[Almashtirish] buyruq klavishasi bosiladi; 33

34 15-rasm. 14-rasm. 3) ochilgan Изменить пароля muloqot darchasida(15-rasm.); Новый парол / New password-[yangi parol] maydonida parol kiritiladi; Подтверждение / Confirm new password-[yangi parolni ta kidlash] maydonida yangi parol qaytadan kiritiladi. Parolning har bir belgisi monitor ekranida yulduzcha ko rinishida akslanadi; OK klavishasi bosiladi; 4) parolning muvaffaqiyatli o rnatilishi haqida belgi beruvchi muloqot darchasida OK klavishasi bosiladi. Endi, ekran zastavkasini o chirish vaqtida o rnatilgan parolni so rovchi muloqot darchasi ochiladi. Bu darchada parol kiritilib, OK klavishasi bosiladi. Bu himoyani Свойства/пароли / Passwords Properties-(Parolning xususiyatlari) muloqot darchasining Смена паролей/change Passwords-parolni almashtirish sahifasida ham o rnatish mumkin. Parolni bekor qilish uchun yangi parol sifatida bo sh parol (bo sh joy) kiritiladi. Shuni ham aytish kerakki, bo sh parolni faqat bir marta kiritish mumkin. Diskni tekshirish (Scan Disk) Scan Disk dasturi disklardagi nosozliklarni tekshiradi, papkalar va asosiy diskdagi fayllarning xatoliklarini aniqlaydi. Пуск/Программы/Стандартные/Служебые программы ost menyusida Проверка диска (ScanDisk) bo limi nomi sichqoncha bilan 2 marta bosilsa, ekranda bu dasturning muloqot darchasi hosil bo ladi(7.16-rasm.). Bu darchada tekshirilishi kerak bo lgan disk nomlarini tanlash mexanizmi aks ettirilgan. Tekshirish ikki - Standart (Стандартная) yoki baholovchi (Полная) holatda bajarilishi mumkin. Bu holatlardan keraklisi va xatoliklarni avtomatik to g rilash (Исправлять ошибки автоматически) holati tanlanib Запуск tugmachasi bosiladi. 16-rasm. Ish stolida yorliq tashkil qilish Windows muhitida diskda yana bitta obyekt - yorliqlar hosil qilish imkoniyati ham mavjud. 34

35 Yorliq (shortcut) maxsus fayl bo lib, o zida boshqa fayl, katalog yoki tashqi qurilmaga yo l (yo nalish) haqidagi ma lumotlarni saqlaydi. Ko p ishlatiladigan dasturlarga murojaat qilishni yorliqlar orqali amalga oshirish mumkin. Ko p hollarda murojaat qilishga to g ri keladigan hujjat, tashqi qurilma (masalan, printer) uchun ham yorliq tashkil qilish maqsadga muvofiq. Shundan so ng, bu hujjatni ochish uchun uning yorlig`ida sichqoncha klavishasini 2 marta bosilsa kifoya. Yorliq faqat hujjatlar uchungina emas, balki ixtiyoriy obyektlar, xususan papkalar, disklar boshqa kompyuter va printerlar uchun ham tashkil qilinishi mumkin. Yorliqni faqat ish stoliga emas, balki ixtiyoriy papka ichiga joylashtirish foydalanuvchi ixtiyorida bo ladi. Yorliq hosil qilish hujjatning nusxasini olish degani emas. Ixtiyoriy yorliq ko pi bilan 374 bayt joy egallashi mumkin. Shuning uchun ham bitta obyekt uchun xoxlagancha yorliq hosil qilish mumkin. Yorliqlar fayllar kabi nomlanadi va LNK (Link-связь-aloqa so zidan olingan) kengaytmasiga ega bo ladi. Yorliqni o chirish - bu hujjatni yo qotish degani emas. Yorliq uchun yorliq hosil qilish man qilinmaydi, lekin bu holda ikkilamchi yorliq ham birlamchi yorliq kabi asosiy obyektga yo l haqidagi ma lumotlarni saqlab, birlamchi yorliqning nusxasi vazifasini bajaradi. Yorliqlar piktogrammasi asosiy obyekt piktogrammasi bilan bir xil bo lib, faqat piktogrammaning quyi burchagidagi egri strelka mavjudligi bilan farqlanadi. Ish stolida yorliq tashkil qilish uchun Мой компьютер yoki Проводник yordamida kerakli obyektlar tanlab olinadi. Sichqon o ng tugmachasi bilan shu obyektni belgilab, uni qo yib yubormagan holda ish stoliga sudrab o tkaziladi. So ng tugmacha qo yib yuboriladi. Ekranda ochilgan kontekst menyu Создание ярлыка (17-rasm.) buyrug i ishga tushiriladi va shunda ish stolining chap tomonida yangi yorliq paydo bo ladi. 17-rasm. Ekranda paydo bo lgan menyu bandlari orasida Создание ярлыка (Yorliq tashkil qilish) buyrug ini tanlang. Unda quyidagi darcha paydo bo ladi(18-rasm). 18-rasm. 19-rasm. Bu darchadan Обзор klavishasida sichqonchani bitta bosamiz, shunda обзор darchasi ochiladi(19-rasm). 35

36 Bu rasmda faylga yorliqni hosil qilish uchun ro yxatdan kerakli File name / Имя файла (Fayl nomi) satri tanlab olinadi. Имя файла (Fayl nomi) degan joyda yorliq yaratilayotgan fayl nomi uchun yo l ko rsatiladi va Открыть klavishasi bosiladi. Ekranda yangi yorliq paydo bo ladi. DASTURLARNI AVTOMATIK ISHGA TUSHIRISH. Biror-bir dastur yoki hujjatning ishlashini tezlashtirish uchun uning yorlig ini Автозагрузка papkasiga joylab, keyin Windowsni ishga tushirish kerak. Agar siz dasturni Проводник orqali ishga tushirishni xoxlasangiz, kerakli dasturni toping va o ng tugmacha bilan faollashtiring. Windowsni yuklash paytida uning darchasida shu dastur avtomatik paydo bo ladi. Bu dasturlar tez-tez ishlatilib turiladigan bo lsa, shu usul bilan uni ishlatishga qulaylik yaratiladi. Yorliqni Автозагрузка papkasiga sudrab o tkazing va sichqoncha klavishasini qo yib yuboring. Dastur Автозагрузка menyusiga joylashadi va har gal Windowsni yuklash paytingizda shu dastur ham ishga tushadi. Dasturlarga kirishni tezlashtirish - dastur belgisining Мой компьютер papkasidan yoki Проводник Windows dan Пуск tugmachasidagi asosiy menyuga sudrab o tkazish orqali amalga oshiriladi. Shunda asosiy menyu tarkibiga u dasturni ishga tushirish uchun qo shimcha buyruq kiritiladi. Dasturni joylashtirish uchun Программы menyusidagi ixtiyoriy dasturni tanlab ochish mumkin, undan tashqari, bu menyuda yangi papka hosil qilish mumkin. Biror dasturga kirishni mumkin qadar tezlashtirish uchun uning yorlig`ini ish stoliga joylashtirish kerak. Windows Commander dasturi Norton Commander dasturidan ba zi imkoniyatlari bo yicha takomilashganligi bilan farq qilsa-da, ammo bir xil vazifalarni bajarishga mo ljallangan, Windows operatsion tizimining qobiq dasturlaridan biri sanaladi. Qobiq dasturlar odatda foydalanuvchiga sifat jihatdan yangi interfeys taqdim etadi. Chunki ular Windows operatsion tizimi ob ektlari ustida bajariladigan har qanday amallarni o zining maxsus buyruqli vositalari yordamida osonroq va tez amalga oshirish imkonini beradi. Windows Commander qobig`ining buyuruqlari bir necha usullarda berilishi mumkin: menyu rejimida, klavishlar kombinatsiyalarida qobiqning panellar ob ektlarida sichqonchaning harakatlanishida va hokazo. Umuman olganda Windows Commander dasturi yordamida: fayl va katalog (papka) yaratish, ularni qayta nomlash, ko chirish va o chirish; fayl va kataloglarni yaratilgan yoki o zgartirilgan sanasi bo yicha, alifbo tartibida, kengaytmasi bo yicha saralash; fayl va kataloglarni arxivlash va arxivini ochish; matnli va arxivlangan fayllarni ko rish, matnli va grafik fayllarni tahrir qilish va diskka yozish va hokazolarni qilish mumkin; Windows Commander dasturini ishga tushirish uchun Windows asosiy menyusida [Pusk]([Programm]([ Windows Commander]( [Windows Commander 32] (20-rasm) yoki ish stoliining o zida o rnatilgan Windows Commander yorlig`iga murojaat etish mumkin, natijada ish stolida dastur oynasi hosil bo ladi.(21-rasm) 36

37 20-rasm. Windows Commander dasturini ishga tushirish 21-rasm. Windows Commander dasturi oynasining tuzilishi Bunda yuqoridan 1-sarlavha satri, 2-menyular satri, 3-instrumentlar paneli, 4-disklarni tanlash satri, 5-joriy disk va ular haqidagi ma lumotlar paneli, 6-joriy disk va joriy katalogni ko rsatib turuvchi satr, 7-joriy paneldagi belgilangan fayl nomi, turi, o lchami, yaratilgan vaqti va atributlari haqida ma lumotlar beradi. Katalog va fayllar joylashgan panelning ostidagi 8-satrdan joriy katalogda belgilangan fayl o lchami haqida ma lumot olish mumkin. 9-satrga MS DOS buyruqlarini kiritish mumkin. Oxirgi 10-satrda klaviatura orqali ishlatiladigan funksional tugmachalar vazifasi keltirilgan. WC da yordam olish. WC da yordam olish uchun F1 (Help) tugmasini bosish lozim. Agar fayl yoki papka nusxasini olish haqida yordam olish kerak bo lsa, F5 (copy) tugmasi, so ngra F1 tugmasi bosiladi. Fayl yaratish, faylga mos ma lumotlar tayyorlash va uni diska yozish. WC da yangi fayl tashkil qilish uchun [Shift]+[F4] tugmalari birgalikda bosiladi, hosil bo lgan muloqot paneli yo lagiga 22-rasm. yangi fayl nomi kiritiladi. [OK] tugmasi bosiladi. Natijada bloknot oynasi hosil bo ladi va unga klaviatura orqali ma lumotlar kiritiladi. 23-rasm. 24-rasm Matn diskka yozilishi uchun bloknot xususiy menyu satridagi Fayl buyruqlar to plamiga kirib, undan «Soxranit» bandini tanlab bosishingiz mumkin. 37

38 Fayllarni nusxalash. Fayl yoki fayllar guruhini nusxalash uchun (fayllar guruhi [Insert] tugmachasi orqali oldindan ajratilgan bo lishi lozim) F5 (Copy) tugmachasi bosiladi. Ekranning o rta qismida fayl yoki fayllarning ko rsatilgan manzilga nusxalashni tasdiqlash haqidagi so rov oynasi paydo bo ladi. Qo shimcha ma lumotlar kiritilmasa [Ok] bosiladi va ob ekt boshqa darchada joylashgan katalokka nusxalanadi. Faylni qayta nomlash. Faylni qayta nomlash uchun ko rsatkichni o zgarishi kerak bo lgan fayl ustiga qo yib, F6(Rename) tugmasini bosish lozim. Kompyuter so roviga faylning Yangi nomi beriladi. Fayl yoki fayllar guruhini o chirish. Buning uchun fayl yoki fayllar guruhini ajratib ([Insert] tugmasi yordamida), F8(Delete) tugmasi bosiladi. Katalog (papka) yaratish. Ko rsatkich turgan joriy panelda biror yangi katalog tashkil qilish uchun F7 (Make directory) tugmasi bosilib, hosil bo lgan «Sozdat noviy katalog» nomli oynachaga yangi katalog nomi kiritiladi va [OK] tugmasi bosiladi. Katalog (papka) ga kirish va undan chiqish. Katalog (papka) ga kirish uchun marker katalog ustiga keltiriladi va Enter bosiladi, undan chiqish uchun esa katalogda mavjud bo lgan qism katalog va fayllarning eng yuqorisida joylashgan ikkita nuqta.. ustiga Enter bosiladi. Katalogni qayta nomlash va o chirish. Katalogni qayta nomlash uchun F6 (Rename) tugmasi bosiladi va yangi nom kiritiladi. Katalogni uchirish uchun esa u dastlab marker yordamida ajratiladi va so ngra F8(Delete) tugmasi bosiladi. Darchada katalog daraxtini ko rish. Darchada katalog daraxtini ko rish uchun [Alt]+[F10] tugmachalari bir vaqtda bosiladi. Boshqa darchaga o tish uchun esa [Tab] tugmasi bosiladi. O ng yoki chap darchaga disklar ro yxatini chiqarish. Chap yoki o ng darchaga disklar ro yxatini chiqarish uchun mos holda [Alt]+[F1] yoki [Alt]+[F2] tugmachalari bosiladi. Diskdan faylni tez qidirib topish. Diskdan faylni tez qidirib topish uchun [Alt]+[F7] tugmachalari birgalikda bosiladi. Hosil bo lgan muloqot oynachasining Find files yo lagiga izlanayotgan fayl nomi, Find for yo lagiga esa biror disk va diskga tegishli qism katalogning nomi kiritiladi. 25-rasm 26-rasm Start search buyurug`ini ishlatish bilanoq faylni qidiruv jarayoni boshlanadi. Agar izlanayotgan fayl mavjut bo lsa u holda uning qaerda joylashganligi haqidagi xabar qo yidagi oynada namoyon bo ladi. (misol tariqasida Maqolalar-ruy faylini C:\ diskdan qidirish e lon qilingan ): Ko rinib turibdiki biz izlagan fayl C:\ diskdagi Documents and Settings\Sher\Moi dokument\ 38

39 katalogi ichida joylashgan ekan. Oynaning quyi qismidagi Go to file tugmasiga murojaat qilib, darhol faylni ekranda hosil qilish mumkin. Disk o lchami holatini tekshirish va bo sh joyni aniqlash. Bu ishni bajarish uchun [Ctrl]+[L] tugmalari birgalikda bosiladi. Ekranda nafaqat disk holati, marker turgan katalog yoki fayl o lchami haqidagi ma lumot birgalikda hosil bo ladi. Fayl guruhini tashkil etilgan sanasi, hajm, alifbo tartibida, ekranga chiqarish. Diskdagi fayllar guruhini nomi bo yicha tartiblash uchun [Ctrl]+[F3]; kengaytmasi bo yicha tartiblash uchun [Ctrl]+[F4]; yaratilgan vaqti bo yicha tartiblash uchun [Ctrl]+[F5]; hajmi bo yicha tartiblash uchun [Ctrl]+[F6]; tariblanmagan holi uchun [Ctrl]+[F7]; tugmachalar birgalikda bosiladi. Fayl yoki katalogni arxivlash va arxivni ochish. WC da bir necha arxivatorlar bilan ishlash imkoniyati mavjud. Xususan zip, arj, rar va boshqa arxivatorlar yordamida fayllarni arxivlash mumkin. Fayllarni arxivlash uchun [Alt]+[F5] tugmachalarini birgalikda bosamiz. Quyida zip arxivatori yormida hosil qilingan faylni ko rishmiz mumkin. 27-rasm Arxivlangan fayl yoki fayllar guruhni ochish uchun [Alt]+[F9] tugmalar birikmasidan foydalanamiz. Windows Commander dasturidan chiqish. Windows Commander dasturidan chiqish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: File menyusidagi Exit bandini tanlash bilan; Dastur oynasining sarlavha satridagi belgisiga murojaat qilish orqali; [Alt]+[F4] tugmalar kombinatsiyasi orqali. Takrorlash uchun savollar: 1. Windows amaliyot tizimi. Uning asosiy imkoniyatlari. 2. Windows ni yuklash va unda ishni yakunlash ketma-ketligi. 3. Windowsda darchalarning o lchamini joyini o zgartirish. Darchalar turi. 4. Windows ning programmalarini va qo shimcha programmalarini ishga tushirish 5. Windowsda asosiy menyu chiqarish. Asosiy menyu buyruqlarining vazifalari. 6. Windowsda kontekstli menyu. Kontektsli menyuni chiqarish va buyruqlari. 7. Windows da fayllardan nusxa ko chirish qanday amalga oshiriladi?. 8. Windows tizimida fayllarni izlab topish usullari. 9. Windows da "Мой компьютер" ining vazifasi va imkoniyatlari. 10. Yorliqda berilgan nom va xususiyatlarni o zgartirish. 11. Papkalar tarkibini diskda aks ettirish. 12. Windows ning ishchi stolidagi "Portfel ning vazifasi. Portfelni to ldirish. 13. Windows da papka yaratish. 14. Windows ning ishchi stolidagi «korzina». «korzina»ni bo shatish. 15. Fayl va papkalarning atributlarini o zgartirish. 16. Windows da fayl va papkalarni grafik tasvirlash. 17. Qobiq dasturlar haqida ma lumot bering. 18. Windows Commanderda fayllar bilan ishlash. 19. Windows Commanderda kataloglar bilan ishlash. 20. Windows Commanderda menyular bilan ishlash. 39

40 5-MA RUZA. SANOQ SISTEMALARI. BIR SANOQ SISTEMASIDAN BOSHQASIGA O TISH Reja: 1. Sanoq sistemalari haqida umumiy tushuncha. 2. Bir sanoq sistemasidan ikkinchisiga o tish. 3. Sanoq sistemalari ustida amallar bajarish EHM bu elektron raqamli qurilmadir. Elektron qurilma deyilishiga sabab har qanday ma lumotlar EHM da elektr signallari orqali qayta ishlanadi. Raqamli deyilishiga sabab EHM da har qanday ma lumot sonlar yordamida tasvirlanadi. Sonlarni yozish usuliga sanoq sistemasi deb ataladi. Sonlarni yozish uchun har bir sanoq sistemasida o ziga xos turli belgilar to plamidan foydalaniladi. Foydalanilgan to plamdagi belgilar ularning soni, sanoq sistemasini harakterlovchi asosiy kattaliklardir. Sanoq sistemasida foydalaniladigan belgilar soni sanoq sistemasining asosini tashkil etadi. Berilgan sanoq sistemasida sonlarni yozishdagi foydalanilgan belgilar soniga qarab, o nlik, ikkilik, sakkizlik, o n oltilik va boshqa sanoq sistemalarni kiritish mumkin. Shu bilan birga sanoq sistemalarini pozitsion va nopozitsion turlarga ajratish mumkin. Pozitsion sanoq sistemasida berilgan sonning qiymati sonni tasvirlovchi raqamlarning egallagan o rniga bog liq bo ladi. Misol sifatida, 0,1,2,3,...,9 arab raqamlaridan tashkil topgan o nlik sanoq sistemani qarash mumkin. Nopozitsion sanoq sistemalarida, belgining qiymati uning egallagan o rniga bog liq emas. Misol sifatida rim raqamlari sanoq sistemasini keltirish mumkin. Masalan XX sonida X raqami, qayerda joylashganiga qaramasdan o nlik sanoq sistemasidagi 10 qiymatini anglatadi. Quyidagi jadvalda o nlik sanoq sistemasida berilgan 1 dan 16 gacha sonlarning ikkilik, sakkizlik va o n oltilik sanoq sistemalaridagi ko rinishi keltirilgan. Bu jadval bo yicha bir sanoq sistamasidan ikkinchisiga o tish masalasini ko rib o taylik. Masalan: 10 lik sanoq sistemasidagi 13 soniga 8 lik sanoq sistemasida 15 soni mos keladi va u 13 ni 8 ga bo linganda hosil bo lgan butun son 1 va koldiq 5 lardan tashkil topgan. Xuddi shuningdek 13 ni 6 ga bo lganda hosil bo luvchi butun son 2 va qoldiq 1 lar 21 sonini hosil qiladi. Bu son 13 sonining 6 lik sanoq sistemasidagi qiymatidir. Odatda biror X sonining qaysi sanoq sistemasiga tegishliligini ko rsatish uchun uning pastida indeks sifatida zarur sanoq sistemasining asosi ko rsatiladi. Masalan, Х 6 Х sonining 6 lik sanoq sitemasiga tegishli ekanligini ko rsatadi. 40

41 X sonining Х 2 -ikkilik sanoq sistemasidagi ko rinishini topaylik. Yuqoridagidek, 13 ni ketma-ket 2 ga bo lamiz va bo lishni to butun qismida nol hosil bo lguncha davom ettiramiz O ngdan chapga tartibida yozilgan qoldiqlar, ya ni 1101 soni X sonining ikkilik sanoq sistemasidagi ko rinishi bo ladi. Endi 8 lik sanoq sistemasidan 10 lik sanoq sistemasiga bo lish yo li bilan o tishga doir misollar ko raylik. Masalan, jadval bo yicha 15 8 ga mos keladi. Endi uni topib kuraylik, buning uchun 15 8 ni 10 lik sanoq sistemasining asosi 10 ning 8 lik sanoq sistemasidagi ko rinish 12 ga bo lish kerak bo ladi ni 12 8 ga bo lsa butun qismida 1 va qoldiqda 3, ya ni hosil bo ladi. Bunga jadval orqali ishonch hosil qilish ham mumkin. Ikkinchi misol: sonini 10 lik sanoq sistemasidagi ko rinishini topish talab qilingan bo lsin. Xuddi yuqoridagidek ni 12 8 ga ketma-ket bo lamiz. Eslatib o tamiz, bo lish amali 8 sonlik sanoq sistemasida olib boriladi. (Jadvalga qaralsin) qoida, R sanoq sistemasida berilgan sonni Q sanoq sistemasiga o tkazish uchun, R sanoq sistemasidagi X soni Q sanoq sistemasining asosiga, ya ni Q ga ketma-ket, to butun qismida 0 hosil bo lguncha davom ettirish kerak. Qoldiqlar o ngdan chapga karab ketma-ket yozilsa, R sanoq sistemasida berilgan Xr sonining Q sanoq sistemasidagi Xq ko rinishi hosil bo ladi. Bo lish amali berilgan R sanoq sistemasida amalga oshiriladi. Ba zi bir sanoq sistemalaridan ikkinchisiga qulayroq, osonroq holda o tish imkoniyatlari mavjud. Xususiy holda, 2 ga karrali sonlarning biridan 2 ikkinchisiga o tish qoidasini ko rib o tamiz. Masalan, 8 lik sanoq sistemasida berilgan X sonidan Х 2 ga bo lish uchun, Х 8 ning har bir raqamini 2 likdagi ko rinishi-triadalar ( 2 3 8) bilan almashtirib chiqamiz: X D 8A2 16 ni 2 lik sanoq sistemasiga o tkazish uchun uning har bir raqamini 2 lik sanoq sistemasidagi to rtliklar-tetradalar bilan almashtiramiz: X D 8 A 2 Ikkilik sanoq sistemasida berilgan sondan 8 lik sanoq sistemasiga o tish uchun, uning o ng tomonidan boshlab har bir uchliklarni (triadalarni) 8 likdagi mos raqamlar bilan almashtiramiz. Masalan X Yuqoridagi X2 sonini 16 lik sanoq sistemasiga o tkazish uchun X2 ni o ng tomondan 41

42 boshlab to rtliklar (tetradalar) bilan almashtiramiz. X Endi, ixtiyoriy sanoq sistemasidan o nlik sanoq sistemasiga o tishning xususiy qoidasini ko rib o tamiz. Sakkizlik sanoq sistemasida berilgan sonning o nlik sanoq sistemasidagi ko rinishini Х 10 topish talab etilsin. Buning uchun berilgan sonning 8 lik sanoq sistemasidagi yoyilmasini yozib olamiz ( ) 8 X va 8 lik sanoq sistemasida ekanligini hisobga olib topamiz ( ) ( ) X Xuddi, yuqoridagilardek quyidagi misollarni ham qurish mumkin. X AB16 (A 10 B 10 ) 16 ( ) 10 (160 11) ( ) 6 ( ) X Shu paytgacha biz butun sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o tkazish bilan shug ullandik. Kasr sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchisiga o tkazish uchun, uning butun qismi yuqorida keltirilgan qoida, ya ni bo lish asosida amalga oshiriladi. Kasr qismini R sanoq sistemasidan Q sanoq sistemasiga o tkazish uchun kasr sonni Q ga ketma-ket ko paytirishda hosil bo lgan sonning butun kismlari ketma-ketligi, berilgan son kasr qismining Q sanoq sistemasidagi ko rinishini hosil qiladi. Misol sifatida o nlik sanoq sistemasida berilgan X 10 25,205 sonini 8 lik sanoq sistemasiga o tkazaylik. Berilgan sonning butun qismi sakkizlik sanoq sistemasida 41 8 ga teng. Endi kasr qismi 0,205 ni 8 lik sanoq sistemasiga o tkazamiz. Buning uchun uni ketma-ket 8 ga ko paytiramiz va hosil bo lgan butun qismini chiziqning chap tomoniga o tkazamiz , , , ,560 0,205 ni 8 ga ko paytirganimizda 1,640 hosil bo ladi va uning butun qismini chiziqning chap tomoniga o tkazamiz. Keyin 0,640 yana 8 ga ko paytiramiz va hosil bo lgan 5,040 sonining butun qismini chiziqning chap tomoniga o tkazamiz. Ko paytirishni shu tarzda davom ettiramiz natijada 0, sonini hosil qilamiz va butun qismini 41 8 ni hisobga olib, berilgan X 10 25,205 sonining 8 lik sanoq sistemasidagi ko rinishini topamiz: X 8 41, Shunday qilib, kasr sonni biror R sanoq sistemasidan ikkinchi Q sanoq sistemasiga o tkazish uchun kasr qismini Q sanoq sistemasining asosiga ketma-ket ko paytirish kerak va butun qismida paydo bo lgan raqamlar ketma-ketligi berilgan son kasr qismining Q sanoq sistemasidagi ko rinishini hosil qiladi. Butun qismi, yuqorida zikr etilganidek, bo lish yordamida hosil qilinadi. Sanoq sistemalarida arifmetik amallarga doir misollar keltiramiz. Qo shish va ayirish 42

43 101, , , , , , , , , , , , ,01 2 х 10, , ,001 10, , Купайтириш: х булиш: Takrorlash uchun savollar: 1. Sanoq sistemalari haqida ma lumot bering. 2. Pozitsion sanoq sistemasi deganda nimani tushunasiz? 3. Nopozitsion sanoq sistemasi deganda nimani tushunasiz? 4. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o tish qanday amalga oshiriladi? 5. Sanoq sistemalari ustida qanda arifmetik amallar bajarish mumkin? 43

44 6-MA RUZA. AXBOROTLARNING O LCHOV BIRLIKLARI Reja 1. Axborot haqida tushuncha. 2. Axborotlarning o lchov birliklari "Axborot" so ziga odamlar allaqachon ko nikib qolganlar. Agarda sizdan "axborot nima?" deb so rashsa darhol ko z oldingizga gazetalar, radio, televidenie, ya ni ommaviy axborot vositalari keladi. Aynan bu yerda "qanaqa axborot" yoki tezkor axborot so zi tez-tez ishlatiladi. Ushbu xabarni maqsadi o quvchiga yoki tinglovchiga qandaydir hodisa xabarini yetkazishdir. Biz xabarni olgunimizga qadar mazkur hodisa haqida hech narsa bilmas edik. Natijada esa bilib oldik. Axborot har bir kishi uchun bilimdir. Har bir kishi muayyan yangilikni turli manbaalardan oladi. Qachonlardir biz ota-onamizdan, o qituvchilarimizdan kitoblardan, shaxsiy tajribamiz orqali nimalarni bilgan, o rgangan bo lsak, ularni hammasini xotiramizda saqlaymiz. Shuningdek, kitoblarda, jurnallarda, gazetalarda nima yozilgan bo lsa, yozilgan mazkur matnlar muallifning bilimini aks ettiradi. Chunki bularni hammasi axborotdir. Axborot inson uchun - bilimdir. Inson o z bilimi orqali axborot bilan nima qilar ekan? Birinchidan, inson axborotni o z shaxsiy xotirasida ("aqlida" deb ham aytiladi) yoki kandaydir tashki xotirada (kogozda) saklaydi. Ushbu biz biladigan jami malumotlardan doimo foydalanishimiz mumkin. Masalan, agar siz kupaytirish jadvalini yodlagan bulsangiz, besh karra besh necha bulishini xech bir narsaga karamasdan darxol javobini aytishingiz mumkin. Xar bir kishi uzining manzilgoxini, telefon rakamini shunindek, yakin kishilarining manzilgoxi va telefon rakamlarini yaxshi biladi. Agarda yodingizdan kutarilgan manzilgox yeki telefon rakamiga zaruriyat tugilsa, unda yozuv daftarchasi yoki telefon ma lumotnomasi yordamga keladi. Insonning shaxsiy xotirasini operativ xotira deyish mumkin. Bu yerdagi "operativ" suzi "tezkor" suzining sinonimidir. Uzlashtirilgan bilim insonda bir zumda xotiralanadi. Shaxsiy xotirani ichki xotira deb xam atashimiz mumkin. U inson ichki organizmidagi miyada joylashgan. Yozuv daftarchasi, ma lumotnomalar, magnitofon lentasi va shu kabilarni axborotni tashki saklovchilari deb ataymiz. Ular bizning xotiramiz uchun yordamchi vazifasini utaydi. Tashki manbaadagi axborotdan foydalanish uchun dastlab mazkur axborot "tezkor" kilinadi (masalan, telefon rakami uqiladi), sungra esa kursatma buyicha foydalaniladi (apparatdan rakam teriladi). Inson tezkor axborotni unutishi mumkin. Tashki omildagi axborot esa ishonchli saklanadi. Kitoblar va undagi yozuvlarni xuddi bizning tashki xotiramiz kabi kengaytirilgan xotira deb karash mumkin. Ikkinchidan, 0inson doimo axborotni uzatish jarayonida ishtirok etishiga tugri keladi. Ushbu jarayon insonlar urtasidagi bevosita suxbat, xatlar, alokaning texnik vositalari bulgan telefon, radio, televidenie orkali amalga oshirilishi mumkin. Alokaning bunday vositalari axborotni uzatish kanallari deb ataladi. Agarda informatsiyani uzatish kanallarini sifati yemon yeki uzatish liniyasida xalakit beruvchi omillar (shovkinlar) bulsa, u xolda uzatish jaraenida axborot uzgarishi yeki yukolishi mumkin. Kupchiligingiz yemon telefon alokasidan foydalanish kanchalik ogir ekanligini yaxshi bilasiz. Axborotni uzatish doimo ikki yoklama, axborot manbaasi va axborotni kabul kiluvchi jarayondan iborat buladi. Manbaa axborotni uzatadi (junatadi), kabul kiluvchi esa uni oladi (uziga kabul qiladi). Siz kitobni ukiganingizda yoki ukituvchini tinglaganingizda axborotni kabul kiluvchi xisoblanasiz, adabiyotdan insho yozganda yoki darsda ukituvchiga javob berganda esa axborotni uzatuvchi bulasiz. Kurinib turibdiki, inson uz faoliyati davomida doimo axborotni kabul kilish yoki uzatish rolini bajaradi. Uchinchidan, 0inson doimo axborotga ishlov berish bilan mashgul buladi. Bunga kuyidagicha misollar keltirish mumkin: 44

45 - yangi axborotni matematik xisoblashlar yoki mantikiy fikrlash orkali olishimiz mumkin. Masalan, matematik masalani yechimi, yigilgan dalillar buyicha jinoyatni ochish; - mazmunini uzgartirmasdan axborot kurinishini uzgartirish. Masalan, matnni bir tildan boshkasiga tarjima kilish, matnni shifrlash (kodlashtirish); - axborotni tartiblash (saralash). Masalan, sinf o quvchilarini familiyasini alifbo buyicha tartiblash; poezdlarning katnash jadvalini vakt buyicha tartiblash; - bir necha axborotlar tuplamidan kerakli axborotni topish. Masalan, telefon rakamlari yozilgan kitobdan zaruriy rakamni izlash; xorijiy suzni lugatdan foydalanib topish, aeroportda samolyotlarni katnash jadvalidan samolyotning reysi xakida ma lumot izlash. Bajarilayotgan axborot ustida ishlash axborotli jarayon deb ataladi. Axborotli jarayonning kuyidagi uchta tipi mavjud: saklash, uzatish va ishlov berish. Inson uzini urab turgan borlikdan axborotni kuyidagi beshta sezgi organlari, ya ni kurish, eshitish, ta m, ³id va sezish orkali qabul qiladi: Masalan, kuchada ketayotganimizda kuzimiz orkali axborot yigamiz. Kuzning nerv xujayralarida yio ilgan axborot murakkab ravishda almashinadi va bosh miyaning kurish bulimlariga uzatiladi. Bu yerda axborotga navbatdagi ishlov beriladi va ishlov natijasidan shu zaxotiyok foydalaniladi. Muskullarimizga signallar (axborotlar) yuboriladi. Buning natijasida biz svetofor chirogiga karab yuldan utishimiz yoki tuxtashimiz mumkin. Demak axborotni kabul kilish, yio ish, ishlov berish, saklash va uzatish mumkin ekan. Axborotni 90% dan ortigini kurish va eshitish orkali kabul kilamiz. Masalan, biologiya darsida usimliklarni urganamiz, ya ni usimliklarni xaeti xakida "axborot olamiz". Biror-bir issik predmetga kulimiz tegib ketsa, dargol kulimizni tortib olamiz. Bu vaziyatda bosh miyamiz mazkur predmetning yukori temperaturaga ega ekanligi xakida "axborot oladi". Avtobusda ketaetsak matorning shovkinini eshitamiz. Shovkin biz uchun odatiy xol, lekin tajribali shofer uchun esa bu - axborot. U ushbu axborotni eshitish orkali avtobus motorini texnik xolatini xamda ishlash sifatini aniklashi mumkin. Xush axborot nima uzi? Bu savolga javob berish uchun e tiborni dastlab uzaro bir-biri bilan boglik bulgan kuyidagi ikki ob ektga, ya ni axborot manbaasi va axborot iste molchisiga karatish zarur. Tabiiy ob ektlar - planetalar, yulduzlar, insonlar, xayvonlar, usimliklar dunesi, urmonlar, ilmiy tadkikotlar, mashinalar va xokozolar axborot manbaaidir. Odamlar, xayvonlar, usimliklar, turli xil texnikalar va shu kabilar axborot iste molchisidir. Shuning uchun xam xozirda axborot tushunchasi sezilarli darajada kengaymokda. Axborot ob ektlar, xodisalar, jaraenlar xakidagi xabarlar tuplamidir. Olingan axborotlar belgili, matnli va grafikali kurinishda ifodalanadi. Belgili kurinish0dagi axborot asosan xarflar, rakamlar, belgilar va shu kabi belgilar kurinishdan iborat buladi. Undan turli xodisalar xakida murakkab bulmagan signallarni uzatish uchun foydalaniladi. Masalan, kuchadagi svetoforning yashil chirogi transport va odamlarni xarakatlanishini bildirsa, kizil chirok esa, aksincha xarakatlanishni takiklaydi. Sarik chirok esa kucha xarakatini almashinishi xakida xabar beradi. Matnli kurinish axborotni tasvirlashning deyarli murakkab kurinishidir. Bunda xam yukorida keltirilganidek xarflar, rakamlar, matematik belgilardan foydalaniladi. Lekin, axborotni tasvirlashda nafakat mazkur belgilardan foydalanamiz, balki ularni tutgan urni xam muxim axamiyatga egadir. Masalan, "nok" va "kon"suzlari bir xil xarflardan iborat bulsada, lekin turli xil axborotni bildiradi. Matnli belgilardan amalda juda keng foydalaniladi. Jaxonda juda kuplab kitoblar, oynomlar, kundalik ruznomalar va xokozolar matnli kurinishda chop etilmokda. Axborotni tasvirlashning juda katta va murakkabli kurinishi grafikali kurinish xisoblanadi. Bunga turli xil shakllarning tabiiy kurinishi, fotografiya, chizmalar, sxemalar. rasmlar va xokozolar kiradi. Bir-birimiz bilan uzaro almashinaetgan axborotlar nutk yoki yozma shaklda bulib, belgili axborotlar deb ataladi. Ular yezma matnlar, xarflar, tinish belgilar, rakamlar va boshka 45

46 belgilardan iborat buladi. Ogzaki nutk xam belgilardan iborat, lekin bu belgilar yozma emas balki ovozlidir. Tilshunoslar buni fonemlar deb ataydilar. Fonemlardan suzlar yigiladi, suzlardan esa iboralar xosil buladi. Yozma belgilar va ovozlar urtasida tugridan-tugri aloka mavjud. Dastlab ovoz, sungra yozuv paydo bulgan. Inson nutkini kogozga tushirishni zarurati tufayli, yozuvga bulgan extiyoj paydo bulgan bulgan. Aloxida xarflar yoki xarflar birikmasi nutk ovozini, tinish belgilar esa pauzalarni, intonatsiyalarni ifodalaydi. Inson nutki va yozuvi tilni tushunish bilan kattik boglikdir. Albatta, bu yerda nutk organi nazarda tutilgani yuk, balki odamlar orasidagi muomala formasi nazarda tutilayapti. Muomala tili milliy xarakterga ega. Uzbekcha, kozokcha, ruscha, inglizcha, xitoycha, frantsuzcha va boshka bir kancha tillar mavjud. Tilshunoslar ushbu tillarni tabiiy tillar deb ataydilar. Axborotning o`lchov birliklari. Kompyuter faqat sonli ko`rinishda ifodalangan axborotni qayta ishlay oladi. Shuning uchun kompyuterda qayta ishlanishi lozim bo`lgan axborotni sonli ko`rinishda tasvirlash kerak. Boshlang`ich ma lumot kompyuterga kiritilishi jarayonida xar bir raqamga, harfga va belgiga ma lum bir son mos quyiladi. Kelgusida kompyuterga ishlatiladigan barcha xarflarni, raqamlarni va belgilarni qisqaroq belgi yoki simvol deb ishlatamiz. Belgilar bilan ularga mos quyiladigan sonlar orasida moslik o`rnatish belgilarni kodlash deyiladi. Kompyuterda barcha belgilar 0 va 1 raqamlari yordamida kodlanadi. Bunday kodlash ikkili kodlash deyiladi. 0 va 1 raqamlari bitlar deb ataladi. Bu atama quyidagi ingliz suzlarida kelib chiqqan: binory digit ikkilik raqamlar. Har bir belgi 8 ta 0 va ular ketma-ketligi ko`rinishida kodlanadi. Masaslan, katta A xarfining kodi, 9 raqamining kodi, + va belgilarining kodi quyidagicha. A ) Sakkizta 0 va 1 larning ketma-ketligi bir bayt deyiladi. Demak, har bir belgi bayt 8 bitga barobar. Berilgan ma lumotdagi belgilar sonini sanab, ma lumotning axborot hajmi tushunchasini kiritish mumkin. Masalan, Hisoblash texnikasi fani degan ma lumotning axborot hajmi 23 ta baytdan iborat. Bit va bayt bilan birga ulardan kattaroq axborotning quyidagi ulchov birliklari xam mavjud. Umuman olganda o lchov birliklarni quyidagicha keltirishimiz mumkin: 1 bayt=8 bit 1 Kbayt=1024 Bayt 1 Mbayt=1024 KBayt 1 Gbayt=1024 MBayt 1 Tbayt=1024 GBayt Takrorlash uchun savollar 1. Axborot nima? 2. Axborotning qanday turlari mavjud? 3. Kompyuter xotirasida axborotlar qanday ko`rinishda tasvirlanadi? 4. Kompyuterda axborotlar qanday o lchov birliklarga ega? 46

47 6-MA RUZA. ALGORITMLAR VA ULARNING XOSSALARI, BAYON ETISH USULLARI Reja: 1. Algoritm tushunchasi 2. Algoritmning asosiy xossalari 3. Algoritmning tavsiflash usullari Algoritm tushunchasi Algoritm so zi va tushunchasi IX asrda yashab ijod etgan buyuk bobokalonimiz Muhammad al- Xorazmiy nomi bilan uzviy bog liq bo lib, uning arifmetikaga bag ishlangan «Al jabr va al muqobala» nomli asarining dastlabki betidagi «Dixit Algoritmic» («Dediki Al Xorazmiy» ning lotincha ifodasi) degan jumlalardan kelib chiqqan. Al-Xorazmiy birinchi bo lib o nlik sanoq tizimining prinsiplarini va unda turli amallar bajarish qoidalarini asoslab berdi. Bu esa hisoblash ishlarini ixchamlashtirish va osonlashtirish imkonini yaratadi. Chunki bu bilan o sha davrda qo llanib kelingan rim raqamlari va sonlarni so z orqali yozib bajarishdagi noqulayliklar bartaraf etildi. Dastlab algoritm deyilganda o nlik sanoq tizimidagi sonlar ustida turli arifmetik amallar bajarish qoidalari tushunib kelingan. Al-Xorazmiyning ilmiy asarlari fanga algoritm tushunchasining kiritilishiga sabab bo ldi. Algoritm nima? Umuman olganda uni aniq ta riflash mushkul. Lekin, algoritmning mohiyatini aniq va qat iyroq tushuntirishga harakat qilamiz. Algoritm deganda biror maqsadga erishishga yoki qandaydir masalani yechishga qaratilgan buyruqlarning aniq, tushunarli, chekli hamda to liq tizimi tushuniladi. Algoritmga quyidagicha ta rif berishimiz ham mumkin: algoritm deb aniq natijaga olib keladigan amallarning cheklangan ketma-ketligiga aytiladi. Algoritmning xizmati nimadan iborat? Algoritmlar-bu bilimlar ustida fikrlash va uni etkazib berishdan iborat. Haqiqatan ham kimdir qandaydir masalani yechishni o ylab topib va uni boshqalarga aytmoqchi bo lsa, u holda u o ylab topgan yyechimini shunday tasvirlashi kerakki, natijada boshqalar ham uni tushunsin, hamda shu tasvirga ko ra, boshqalar ham masalani to g ri yechishsin. Shuning uchun tasvir bir necha talablarga bo ysinishi kerak. Agar yechimning tasviri aniq bo lmasa, ya ni mujmal bo lsa, u holda shu tasvirga asosan boshqa javobni olish mumkin. Chunki, har kim masala yyechimining tasvirini noaniq mujmal joyini o zicha aniqlashtirishi mumkin. Bunday tasvirni algoritm deb bo lmaydi. Algoritmlarga misol sifatida taomlar tayyorlash retseptlarini, formulalarni, turli avtomatik qurilmalarni ishlatish yo lini, mexanik yoki elektron o yinchoqlarni ishlatish bo yicha yo riqnomalarni, ko cha harakati qoidalarini keltirish mumkin. Algoritmga ba zi bir misollar keltiramiz: 1-misol. Choy damlash algoritmi. choynak qaynagan suv bilan chayilsin; bir choy qoshiq miqdoridagi quruq choy choynakka solinsin; choynakka qaynagan suv quyilsin; choynakning qopqog i yopilsin; choynak ustiga sochiq yopib uch daqiqa dam edirilsin. Har kuni bir necha martadan bajaradigan bu ishimiz ham algoritmga misol bo la oladi. Algoritmni bajarishda ko rsatmalarni berilgan ketma-ketlikda bajarish muhim ahamiyatga ega ekanligi, 2-o rindagi ko rsatma bilan 3-sini yoki birinchi bilan 4-o rindagi ko rsatmalarning o rnini almashtirish bilan oldimizga qo yilgan maqsadga erishmasligimiz yaqqol ko rinib turibdi. Bundan tashqari, har bir ko rsatmaning mazmuni algoritmni bajarayotgan kishi ijrosi uchun aniq va ravshan bo lishi kerak. 2-misol. Y=a(b+cx)-dx formula bo yicha y ning qiymatini hisoblash algoritmi. s ni x ga ko paytirib, natija R 1 bilan belgilansin; 47

48 b ni R1 ga qo shib, natija R 2 bilan belgilansin; a ni R2 ga ko paytirib, natija R 3 bilan belgilansin; d ni x ga ko paytirib, natija R 4 bilan belgilansin; R 3 dan R 4 ni ayirib, natija y ning qiymati deb hisoblansin. Bu ko rsatmalar ketma-ketligi berilgan formula bo yicha tuzilgan. Bu algoritmni oddiy arifmetik amallarni bajarishni bilgan ijrochi, qanday formulaning qiymati hisoblanayotganini bilmasa ham, to g ri natija olishi mumkin. Sababi, formuladagi ifodaning qiymatini hisoblash faqatgina oddiy arifmetik amallarni bandma-band, tartib bilan bajarishga olib kelindi. 3-misol. «Svetofor» dan foydalanish algoritmi. svetofor chirog iga qaralsin; qizil chiroq yongan bo lsa, to xtalsin; sariq chiroq yongan bo lsa, yurishga yoki to xtashga tayyorlansin; yashil chiroq yongan bo lsa, yurilsin. Bu misollardan bitta umumiy tomonini kuzatish mumkin. Bu algoritmdan qanday maqsad ko zlanganligini bilmasdan turib ham, uni muvaffaqiyat bilan bajarish mumkin. Demak, hayotda uchraydigan murakkab jarayonlarni boshqarishni yoki amalga oshirishni robotlar, kompyuterlar va boshqa mashinalar zimmasiga yuklashimiz mumkin ekan. Bu esa algoritmning juda muhim afzalligidir. Shunga ko ra, har bir inson o z oldiga qo yilgan masalaning yechish algoritmini to g ri tuzib bera olsa, u o z aqliy va jismoniy mehnatini yengillashtiribgina qolmay, bu ishlarni avtomatik tarzda bajarishni mashinalarga topshirishi ham mumkin. Algoritmni ishlab chiqishda masalaning yechish jarayonini shunday formallashtirish kerakki, bu jarayon yyetarli darajadagi oddiy qoidalarning chekli ketma-ketligi ko rinishiga keltirilsin. Masalan, biz ko pincha ko p xonali sonlar ustida asosiy arifmetik amallarni bajarishda vatandoshimiz Al-Xorazmiyning IX asrda yaratgan qoidalarini ishlatamiz. "Algoritm" atamasi ham ana shu buyuk matematik nomidan kelib chiqadi. Shuning uchun algoritm deb, masala yechimini tasvirlashning ixtiyoriy tasviri olinmasdan, balki faqatgina ma lum xossalarni bajara oladiganlari qabul qilinadi. Ko rsatmalarning mazmuni, kelish tartibi, qo llanish doirasi va olinadigan natijadan kelib chiqib, algoritmning eng asosiy xossalari bilan tanishamiz. Algoritmning asosiy xossalari. Diskretlilik. Bu xossaning mazmuni-algoritmlarni doimo chekli qadamlardan iborat qilib bo laklash imkoniyati mavjudligidadir. Boshqacha aytganda, uni chekli sondagi oddiy ko rsatmalar ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin. Algoritmning bu xossasi yuqorida keltirilgan hamma misollarda yaqqol ko rinib turibdi. Agar kuzatilayotgan jarayonni chekli qadamlardan iborat qilib bo laklay olmasak, u holda uni algoritm deb bo lmaydi. Tushunarlilik. Algoritmning ijrochisi hamma vaqt inson bo lavermaydi. Choy damlashni yoki boshqa ishlarni bajarishni faqat odamga emas, balki robotga ham buyurish mumkin. Ijrochiga tavsiya etilayotgan ko rsatmalar uning uchun tushunarli bo lishi kerak, aks holda ijrochi oddiygina amalni ham bajara olmaydi. Bundan tashqari, ijrochi har qanday amalni bajara olmasligi ham mumkin. Har bir ijrochining bajara olishi mumkin bo lgan ko rsatmalar yoki buyruqlar birikmasi mavjud bo lib, u ijrochining ko rsatmalar tizimi deyiladi. Shuning uchun ijrochi uchun berilayotgan har bir ko rsatma ijrochining ko rsatmalar tizimiga tegishli bo lishi kerak. Ko rsatmalarni ijrochining ko rsatmalar tizimiga tegishli bo ladigan qilib ifodalay olishimiz muhim ahamiyatga ega. Masalan, pastki sinfning a lochi o quvchisi «son kvadratga oshirilsin» degan ko rsatmani tushunmasligi natijasida bajara olmaydi. Lekin «son o zini o ziga ko paytirilsin» shaklidagi ko rsatmani bemalol bajaradi. Sababi, u ko rsatma mazmunidan ko paytirish amalini bajarish kerakligini anglaydi. 3. Aniqlik. Ijrochiga berilayotgan ko rsatmalar aniq mazmunda bo lishi kerak. Chunki, ko rsatmadagi noaniqliklar mo ljaldagi maqsadga erishishga olib kelmaydi. Odam uchun tushunarli bo lgan «3-4 marta silkitilsin», «5-10 daqiqa qizdirilsin», «1-2 qoshiq solinsin», «tenglamalardan biri yechilsin» kabi noaniq ko rsatmalar robot yoki 48

49 kompyuterni qiyin ahvolga solib qo yadi. Bundan tashqari, ko rsatmalarning qaysi ketmaketlikda bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega. Demak, ko rsatmalar aniq berilishi va faqat algoritmda ko rsatilgan tartibda bajarilishi shart ekan. 4. Ommaviylik. Har bir algoritm mazmuniga ko ra bir turdagi masalalarning barchasi uchun ham o rinli bo lishi kerak. Ya ni, masaladagi boshlang ich ma lumotlar qanday bo lishidan qat iy nazar, algoritm shu xildagi har qanday masalani yechishga yaroqlidir. Masalan, ikki oddiy kasrning umumiy maxrajini topish algoritmi, kasrlarni turlicha o zgartirib berilganda ham, ularning umumiy maxrajlarini aniqlab beraveradi. 5. Natijaviylik. Har bir algoritm chekli sondagi qadamlardan keyin, albatta natija berishi shart. Bajariladigan amallar ko p bo lsa ham baribir natijaga olib kelishi kerak. Chekli qadamdan keyin qo yilgan masala yechimga ega emasligini aniqlash ham natija hisoblanadi. Agar ko rilayotgan jarayon cheksiz davom etib natija bermasa, uni algoritm deb ayta olmaymiz. Algoritmning tavsiflash usullari Algoritmning berilish usullari xilma-xildir. Hozir ularning eng ko p uchraydiganlari bilan tanishamiz. Algoritmlarni quyidagi ko rinishlarda tasvirlash mumkin: Algoritmning so z orqali berilishi. Bunda ijrochi uchun beriladigan har bir ko rsatma so zlar orqali buyruq mazmunida beriladi(yuqorida keltirilgan misollarga e tibor bering). Algoritmning formulalar yordamida berilishi. Algoritmning formulalar bilan berilish usulidan matematika, fizika, kimyo va boshqa aniq fanlarni o rganishda ko proq foydalaniladi. Masalan: uchburchakning yuzini uning asosi va balandligi bo yicha hisoblash formulasi a h S Algoritmning jadval ko rinishida berilishi. Algoritmning bu ko rinishida tasvirlanishidan ham ko p foydalaniladi. Masalan: to rt xonalik matematik jadvallar yoki turli lotoreya jadvallari. Funksiyalarning grafiklarini chizishda ham algoritmning qiymatlar jadvali ko rinishlaridan foydalanamiz. 4. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi. Millionlab kompyuterlarning keng tarqalib ketishi algoritmlarning dastur tarzidagi tasvirining keng ommalashib ketishiga katta turtki berdi. Sababi shundaki, kompyuterlar doimo dasturlar yordamida boshqariladi. Dasturdagi buyruqlar kompyuter-ijrochiga tushunarli bo lishi shart. Beriladigan buyruqlar tizimi kompyuter uchun tushunarli tilda bo lishi yoki shu tilga tarjima qilib berilishi kerak. Hozirgi kunda minglab dasturlash tillari mavjud va yangilari yaratilmoqda. Jumladan, Beysik, Paskal, C va hokazo kabi dasturlash tillari bunga misol bo ladi. Takrorlash uchun savollar 1. Algoritm nima? 2. Algoritmning qanday xossalari bor? 3. Algoritmni qanday ko rinishda tasvirlash mumkin? 4. Algoritmni qanday turlari bor? 5. Algoritmning blok-tuzim ko rinishi qanday? 6. Blok-tuzimda ishlatiladigan asosiy bloklarni sanab o ting? 49

50 7-MA RUZA. PROGRAMMALASH TILLARI HAQIDA MA LUMOT. PASKAL PROGRAMMALASH TILI Reja 1. Programmalash tillari haqida ma lumot. 2. Paskal dasturlash tili va uning alfaviti. 3. Paskal-programmasining strukturasi Endi bizning oldimizda algoritmlarni EHM tushinadigan tilda yozish masalasi turadi, buning uchun maxsus algoritmik tillar mavjud. EHM paydo bo`lganidan beri juda ko`plab algoritmik tillar yaratilgan. Ularni shartli ravishda uch tipga ajratish mumkin: - quyi darajadagi programmalash tillari (mashina tillari) - o`rta darajadagi programmalash tillari - yuqori bosqichli programmalash tillari Quyi darajadagi programmalash tillarida buyruqlar va amallar ma`lum kodlar (raqamlar) bilan ifodalangan bo`lib, ular EHM qurilmalari adreslari bilan bevosita ishlashga mo`ljallangan va mashina tili deb ham yuritiladi. O`rta darajadagi programmalash tillarida amallar va buyruqlarni (komandalar)ni ifodalash uchun odaм tushunishi uchun qulay bo`lgan har xil qisqartma so`zlardan foydalaniladi. Bunda ham programma tuzuvchi EHM qurilmalari adreslari bilan ishlashi lozim. Bu qisqartmalar-mnemokodlar deyiladi, bu turdagi programmalash tillari assemblerlar deb ataladi. Yuqori darajadagi programmalash tillarida ko`rsatmalar inson tiliga yaqin bo`lgan so`zlar va birikmalardan iborat bo`lib, programma tuzish uchun juda qulay va biror maxsus amallardan tashqari hollarda adreslar va qurilmalar bilan bevosita bog`liq ko`rsatmalarni bilish zarur emas. Yuqori bosqich programmalash tillariga misol sifatida FORTRAN, Algol, RL-1, BASIC, PASCAL, С, С++ tillarini keltirish mumkin. Informatsion texnologiyalarining jadal suratlar bilan rivojlanishi, Internetning paydo bo`lishi, yangidан yangi va ma`lum maqsadlarga mo`ljallangan programmalash tillari va muhitlari yaratildi va yaratilmoqda. Ularga misol sifatida dbase, KARAT, LISP, FoxPro, Simula, Delphi, Visual Basic, Visual S, HTML, Java, Java Script kabi tillar va programmalash muhitlarini keltirish mumkin. Hozirgi kunga kelib ob`ektga yo`naltirilgan va vizual programmalash texnologiyalari keng tarqalmoqda. Paskal programmalash tili N. Virt (SHveytsariya Informatika instituti professori) tomonidan 1968 yilda yaratilgan yilda Borland firmasi Paskal tilining SHEHMdagi MS- DOSda amal qiluvchi Turbo-Pascal programmalash paketlarini chiqardi. Programma tuzish paytida programma tuzuvchi uning ixtiyorigа programmalash tili tomonidan beriladigan kategoriyalar bilan fikr yuritadi. Paskal tilini yaratishda ikki maqsad nazarda tutilgan: - tushinarli va tabiiy ravishda ifodalangan bir kator fundamental tushunchalarga asoslangan programmalashni o`rgatishga qulay bo`lgan tizimli predmet sifatida yaratish; - mavjud bo`lgan hisoblash mashinalarida tilni ishlatishning ishonchliligi va samaradorligi. Paskal programmalash tili eng muhim ikkita tamoyilga asoslangan: - strukturali programmalash tamoyili (unga klassik strukturali programmalashning asosiy boshqaruvchi strukturalarini amalga oshirish vositalari kiradi); - berilganlarni tashkil qilishning strukturali tamoyili (u K. Xoar tomonidan taklif etilgan strukturali turlarning to`liq to`plamini oddiy o`zgaruvchilar, massivlar, ketma-ket fayllar, yozuvlar, variantli yozuvlar, ko`rsatkichlar va undan berilganning yangi turlarini yaratishning taraqqiy topgan vositalarni o`z ichiga oladi); Paskal programmalash tili, zamonaviy programmalashda muhim ahamiyatga ega bo`lgan, programmalarning to`g`riligini isbotlovchi analitik usullarning taraqqiy topishida katta rol o`ynadi. U hozirgi kungacha programmalashning to`g`riligini isbotlashga imkon beradigan programmalash sistemalariga ega bo`lgan yagona tildir. 50

51 Paskal programmalash tili, programmaning qismlari yoki butun programma to`g`risida turli xil mulohazalarni isbotlashni ta`minlaydigan, yaxshi matematik apparatga asoslangan. K. Xoarning aksiomatik sistemalari yordamida ifodalanadi. Programmalarni ishlashini "sozlash"ning eski usullari o`rniga, hozirgi paytda paydo bo`layotgan programmalarning to`g`riligini tekshiradigan avtomatik sistemalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Albatta, hamma o`zgaruvchilarni tasvirlashni talab qilinishi ortiqcha bo`lib ko`rinishi mumkin, lekin programma yozish osonligiga qaraganda, uning ishonchli bo`lishi muhimroqdir yil A. Eddiman rahbarligidagi ishchi guruh tomonidan Paskal programmalash tilining Britaniya standarti yaratildi, u bugungi kunda xalqaro standartga ham aylandi. Turbo paskal tili alfaviti Alfavit - bu Paskal tilida ishlatishi mumkin bo`lgan belgi va simvollar to`plamidir. Turbo-Pascal muhitning hamma belgilari ASCII (American Standard Code for Information Interchange ) kodining standart belgilaridan tashkil topgan. Turbo paskal tili alfavitiga quyidagilar kiradi: 1) lotin xarflari: A, B, C,..., Z va a,b,c,...,z; 2) arab raqamlapi: 0, 1, 2,..., 9; 3) maxsus belgilar:, -, *,,, [, ], <, >,.,,, (, ), :, ^,$, ', {, }, #, (probel) ; 4) arifmetik amallar belgilari:, -, *,, div, mod; 5) taqqoslash amallari: <, <, >, >,,<>; 6) mantiqiy amallar: not, and, or, xor; 7) kalit so`zlap: absolute, and, array, begin, case, const, constructor, destructor, div, do, downto, else, end, external, file, for, forward, function, goto, if, implementation, in, inline, interface, interrupt, label, mod, nil, not, object, of, or, packed, program, procedure, record, repeat, set, shl, shr, string, then, to, type, unit, until, uses, var, virtual, while, for. Paskal-programmasining strukturasi Paskal-programma sarlavha va tanasidan(blok) iborat. Ulardan keyin nuqta qo`yiladi. Sarlavha tanadan nuqta-vergul bilan ajratiladi: <programma>::= < programma sarlavhasi >;<programma tanasi >. Sarlavhasi program xizmatchi so`zidan boshlanadi, so`ng programmaning nomi(identifikator, harflar va raqamlardan iborat, harfdan boshlanadi) va qavs ichida tashqi muhit bilan o`zaro aloqa qiluvchi fayllarning nomlari yoziladi: <programma sarlavhasi > :: = program<programma nomi > (<fayl nomi >{, < fayl nomi >}); Ko`p programmalik operatsion sistemalarda amal qiluvchi Paskal tillarida <fayl nomi> o`rnida standart input (o`qish) va output (yozish) fayllari keladi va u programma tomonidan o`qish-yozish qurilmalariga buyurtmani bildiradi. Shaxsiy EHMlarda <fayl nomi> bo`lishi shart emas. Programmaning tanasi blok bo`lib, u 6 bo`limdan iborat : <blok>::=<nishon bo`limi><o`zgarmaslar bo`limi><turlar bo`limi> <o`zgaruvchilar bo`limi><protsedura va funktsiyalar bo`limi> <operatorlar bo`limi>. Nishonlar bo`limida programmada foydalanilgan nishonlar e`lon qilinadi. Nishon-bu qaysidir operatorga o`tish uchun ishlatilgan, oralig`idagi butun son yoki identifikator. Nishon bo`limining sintaksisi quyidagicha yoziladi: <nishon bo`limi>::=<bo`sh> yoki label <nishon>{,<nishon>}; Masalan, label 6, 2, 56, 888; O`zgarmaslar bo`limi programmada foydalanilgan o`zgarmaslar e`lon qilish va ularga qiymat berish uchun ishlatiladi va quyidagicha yoziladi: <o`zgarmaslar bo`limi> :: = <bo`sh> yoki const <o`zgarmasni e`lon qilish> {,<o`zgarmasni e`lon qilish >} <o`zgarmasni e`lon qilish>::= <o`zgarmasning nomi>=<o`zgarmas> <o`zgarmas>::=<skalyar qiymat> yoki <belgi satr> yoki <o`zgarmasning nomi> yoki 51

52 <o`zgarmasning nomi> yoki - <o`zgarmasning nomi> <belgi satr > :: = <belgi>{<belgi>} Masalan: const n=34; mh=3.12; nn=-n; t=d Turlar bo`limi programmada ishlatilgan o`zgaruvchilarning turlarini e`lon qilish uchun ishlatiladi vа quyidagicha yoziladi: <turlar bo`limi>::=<bo`sh> yoki type <tur e`lon qilish> {;<tur e`lon qilish >}; <tur e`lon qilish>::= <tur nomi> = <tur> <tur> :: = <tur nomi> yoki <turning berilishi> Masalan: type log=boolean; week1= (monday, friday, sunday); week2=3..6; O`zgaruvchilar bo`limi programmada foydalanilgan o`zgaruvchilar qaysi turlarga tegishli bo`lganlarini e`lon qilishda ishlatiladi va quyidagicha yoziladi: <o`zgaruvchilar bo`limi>::=<bo`sh> yoki var <o`zgaruvchilarni e`lon qilish> {;<o`zgaruvchilarni e`lon qilish>}; <o`zgaruvchilari e`lon qilish>::=<o`zgaruvchining nomi> {,<o`zgaruvchining nomi>}:<tur>; Masalan, var x, d: real; d1: week1; asd: log; Protsedura va funktsiya bo`limini programma tuzuvchi programmada o`z maqsadi uchun kiritgan protseduralar va funktsiyalarni e`lon qilishda ishlatadi. Operatorlar bo`limi programmaning asosiy bo`limi bo`lib, bo`sh bulmaydi. Uning ichida programmada kerak bo`lgan amallar ketma-ketligi yoziladi: <operatorlar bo`limi> :: = begin <operator>{;<operator>} end; Turbo-Paskalda programmaning to`la tuzilishi quyidagi ko`rinishga ega. PROGRAM <programma nomi>; USES <Foydalaniladigan kutubxonalap (modullar) ro`yxati>; LABEL <programmada ishlatiladigan nishonlap (metkalap)ro`yxati>; CONST <programmada ishlatiladigan o`zgarmaslarni aniqlash>; TYPE <yangi tiplarni aniqlash>; VAR <o`zgaruvchilarni e`lon qilish>; <protsedura va funktsiyalarni aniqlash>; BEGIN <buyruqlar (operatorlar) ketma-ketligi> END. Takrorlash uchun savollar 1. Programmalash tillari haqida ma lumot bering. 2. Paskal tili yaratilish tarixi haqida tushuncha bering. 3. Paskal tili alfaviti haqida ma lumot bering. 4. Paskal tili strukturasi qanday ko`rinishda bo`ladi? 5. Paskal tilida natijani olish qanday amalga oshiriladi? 52

53 8-MA RUZA. MATEMATIK IFODALARNING PASKAL TILIDA YOZILISHI. CHIZIQLI DASTURLAR TUZISH Reja: 1. Pascalda matematik ifodalarning yozilishi va standart funksiyalar 2. Paskal tilida qiymat berish operatori 3. Paskal tilida o qish va yozish operatorlari 4. Paskal tilida chiziqli algoritmga doir dasturlar tuzish Haqiqiy turdagi sonlar umumiy holda quyidagi ko'rinishda bo'ladi: s a 1 a 2...a n,b 1 b 2...b n Bu yerda s ishora (+ yoki -) yoki bo'sh joy; a 1 a 2...a n butun qism; b 1 b 2...b k kasr qism. Masalan: +3,147 soni yoki ,03 soni ,0 soni ,493 soni yoki.493 Haqiqiy sonlarning o'zgarish diapazoni kompyuterning turiga qarab turlicha bo'ladi <x< x-ixtiyoriy son. Ular eksponensial (darajali) ko'rinishda ifodalanishi ham mumkin, ya'ni m10 n. Bunday sonlar quyidagicha yoziladi me ± n. Masalan: 0, E-6 0,0003 3E-4 Butun sonlar umumiy holda quyidagicha yoziladi s a 1 a 2...a n Masalan: +345 soni +345 yoki 345 Standart matematik funksiyalar: Funksiya nomi Tilda yozilishi Ma'nosi Sinx Cosx Lnx e x SIN(x) COS(x) Ln(X) EXP(x) x ning sinusi x ning kosinusi x ning natural logarifmi Eksponenta x SQRT(x) Kvadrat ildiz Arctgx x x 2 a b ARCTAN(x) ABS(x) SQR(x) EXP(b*LN(a)) Nostandart matematik funksiyalar: Secx = 2. Cosecx = Cosx Sinx x ning arktangensi x ning moduli x ning kvadrati a ning b chi darajasi Arc sin x = Arctg x 1 x 2 6. Arc cos x = Arctg 2 1 x x 7. Arc sec x = Arctg 1 8. Arc cosec x = Arctg 2 1 x 2 1 x Lnb Gradus 9. Log a b 10. Padian = Lna 180 Sinx 3. Tgx = 4. Arcctgx = Arcctg 1 ;5. Cosx x Funksiya Qiymati Chr(n) Kodi n ga teng simvol 53

54 Round (n) Haqiqiy sonni yaxlitlash Trunc (n) Haqiqiy sonning butun qismi Frac(n) Kasrli sonning kasr qismi Int (n) Kasrli sonning butun qismi Programmada arifmetik va mantiqiy ifodalar o'zgaruvchi, o'zgarmas, standart funksiyalar, qavslar va amal belgilari orqali tashkil qilinadi. Ifodalarda hisoblashlar tartibi qavslar ichidagi ifodalar bajarilgandan keyin quyidagi tartibda bajariladi: l. NOT amali; 2. *, /, DIV, MOD, AND; 3.+, -, OR; 4.Taqqoslash belgilari: <, >, <=, >=, <>, =. Қуйидаги стандарт функциялар бутун натижа беради: abs(x)- х-ни абсолют қиймати, sqr(x)- х-ни квадрати, trunc(x)- х-ни бутун қисми, round(x)- х-ни бутунгача яхлитлаш. Бутун тур тартибланган бўлгани учун, қуйидаги стандарт функцияларини қўллашимиз мумкин: succ(x)- х-дан кейинги бутун қийматини, pred(x)- х-дан олдинги бутун қийматини, ord(x)- тартиб номерини беради. div -butunga bo lish amali mod -qoldiqni topish amali Paskal tilida qiymat berish operatori. Biror o zgaruvchi qiymat berish uchun Paskal tilida quyidagicha amalga oshiriladi va qiymat berish operatori deb ataladi. <o zgaruvchi>:=<qiymat> Misol: x: =3 X o zgaruvchiga 3 uzatilgan yoki x o zgaruvchi 3 qiymatini kabul qiladi. Paskalda o zgaruvchilar uchun kiritilgan integer, real, char,va boolean turlariga mos ravishda - arifmetik ( integer va real uchun) - belgili - mantiqiy qiymat berish operatorlari kiritilgan qiymat berish operatorining sintaksisi quyidagicha yoziladi. < qiymat berish operator > :: = < o zgaruvchi >:=< ifoda >. Shunday qilib, qiymat berish operatorining bajarilish natijasida qaysidir o zgaruvchi yangi qiymat kabul qiladi, oldingi qiymati esa yo qolib ketadi. Ifoda va o zgaruvchi bir xil turga tegishli bo lishi kerak. Ifoda operandlardan tuziladi. Operandlar quyidagicha bo lishi mumkin: o zgarmaslar - ularning qiymatlari programma bajarilishidan oldin ma lum va programma bajarilishi jarayonida o zgarmaydi; o zgaruvchilar - ularning qiymatlari programma bajarilishida aniqlanadi va o zgarishi mumkin; ifodalar-ularning qiymatlari hisoblashdan oldin ma lum bo lmaydi. Agar qiymat berish operatorining chap tomonida yozilgan o zgaruvchi va o ng tomonida yozilgan ifodaning turlari real yoki integer bo lsa, bunday operator arifmetik qiymat berish operatori deyiladi. Agar chap tomonida turgan o zgaruvchi real bo lsa, ung tomonida yozilgan arifmetik ifoda real yoki integer bo lishi mumkin. Agarda chap tomonida yozilgan o zgaruvchi integer bo lsa, u holda ifoda faqat integer bo lishi mumkin. Arifmetik ifodaning hamma operandlarining turlari real yoki integer bo lishi shart. Ifodaning asosiy operandlari sifatida o zgarmas, o zgaruvchi yoki funksiya, amallar sifatida esa multiplikativ guruh amallari *, div, 54

55 mod, / va additiv guruh amallari +, - ishlatilishi mumkin. Multiplikativ guruh amallarining prioriteti additiv guruhining amallaridan yuqori. Har bir guruhda amallarining prioriteti bir xil, va ular ifodada chapdan o nga qarab bajariladi. Ifodani kerak bo lgan hisoblash tartibini qavs yordamida yozish mumkin. A,B:real; Lon:boolean; с: сhar var I, J:integer; s:string Begin I: =12; J: =I+10; A: =0.25; B: =Sin(A); Lon: =A<>B; с: =а; s: = pascal ; O qish-yozish operatorlari. Paskal-programma EHMning operatsion sistemasining kengaytirilgan muhitida bajariladi. Operatsion sistema ramziy ravishda input va output deb nomlanuvchi standart matnli fayllar orqali programmani EHMning o qish-yozish qurilmalari bilan bog laydi. Asosan, berilganlarni kiritish uchun terminal klaviaturasi yoki disklardan (egiluvchan, qattiq, lazerli) va boshqalardan foydalaniladi. Ma lumotlarni chiqarish uchun esa displey ekranidan, printerdan va boshqa qurilmalardan foydalaniladi. Masalan, operatsion sistema input standart matnli faylni terminal klaviaturasi bilan bog ladi. Umumiy holda kiritish standart protseduralariga murojaat qilish quyidagicha yoziladi: read(x1,x2,...,xn); readln(x1,x2,...,xn); bu yerda xi - kiritilayotganlar ro yxatidagi element. Kiritilayotganlar ruyxatidagi element sifatida faqat o zgaruvchi ishlatish mumkin. Kiritilayotgan qiymatlar sifatida esa char, real, integer turdagi qiymatlar ishlatish mumkin. Paskalda berilganlarni kiritishda quyidagicha kelishilgan: а) kiritilayotgan qiymatning turi read protsedurasining faktik parametri sifatida ishlatilgan o zgaruvchining turi bilan mos kelishi kerak; b)agar bitta read kiritish protsedurada parametrlar sifatida bir nechta o zgaruvchi yozilsa, u holda bir qancha qiyinchiliklar paydo bo ladi. Bu qiyinchiliklar kiritilayotgan qiymatlar birbiridan qandaydir ajratuvchilar yordamida ajratilishlari kerak bo lgani bilan bog liq. Bu ajratuvchilar sifatida ishlatilayotgan belgilarning ko rinishi operatsion sistema va algoritmik tilning amalga oshirishiga bog liq. Asosan, sonli qiymatlarni kiritishda, ularni bir biridan ajratish uchun "probel" ishlatiladi. Read kiritish protsedurasidagi o zgaruvchilarning turi biri sonli (real yoki integer), boshqasi belgi bo lsa, u holda tushinmovchilik tug iladi. Bu holda EHM "probel"-ni ajratuvchi yoki belgi sifatida tushunishi mumkin. c) input standart fayldan faqat char, integer, real turdagi qiymatlarni kiritish mumkin. Boshqa turdagi qiymatlarni(boolean ham) programma tuzish yo li bilan kiritiladi. 1-misol var A,B,C: real; K,N: byte;... Read(A,B,C,K,N);{ } Kiritish protsedurasi mantiqiy tipga tegishli Eoln funksiyasi bilan bog langan: Ma lumki, Eoln funksiya satr elementlarini kiritish tugaganda true, aks holda false qiymatini qabul qiladi. 55

56 2-misol. Var K,I: integer;... Readln; I:=0; while not Eoln do begin Read(K); I:=I+1 end; K ga butun qiymatlar kiritiladi va ularning soni hisoblanadi. Bu sikl satrning oxiri Enter klavishasi uchraguncha davom ettiriladi. Masalan: Enter Output standart matnli fayliga chiqarish write, writeln chiqarish protseduralari yordamida bajariladi. write(x1,x2,...,xn) ko rinishidagi operator quyidagi operatorlar ketma-ketligiga ekvivalent write(x1), write(x2),...,write(xn); bu yerda har bir operatorda faqat bitta element chiqarilayapti. Shuning uchun, biz faqat write(x) ko rinishidagi operatorni ko ramiz. Chiqarilayotgan element quyidagi uch ko rinishdan bittasi bo lishi mumkin: e e:m e:m:n bu yerda ye - ifoda (char,real,integer yoki boolean turdagi), satrli o zgarmas yoki satrli o zgaruvchi, m va n esa musbat butun qiymat qabul qiladigan ifodalar. Ma lumotlarni satrlar bo yicha joylashtirish uchun writeln(yangi satrga o tish) yoki writeln(x1, x2,...,xn) (chiqarish va yangi satrga o tish) protseduralardan foydalanamiz. 3-misol. var A, B: real; I, N: integer; C: char;... I: =0; N: =I+1; A: =0.25; B: =Sqrt(A); C: = # ; Writeln(I,,N); { 0 1} Writeln(A,B); { E E-01} Writeln(A,Sqrt(A)); { E E-01} Writeln(N+5,C); { 6#} Write(MaxInt);{ integer turidagi maksimal butun son } 4-misol. var A,B: real; I,N: integer; C: char; I: =0; N: =I+1; A: =0.25; B: =Sqrt(A); C: = # ; Writeln(A:5:2,B:6:2); { } Writeln( I=,I:4); {I= 0} Writeln(C:4); { #} Writeln( B=,Sqrt(A):6:2); {B= 0.50} Writeln( *************** ); {***************} Writeln( *A=,A:4:2, *B=,B:4:2, * );{*A=0.25*B=0.50*} Writeln( *************** ); {***************} 56

57 Amaliy masalalarga e tiborni qarataylik 1-masala. Tomonlari a va b bo`lgan to`g`ri to`rtburchak berilgan, uning yuzasi S va perimetri P hisoblansin. Program B_3; Var a,b,s,p:real; begin read(a,b); S:=a*b; P:=2*a+2*b; writeln(' s=',s:3:3, ' p=',p:3:3); end. Takrorlash uchun savollar: 1. O qish operatorining umumiy ko rinishini ifodalang. 2. Qiymatlash operatorining umumiy ko rinishini ifodalang. 3. Bosmaga chiqarish operatorining umumiy ko rinishini ifodalang. 4. Paskalda qanday turlar(tiplar) mavjud? 5. Paskal dasturlash tilida chiziqli dastur tuzish jarayonini izohlab bering. 57

58 9-MA RUZA. SHARTLI OPERATORLAR. TARMOQLANUVCHI ALGORITM ASOSIDA DASTUR TUZISH Reja 1. Shartli operator va uning turlari 2. Shartli operatorlarga doir dasturlar tuzish. Shartli operator va uning turlari Tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonlarida ayrim bosqichlari (operatorlari) har doim bir xil tartibida bajarilmaydi, ular qandaydir tekshirilayotgan shartlarga bog liq bo ladi. Bunday jarayonlarni tanlash operatorlari yordamida yozish mumkin. Tanlash operatorlar hosilaviy operatorlar sinfiga kiradi va shartli va variant operatorlaridan iborat. Paskal tilida shartli operatorning ikki turi mavjud: to liq shartli operator va qisqartirilgan shartli operator: <to liq shartli operator> :: = if <mantiqiy ifoda> then <operator> else <operator>; Bunda if, then, else - xizmatchi so zlar. Shunday qilib, to liq shartli operator tuzilishi quyidagicha - if B then S1 else S2;, bu yerda B - mantiqiy ifoda, S1 va S2 - operatorlar. Bunday shartli operator quyidagicha bajariladi: agar B mantiqiy ifoda true qiymat qabul qilsa, u holda S1 operator bajariladi, aks holda S2 operator bajariladi. Shartli operatorga misol: if x<0 then i: =i+1 else k: =k+1; Algoritmlar yozilishida ba zida shunday hollar uchrab turadiki, qandaydir operatorlarni faqat mantiqiy shart rost bo lganda bajarish kerak, aks holda bu operatorlarni bajarish kerak emas. Shunday hollarda qisqartirilgan shartli operator ishlatiladi: <qisqa shartli operator>::= if <mantiqiy ifoda> then <operator>. SHunday qilib, qisqartirilgan shartli operator - if B then S; ko rinishida bo lib quyidagicha ishlaydi: agar B mantiiqiy ifoda rost qiymat qabul qilsa, u holda S operator bajariladi, aks holda keyingi operatorga o tiladi. Shartli operatorda then va else so zlaridan keyin faqat bitta operator turishi kerak, agar algoritmda shu joylarda bir nechta operatorlar yozilishi kerak bo lsa, u holda ulardan tarkibli operator yaratiladi. Qisqartirilgan shartli operator ishlatilishida ehtiyot bo lish kerak. Masalan, quyidagi operatorni if B1 then if B2 then S1 else S2 ikki xil ma noda tushunish mumkin: if B1 then begin if B2 then S1 end else S2 yoki if B1 then begin if B2 then S1 else S2 end Paskal tilining qoidasi bo yicha ikkinchi operatorni ma nosi to g ri, ya ni har qaysi xizmatchi so z else so ziga eng yaqin bo lgan xizmatchi so z true mos keladi. 1-misol: x 1, агар x 0 y 2x, агар x 0 if х <0 then y: х 1 else y: 2 х yoki if х<0 then y: х 1 if х> 0 then y: misol x 4, агар 1 x 2 y x 1, аks holda if (х<2) and (х> 1)then y: х 4 else y: х-1 3-misol F {-4 agar х<0 58

59 Х 2 +3х 4 agar 0<х<1 (х 2 3х 4) 2 agar х>1 if х<0 then y: =-4 else if х <1 then y:= sqr(х) 3*х+4 else y: sqr (sqr(х) 3*х 4) 4-misol S n... n 2 i 2 i 1 label 1; var i,s:integer; begin read (n); s: 0; i: 0; 1: i: =i+1; s: s sqr (i); if i< n then gоtо1; 4-misolda shartli operatorning qisqa formasidan foydalanilgan. Endi e tiborni dasturlar tuzishga qarataylik. 1-misol. Biror son berilgan. Agar u musbat bo lsa unga 1 qo shilsin, aks holda o zgarishsiz qoldirilsin. Program If1; Var A:Integer; Begin WriteLn('Sonni kiriting: '); ReadLn(A); If A > 0 Then WriteLn(A + 1) Else WriteLn(A); End. 2-misol. Ikkita a va b sonlari berilgan. Ulardan kattasini bosmaga chiqarish dasturi tuzilsin. Program If6; Var A,B:Integer; Begin WriteLn('Введите числa A и B: '); ReadLn(A,B); If A > B Then WriteLn(A) Else WriteLn(B); End. Takrorlash uchun savollar: 1. Shartli operatorlar haqida ma lumot bering. 2. Shartli operatorning qanday ko rinishlari mavjud? 3. Paskal dasturlash tilida tarmoqlanuvchi algoritm asosida dastur tuzish jarayonini izohlab bering. 59

60 9-MA RUZA. SHARTSIZ O TISH OPERATORLARI Reja 1. Shartsiz o tish operatori, tarkibli operator 2. Case operatori va uning qo llanilishi 3. Case operatoriga doir dasturlar tuzish Shartsiz o tish operatori, tarkibli operator. O tish operatori Paskal tilining asosiy operatorlari sinfiga kiradi va programma operatorlarining normal ketma-ketligini o zgartirish uchun ishlatiladi. U boshqaruv qaysi operatorga o tishi kerakligini aniqlaydi. Programmaning ixtiyoriy operatoriga faqat bitta nishon qo yish mumkin. U operatordan oldin yoziladi va undan ":" yordamida ajratiladi. < nishonlangan operator> :: = <nishon> : < nishonlanmagan operator>; Programmada hamma ishlatilgan nishonlar har xil bo lishi shart. O tish operatorida ko rsatilgan nishon qaysidir operatorda bo lishi shart. O tish operatori quyidagicha yoziladi: < o tish operatori > :: = goto < nishon > Masalan, goto 3; Programmada ishlatilgan nishonlar nishonlar bo limida bir marta e lon qilinishi shart, qaysi tartibida e lon qilinishini ahamiyati yo q. O tish operatori yordamida hosilaviy operatorining ichiga, yoki tanlash operatorining bir shohidan ikkinchi shohiga o tish mumkin emas. Tarkibli operator hosilaviy operatorlar sinfiga tegishli bo lib, u programmada operatorlar ketma-ketligini bitta operator sifatida ishlatish zarur bo lgan holda ishlatiladi. Tarkibli operator begin va end kalit so zlari ichiga olingan operatorlar ketma-ketligidan iborat bo ladi: < tarkibli operator> ::= begin <operator> {;<operator>} end; Label 1, 3, 10; goto 10; mumkin emas begin begin X: =0.5; goto 1; mumkin goto 1; 10:goto 3... end; 1:Y: =Sin(X)+1; 1:Y: =0.25;... end; Misoldan ko rinib turibdiki, goto operatori biror boshqa oreratorning ichki qismiga to g ridan to g ri murojaat qilishi mumkin emas. Exit va Halt protseduralari ham o tish operatoralariga o xshash buyruqlarni bajaradi. Exit asosiy programmaning tugashi va qismlaridan chiqib ketishi uchun ishlatish mumkin. Halt programmaning bajarilishini to xtatadi. Case operatori va uning qo llanilishi. Odatda shartli operatorlar tekshiriladigan shartlar 2 ga, 3 ga bo lganda foydalaniladi. Agar shartlar soni ko p bo lsa, maxsus Case operatoridan foydalanish maqsadga muvofiq. Uning umumiy ko rinishi quyidagicha: Case <ifoda> оf <o zgarmas 1>:<operator 1>; <o zgarmas 2>:<operator 2>;. {else <operator 0>} end quyidagi prinsipda ishlaydi. Agar asosiy ifodaning qiymati, nishonlardan (metka) birining qiymatiga teng bo lsa, usha nishonni operator bajaradi va boshqaruv son operatoridan keyingi operatorga uzatiladi. Agar ifodaning qiymati birorta ham nishonga mos kelmasa else dan keyingi 60

61 operator ishlaydi. misol Case sоn оf 0: writeln ( nоl ); 1,3,7,9: writeln ( tоq sоn ); 2,4,6,8: writeln ( juft sоn ); else write ( sоn emas ) end Case operatorida ifodaning qiymati real turidan boshqa hamma standard turiga tegishli bo lishi mumkin Case operatoridagi nishonlarning tipi ifodaning tipi bilan bir xil bo lishi shart. Qavs { } ichidagi operatorining Case operatorida bo lishi shart emas.chunki algoritm to g ri bo lsa, odatda bu operatorga zarurat yo q. 2-misol Case S оf 1: +,, *, / ; S : = 1; 2: А, В ; S: =2; 3:. ; S: =3; end Bu yerda S char turidagi o zgaruvchi. Endi e tiborni dasturlar tuzishga qarataylik. 1-masala. 1-7 oralig idagi butun son berilgan. Ushbu sonlar orasidan tanlanganiga mos keladigan hafta kuni nomi ekranga chiqarilsin. Program Case_1; Var x:integer; Begin ReadLn(x); Case x Of 1:WriteLn('Dushanba'); 2:WriteLn('Seshanba'); 3:WriteLn('Chorshanba'); 4:WriteLn('Payshanba'); 5:WriteLn('Juma'); 6:WriteLn('Shanba'); 7:WriteLn('Yakshanba'); End; End. 2-masala oraliqdagi sonlarga mos keluvchi oy nomeri berilgan. Shu oyga mos keladigan yil fasli chop etilsin. Program Case_2; Var x:integer; Begin ReadLn(x); Case x Of 3..5:WriteLn('«Bahor»'); 6..8:WriteLn('«Yoz»'); 9..11:WriteLn('«Kuz»') Else WriteLn('«Qish»'); End; End. 61

62 3-misol oraliqdagi sonlarga mos keluvchi oy nomeri berilgan. Shu x oyga mos keluvchi (kabisa bo lmagan yildagi) kunlar soni aniqlansin. Program Case_3; Var x:integer; Begin ReadLn(x); Case x Of 1:WriteLn('Yanvar, 31 kun'); 2:WriteLn('Fevral, 28 kun'); 3:WriteLn('Mart, 31 kun'); 4:WriteLn('Aprel, 30 kun'); 5:WriteLn('May, 31 kun'); 6:WriteLn('Iyun, 30 kun'); 7:WriteLn('Iyul, 31 kun'); 8:WriteLn('Avgust, 31 kun'); 9:WriteLn('Sentyabr, 30 kun'); 10:WriteLn('Oktyabr, 31 kun'); 11:WriteLn('Noyabr, 30 kun'); 12:WriteLn('Dekabr, 31 kun'); End; End. Takrorlash uchun savollar 1. Shartsiz o tish operatori haqida ma lumot bering. 2. Case operotori qachon qo llanadi? 3. Case operatoriga doir dastur tuzib, uni izohlab bering. 62

63 10-MA RUZA. TAKRORLANUVCHI ALGORITMLAR ASOSIDA DASTURLAR TUZISH Reja: 1. Parametrli sikl operatori 2. Sharti keyin berilgan sikl operatori 3. Sharti oldin berilgan sikl operatori Biz takrorlanuvchi algoritmlarning sharti oldin berilgan, keyin berilgan va parametrga bog liq turlarini ko rib o tgan edik. Paskal tilida takrorlanuvchi jarayonlarni programmalash uchun maxsus 3 ta sikl operatorlari mavjud : Parametrli sikl operatori (For) Sharti keyin berilgan sikl operatori(repeat) Sharti oldin berilgan sikl operatori (while) Parametrli sikl operatori. Bu operator boshqacha parametrli takrorlash operatori deyiladi. Uning ishlatish uchun takrorlash jarayoni quyidagi qoidalarga ega bo lishi kerak: jarayonining takrorlanish soni uning bajarilishidan oldin ma lum bo lish kerak; takrorlash jarayonini skalyar turdagi o zgaruvchi boshqaradi. Bu o zgaruvchi berilgan boshlang ich qiymatdan berilgan oxirgi qiymatgacha ketma-ket qiymatlarni qabul qiladi. Ko pincha quyidagi takrorlash operatori ishlatiladi: for V: =E1 to E2 do S; bu yerda for (uchun), to (o sib boradi) va do (bajarish) - xizmatchi so zlar, V - skalyar turdagi o zgaruvchi (haqiqiydan tashqari) - takrorlash parametr, E1 va E2 - V turdagi ifodalar, S - operator - takrorlash tanasi. Bu operatorni ishlash tamoyilini tushintiramiz: V takrorlash parametriga E1 boshlang ich qiymatidan boshlab, E2 oxirgi qiymatigacha ketma-ket qiymatlar beriladi va har bittasi uchun S operatori bajariladi. E1 va E2 qiymatlari takrorlash jarayoni boshlanishidan oldin faqat bir marta hisoblanadi, S operatori V qiymatini o zgartirishi mumkin emas. Agar E2<E1 bo lsa, S operatori umuman bajarilmaydi, agar E1=E2 bo lsa, takrorlash bir marta bajariladi. SHunday qilib, arifmetik takrorlash operatorini quyidagi operatorlar ketma-ketligi yordamida yozish mumkin (vn va vk - V turdagi yordamchi o zgaruvchilar): vn: = E1; vk: =E2; if vn<=vk then begin V: =vn; S; V: =succ(v); S; V: =succ(v); S;... ; V: =vk; S end; Paskalda takrorlash tugaganidan keyin V-ning qiymati noaniq hisoblanadi. Arifmetik takrorlash operatorini ishlatib, berilgan n uchun y= n quyidagcha yechish mumkin: y: =0; for i: =1 to n do y: =y+i; Ba zida takrorlash parametrini kamayib borish tartibida o zgarishi kerak bo ladi. Bunday hollarda Paskalda takrorlash operatorining quyidagi shakli mavjud: for V: E1 downto E2 do S; bu yerda downto (kamayib borish) - xizmatchi so z. Bu ko rinishidagi takrorlash operatori quyidagi operatorlar ketma-ketligiga ekvivalent: vn: =E1; vk: =E2; if vn>=vk then begin V: =vn; S; V: =pred(v); S; V: =pred(v); S;... ;V: =vk; S end; Yuqorida keltirilgan masalani bu operator yordamida quyidagicha yechish mumkin: y: =0; for i: =n downto 1 do y: =y+i; 1. Misol: Prоgram Sum; Var i: integer; 63

64 S: real; Begin read(n); S: 0; Fоr i: 1 tо n dо s: s 1/sqr(х); Write(s) end 2. misol: у хn, х>0, n>0, у:=1, Fоr i: 1 tо n dо у у*х 3. мисол. Lotin alfavitidagi kichik harflar chop etilsin. Program chart; Var c: char; Begin Fоr c: a tо z dо write (с) end misol Prоgram F1; var n, i: integer, b: bооlean; c: char; begin read(n); Fоr i: 1 tо n dо write (i); Fоr i: 10 dоwntо 10 dо write(i); Fоr c: z dоwnto а dо write(с); Fоr b: False tо true dо write(b) end Sharti oldin va sharti keyin berilgan takrorlash operatorlari. Parametrli takrorlash operatori oldindan takrorlash soni ma lum bo lgandagina ishlatilishi mumkin. Masalan, iteratsiya jarayonlarida talabga javob beruvchi yechimga necha qadamda erishilishi oldindan noma lum bo lganligi sababli, uning programmasida parametrli takrorlash operatoridan foydalana olmaymiz. Buning uchun sharti keyin berilgan takrorlash operatori ishlatish mumkin. U quyidagicha yoziladi: repeat S1; S2;... Sn until B; bu yerda - repeat(takrorlash) va until(gacha)-xizmatchi so zlar, Si - ixtiyoriy operatorlar, B - mantiqiy ifoda. Bu operator bajarilganda repeat va until orasidagi operatorlar ketma-ketligi kamida bir marta bajariladi. Bu jarayon B mantiqiy ifoda true qiymat qabul qilganda tugaydi. Sharti keyin berilgan uchlik operatorining ishlash tamoyili quyidagicha tasvirlash mumkin. Repeat <оператор 1>;<оператор 2>;...;<оператор N> until <мантиqий ифода>; chiqish False True 5-misol. Sharti keyin berilgan takrorlash operatorini ko llang. Nyuton usuli yordamida berilgan a sonidan Ye-aniqlikda ildiz chiqarish.a(x masalasini qaraylik. Quyidagi rekurrent formulani hosil qilish mumkin: 1 2 X n 1 X n Programm kv_ildiz; Var a, eps, x0, x1, е : real; i : integer; Begin a X n n 0,1, 2,... 64

65 a:=2; x0: =1.2; eps: =0.001; Repeat X1: = (x0+a/x0); E:qabs(x1-x0); X0: =x1; Until e<eps; Write(x1); End. Bu programma 2 dan Ye(0.001 aniqlikda kvadrat ildiz chiqarishga mo ljallangan. Ko rinib turibdiki, sharti keyin berilgan takrorlash operatori arifmetik takrorlash operatoridan ancha umumiyroq. Ammo, sharti keyin berilgan takrorlash operatorida takrorlash tanasi bir marta bajarilayapti. Ba zi hollarda shartga bog liq ravishda takrorlash tanasidagi operatorlar bir marta ham bajarilmasligi mumkin. Bunday hollarda sharti oldin berilgan takrorlash operatorini ishlatish kerak. Shunga o xshagan masalalar uchun sharti oldin berilgan takrorlash operatiridan foydalanamiz: While B do S; Bu yerda while (hozircha) do (bajarilsin)-xizmatchi so zlar V-mantiqiy ifoda, S operator. S operatori har gal bajarilishidan oldin V ning qiymati hisoblanadi, agar u rost bo lsa, S operatori bajariladi, aks holda takrorlash tamom bo ladi. Agar V ning qiymati birinchi martadan yolgon bo lsa, takrorlash umuman bajarilmaydi. Sharti oldin berilgan siklik operatorining ishlash prinsipi quyidagicha tasvirlash mumkin. True While <мантиqий ифода> do <оператор>; Шарти олдин берилган такрорлаш оператор энг умумий деб hисобланади, чунки бу оператор ёрдамида параметрли ва шарти кейин берилган такрорлаш операторларини ёзиш мумкин. 6-мисол. Qуйидаги йиg индини hисоблаш масаласини кo райлик. 2 3 x x x n S 1 x... Program sum2; Var s, x : real; i, p : integer; Begin read(x, n); s: 1; i: 1; p: 1; While i< n do Begin p: p*x i; s: s p; i: i 1; End; Write(s); End. Takrorlash uchun savollar: 1. Parametrli sikl operatori haqida ma lumot bering 2. Sharti keyin berilgan sikl operatori haqida ma lumot bering 2! 65 3! n!

66 3. Sharti oldin berilgan sikl operatori haqida ma lumot bering 11-MA RUZA. QISM DASTURLAR. MASSIVLAR Reja 1. Massiv tushunchasi 2. Massiv elementlarini tartiblash usullari 3. Massivlarga doir dasturlar tuzish Massiv tushunchasi. Ko'p hollarda jadval yoki matritsalar ko'rinishidagi ma'lumotlar bilan ish yuritish kerak bo'ladi. Jadvalda ma'lumotlar juda ko'p bo'lgani sabab, ularning har bir yacheykasidagi sonni mos ravishda bitta o'zgaruvchiga qiymat qilib berilsa, ular ustida ish bajarish ancha noqulayliklarga olib keladi. Shu sababli, programmalashda bunday muammolar massivlarni ishlatish yordamida hal qilinadi. Massiv - bu bir nom bilan belgilangan qiymatlar guruhi yoki jadvaldir. Massivning har bir elementi massiv nomidan, so'ng o'rta qavs ichiga olingan raqam va arifmetik ifoda yozish bilan belgilanadi. Qavs ichidagi raqam massiv indeksini belgilaydi. Vektorni bir oichovli massiv, matritsani ikki oichovli massiv deb qarash mumkin. Massivni eion qilish programmaning bosh qismida berilib, uning yozilishi umumiy holda quyidagicha boiadi: <Massiv nomi>:array[o'lcham] of <element turi>; Masalan: A,B:Array[1..100] of real; C,Al,D:Array[1..10,l 15] of real; Bu yerda A va B massivlari 100 tadan elementga ega. C,A1,D1 massivlari esa 10x15=150 tadan elementga ega. Massivlarni eion qilishdan maqsad, massiv elementlari uchun kompyuter xotirasidan joy ajratishdir. Massiv elementlari qiymatlarini kiritish uchun sikl operatorlaridan foydalaniladi. Misol: For i:=l to 10 do Read (A[i]); Bu misolda A massivning 10 ta elementi qiymatini ekrandan ketma-ket kiritish kerak boiadi. Xuddi shunday massiv qiymatlarini ekranga chiqarish ham mumkin. Misol: For i:=l to 10 do Write(A[i]); Programmada massiv elementlarini ishlatganda ularning indeksi eion qilingan chegaradan chiqib ketmasligi kerak Massiv elementlarini tartiblash usullari Massivni tartiblashtirishning bir necha usullari (algoritmlari) mavjud. Ulardan quyidagi usullarni qarab chiqamiz: tanlash usuli; almashtirish usuli. Tanlash usuli yordamida massivni o'sish bo'yicha tartiblashtirish algoritmi quyidagicha: 1. Massivning birinchi elementidan boshlab qarab chiqilib eng kichik element topiladi. 2.Birinchi element bilan eng kichik element joylari almashtiriladi. 3.1kkinchi elementidan boshlab qarab chiqilib eng kichik element topiladi. 4.1kkinchi element bilan eng kichik element joylari almashtiriladi. 5.Bu protsess bitta oxirgi elementgacha takrorlanadi. Bu algoritm programmasi quyidagicha boiadi: Program Sort; Const Size=5; Var i,j,min,k,buf: Integer; a: Array[l..Size] of Integer; 66

67 Begin Writeln ('Massivni tartiblashtirish'); Write (Size:3,'ta massiv elementini kiriting'); For k:=l to Size Do Read(a[k]); Writeln ('Tartiblashtirish'); For i:=l to Size-1 Do Begin {kichik elementni topish } min:=i; Forj:=i+l to Size Do Begin If a[j]<a[min] then min:=j; buf:=a[i]; a[i]:=a[min]; a[min]:=buf; For k:=l to Size Do Write (a[k],' '); Writeln; End; End; Writeln('Massiv tartiblashtirildi.'); End. Programma natijasi: Massivni tartiblashtirib, 5 ta massiv elementini kiriting: Tartiblashtirish Massiv tartiblashtirildi. Almashtirish usuli yordamida massiv elementlarini o'sib borishida tartiblashtirish algoritmi quyidagicha: l.massivning birinchi elementidan boshlab ketma-ket hamma qo'shni elementlar bir-biri bilan solishtirilib, agar birinchisi ikkinchisidan kichik bo'lsa, ular joyi almashtirilib boriladi. 2.Bu Drotsess davomida kichik aivmatli elementlar katta elementlar esa oxiriga siljitib boriladi. Shu sabab bu usul «ny3tipek» usuli ham deyiladi. 3.Bu protsess massiv elementlar sonidan bitta kam takrorlanadi. Masalan: bunda 3 bilan 2 va 5 bilan 1 almashtiriladi bunda 4 bilan 1 almashtiriladi bunda 3 bilan 1 almashtiriladi bunda 2 bilan 1 almashtiriladi Bu algoritm programmasi quyidagicha bo'ladi: Program Sort; Const Size=5; Var i, j, min, k, buf: Integer; a: Array[l..Size] of Integer; Begin Writeln ('Massivni пузырёк (ko'pikcha) usulida tartiblashtirish'); Write (Size:3,'ta massiv elementini kiriting'); 67

68 For k:=l to Size Do Read(a[k]); Writeln ('Tartiblashtirish'); For i:=l to Size-1 Do Begin For k:=l to Size-1 Do Begin Ifa[k]>a[k+l]then Begin buf:=a[k]; a[k]:=a[k+l]; a[k+l]:=buf; End; End; For k:=l to Size Do Write (a[k],' '); Writeln; End; Writeln('Massiv tartiblashtirildi.'); End. Programma natijasi: Massivni пузырёк usulida tartiblashtirib, 5 ta massiv elementini kiriting: Tartiblashtirish Massiv tartiblashtirildi. Massivda eng kichik yoki eng katta elementni izlash algoritmi, ma'lumki, birinchi element eng kichik (katta) deb olinib keyin boshqa elementlar bilan ketma-ket solishtirilib chiqiladi. Solishtirilish oxirgi elementgacha bajariladi. Quyida bu algoritm programmasi keltirilgan: Program MinMax; Var i,min: Integer; a: Array[1.. 10] of Integer; Begin Writeln ('Massivdan eng kichik elementni izlash'); Write (' 10-ta massiv elementini kiriting'); For i:=l to 10 Do Read(a[i]); min:=l; For i:=2 to 10 Do If a[i]<a[min] Then min:=i; Writeln('Izlanayotgan eng kichik element:',a[min]); Writeln ('Element nomeri',min); End. Takrorlash uchun savollar: 1. Massiv nima? 2. Bir o lchovli massivdan qanday nomlanadi? 3. Massivni e lon qilish qanday amalgam oshiriladi? 4. Massiv elementlarini kiritishda qaysi operatorlardan foydalaniladi? 5. Massivni tartiblashtirishning qanday usullarini bilasiz? 6. Massivni tartiblashtirishning tanlash usulini tushuntirib bering. 68

69 12-MA RUZA. PASKAL TILIDA GRAFIKA Reja: 1. Modullar tuzilishi 2. CRT moduli 3. Graph moduli 4. Graph moduli yordamida geometrik figuralar qurish Modullar tuzilishi. Modullar quyidagi tuzilishga ega: UNIT < nom >; INTERFACE < interfeys bo limi > IMPLEMENTATION < bajariluvchi qism > [BEGIN < initsializatsiya kiluvchi qism >] END. Bu yerda UNIT kalit so z ( inglizcha modul ) bo lib, modulning boshlanish qismini bildiradi; < nom > - modul nomi (identifikator). Bu nom modul faylining diskdagi nomi bilan ustma-ust tushishi kerak. INTERFACE - kalit so zi, modul interfeys qismining boshlanishini bildiradi. IMPLEMENTATION kalit so z ( bajarish ) ; bajariluvchi qism boshi. BEGIN - initsializatsiya qismining boshlanishi (bu bo lim bo lishi shart emas). END - modul oxiri belgisi. Demak, modul - modul boshlanishi va ixtieriy bittasi bo sh bo lishi mumkin bo lgan tarkibiy qismlardan iborat ekan. Yuqorida aytganimizdek modul nomi, shu modul matnini o z ichiga olgan disk fayl nomi bilan ustma-ust tushishi kerak. Misol uchun UNIT GLOBAL, bunga mos disk fayli GLOBAL. PAS. Modul nomi shu modulni boshqa modullar va asosiy programma bilan bog lash uchun xizmat qiladi. Bu bog lanish maxsus ifoda bilan o rnatiladi: USES <modullar ro yxati> ; bu yerda USES-kalit so z(foydalanish), <modullar ro yxati> - bog lanuvchi modullar ruyxati. Misol uchun, USES CRT, GRAPH, GLOBAL; Bu yerda modullarning ketma-ketligini ahamiyati bor, har xil modullarda bir turdagi va bir xil nomdagi ob ektlar (o zgaruvchilar, protsedura va funktsiyalar) aniqlangan bo lsa oxirgi moduldagi ob ektlar amal qiladi. Interfeys bo limi. Bu bo limda modulning global ob ektlarining (turlar, konstantalar, o zgarmaslar, o zgaruvchilar, protseduralar va funktsiyalar) e lonlari bo ladi. Bu orqali shu moduldagi ob ektlarni asosiy programma va boshqa modullar ishlatishi mumkin. Protsedura va funktsiyalar e lonida ularning sarlavhasigina yoziladi. Masalan, UNIT Cmplx; INTERFACE Type Complex = Record re, im : real end; Procedure AddC (x,y : Complex; Var z : Complex); Procedure MulC (x,y : Complex; Var z : Complex); Agar asosiy programma (yoki boshqa modulda) USES Cmplx; ifodasini yozsak, programma uchun Complex turi va AddC va MulC protseduralarini ishlatish imkoniyati paydo bo ladi. Modullarning INTERFACE bo limida e lon qilingan har bir konstanta va o zgaruvchilar Turbo-paskal kompilyatori tomonidan asosiy programmaning berilganlar segmentiga joylashtiriladi. Bunda berilganlar segmentini chegaralangan ekanligini hisobga olish kerak. Modulning bajariluvchi qismi IMPLEMENTATION bo limi INTERFACE qismida e lon qilingan protsedura va funktsiyalar tanalarini o z ichiga oladi. Bu bo limda, faqat shu bo limda 69

70 ishlatiladigan boshqa programma ob ektlarining e lonlari bo lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan misolni davom ettirish mumkin. IMPLEMENTATION Procedure AddC; Begin z.re : =x.re + y.re; z.im : = x.im + y.im; End; Procedure MulC; Begin... Initsializatsiya bo limi. Bu bo lim BEGIN kalit so zidan boshlanib, bajariluvchi operatorlardan tashkil topgan programma bo lagini o z ichiga oladi. Bu operatorlar asosiy programmaning birinchi operatoriga boshqaruvni berishdan oldin bajariladi va ular programmani ishga tayyorlash uchun xizmat qiladi. Bu bo lim bo sh bo lishi mumkin. Modullar kompilyatsiyasi. TPda modulni o z ichiga oluvchi diskdagi faylni nomi bilan uning UNIT so zidan keyin keluvchi nomlar bir xil bo lishi shart. Yuqoridagi misolda modul fayl nomi Cmplx.pas bo lishi shart. Modulni kompilyatsiya qilish natijasida diskda tpu kengaymali ob ekt kodli fayl hosil bo ladi. Jumladan Cmplx.pas nomli modul kompilyatsiyadan keyin Cmplx.tpu fayli hosil bo ladi. TPda modullarni yoki modullardan foydalanuvchi programmalarni kompilyatsiya qilishning uchta rejimi mavjud bo lib, ular modullar bilan qanday bog lanishi bilan bir - biridan farq qiladi: Compile rejimida foydalaniladigan barcha modullar tpu fayl ko rinishida bo lishi kerak; Make rejimida oxirgi kompilyatsiyadan keyin tahrir qilingan barcha modullar qaytadan kompilyatsiya qilinadi va asosiy programmaning ishchi fayliga kiritiladi; Build rejimida foydalaniladigan barcha modullar qaytadan kompilyatsiya qilinadi. Standart modullar. Foydalanuvchi yaratadigan modullardan tashqari TP standart modullarga ega. Bular System, Dos, Printer, Graph, Overlay va boshqa modullar. Bu modullar Turbo.tpl faylida saqlanadi. System moduli barcha programmalarga avtomatik ravishda qo shiladi. CRT moduli. CRT abbreviaturasi "Elektron nur trubkasi" mazmunini bildiradi. Haqiqatdan ham, CRT modulida matn ma lumotni ekranga chiqarish, ekran darchalarini boshqarish, ekrandagi belgilarni va kursorni boshqarishning maxsus protsedura va funktsiyalari aniqlangan. Bu moduldagi protsedura va funktsiyalar kodi uncha katta bo lmasdan-3 Kb tashkil qiladi va u TURBO.TPL-sistemaviy kutubxona tarkibiga kiradi. Quyida CRT moduliga kiruvchi asosiy protsedura va funksiyalarni keltiramiz: Window(X1,Y1,X2,Y2:byte)-ekranda joriy darchani aniqlash. Window protsedurasi bajarilgandan keyin ekran ustida bajariladigan barcha amallar ekranning X1, Y1, X2, Y2 koordinatalari bilan berilgan qismiga taalluqli bo ladi. Satr va ustunlar hisobi (kursorni joylashtirish uchun) yangi joriy darcha koordinatasiga nisbatan aniqlanadi va (1,1) koordinatali yangi darchaning chap yuqori burchagini ko rsatadi. Ekraning darchadan tashqari qismi programmaning ta sir doirasidan tashqarida bo ladi. Shuni ta kidlash kerakki, Window protsedurasi chaqirilganda koordinatalar "absolyut" qiymatida, ya ni ekranning real koordinatalari bo yicha beriladi (oxirgi matn darchasi koordinatasi bo yicha emas). Matn darchalariga misol: Program Windows; { matnli oyna namoyishi } Uses CRT; { CRT moduli ishlatilayapti } Var i:byte; { for siklining parametri } BEGIN TextAttr: White 16*Black; { rang - oq qorada } 70

71 ClrScr; for i: 1 to 112 do Write('* to liq ekran '); { asosiy ekranga chiqarish } repeat TextAttr: White 16*Red; { rang - oq qizilda } Window (5, 5, 20,15); { 1-oyna } for i: 1 to 120 do Write('* 1-ойна '); { shu oynaga matn chiqarish } ClrScr; { 1- oynani tozalash } TextAttr: White 16*Blue; { rang-oq ko kda } Window (40, 10, 55,20); { 2-oyna } for i: 1 to 120 do Write('* 2-Ойна '); { shu oynaga matn chiqarish } ClrScr; { 2- oynani tozalash } until KeyPressed; { tugmani bosguncha sikl } END. TextColor(c:byte) va TextBackGround(c:byte) protseduralari mos ravishda belgi va fon ranglarini aniqlaydi. Quyidagi jadvalda belgi va fon rangini aniqlaydigan TP o zgarmaslari keltirilgan O zgarmas Son Rang Protseduralar Black 0 Qora TextColor, TextBackGround Blue 1 ko k TextColor, TextBackGround Green 2 yashil TextColor, TextBackGround Cyan 3 havorang TextColor, TextBackGround Red 4 qizil TextColor, TextBackGround Magenta 5 siyoxrang TextColor, TextBackGround Brown 6 jigarrang TextColor, TextBackGround LightGray 7 ochiq kulrang TextColor, TextBackGround DarkGray 8 to q kulrang TextColor, TextBackGround LightBlue 9 ochiq ko k TextColor LightGreen 10 ochiq yashil TextColor LightCyan 11 ochiq havorang TextColor LightRed 12 ochiq qizil TextColor LightMagenta 13 ochiq siyohrang TextColor Yellow 14 sariq TextColor White 15 oq TextColor Blink 128 pirpirash TextColor Sound(Hz:word) va NoSound protseduralari ShEHM dinamikasiga murojaat qilish imkonini beradi. Sound protsedurasi berilgan gerts chastotasida tovushni hosil qiladi. Protsedura o z ishini tugatgandan keyin ham tovush to xtamaydi, uni faqat NoSound protsedurasi bilan to xtatiladi. Delay(ms:word) chaqirilganda ms-millisekundlik programmaviy pauza ro y beradi. Mashinaning ishlash tezligiga qarab, bu pauza vaqti talab qilingan vaqtdan ozgina farq qilishi mumkin. Graph moduli. Graph moduli turli xil displeylar (CGA, FGA, VGA, MCCA, Hercules, PS3270, ATT6300, IBM8514 va boshqalar) adapterlar grafik rejimlarini to liq boshqaruvni ta minlovchi qism programmalar kutubxonasidir. Kutubxonada asosiy (nuqta, chiziq, aylana va boshqalar) va qo shimcha (ko pburchaklar, shakllarni ranga bo yash, matnni chop qilish va 71

72 boshqalar) grafika protsedura va funksiyalarini o z ichiga oladi. Graph modulidagi protsedura va funksiyalarni ishga tushirish uchun ishchi katalogda zarur grafika drayverlari (BGI fayllari), agar shtrixli shriftlar ishlatiladigan bo lsa, shrift fayllari(shr fayllari) bo lishi kerak. Bundan tashqari, kompilator uchun Graph.TPu moduliga murojaat qilish imkoniyati bo lishi kerak. Chiziqlarni chizish. Ekranda chiziqni(kesmani) chiqarish Line(x1,y1,x2,y2:Integer) Protsedurasi orqali amalga oshiriladi. Bu yerda (x1,y1) kesmaning boshlang ich koordinatasi, (x2,y2)- uning uchi. Chiziq oldindan o rnatilgan rang va turda chiziladi. Chiziq chiqarishning yana ikkita varianti bor: 1. Kursor turgan joydan berilgan (x,y) nuqtagacha chiziq chizish LineTo(x,y:integer) protsedurasi yordamida amalga oshiriladi. 2. Kursor joylashgan nuqtagacha bo lgan chiziqni chizish linerel(dx,dy:integer) protsedurasi yordamida amalga oshiriladi. Aylanalar, ellips va yoylar. Aylanani chizish uchun Circle(x,y:integer; Radius:Word) protsedurasi ishlatiladi. Bu yerda (x,y) aylana markazi koordinatasi va Radius uning radiusi. Agar tasvir siqish koeffitsiyenti tanlangan BGI drayverning ish rejimiga mos kelsa, protsedura natijasida aylana chiziladi, aks holda ellips chiziladi. ARC protsedurasi. Berilgan Raius radius va markazi (x,y) koordinatali nuqtada bo lgan va StarAngle burchakdan EndAngle burchakgacha bo lgan yoyni chizadi. Uning umumiy ko rinishi quyidagicha: ARC(x,y:integer:StarAngle,EndAngle,Radius:Word. Ellipse protsedurasi. Bu protsedura ham ARC protsedurasining prametrlariga o xshash parametrlarda elliptik yoy chizadi: Ellipse(x,y:integer; StarAngle, EndAngle, Xradius,Yradius:Word) bu yerda, Xradius va Yradius mos ravishda gorizontal va vertikal yarim o qlar o lchamlari. Burchaklar 0 dan 360 gacha bo lsa, to liq ellips chiziladi. To g ri to rtburchaklar va siniq chiziqlar chizish. To g ri to rtburchakni chizish uchun Rectangle(x1,y1,x2,y2) protsedurasidan foydalanish mumkin. Bunda (x1,y1) to g ri to rtburchak chap yuqori nuqtasining koordinatasi, (x2,y2) esa to g ri turtbrchakning o ng pastki qismining koordinatasi. Ekranda ko p miqdordagi siniq chiziqlardan tashkil topgan shaklni chizish uchun DrawPoly(NumPoinS:Word;Var Polypoints) protsedurasi ishlatiladi. U berilgan sondagi sonlar juftligi majmuasi bilan aniqlangan siniq chiziqni chizadi. Bu murojaat geometrik shakl yoki jadval ko rinishidagi matematik funksiya bo lishi mumkin. Takrorlash uchun savollar: 1. CRT moduli haqida tushuncha bering. 2. Graph moduli yordamida to g ri chiziqni ifodalash protsedurasini tasvirlab bering. 3. Graph moduli yordamida to g ri to rtburchakni ifodalash protsedurasini tasvirlab bering. 4. Turbo Paskal standart modullari foydalanuvchi aniqlagan modullarga nisbatan imtiyozga egami? 5. Graph moduli yordamida aylana va ellipsni ifodalash protsedurasini tasvirlab bering. 6. Graph moduli yordamida siniq chiziqi ifodalash protsedurasini tasvirlab bering. 72

73 13-MA RUZA. ARXIVATOR DASTURLAR HAQIDA MA LUMOT Reja: 1. Arxivatorlar bilan ishlash 2. WinZip arxivator dasturi va uning imkoniyatlari Arxivlangan fayl-bu faylning ixchamlangan, siqilgan holati. Amalda fayllar bilan ishlashda, ya ni fayllarni bir joydan ikkinchi joyga ko chirishda, nusxa olishda, saqlab qo yishda, elektron pochta orqali axborot yuborishda bunday fayllar bilan ishlash zarurati tug iladi. Avvalo arxivlash bilan bog liq bo lgan asosiy tushunchalarni kiritamiz, keyin arxivlash uchun ko p qo llaniladigan asosiy arxivatorlar (arxivlovchi dasturlar) bilan tanishamiz. Fayllarni arxivlash - fayllarni arxivlash jarayoni orqali siqilgan, ixchamlangan holatda diskda saqlash demakdir. Arxivlash qattiq disk ishdan chiqishi yoki faylning tasodifan o chirilishi sodir bo lgan hollarda joriy faylni qayta tiklash uchun yordam beruvchi vosita sifatida ham qo llaniladi. Arxivlash BACKUP paket dasturi orqali ham (Win95 muhitida) amalga oshiriladi. Bu dastur haqidagi to la ma lumotlarni спарвка bo limidagi «fayllarni arxivlash» kalit so zli buyruq orqali olish mumkin. Umuman arxivlash - bu uzoq muddat saqlanuvchi fayllar, kam qo llaniladigan, eski hujjatlar, har xil materiallar, adabiy va ilmiy maqolalar, rasm va boshqalarni saqlash uchun qo llaniladi. Arxiv bir qancha qismlardan iborat bo lishi va unda har bir fayl alohida ko rinishda saqlanishi mumkin. Bunday arxiv fayllari ko p tomli deb ataladi. Shunday arxivlardan katta hajmli ma lumotlarini qismlarga bo lib disketalarga sig adigan, qulay ko rinishga keltirish uchun foydalanish mumkin. Bunda har bir qism fayl ham arxiv fayli deb ataladi. Arxiv hosil qilish jarayoni arxivlash (arxivatsiya) deyiladi. Siqilgan faylni eski holiga qaytarish arxivlarni ochish (разархивация) deyiladi. Arxivlashni fayllar guruhi, to liq fayllar strukturasi bo yicha yoki papkalar bo yicha ham qilish mumkin. Arxivlanuvchi fayllarda papkalar ko p bo lsa, ularni oldin bitta papkaga yig ib olish ishni osonlashtiradi. Elektron pochta va Internet muhitida arxivlangan holdagi ma lumotlarni almashish bir qator qulayliklar yaratadi. Arxivlash jarayonida ayrim fayllar juda yaxshi ixchamlanishi, ba zi hollarda arxivlash natijasida boshlang ich fayl baravar siqilishi ham mumkin. Masalan, dastur fayllariga nisbatan tekst va rasm fayllari ancha yaxshi ixchamlanadi. Hozirgi kunda har xil arxivatorlar bir-biridan siqish darajasi, tezligi, foydalanishda qulayliklari, imkoniyat darajasi bo yicha farq qiladi. Foydalanuvchi har xil turdagi arxiv fayllarini kengaytmasi bo yicha farqlaydi. Siqish turi shu arxivning formati deyiladi. Arxivlangan fayl arxivda qaysi fayllar borligini bildiruvchi sarlavhaga ega bo ladi. Arxiv sarlavhasida unda saqlanuvchi har bir fayl uchun quyidagi ma lumotlar saqlanadi: fayl nomi; fayl saqlanuvchi katalog haqida ma lumot; faylning oxirgi marta qayta ishlangan sanasi va vaqti; faylning diskdagi va arxivdagi o lchami; arxivning to liqligini tekshirishda ishlatiladigan har bir faylning siklik tekshirish kodi. Arxiv fayllar ham oddiy fayllar kabi nomlanadi va maxsus kengaytirmaga ega bo ladi. Masalan, PKZIPG PKUNZIP dasturlarini fayllari.zip, ARJ dasturining fayllari.arj kengaytirmaga ega bo ladi. Ko p tomli fayllar uchun esa arxivning davomi A01, A02 va hokazo kengaytirmalar oladi. ZIP-formatli arxiv imkoniyati ko proq hisoblanadi. Bu turdagi arxivlar PKZIP arxivatori bilan yaratiladi. Arxivni ochish uchun PKUNZIP dan foydalaniladi (PKWARE-firmasi tomonidan yaratilgan). ZIP- formatli arxiv boshqa formatli arxivlardan arxivlash jarayonining tez amalga oshirilishi va yuqori darajada siqish imkonini berishi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda ko p qo llaniladigan arxivatorlardan yana biri ARJ hisoblanadi (R.Yangom tomonidan yaratilgan). Bu arxivator arxivlash uchun ham, arxivdan chiqarish uchun ham xizmat qiladi. 73

74 Xuddi shuningdek, ZIP va ARJlarga o xshash formatlaydigan LHA (X.Yoshizaki) arxivatori ham mavjud. Yana ko p qo llaniladigan arxivatorlardan biri RAR (E.Roshal) hisoblanadi. Bu arxi vator Norton Commander muhitida, foydalanuvchi interfeysi yordamida amalga oshiriladi. Ammo bu arxivatordan EPda foydalanish ancha noqulayliklar tug diradi. Endi ko p qo llaniladigan ZIP va ARJ arxivatorlarini ko rib chiqamiz. Fayllarni arxivlash buyrug ining umumiy ko rinishi quyidagicha bo ladi: PKZIP holat arxiv_nomi [fayllar_nomlari] yoki ARJ buyruq holat arxiv_nomi [katalogg ] [fayllar_nomlari]. Bu buyruqlarning parametrlari: buyruq parametri bitta harfdan iborat bo lib, u ARJ ning bajaradigan ishini ko rsatadi. Masalan: A - arxivga fayllarni qo shish, M - arxivga fayllarni ko chirib o tkazish va h.k. holat parametri «-» yoki «/» belgilari bilan boshlanib umumiy holda quyidagilarni bildirishi mumkin: A (Add)-hamma fayllarni arxivga qo shish; U (Update)-yangi fayllarni arxivga qo shish; F (Freshen)-arxivdagi mavjud fayllarning yangi turlarini arxivga qo shish; arxiv_nomi - arxiv nomi (yoki to liq nomi) ko rsatiladi. Agar ushbu fayl mavjud bo lmasa u yangi tashkil etiladi; katalog - ARJ arxivatori uchun fayllar joylashgan papka nomini bildiradi. Agar u berilmagan bo lsa katalog sifatida joriy papka olinadi; [fayllar_nomlari]-arxivlanuvchi fayl nomlari bo lib, ular bo sh joy (probel)lar bilan ajratilgan holda ko rsatiladi. Bunda * va? belgilaridan ham foydalanish mumkin. Agar fayl nomi ko rsatilmasa joriy papkadagi fayllarning hammasi arxivlanadi. Misollar. Faraz qilamiz Kurs1 degan faylni PKZIP va ARJ arxivatorlari yordamida arxivlamoqchimiz. Buni quyidagicha amalga oshiramiz PKZIP - Kurslar Kurs1 ARJ A kurslar Kurs1 bu erda Kurslar hosil qilinuvchi arxiv nomi. Arxivni ochish uchun PKUNZIP -Kurslar ARJ E Kurslar buyrug i beriladi. ARJ dasturidagi E buyrug i o rniga X buyrug i berilsa arxivdagi fayllar ochilib, mos kataloglarga yoziladi. Arxivdagi fayllar ro yxatini ko rish uchun PKUNZIP -V Kurslar ARJ L Kurslar buyrug idan foydalaniladi. Bundan tashqari shu arxivatorlar yordamida arxivlanadigan fayllarni himoyalash maqsadida parol o rnatish imkoniyati ham mavjud bo lib, u quyidagicha amalga oshiriladi: PKZIP Kurslar -sparol ARJ A Kurslar -gparol bu erda -s va -g maxsus himoya belgilari va Parol foydalanuvchi tomonidan kiritiladigan yashirin so z. Parolli arxiv fayllarni ochish vaqtida ham maxsus himoya belgilari-yashirin so zlar bilan kiritish kerak bo ladi, aks holda arxiv ochilmaydi. PKZIP va ARJ dasturlari fayllarni avtomatik tarzda katta tezlikda va optimal darajada siqish imkonini beradi. Agar maksimal darajada siqish zarurati tug ilganda holat parametrida mos ravishda -EX va -JM holatlari beriladi. 74

75 WinZip arxivator dasturi va uning imkoniyatlari. "ПУСК" tugmachasi, "Программы" menyusidan "WinZip" punkti yordamida Ish stolidagi WinZip znachogini ikki marta bosish bilan Sichqoncha arxivlanishi kerak bo lgan faylni ustiga olib borilib o ng tomoni bosganda hosil bo ladigan menyu yordamida WinZip arxivatorida fayllarni arxivga qo ishish WinZip arxivatorida fayllarni arxivga qo yish uchun arxivga kiritiladigan fayl tanlanadi va sichqonchaning o ng tomoni bosiladi. Ekranda menyu xosil biladi. Unda arxivlashga doir ikkita punkt mavjud: Add to Zip Add to <arxivlanayotgan faylning nomi> Birinchi punktni tanlasak quyidagi oyna hosil bo ladi. 75

76 Unda biz arxivlanayotgan faylga joy, boshqa nom, parol, mavjud arxiv fayliga qo yish, yangilash va arxivlash darajasini ko rsatishimiz kerak biladi. Barcha kerakli parametrlar kiritilgach [Add] tugmachasini bosamiz. Ikkinchi punktni tanlasak hech qanday parametr suramasdan joriy parametrlar bo yicha arxivlanayotgan fayl nomini olib arxivlab qo yiladi. WinZip arxivatorida arxiv fayllarni arxivdan chiqarish Arxivlangan fayllarni arxivdan chiqarish uchun quyidagi usullardan foydalanamiz: Birinchi: Arxivlangan faylni tanlab Sichqoncha ning o ng tomoni bir marta bosiladi. Ekranda menyu hosil biladi. Unda quyidagi punktlar mavjud: 1.Extract to... Extract to folder <arxiv fayl joylashgan manzil> Agar birinchi punktni tanlasak arxivdan chiqarilayotgan faylga o zimiz joy berishimiz mumkin. Ikkinchi punktni tanlasak arxiv fayl saqlangan joyga ochib tashlaydi. Ikkinchi usulda WinZip arxivatorini ishga tushirsak, ekranga quyidagi WinZip oynasi hosil biladi. 76

77 Agar WinZip Classic tugmasini tanlasak WinZip ishchi oynasi hosil bo ladi. Bunda arxiv fayl Open tugmasi orqali ochilib Extract tugmasi yordamida arxivdan chiqariladi. Agar Next tugmasini tanlasak Zip papkasidagi fayllar ro yxati hosil biladi. Arxivdan chiqarilishi kerak bilgan faylni tanlab Next tugmasini bosganda ziplangan faylni ochish uchun joy so raydi va ochish uchun Unzip Now tugmasini tanlashimiz kerak. Ekranda arxiv fayl ochilgan joyni ko rsatuvchi oyna hosil bo ladi va keyingi arxiv faylni ochish uchun oyna oldingi holiga qaytadi. Boshqa arxiv faylni ochish kerak bo lmasa Close tugmachasi tanlanadi va WinZip arxivator dasturi ishini to xtatadi. Takrorlash uchun savollar. 1. Fayllarni arxivlash deganda nimani tushunasiz? 2. Arxiv sarlavhasida fayllar uchun qanday ma lumotlar saqlanadi? 3. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan arxivatorlardan qaysi birlarini bilasiz? 4. Arxivlashgan fayllar uchun qanday kengaytmali nomlar berilishi mumkin, misollar keltiring? 5. Arxivlangan fayl qanday ochiladi? 6. WinZip arxivator dasturining ishlash prinsipini tushuntirib bering. 77

78 14-MA RUZA. ANTIVIRUS DASTURLAR HAQIDA MA LUMOT Reja: 1. Kompyuter viruslari va ulardan himoyalanish 2. Antivirus programmalari haqida umumiy ma lumot Kompyuter viruslari va ulardan himoyalanish. Kompyuter virusi - bu maxsus yozilgan dastur bo lib, u boshqa dasturlarga qo shilishi (ya ni uni zararlashi) mumkin, shuningdek Kompyuterda noma qul harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Ichida virus bo lgan dastur «zararlangan» deyiladi. Bunday dastur ishni boshlaganda boshqaruvni avvalo virus amalga oshiradi. Virus boshqa dasturlarni topadi va zararlaydi, shuningdek qandaydir buzg unchi harakatlarni bajaradi (masalan, diskdagi fayllarni va shu fayllar joylashgan jadvalni ishdan chiqaradi (buzadi) operativ xotirani bo lar-bo lmas «axlat» bilan to ldiradi va h.k.). Virus o zini yashirish maqsadida dasturni zararlantirish harakatlari har doim ham bajarilavermaydi. Ular faqat muayyan sharoitda amalga oshadi. Virus kerakli harakatlarni bajarib bo lgandan so ng, u boshqaruvni o sha dasturga beradi (virus shu dasturning ichida yotadi) va u oldingidek ishlayveradi. Shu bilan bir qatorda virus bilan zararlangan dastur xuddi viruslanmagan dastur kabi faoliyat ko rsatadi. Mavjud bo lgan viruslarning ko pchiligi yadro tizimli fayllarni afzal ko radilar, chunki ko p zamonaviy Kompyuterlarda fayllar tizimi bir xil nomlanadi. Masalan, viruslar aksariyat hollarda, Command.com fayliga birlashadi va Dir buyrug i bilan boshqa disk va direktoriyalarga tarqaladi. Ko p hollarda tizimning zararlanishi kiritish-chiqarish jarayoniga murojaat qilganda ro y beradi. Aslini olganda, viruslar tizimlarga birikib ketish uchun har qanday yo llarni ishlatishadi, shuning uchun ham zararlanmaydigan tizimlar yo qdir. Shaxsiy Kompyuterlarga viruslar kirib ketishining asosiy yo li bo lib zararlangan disketalar xizmat qiladi. Viruslar borgan sayin beshafqat va hech narsadan qo rqmaydigan bo lib borayapti, hatto eng yetuk viruslarga qarshi dasturlar ham ular bilan kurashishga ba zan ojizlik qilayaptilar. Shunday viruslar mavjudki, ular energiyaga bog liq bo lmagan xotiraga yashirinib olib, tizimni tozalashda juda katta qiyinchiliklar tug diradilar. Hatto haqiqiy firma belgisiga ega bo lgan, siqilgan dastur ham virusdan holi ekanligiga hech kim kafillik bera olmaydi. Viruslarni CD- ROM disklarning shtampovka jarayonida ham o rnashganlik hollari mavjuddir. Virus asosan 4 ta fazaga ega: uxlash turg unlik fazasi, ko payish fazasi, ishga kirish fazasi va vayron qilish fazasi. Virus ixtirochisi asta-sekinlik bilan foydalanuvchining ishonchini qozonish maqsadida, uxlash fazasini ishlatishi mumkin, chunki bunda virus ko paymaydi va ma lumotlarni buzmaydi. Ko payish fazasida dasturning ishga tushishi bilan u namoyon bo la boshlaydi. Ishga kirish fazasi virus dasturdagi belgilangan vaqt, oy, yil yoki nusxa ko chirishning belgilangan sonlaridan keyin ro y beradigan voqelik bilan bog liqdir. Va nihoyat, vayron qilish fazasida ommaviy zararlash amalga oshiriladi. Ko payish jarayonida viruslar o zlarining xayoliy nusxalarini boshqa dasturlarga uzatadi yoki diskning ma lum sohalariga joylashib oladi. So ngra asl virusning o zi bo lib qoladi va ko payish jarayonini davom ettiradilar, ya ni yangi virtual nusxalarni ko chiradilar. Viruslarning ko p turlari shunday yaratilganki, ular zararlangan dasturni ishlatganda rezident bo lib qolaveradi, ya ni DOSni yuklashdan oldin Kompyuter xotirasida vaqti-vaqti bilan boshqa dasturlarni zararlab boradilar va noma qul harakatlarni amalga oshiradilar. Viruslarning harakati juda tez amalga oshadi, hamda hech qanday xabar bermaydi. Shu sababli, foydalanuvchi Kompyuterdagi noxush o zgarishlarni o zi sezishi lozim. Virus dasturlarni yozish unchalik qiyin ish emas, bu dasturlarni o rganayotgan talaba ham uddalay oladigan vazifadir, shuning uchun dunyoda kundan- kunga turli xil yangi viruslar yaratilmoqda. Kompyuter virusi qanday namoyon bo ladi. Kompyuter zararlanganda, bir qancha g aroyib hodisalar yuz beradi: 78

79 - ba zi bir dasturlar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi; - ekranga boshqa xabarlar yoki belgilar chiqa boshlaydi; - Kompyuter ishlashi sekinlashadi; - ba zi bir fayllar buziladi yoki ularning hajmi ortiqcha har xil yozuvlarni qo shish hisobiga o zgaradi, kattalashadi; - tezkor xotiraning bo sh joyi qisqaradi; - tizimli disketadan dasturlarni yuklash qiyinlashadi yoki umuman yuklanmaydi va h.k. Shuni ta kidlash kerakki, dasturlar va hujjatlar matnlari, berilganlar bazasining axborot fayllari, jadvallar va boshqa shunga o xshash fayllar zararlanmaydi. Ular faqat buzilishi mumkin. Virus bilan quyidagi turdagi fayllar zararlanishi mumkin: - Bajariluvchi fayllar: COM va EXE ko rinishidagi fayllar. Fayllarni zararlaydigan viruslar fayl viruslari deyiladi. Bajariluvchi fayllaridagi viruslar shu fayl tegishli bo lgan dastur ishlaganda o z faoliyatini boshlaydi; Amaliyot tizim yuklovchisi va qattiq diskning asosiy yuklovchisi yozuvlaridan iborat fayllar. Bu sohalarni zararlaydigan viruslar yuklovchi yoki but(boot) viruslari deyiladi. Bunday viruslar Kompyuter yuklanishi bilan ishlay boshlaydi va u rezidentlik holatiga o tadi, ya ni doim Kompyuter xotirasida saqlanadi. Tarqalish mexanizmi - Kompyuterga qo yiladigan disketalarning yuklovchi yozuvlarini zararlanishi. Bularda joylashgan viruslar shu qurilmalar, qurilmalar drayverlari, ya ni har xil qurilmalar ishini ta minlovchi dasturlarga murojaat qila boshlaganda ishga tushadi. DISKDAGI FAYLLI TIZIMINI O ZGARTIRADIGAN VIRUSLAR Odatda bunday viruslar DIR deb ataladi. Bu viruslar diskning biror-bir sohasida fayllarning oxiri sifatida yashirinadilar. Ular ko rsatgichlar boshini yozuv oxiriga olib o tib qo yadi va NDD (Norton Disk Doctor) bilan tekshirganda diskning buzilganligi ma lum bo ladi. KO RINMAS VA O ZI DIFFERENSIALLANUVCHI VIRUSLAR Ko p viruslar o zini sezdirmaslik uchun tizimda DOS ga murojaat qila boshlaganda fayllarni xuddi oldingi holatidek ishlashini ta minlaydilar. Ko rinmas viruslar shunday tarzda harakat qiladi. O zi differensiallanuvchi viruslar esa, o zini formasini takomillashtiradi. Ko p viruslar boshqalar uning ishlash mexanizmini sezib qolmasliklari uchun o zining katta qismini kodlangan holda saqlaydi. Bu albatta bunday viruslarni topishda qiyinchiliklar tug diradi. BOOT -VIRUSLAR Ba zida disketadan hech narsa ko chirmasdan ham, undan qandaydir dasturni yuklamay turib virus bilan zararlanish mumkin. Masalan, STONE yoki MARS kabi viruslar mavjudki, ular Kompyuterni yoqishingiz bilan yoki qayta yuklanganingizda, ichida disketa qolib ketgan bo lsa, zarar yetkazishi aniq. Bunday viruslar BOOT - viruslar deyiladi. BOOT Sector-yuklanuvchi soha degan so zdan kelib chiqqan. Kompyuter yoqilishi bilan disketa orqali yuklanishga harakat qiladi, agar Kompyuterda yuklanish disketasi bo lmasa, buning uddasidan chiqa olmaydi. Lekin disketa qanday bo lishidan qat iy nazar, BOOT viruslar Kompyuterni bemalol zararlaydi, shuning uchun ehtiyotkorlik talab qilinadi. VIRUSLARDAN HIMOYALANISHNING ASOSIY VOSITALARI Eng yaxshi himoya turi - viruslarni qay tarzda ta sir etishini bilishdir. Viruslar oddiy dasturlar bo lib, biror g aroyib kuchga ega emaslar. Kompyuter viruslar bilan zararlanishi uchun undagi biror-bir zararlangan dasturning ishlashi talab qilinadi. Shuning uchun Kompyuterning birlamchi zararlanishi quyidagi hollarda ro y beradi: - Kompyuterdagi virus bilan zararlangan dasturlar yuklanishi (COM, BAT yoki EXE fayllar) yoki moduli zararlangan dasturning ishlatilishi; - Kompyuterga virusli disketning yuklanishi; 79

80 - Kompyuterga zararlangan AT yoki qurilmalarning zararlangan drayverlarining o rnatilishi. Viruslardan quyidagi usullar bilan himoyalanish mumkin: - disketa o qishi albatta virus borligiga tekshirish; - axborot nusxalarini ko chirish, shuningdek disklar va axborotni saqlash uchun ishlatiladigan umumiy qoidalardan foydalanish, disklarni jismoniy zararlanishdan, dasturlarni esa buzilishdan saqlash; - axborotdan noqonuniy foydalanishning oldini olish uchun dasturlardan foydalanishni cheklash, xususan, dastur va ma lumotlarning viruslar ta sirida o zgarishidan, noto g ri ishlayotgan dasturlar va foydalanuvchilarning noto g ri harakatlaridan himoya qilish; - viruslar bilan zararlanish ehtimolini kamaytiruvchi chora-tadbirlar; - viruslar bilan kurashuvchi maxsus dasturlardan foydalanish. VIRUSLAR BILAN KURASHUVCHI BA ZI DASTURLAR (ANTIVIRUSLAR) Antiviruslarni quyidagicha guruhlash mumkin: - detektor va doktor-viruslar bilan zararlangan fayllar va zararlantiruvchi virus turini aniqlaydigan dasturlar (Aids, doktor Web, Virus Scan, NU VS). Bu turdagi antiviruslar fayllarda viruslarning bayt kombinatsiyalari mavjudligini tekshirib, mos bo lgan axborotni ekranga chiqarib beradi. Ba zi detektor dasturlar viruslarning yangi turlariga moslasha oladi, buning uchun shu viruslarga mos bo lgan baytlar kombinatsiyasini belgilab berish kerak. Doktorning vazifasi zararlangan fayllar va disk sohalarini tekshirib, ularni dastlabki holatiga qaytarishdir. Tiklanmagan fayllar, odatda, ishlatib bo lmaydigan holga tushadi yoki yo q qilib yuboriladi. - vaksina dasturlar yoki иммунизатор lar disk yoki dasturlarni shunday o zgartiradiki, bu narsa dasturlarning ishida namoyon bo lmaydi, lekin vaksinatsiya ishlatilgan virus dastur va disklarni zararlagan deb hisoblanmaydi. Windows 95/98/NT uchun Doctor Web Bu dastur 32 bitli Windows turkumidagi amaliyot tizimlar uchun mo ljallangan bo lib, qisqacha DrWeb32W deb ataladi. DrWeb32W funksional jihatdan DOS ning DrWeb antivirusiga o xshash. Lekin DrWeb ning 4.0 lahjasidan boshlab antivirus dastur ishlashining arxitekturasi va algoritmiga sezilarli o zgartirishlar kiritilgan. Bu esa o z navbatida yangi antiviruslar yaratilishiga asos bo ldi. DrWeb 4.0 antivirusining asosiy yangiligi modul prinsiplarining qo llanilganidir, ya ni viruslar bazasi alohida faylda tashkil etilgan bo lib, u asosiy dastur ishga tushgandan so ng qo shimcha fayl sifatida yuklanadi. Natijada operativ xotira yetishmovchiligining oldi olinadi. DrWeb32 antivirus dasturida dastur biror muhitda (masalan, Windows 95G 98G NT) ishlaydigan qobiq dastur va muhitga bog liq bo lmagan yadrodan tashkil topadi. Dasturlarni bunday tashkil etish quyidagi afzalliklarga ega: bitta virus bazasining faylidan DOS ning DrWeb dasturi uchun ham, Windows 95G 98G NT, OSG 2, Novell Netware uchun ham foydalanish mumkin; dasturning yadrosini boshqa qobiq dasturlar va amaliy dasturlarga ulash mumkin; qobiq dasturlar, yadrolar va virus bazalarini Internet tarmog i orqali avtomatik kengaytirish hamda yangilash imkonini beradi. DrWeb32 ning yana boshqa yangiliklaridan biri uning test qilinadigan obyektlarni ixtiyoriy diskdagi kataloglar ro yxatidan (hatto alohida fayllarni ham) tanlash imkoniyatining mavjudligidir. DrWeb32 antivirus dasturini ishga tushirganda (Windows ning ish stolidan, ПУСК tavsiyanomasining ПРОГРАММЫ bo limidan, MS Office tavsiyanomasidan, PUSK tavsiyanomasining ВЫПОЛНИТЬ bo limidan,...) monitor ekranida quyidagi Dr.Web for Win32 dastur darchasi ochiladi (1-rasm): 80

81 1-rasm. Quyida asboblar panelining, tavsiyanoma bo limlari va bandlarining asosiy funksiyalari berilgan. Asboblar paneli va funksiyalari Zararlangan fayllar ro yxatini chiqarish holatiga o tish. Tekshiriladigan sohani tanlovchi daraxt holatiga o tish. Virusga tekshirish natijalarining ma lumotlarini chiqarish. Zararlangan fayllar haqidagi ma lumotlarni saqlovchi ro yxatni tozalash. DrWeb bazasini Internet orqali to ldirish. Antivirus dasturning ishlash parametrlarini o rnatish. Chiqish (ishni tugallash). File (Fayl) tavsiyanomasi -Davolashni boshlash -Ishni to xtatish -ro yxatni tozalash -bazani to ldirish -ishni tugallash View (Ko rish) tavsiyanomasi -zararlangan fayllar ro yxati -obyektni tanlash -statistika Options (Opsiya) tavsiyanomasi 81

82 parametrlarini o zgartirish -holat parametrlarini saqlash -holat parametrlarini tiklash -holat Help (Yordam) tavsiyanomasi -mavzular bo yicha yordam -dastur haqida ma lumot Update Dr.Web throught Internet ( DrWeb bazasini Internet orqali to ldirish) tugmachasi bosilganda quyidagicha muloqat darchasi chiqadi (2-rasm). 2-rasm. Server aniqlanmaganda, manzil xato ko rsatilganda yoki Internet ga ulanmaganda bu haqda quyidagicha xabar beradi (3-rasm). 3-rasm. Takrorlash uchun savollar. 1. Kompyuter virusi nima? 2. Viruslarning qanday turlarini bilasiz? 3. Viruslardan himoyalanish vositalari nimalar? 4. Viruslarni davolash, ya ni antivirus dasturlarining qanday guruhlari mavjud? 5. DR Web dasturi qanday yuklanadi va uning asosiy tavsiyanomasi qanday bo limlarni o z ichiga olgan? 82

83 15-MA RUZA. TAHRIRLOVCHI DASTURLAR. MS WORD MATN MUHARRIRI HAQIDA MA LUMOT Reja: 1. Tahrirlovchi programmalarda funksiya va buyruqlar, sichqoncha va klaviatura, darchalar bilan ishlash. 2. MS Word darchasining tuzilishi. Tizim menyusi, boshqa masalaga o tish, sarlavha satri, hujjat darchasining tizim menyusi va menyu satri. 3. Piktogrammalardan iborat bosh menyu 4. Microsoft Word ning yangi imkoniyatlari 5. MS Wordda jadvallar bilan ishlash 6. MS Wordda ob yektlar bilan ishlash Tahrirlovchi dasturlar 2 ta guruhga bo linadi: - Tizimda mavjud ichki tahrirlovchi dasturlar; - Tizimdan tashqi tahrirlovchi (protsessor) dasturlar. Hozir foydalanuvchilar ko proq Windowsda ishlashga o tayotgani munosabati bilan quyida undagi mavjud ichki va tashqi muharrirlarni keltiramiz. Ichki muharrir misoli sifatida Write (yozuv) ni keltirishimiz mumkin. Bunday muharrirlarning tahrirlash imkoniyatlari yetarlicha bo lmagani uchun undan odatda oddiy xatlarni va turli matn hujjatlarni tayyorlashda foydalaniladi. Tashqi muharrir misoli sifatida hozirda eng ko p tarqalgan Word (so z) tahrirlovchisini (bunda albatta nisbatan eski hisoblangan Leksikon, Chiwriter va boshqalarni ham unutish kerak emas) keltirishimiz mumkin. Albatta bu tahrirlovchi o zining imkoniyatlari jihatidan boshqalaridan ancha ustun turadi. Uning inglizcha va ruscha lahjalari mavjud bo lib, u doimo rivojlanib, yangi lahjalari paydo bo lmoqda. Avval u MS Word 6.0 nomi bilan (Windows 3.X uchun) atalgan bo lsa, Windows 95 da MS Word nomi bilan ishlatiladi, shuningdek Windows 98 da esa Word 97, Windows 2000da Word 2000 deb ataladi. Tashqi tahrirlovchilar (protsessorlar) formatlash imkoniyatiga ega. Ichki tahrirlovchilarda bunday imkoniyat yo q. MS Word oddiy holatda ishlash bilan birga, ikkinchi tomondan chegaralanmaganlik imkoniyatlariga ega. U boy shriftlarni, shu jumladan, milliy shriftlarni osongina ishlatish imkoniyatini beradi. Hozircha ingliz va rus hamda xorijiy tillarida yozilgan jumlalarni orfografik va semantik xatolarini avtomatik ravishda tuzata olishi, matnlarni istalgan ko rinishda va o lchamda chiqarishi, matnlar bilan ishlashni tez amalga oshirishi, texnikaviy matnlardagi formulalar bilan ishlashning osonligi va yana juda ko p boshqa jihatlari bilan boshqa matn tahrirlovchilaridan farq qiladi. Uning yana muhim bir xususiyati, agarda turli jadvallar, diagrammalar va grafiklar matnda ishlatilishi talab qilinsa, boshqa amaliy dasturlardan foydalanish (OLE texnologiyasi) imkoniyatini beradi, masalan: elektron jadvallardan Lotus 1, 2, 3, Excel; grafik tahrirlovchilardan CorelDraw, Paint Brush; taqdimot uchun foydalaniladigan Power Point; berilganlar bazasidan Access, Visual FoxPro; va boshqalardan foydalanib, ularda olingan obyektlarni Wordda tayyorlangan hujjatlar tarkibiga kiritish mumkin. 2. Xullas, Wordning imkoniyatlari kengayib borib, hozirda u ajoyib chop qiluvchi tizim tarzida shakllandi desak yanglishmaymiz. Funksiya va buyruqlar Windowsda buyruqni quyidagi to rt xil usullardan biri: -piktogrammali menyu; -buyruqlar menyusi; -dinamik menyu; -qaynoq klavishalar 83

84 orqali bajarish mumkin. WinWord 7.0 darchasi orqali ko pgina tez-tez ishlatiladigan buyruqlarni osongina bajarish mumkin (masalan, hujjatni ochish yoki to g ri yozilganligini tekshirish va hokazo). Buyruqni chaqirish uchun klaviaturadan ham sichqonchadan ham foydalanish mumkin. WinWord 7. 0 ning buyruq va opsiyalari mantiqan tartiblangan bo lib, menyu bo limlariga vazifasiga mos ravishda birlashtirilgan. Masalan, Format-hujjatni formatlash, Tablitsa-jadvallar tayyorlash va hokazolarni o z ichiga birlashtirgan. Sichqoncha va klaviatura WinWord 7.0ning hamma buyruqlari ham sichqoncha, ham klaviatura bilan chaqirilishi mumkin. Sichqonchadan foydalanish dastur bilan ishlashni ancha osonlashtiradi. Qoidaga ko ra buyruqni chaqirish uchun sichqonchaning chap klavishasi ishlatiladi, u orqali belgilash, bajarish va obyektni ko chirish kabi buyruqlarni bajarish mumkin. Jadval 1. Sichqonchaning chap klavishasi funksiyalari Amal Ta rifi Belgilash sichqoncha tugmasini bosish va tez qo yib yuborish Bajarish Ko chirish sichqoncha tugmasini tezlik bilan ikki marta bosish sichqoncha klavishasi bosilgan holda obyektni kerakli yerga sudrab olib borish va qo yib yuborish WinWord 7. 0 da ishlash jarayonida sichqoncha va kiritish ko rsatkichini farqlash zarur. 1.-rasm. Sichqoncha va kiritish ko rsatkichi Matn kiritish ko rsatkichi turgan joydan boshlab kiritiladi, uni esa ko rsatkichni boshqarish klavishalari yoki sichqoncha orqali harakatlantirish mumkin. Sichqoncha ko rsatkichi ish holati yoki buyruqqa bog liq ravishda o z ko rinishini o zgartirishi mumkin. Jadval 2. Sichqoncha ko rsatkichi ko rinishlari Ko rinishi Funksiyasi Matnni kiritish Buyruqni tanlash Ajratish (Belgilash) Darcha, rasm va kadrlar o lchamlarini o zgartirish Hujjat darchasini ikki qismga bo lish Jadvallar kengligini o zgartirish Jadval ustunlarini ajratish Elementni holatini tanlash Ekran elementi haqida ma lumot olish Ma lumot darchasidagi ajratilgan elementni tanlash Ajratib olingan bo lakni yangi joyga ko chirish Tezda formatlash (ajratilgan bo lak stilini hujjatning boshqa bo limlariga o tkazish) Darchalar bilan ishlash Hujjat darchasi bilan tatbiqiy dastur darchasi tushunchalarini farqlay bilish lozim. Hujjat darchasi - bu WinWord 7.0 darchasining bir qismi bo lib, unda hujjat ko riladi va qayta ishlanadi. Bir vaqtning o zida bir nechta hujjat darchasi ochish hamda unga qo shimcha ravishda bu darchalar yana ikki qismga bo lingan bo lishi ham mumkin. Ochiladigan darchalar soni kompyuterning imkoniyat darajasi bilan belgilanadi. Tatbiqiy dasturlar darchasi - bu faol ilova darchasidir. U menyu va hujjatlar darchasini o z ichiga olgan ishchi sohaga ega. Matnni kiritish va tahrirlash chog ida foydalanuvchi faol darchadagi faol hujjat bilan 84

85 ishlaydi. Buning uchun matnni jihozlash va qayta ishlash uchun kerak bo lgan barcha menyu va buyruqlar xizmat qiladi. WinWord 7.0 muharriri multidarchali xususiyatiga ega bo lib, u asosan bir vaqtda bir nechta hujjatlar bilan, ularning darchalarini ko rinadigan holga keltirib, ishlash imkoniyatini beradi. Hujjat darchasini ikkita mustaqil panelga ajratish va bu panellarda bitta hujjatni har xil bo laklarini solishtirish va o zgartirish mumkin. WinWord 7. 0 darchasining tuzilishi 2.-rasm. WinWord 7.0 darchasi Tizim menyusi Tizim menyusi darchaning chap yuqori burchagidagi klavisha orqali ochiladi. (10.3-rasm) Ushbu klavishadagi piktogrammaning ko rinishi faol ilovaga bog liq. WinWord 7.0 da ushbu piktogramma ko k rangdagi W harfi bilan ifodalangan. Darcha piktogramma ko rinishiga keltirib qo yilgan bo lsa ham tizim menyusini ochish mumkin, buning uchun Windows 95 masalalar panelidagi mos piktogrammani sichqonchaning o ng klavishasi bilan belgilash kerak. Klaviaturadan esa buning uchun Alt va bo sh joy belgisi birgalikda bosiladi. Tizim menyusi buyruqlari sichqoncha, ko rsatkichni boshqarish klavishalari, qaynoq klavishalar yoki ostiga chizilgan harflarni Alt klavishasi bilan birga bosish orqali bajariladi. 3.-rasm. Tizim menyusi Jadval 3. Tizim menyusi Buyruq Vazifasi Развернуть (to liq ochish) ilova darchasini to liq darcha sathiga kengaytirib ochish Переместить (ko chirish) to rt tarafga qaragan ko rsatkich belgisi paydo bo lgach, faol darcha yoki piktogramma, sichqoncha yoki ko rsatkichni harakatlantirish klavishalari yordamida yangi joyga ko chiriladi va Enter klavishasini bosish bilan joylashtiriladi O lchov (o lchamlarni o zgartirish) faol darcha to rt tarafga qaragan ko rsatkich belgisi paydo bo lgach, sichqoncha yoki ko rsatkichni harakatlantirish klavishalari yordamida o lchamlari o zgartiriladi va Enter klavishasini bosish bilan joylashtiriladi Свернуть ilova darchasi masalalar paneliga piktogramma ko rinishiga keltirib 85

86 (tugib qo yish) Восстановить (tiklash) Zakrit Alt+F4 (yopish) joylashtiriladi darchani tiklash Ilova darchasini yopish Boshqa masalaga o tish Windowsdagi masalalar panelida hamma faol ochilgan ilovalarning piktogrammalari doimo ko rinib turadi, shuning uchun ulardan ixtiyoriysiga sichqoncha yordamida o tish mumkin. 4.-rasm. Windows masalalar paneli Sarlavha satri Sarlavha satrida tatbiqiy dasturning nomi joylashadi. 5.-rasm. Sarlavha satri Agar hujjat darchasi to la darcha holatiga keltirilgan bo lsa, u holda sarlavha satrida ushbu hujjat nomi ham ko rsatiladi. Boshqa hollarda hujjat nomi mos darcha sarlavha satrida beriladi. Agar yangi hujjatga nom berilmagan bo lsa, u holda doimiy qabul qilingan birinchi hujjat uchun Dokument1, ikkinchisi uchun Dokument2 va hokazo nomlar beriladi. Bundan tashqari, sarlavha satrining o ng burchagida darcha ko rinishini tanlash uchun uchta klavisha joylashgan. Bulardan chapdan birinchisi darchani piktogrammaga aylantirib, ikkinchisi masalalar panelida joylashtirish to liq darchaga yoki asl holiga keltirish va uchinchisi darchani yopish vazifalarini bajaradi. Sarlavha satrini sichqoncha bilan ikki marta tanlasak, u holda darcha to liq bo lsa asl holiga va aksincha asl holida bo lsa to liq holga o tadi. Asl holdagi darchani sarlavha satridan sichqoncha bilan ushlagan holda ekranning ixtiyoriy joyiga ko chirib o tkazish mumkin. Hujjat darchasining tizim menyusi Hujjat darchasi to la darcha ko rinishiga keltirilmagan bo lsa, shu darchaning chap yuqori burchagidagi klavisha tizim menyusini chaqirishga yordam beradi. Darcha to la holda bo lsa, u holda bu klavisha WinWord 7. 0 muharriri menyu satrining chap tomonida joylashadi. 6.-rasm. Hujjat darchasining tizim menyusi Bu menyu buyruqlari (10.6-rasm) mos ravishda WinWord 7.0 tizim menyusi buyruqlarini bir oz farq bilan takrorlaydi. Birinchidan, ular faqat shu darcha uchungina tegishli, ikkinchidan boshqa qaynoq klavishalar qabul qilingan. Menyu satri Menyu satri sarlavha satri ostida joylashgan bo lib hamma hujjat darchalari uchun umumiydir. 7.-rasm. Menyu satri Menyu satri funksional belgilariga ko ra birlashtirilgan menyu nomlari, ya ni buyruqlar guruhlari nomlarini ko rsatib turadi. Menyuda WinWord 7.0 da bajarilishi mumkin bo lgan barcha buyruqlar keltirilgan. Menyu bo limini tanlansa shu bo limga tegishli buyruqlar ro yxati paydo bo ladi. 86

87 Piktogrammalardan iborat bosh menyu (Standart vositalar paneli) Odatda bu panel menyu satri ostida joylashgan bo lib, piktogrammalardan iborat klavishalardan tashkil topgan. Har bir piktogramma bilan biror bir buyruq birlashtirilgan bo lib, uning ramziy tasviri shu klavishada ifodalangan. Ko pchilik klavishalar menyudagi tez-tez ishlatilib turadigan buyruqlarni takrorlaydi. Piktogramma yordamida buyruqni chaqirish menyu orqali chaqirishdan ko ra tezroq amalga oshiriladi. 8.-rasm. Piktogrammalardan iborat bosh menyu Formatlash paneli Formatlash paneli, matnni formatlashga xizmat qiladi. Bu menyuda piktogramma klavishalaridan tashqari ro yxatlar maydoni ham bor. 9.-rasm. Formatlash piktogrammalar menyusi Ro yxatlar maydoni Ro yxatlar maydonining pastga qaragan ko rsatkichli klavishasi bo lib, u orqali ro yxat ochiladi va kerakli element tanlanadi. Koordinatalar chizg ichi Gorizontal koordinatalar chizg ichi hujjat darchasi ustida joylashgan bo ladi. Uning yordamida abzats chegaralari, jadval ustunlari kengliklari va tabulatsiya kattaliklarini o rnatish mumkin. 10.-rasm. Koordinatalar chizg ichi Dastlabki ko rish yoki varaq o lchamlarini ko rish holati o rnatilganda varaqning chap chegarasi yonida vertikal koordinatalar chizg ichi avtomatik ravishda ko rinadi. Bu chizg ich varaqning yuqori va pastki chegaralarini va jadvaldagi satr balandliklarini o rnatish uchun ishlatiladi. Abzats chegaralarini belgilash Buning uchun sichqonchadan ham klaviaturadan ham foydalanish mumkin. Abzats chegaralarini bildiruvchi markerlar gorizontal chizg ichda uchburchak shaklida joylashgan bo ladi. Chizg ichning chap tarafidagi yuqorida joylashgan marker abzatsning birinchi satri qayerdan boshlanishi kerakligini bildiradi. Chizg ichning past tarafiga joylashtirilgan o ng va chap markerlar esa mos ravishda matnni qog ozdagi chegaralarini belgilaydi. Ularning holatlarini sichqoncha yordamida ushlab olib surish bilan o zgartirish mumkin. Gorizontal koordinatalar chizg ichining funksiya va piktogrammalari Varaqning yozuv boshlanadigan chap chegarasidan boshlab tabulatorlar odatda har 0,5 dyumga joylashtirilgan bo ladi. [Tab] klavishasi bosilsa, hujjat matniga chop etilmaydigan tabulyatsiya belgisi qo yiladi va ko rsatkich navbatdagi tabulyatsiya xonasiga ko chib o tadi. Tabulyatorlar holatini o zgartirish, shu chizg ich bosh qismida joylashgan klavisha orqali amalga oshirilishi mumkin. Jadval 4. Koordinatalar chizg ichidagi piktogrammalar Tabulyatsiya ko rinishini tanlash klavishasi. Abzats chap chegarasi belgisi. Abzatsning birinchi satri boshlanadigan xona belgisi. 87

88 Abzats o ng chegarasi belgisi. Hujjat varag ining yozuv boshlanadigan qismi. Hujjat varag ining yozuv tugaydigan qismi. Jadval ustunlarining ajralish belgisi. Jadval 5. Abzatsni formatlash uchun klavishalar kombinatsiyasi Klavishalar Vazifasi kombinatsiyasi Ctrl + L Ajratilgan matn lavhasini yoki ko rsatkich turgan Abzatsni chapga tekislash Ctrl + E Ajratilgan matn lavhasini yoki ko rsatkich turgan Abzatsni markazga tekislash Ctrl + R Ajratilgan matn lavhasini yoki ko rsatkich turgan Abzatsni o ngga tekislash Ctrl + J Ajratilgan matn lavhasini yoki ko rsatkich turgan Abzatsni ikki tarafga tekislash Ctrl + M chap maydondagi chetlanishni ko paytirish Ctrl+Shift +M chap maydondagi chetlanishni kamaytirish Ctrl + T Abzatsga manfiy chegara qo yish Ctrl +Shift +T Abzatsdagi manfiy chegarani kamaytirish Ctrl + 1 Satrlar orasiga 1 interval qo yish Ctrl + 5 Satrlar orasiga 1, 5 interval qo yish Ctrl + 2 Satrlar orasiga 2 interval qo yish Ctrl + 0 Abzats oldidagi intervalni 12 punktga ko paytirish Ctrl + Q Ishlatilayotgan usulda berilmagan Abzats parametrlarini o chirish Ctrl + Shift+ N Doimiy parametrlarni qayta tiklash Ekranni bo luvchi Ekranni bo luvchi piktogramma, vertikal aylantirish chizig i yuqori qismidagi uchburchak belgili piktogrammaning ustida, to rtburchak shaklida berilgan bo ladi 11.-rasm. Ekranni bo luvchi Darchani ikkita barobar panelga ajratish uchun sichqoncha bilan shu piktogrammaga ikki marta bosiladi. Har xil o lchamdagi darchalar hosil qilish uchun esa shu piktogrammani sichqoncha yordamida kerakli yerga sudrab o tkazish kerak. Asl holiga keltirish uchun esa shu ishlar aksinchasiga bajariladi xolos. Ajratishlar ustuni Ajratishlar ustuni deb, hujjat darchasining chap chegarasidan boshlab to Abzatsning chap chegarasiga qadar bo lgan maydonchaga aytiladi. 12-rasm. Ajratishlar ustuni 88

89 Ajratishlar ustuni satr, Abzats yoki butun hujjatni ajratish uchun ishlatiladi. Jadval 6. Ajratishlar ustuni funksiyalari Ajratiladigan obyekt bajarish usuli Bir satr sichqoncha bilan belgilash Bir nechta satr sichqoncha klavishasi bosilgan holda yuqoriga yoki pastga harakatlantirish Bir Abzats sichqoncha bilan bajarish Bir nechta Abzats sichqoncha bilan bajarish amalga oshirilgach sichqoncha klavishasi bosilgan holda yuqoriga yoki pastga harakatlantirish Butun hujjat Ctrl klavishasi bosilgan holda sichqoncha bilan belgilash Ish sohasi Ish sohasi WinWord 7.0 darchasining katta qismini egallaydi (13-rasm). Bu sohada matnlarni kiritish va formatlash, bezaklarni (illyustratsiya) joylashtirish va jadvallar tashkil qilish mumkin. 13.-rasm. Ish sohasi Ish sohasida hujjat tasviri ko rinadi, bularga misol uchun: matn, grafika, jadvallar, ro yxatlar, annotatsiyalar va raqamlar, shuningdek chop etishga tayyor hujjatlarni keltirish mumkin. Ish sohasi ichida ko rsatkich sichqoncha yoki klavishalar orqali harakatlantirilishi mumkin. Kiritish ko rsatkichini sichqoncha orqali harakatlantirish Buning uchun kerakli yerga sichqoncha ko rsatkichi keltirilib chap klavishasi bosiladi. Hujjatni varaqlash kerak bo lsa, aylantirish chizig idan foydalaniladi. Kiritish ko rsatkichini klaviatura orqali harakatlantirish Kiritish ko rsatkichini harakatlantirish uchun quyidagi klavishalar kombinatsiyasidan ham foydalanish mumkin. Jadval 7. Klavisha Harakat [ ] Bir belgi chapga [ ] Bir belgi o ngga [ ] Bir satr yuqoriga [ ] Bir satr pastga [Ctrl+ ] Bir so z chapga [Ctrl+ ] Bir so z o ngga [End] Satr oxiriga [Home] Satr boshiga [Ctrl+ ] Bir Abzats yuqoriga [Ctrl+ ] Bir Abzats pastga [PgUp] Bir darcha yuqoriga [PgDn] Bir darcha pastga 89

90 [Ctrl+PgUp] Darchaning yuqori chegarasiga [Ctrl+PgDn] Darchaning quyi chegarasiga [Ctrl+End] Hujjat oxiriga [CtrlQHome] Hujjat boshiga Aylantirish chizg ichlari Bu chizg ichlar dastur darchasining o ng va ostki qismlariga joylashgan bo lib, ular muharrir darchasini matnning vertikal va gorizontal yo nalishlarga siljitish uchun ishlatiladi. Har bir chizg ichda yugurdak o rnatilgan bo lib, u orqali darcha hujjatning qaysi joyiga kelganini bilib olishimiz mumkin. Aylantirish chizg ichlari yordamida muharrir darchasini matn bo ylab harakatlantirishimiz yoki darchani qo zg almas deb hisoblagan holda matnni shu darchada ko rinadigan qilib harakatlantirishimiz mumkin. Jadval 8. Aylantirish chizg ichlari elementlari Chizg ich elementi funksiyasi Vertikal aylantirish chizg ichi Darchani bir satr yuqoriga siljitish. Yugurdak «Yuqoriga» ko ratkich belgisi va yugurdak orasiga sichqoncha bilan shiqillatish bir darcha yuqoriga surilishga olib keladi. Darchani bir satr pastga siljitish. «Pastga» ko ratkich belgisi va yugurdak orasiga sichqoncha bilan shiqillatish bir darcha pastga surilishga olib keladi. Darchani bir varaq yuqoriga surish. Darchani bir varaq pastga surish. Gorizontal aylantirish chizg ichi Darchani chapga surish. Yugurdak. «Chapga» ko ratkich belgisi va yugurdak orasiga sichqoncha bilan shiqillatish bir darcha chapga surilishga olib keladi. Darchani o ngga surish. «O ngga» ko rsatkich belgisi va yugurdak orasiga sichqoncha bilan shiqillatish bir darcha o ngga surilishga olib keladi. Hujjatni normal holatda ko rishga keltirish. Hujjatni varaqlarga ajratilgan holatda ko rishga keltirish. Hujjatni qurilishini (tarkib) ko rish holatiga keltirish. Holatlar satri Bu satr WinWord 7.0 darchasining ostki qismiga joylashgan (14-rasm). Matnni kiritish davomida bu satrda ko rsatkich holati, menyu va buyruqlar haqidagi ma lumotlar berib boriladi. Jadval 9 Holatlar satri haqidagi ma lumot 14-rasm. Holatlar satri 90

91 Qisqartmalar Ma nosi Str 2 Kiritish ko rsatkichi joylashgan varaq tartibi Razd 1 Kiritish ko rsatkichi joylashgan bo lim tartibi 2G 18 Kiritish ko rsatkichi joylashgan varaq tartibi va hujjatdagi varaqlar soni Na 24-8sm Varaq yuqori chegarasidan kiritish ko rsatkichigacha bo lgan masofa St 3 Kiritish ko rsatkichi joylashgan satr Kol 5 Kiritish ko rsatkichi va chap chegara orasidagi belgilar soni Ushbu satrning o ng tomonida klaviatura holati yoki WinWord 7.0 dasturining ish holati haqidagi ma lumotlar ham joylashgan bo ladi. Qisqartmalar Ma nosi ZAP Makrobuyruqni yozish bajarilayapti ISPR Muharrir yordamida tahrirlash holati VDL (F8 klavishasi yordamida) belgilashni kengaytirish ZAM (Ins) almashtirish holati Orfografiyani tekshirish WinWord 7.0 da matnni kiritish davomida orfografiyani tekshirish funksiyasi kiritilgan bo lib, u xato so zlar ostiga to lqinsimon qizil rangdagi chiziq tortib qo yadi. Holatlar satridagi kitob tasviriga sichqoncha yordamida ikki bor shiqillatsak, dinamik menyu ochilib, u yerda xato terilgan jumlani mumkin bo lgan almashtirish ko rinishini tanlashimiz yoki shu jumlani lug atga kiritib qo yishimiz mumkin bo ladi. Dinamik menyuni ochish uchun ostiga chizilgan jumla ustiga sichqonchani keltirib o ng klavishasi bosilsa ham bo ladi. Holatlar satrida foydalanuvchi uchun ma lumot ham keltiriladi. Agar foydalanuvchi menyu satridan element tanlasa, u holda holatlar satrida shu menyu yoki buyruq haqida qisqacha ma lumotnoma beriladi. Holatlar satri amallarning qisqacha ta rifini ham berishi mumkin. Masalan, hujjatning saqlanish vaqtida ushbu buyruqni bajarilishi, hujjatning nomi va hajmi haqidagi ma lumot paydo bo ladi. WinWord 7.0 ishini tugatish Buning bir necha usuli mavjud: -Menyuning «файл» bo limidagi «выход» ni tanlash; -Alt+F4 ni bosish; -Tizim klavishasiga ikki marta sichqoncha bilan shiqillatish. Agar bir yoki bir nechta hujjatga o zgartirish kiritilgan bo lsa, u holda dastur yopilishi oldidan shu ma lumotlarni saqlab qo yishni tasdiqlovchi so rov darchasi paydo bo ladi. Unga «Da», «Нет» yoki «Отмена» javoblaridan biri tanlanishi talab etiladi. Fayl menyusi (15-rasm). 91

92 16-rasm. 15-rasm. WORD 7.0 ning fayl menyusi hujjatlar bilan ishlovchi quyidagi buyruqlarni o z ichiga oladi: Создать buyrug i - yangi hujjatlar yoki shablonlarni yaratish uchun xizmat qiladi. Yangi hujjatlar hosil qilish standart shakldagi Обычный shablonlarga asoslangan bo ladi va bular «Shablonlar» darchasidagi Normal.dot faylida saqlanadi. Boshqa shablonni tanlash esa Создание darchasida amalga oshiriladi. Bu amaliyot fayl menyusida Создат buyrug i yordamida olib boriladi. Standart muloqot darchalari yangi hujjat tuzishda bir qancha shablon turlarini, funksional belgilar qo yilmasini, ya ni umumiylikni, xatlar, fakslar, hisobotlar, publikatsiyalarni, boshqa hujjatlarni va WEBsahifalarini o zida mujassam etadi. Публикация- shablonlarni, broshuralarni, bulletenlarni, dissertatsiyalarni boshqarish tizimlarini hamda qo llanma va matnlarni o z ichiga oladi. Письма и факсы- tarkibiga shaxsiy va milliy xatlar, bulardan tashqari, fakslar ham kiradi. Отчеты- hisobotlarni tuzish uchun ishlatiladigan shablonlar saqlanadi. Другие - uchrashuvlar jadvali, majlislar ro yxati va hokazolar joylashgan. Открыть buyrug i - tayyor hujjatlarni ochish uchun ishlatiladi va u bajarilganda quyidagi muloqot darchasi hosil bo ladi (16-rasm). Ushbu darchadagi fayllar ro yxatidan keraklisi sichqoncha yordamida tanlanadi va Открыть buyrug i bosiladi. Закрыть buyrug i - yordamida joriy darcha yopiladi. Сохранить va Сохранить как buyruqlari hujjatlarni saqlash uchun xizmat qiladi. Bu buyruqlar o rtasidagi farq shundaki, Сохранить как buyrug i hujjatlarni boshqacha nomlarda va boshqa joylarda saqlashni o z ichiga oladi. Параметры страницы buyrug i- qog ozga chiqariladigan ma lum bir o lcham, format berishda foydaniladi va u quyidagi asosiy ko rinishlarda bo ladi. Polya (maydon) bo limi (17-rasm): 17-rasm. 18-rasm. 92

93 Matnni qog ozga chiqarishdan oldin sahifada yuqoridan, pastdan, chapdan va o ngdan joylar tashlash uchun (darchadagi strelkalar yordamida) ishlatiladi. Darchada OK yordamida tanlangan parametrlar saqlanadi. Bajarilayotgan ishlarni Образец (namuna) nima bo lganligi orqali kuzatib borish mumkin. Размер бумаги (qog oz o lchami) (18-rasm)yuqorda tasvirlangan. Yuqoridagi darchada esa qog oz o lchami, kengligi, balandligi beriladi. Ориентация bo limida matnni Книжная (kitob, ya ni qog ozni bo yi) va Альбомная (eni) bo yicha chop etish uchun ishlatiladi. Holatni o zgartirish uchun oq doirachaga sichqoncha strelkasini qo yib, chap klavishini bosish orqali amalga oshiriladi. Предварительный просмотр buyrug i-matnni qog ozga chiqarishdan oldin ekranda ko rish uchun ishlatilib, quyidagi muloqot darchasi hosil bo ladi (19-rasm): 19-rasm. 20-rasm. Печать buyrug i-matnni qog ozga chiqarish (принтер) uchun ishlatiladi (20-rasm). Format menyusi Формат menyusi rasmda ko rsatilgan bandlardan tashkil topgan (21-rasm). 21-rasm. Endi Формат menyusini ko rib chiqamiz. Шрифт bandi orqali quyidagilarni bajarish mumkin: 1. Yozayotgan yozuvimiz turini aniqlash. Yuqorida keltirilgan muloqot darchasida yozuv turlari mavjud. Xoxishga ko ra sichqoncha orqali xoxlagan yozuv turini tanlash mumkin. 2. Matnni normal (обычный) holatda, qiya (курсив) holatda, yarim qalin (полижирный), qiya va qalin (полижирный курсив) holatlarda yozish imkonini beradi. 3. Harflar yoki harflar tizimi o lchovini kattalashtirish (1638 gacha), kichiklashtirish (1 gacha). 4. Tagiga chizish (подчеркивания) bo limida esa yozuv tagiga chiziqli, to g ri, ikki chiziqli, chiziqlar chizish. 5. Harflarga ranglar berish. 6. Ta sirlar bo limida (эффекты) yozuv o rtasidan chiziq o tkazishimiz, yozuv yuqorisiga 93

94 yoki pastiga ko rsatkich yozish mumkin. Endi Интервал (oraliq) bo limini ko rib chiqamiz: 1 Интервал (oraliq) - yozayotgan yozuvlar, aniqrog i harflar oralig ini kengaytirib (разреженний) yoki orasini zichlab (уплотненный) yozish mumkin. 2. Положение (holat) bo limida yozayotgan harflarni yoki yozuvlarni satrdan yuqoriroqda yoki pastroqda yozish tanlanadi. 3. Величина (kattalik) bo limida - harflar oralig ini boshqacha usulda kengaytirish yoki zichlashtirish mumkin. Bu ishni kursorni raqam yonidagi belgi ustiga keltirib bajariladi. Абзац bo limida- yozayotgan matnlarni, she rlarni va boshqa hujjatlarni mos, qulay holga keltiriladi. Buning uchun quyidagilarni bajarish lozim: 1. Отступ (chekinish) - kursor bilan belgilangan Abzatni o ngga yoki chapga surishimiz mumkin. Bu bo lim ko proq she rlar uchun xosdir. Misralarni o ngga yoki chapga surib, ularni qog ozga mos holda joylashtirish mumkin. 2. Belgilangan Abzatsni oldingi Abzatsga yoki misrani oldingi misraga yaqin yoki uzoqlashtirib joylashtirish mumkin. 3. Междустрочный (satrlararo) bo limida satrlarni 1. 5 satrlik oraliqda, ikki, uch satrlik kenglikda yoki minimum kenglikda yozishimiz yoki shu holatga keltirish; 4. Выравнение (tekislash) bo limi orqali misralarni, Abzatslarni o rtaga, chapga, o ngga joylashtirish; Нумерация bo limida Abzatslarni raqamlash, harflarni katta-kichik qilib yozish; Границы и заливки (ramkalash va to ldirish) yordamida quyidagilar bajariladi: 1. Ramkalash uni uch xil usuli mavjud, ya ni: Нет (ramkasiz), Рамка (ramkali), va Тень (soyali). Yozayotgan matnlarni shu bo lim orqali ramkalay olamiz va namuna orqali esa qanday shaklga keltirilganligini batafsil ko rib boriladi. 2. Ramkani chizig ini o zgartirishda (qalin yoki ingichka, shtrixli yoki nuqtali, ikki chiziqli bo limlardan foydalaniladi. Chiziqlar o lchamini esa oldindan tanlash; 3. Свет (rang) orqali- chiziqlar rangini o zgartirish; Заполнение (to ldirish) bo limida chizilgan ramka foni rangini, Узор (naqshi)ni o zgartirish; Naqshni 5% dan boshlab xoxlagancha qalinlashtirish; Bajarayotgan amallar shu muloqot darchasida kuzatib turiladi. Колонки (ustunlar) bo limida matnlarga ustun (kolonki) tanlaymiz. Ustunlar matnni ikkiga, uchga va hokazo bo laklarga ajratadi. Chizmada ko rsatilgan ramkalarni sichqoncha yordamida tanlashimiz mumkin. Tanlaganimizdan keyin ekrandagi yozuv tanlagan ramkaga tushadi. Bu yerda ustunlarga ajratibgina qolmasdan, ularga raqam qo yish va tanlagan ustunlarimiz oralig ini kengaytmasini toraytirish mumkin. Буквица (harf) buyrug i harflar turini, ularni katta-kichikligini, bosh harflarni kattalashtirib yozish imkonini beradi. Список (ro yxat) buyrug ining uch bo limi: Маркированный (markerlash), Нумерованный (raqamlash), Многоуровневый (ko p darajali) bor. Ro yxatlarga belgi qo yish (Markerlash) : WORD turli ro yxatlarni har bir satri boshiga qo shimcha simvollarni qo yish imkoniga ega. Bu amallar belgilash buyrug i ostida amalga oshiriladi. Oddiy holda bu belgilar qora doiracha shaklida bo ladi. WORD bezak uchun ishlayotgan belgilarni o z xoxishimizga ko ra ularning o lchovini, shaklini va rangini o zgartira oladi. Standart belgilar (Markerlar): Ular ro yxatda markerlar bilan bezash uchun quyidagilarni bajaradi: Ro yxatdagi belgi qo ymoqchi bo lgan Abzatsni sichqoncha bilan belgilaydi; qurollar panelidan quyida ko rsatilgan belgilash yoki markerlash klavishasini bosiladi. Bu klavisha yordamida Ro yxat (Список) muloqot darchasi mavjud bo lgan belgilarni qo ya oladi. Agar biz belgilarning o lchami va shaklini o zgartirmoqchi bo lsak, quyidagilarni bajarish kerak : 94

95 a) Ro yxatdagi Abzatslarni tanlash; b) Format ro yxat buyrug ini bajarish va belgilash (markerlash) bo limini tanlash. v) Biz ishlamoqchi bo lgan belgi turini tanlab, OK klavishasini bosiladi. Ro yxatlarni raqamlash (Номерованный): Biz WORD yordamida hech qanday qiyinchiliksiz ramkalangan ro yxatlar tuzishimiz mumkin. Raqamlangan ro yxatdagi Abzatslar o chirilganda, qo shilganda yoki joyi o zgartirilganda, WORDning bu ro yxat buyrug i avtomatik ravishda raqamlar ketma-ketligini to g rilaydi. Standart raqamlash Ro yxatlarni raqamlash uchun quyidagi amallarni bajarishi kerak. a) Raqam qo ymoqchi bo lgan Abzatsni sichqoncha bilan belgilaymiz; b) Formatlash asboblar panelidan quyida ko rsatilgan raqamlash klavishasini bosamiz. Ro yxatlarni ich-ichiga joylashtirish, boshqacha qilib aytganda, ko p darajali ro yxatlar (Многоуровневый). Ko p darajali ro yxat tuzish uchun quyidagi amallarni bajariladi: a) Raqamlamoqchi yoki belgilamoqchi bo lgan turli darajadagi ro yxat bo laklari yoziladi; b) Ro yxatdan ikkinchi darajaga qo ymoqchi bo lgan qismni belgilanadi. Agar ketma-ket joylashmagan bo lsa, har bir bo lak uchun alohida uchinchi punktni bajarish kerak. v) Formatlash asboblar panelidan *chekinishni ko paytir*- klavishasi bosiladi. g) Ro yxatdan uchinchi darajaga tushirmoqchi bo lgan bo limni belgilab, «chekinishni ko paytir» klavishasini (darajadan bitta kam marta) bosiladi. Misol uchun ro yxatdagi belgilangan bo limni, Abzatsni to rtinchi darajaga keltirish uchun «chekinishni ko paytir» (Увеличить отступ) klavishasini uch marta bosish kerak. d) Butun ro yxatni ko p darajaga keltirish uchun ro yxatni belgilab, format menyusidagi buyruqni bajariladi va ko p daraja, bo lishini ekranga keltiriladi. Bizga to g ri kelgan ko p darajali bezak, raqamlash turini tanlab, OK klavishasi bosiladi. Стил (tur) Agar biz hujjatimizdagi Abzats yoki bir bo lakning tur ko rsatkichlarini o rganmoqchi bo lsak, o sha bo lakni belgilab, quyida keltirilgan ikki amaldan biri bajariladi. 1) format menyusidagi tur (stil) buyrug ini bajarib, chiqqan tur darchasidan shu bo lakka oid ko rsatkichlarni ko rib olishimiz mumkin. 2) Bizni qiziqtirgan ma lumotlarni olish uchun, biz shu ma lumotlarga aloqasi bo lgan buyruqlarni bajarish bilan ma lumotlarni olamiz. Bu usulni ishlayotganda biz bir qancha muloqot darchalaridan foydalanamiz va undagi axborotlarni eslab qolishimizga to g ri keladi. Ularni hammasini yig ganimizdan so ng Abzats haqidagi ma lumotga ega bo lamiz. Tablitsa (jadval) menyusi Winword 7.0 foydalanuvchilar uchun jadvaldan foydalanishning juda qulay usulini taklif qiladi. Tabulatorlar yordamida jadvallarni formatlash, chiziqlar o tkazish va hokazolarni bajarish mumkin. Jadvaldagi ustunlar enini, uni tuzgandan keyin ham sichqoncha yordamida o zgartirish mumkin. 95

96 22-rasm. Winword 7.0 avtomatik ravishda jadval formatlovchi apparat Table Autoformat mavjud (22- rasm). Jadvallar tuzish Asosiy piktografik menyuda jadvallar bilan ishlash uchun piktogramma mavjud. Yangi jadval tuzish uchun kursorni yangi jadval joylashishi kerak bo lgan joyga olib borib, jadvalni joylashtirish piktogrammasiga olib borib bosish kerak Вставить таблицу. Ekranda jadval prototipi ko rinadi. Sichqoncha orqali jadval kattaligini, ustunlar sonini va satrlarni aniqlash imkonini beradi. Sichqonchadagi chap klavishani qo yib yubormasdan, ko rsatkichni yurgizib, jadval kattaligini o zgartirsa bo ladi. Agar klavishani qo yib yubormasdan ko rsatkichni jadvaldan chiqarib yuborsak, u holda jadval kattalashadi. Klavisha qo yib yuborilishi bilan jadval xuddi shu o lchamda hujjatda tasvirlanadi va bu ekranda ko rinadi. Jadvaldagi barcha katakchalar bo sh va bir xil o lchamga ega. Standartga muvofiq ekrandagi ustunlar punktir chiziqlar bilan ajratilgan. Ular orqali jadvalning o lchamlari haqidagi tasavvurga ega bo lish mumkin. Jadval bo yicha harakatlanish Jadval bo yicha yurish sichqoncha yoki kursorni boshqaradigan klavishlar orqali boshqariladi. Yacheykadan yacheykaga o tish Tab klavishasi orqali boshqariladi. Orqaga o tish esa Shift +Tab klavishalari orqali amalga oshadi. Agar jadvalni oxirida turib Tab klavishasi bosilsa, Winword 7. 0 avtomatik ravishda xuddi shuncha yacheykalari bo lgan yana bir satr tashkil ettiradi. Quyida klavish funksiyalari yoritilgan: Enter Yacheykaga yangi Abzats kiritish Shift+Tab Satrdagi keyingi yacheykaga kursorni o tishi Alt+Home Satrdagi birinchi yacheykaga kursorni joylashtirish Alt+PgUp Ustundagi birinchi yacheykaga kursorni olib borish Alt+PgDn Ustundagi oxirgi yacheykaga kursorni olib borish Ctrl+Tab Yacheykaga tabulatorni qo yish Jadvallarni qayta ishlash Winword 7.0 da jadvalni tahrirlash va formatlashning ikki usuli bor: sichqoncha yoki menyu buyrug i orqali. Uning qaysi birini tanlash foydalanuvchiga havola. Sichqoncha bilan ishlash ishni tezlashtiradi. Jadvalni yangi ma lumot bilan to ldirish, uni olib tashlash, bir necha yacheykalarni birlashtirish, ustun qo shish va olib tashlash uchun menyu buyruqlaridan foydalanish qulay hisoblanadi. 96

97 Jadvalga satr qo shish Tayyor jadvalga doim o zgartirish kiritish mumkin. Jadvalga bir necha satr qo shish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak. Sichqoncha yordamida: Qancha satr qo shish kerak bo lsa shuncha satrni markirovkalash (belgilash) lozim. Buning uchun kursorni jadvalning chap tomonidagi markirovka yo liga qo yish kerak. Shunda u o ng va yuqoriga yo naltirilgan strelka tusini oladi. Va chap klavishani qo yib yubormasdan, yuqoriga ajratilmoqchi bo lgan satrga yo naltirish lozim. Tasvir o zgaradi. Klaviatura yordamida: Table menyusidagi Insert Rows buyrug ini tanlang. Agar menyuda bunday buyruq bo lmasa markirovka xato bajarilgan. Winword 7.0 da yangi satrlar markirovkaning yuqori qismiga qo yiladi. Agar satrni jadval oxiriga qo ymoqchi bo lsangiz, jadvaldan keyingi kiritish kursorini Abzats boshiga qo yish lozim va Table menyusidagi Insert Rows buyrug ini tanlash kerak. [Insert Rows] satr qo yishdagi muloqotli darchani nechta satr qo yish kerakliligini ko rsatish mumkin. Qo shilayotgan satrdagi yacheykalar formati ustun yacheykalari formatiga to g ri keladi. Ustun qo yish Jadvalga yangi ustun qo yish orqali o ngga yoki chapga kengaytirish mumkin. Buning uchun quyidagilarni bajarish kerak. Nechta ustun kerak bo lsa shuncha ustunni markirovka qiling. Buning uchun kursorni ustun yuqori chegarasiga qo ying. U pastga qaragan qora strelka tusini oladi. Sichqonchani chap klavishasini bosing va qo yib yubormasdan nechta ustun kerak bo lsa, shuncha yon tarafga kursorni yurgizing. Markirovkalangan ustunlar ajraladi. Table menyusidagi Insert Column buyrug ini tanlang. Yangi ustunlar jadvaldagi markirovka bo lgan ustunlarining chap tomonida paydo bo ladi. Agar ustunlarni o ng tarafga qo yish yo li bilan jadvalni kengaytirmoqchi bo lsangiz, kursorni birinchi satrdagi oxirgi yacheykadan keyin qo yish kerak. Table menyusidagi Select Column buyrug ini tanlab, Insert Column buyrug ini bajaring. Shundan so ng Winword 7.0 jadval o ng tomondagi birinchi ustundan keyin bir ustun qo yadi. Ustun enini o zgartirish Ustun enini o zgartirish uchun menyudan foydalanmasdan turib, sichqonchaning o zidan foydalanish mumkin. Buning uchun kursorni kengaytirmoqchi bo lgan ustunning o ng tomonidagi chegaralovchi chiziq ustiga qo ying. Agar kursor chiziqqa to g ri tushsa, uni tuzilishi o zgaradi, siz uni darhol payqaysiz. So ng sichqonchani qo yib yubormasdan, ajragan chiziqni xoxlagancha o ng yoki chapga surish mumkin. Ustun kengaytirishni boshqa usuli koordinata chizig i orqali bajariladi. Chizgich ko rinishi uchun, View menyusidagi Ruler buyrug i qo yilishi kerak. Ajraluvchi chiziqni o zgartirish uchun sichqoncha orqali koordinata chizig idagi mos tushuvchi o lchamni surish kifoya. Ustun enini o zgartirish usulidan qat iy nazar jadvalning umumiy eni o zgarishsiz qoladi. Ustun enini iloji boricha aniq o zgartirish uchun menyudan foydalaniladi. Buning uchun o sha ustunni ajratib olib Table menyusidagi Height and Width buyrug ini tanlang. Bundan so ng muloqot darchasi ochiladi, u ikki bo limdan iborat, ya ni Row va Column. Enini o zgartirish uchun Column buyrug iga kirish kerak. Column bo limida ustun enini kiritish kerak va ustundagi matn orasidagi masofani ham shu tarzda kiritish lozim. Ma lumotlarni kiritgandan so ng qat iyligini ko rsatish uchun Ok bosish kerak. Qator balandligini o zgartirish Satr balandligi kiritilgan matn hajmi va yacheykadagi Abzats orasidagi masofani kattaligiga qarab aniqlanadi. Lekin ba zan standart balandlikdagi satrni o zgartirish kerak bo ladi. Buning uchun quyidagilarni bajarish kerak. o zgartiriladigan satrni markirovkalash; Table menyusidagi Cell Height and Width buyrug idagi muloqot darchasidagi Solumn 97

98 bo limini tanlang. Paydo bo lgan muloqot darchasida Space Between columns ga kerakli kattalikni kiriting. Ok ni bosing. Berilgan jadvalni saralash Butun satrlarni o zgartirish bilan boradigan, berilgan jadvalni to liq saralash Table menyusidagi Sort buyrug i orqali bajariladi. Agar saralash kerak bo lgan ma lumotlar jadval ichida joylashmagan bo lsa, bu Table menyusidagi Sort Text buyrug i orqali bajariladi. To liq saralash uchun quyidagilarni bajarish kerak: Saralash uchun satrlarni markirovkalash. Sarlavha satri saralanmaydi, shuning uchun ajralmaydi. Table menyusidan Sort buyrug ini chaqiring. Type maydonida saralash kerak bo lgan ma lumotlar turini aniqlang. (Text, Number yoki Date). Ascending (ko payib boruvchi) va Descending (kamayib boruvchi) tanlash klavishalari orqali saralash ko rinishini aniqlang. Agar kerak bo lsa, Options muloqotli darchasida saralash jarayoni parametrini o zgartirish mumkin. Ok klavishasini bosing. Ustundagi berilganlarni saralash Winword 7.0 bir yoki bir necha ustun ichidagilarni saralay oladi. Buning uchun esa: Saralanadigan ustunlarni belgilab olish. Table menyusidan Sort buyrug ini chiqarish. Saralash kerak bo ladigan ma lumotlar joylashgan ustun raqamini ochilgan muloqotli darchadagi Sort By G Then By maydonga joylashtirishi kerak. Type maydonida saralash kerak bo lgan berilganlar turini kiritish; Kamayib boruvchi yoki ko payib boruvchi Ascending va Descending nomli tanlovchi klavishalar yordamida aniqlab olish lozim. Options buyrug ini tanlang va Sort Options nomli ochilgan muloqot darchasida Sort Column Only bo limini ishga soling. Birin ketin Sort Options va Sort dagi Ok ni bosing. Yacheykalarni qo shish Yacheykalarni qo shish ustun va satrlarni qo shish kabi bajariladi. Buning uchun quyidagilarni bajarish kerak: Nechta yacheyka kerak bo lsa, shunchasini markirovka qiling. Table menyusidan Insert Cells buyrug ini tanlang. Muloqot darchasidan to rtta mumkin bo lgan usullardan birini tanlang: ya ni Shift Cells Right (Yacheykalarni o ngga surish), Shift Cells Down (Yacheykalarni pastga surish), Insert Entire Row (Butun satrni qo shish), Insert Entire Column (Butun ustun qo shish). Ok ni bosing. Yacheykalarni bo lish va ulash Ba zan jadvalga tepa qism qo yish kerak bo ladi. Bu jadvaldagi barcha ustunlar uchun bir xil bo lishi kerak. Buning uchun satrdagi bir necha yacheykalarni birlashtirib, bitta katta yacheyka hosil qilish kifoya. Yacheykalar ulangandan so ng, Winword 7.0 birlashgan yacheykaning ichidagi har bir alohida olingan yacheykadagi narsalarni ko rib chiqadi. Abzatslar biri ikkinchisini pastiga joylashgan. Yacheykalarni birlashtirish uchun satrdagi barcha yacheykalarni markirovka qilish kerak va Table menyusidagi Merge Cells ni chaqirish kerak. Birlashgan yacheykani bo lish uchun buni markirovka qilib, Table dan Split Cells ni chaqirish kerak. Yacheyka, satr va ustunlarni olib tashlash Yacheyka, satr va ustunlarni olib tashlash uchun ularni avval markirovka qilib, Table menyusidagi zarur buyruq chaqiriladi. -Delete Cells - Delete Rows - Delete Columns [Del] yoki [Backspace] klavishlari orqali markirovka bo lgan qismlarni olib tashlash 98

99 mumkin emas. Bular bilan faqat yacheyka ichidagilar olib tashlanadi. Jadvallarni bo lish Jadvalni ikki qismga bo lish mumkin. Buning zarurligi shundaki, agar jadvallar orasiga rasm yoki matn yozmoqchi bo linsa yoki jadvalni bir necha varaqqa tushirish kerak bo lsa, u ikkinchi qismga bo linadi. Bo lish uchun kursorni ikkinchi jadvalning birinchi satriga qo yiladi va [Ctrl+Shift+Enter] yoki Table menyusidagi Split Table buyrug idan foydalanish mumkin. Agar jadval hujjat tepasida joylashgan bo lsa va uning tepasiga matn kiritmoqchi bo lsangiz, kursorni jadvalning birinchi yacheykasiga qo ying va [Ctrl+Shift+Enter] klavishlar kombinatsiyasini bossangiz, Winword 7.0 jadval tepasidan sarlavha uchun kerakli joy ajratib beradi. Servis menyusi 3. Servis menyusi yordamida hujjat matnidagi yozuvlarni orfografik xatolarga tekshirish, so zlarga sinonimlar tanlash, pochta konvertlarini yaratish va hokazo ishlar bajariladi. Ularning ro yxati Servis menyusining quyidagi bandlarida ko rsatilgan (23-rasm). 23-rasm. Расстановка переносов-jumlalarda bo g in ko chirishlarni joy-joyiga qo yish; Тезаурус - sinonimlar qidirish; Язык -matnlardagi so zlarni xatolarini tekshirishda Word 7.0 da mavjud tillardan birini tanlash; Автозамена - matnni xatolarini avtomatik holda tekshirish; Слияние - xatlarni yaratish va ularni bosmaga chiqarish ; Конверты и наклейки - konvert va pochta kartochkalariga manzillar yozish; Исправления - matndagi xatolarni to g rilashlar paytida ishlatish; Макрос - makrobuyruqlar bilan ishlash; Параметры - matn muharririning ishi va holatini aniqlovchi opsiyalarga yo l ochish. Орфография, Грамматика - matn xatolarini tekshirish; Ushbu buyruq kiritilayotgan so zni Word 7.0 lo g ati bilan solishtiradi, agar so z lug atda bo lmasa, uning ostiga qizil chiziq chizib qo yiladi. Bu holatda foydalanuvchi darhol xatoni to g rilash imkoniyatiga ega. Buning uchun sichqonchaning o ng klavishasi bosiladi. Ekranda kontekst menyu paydo bo lib, unda shu so zga yaqin so zlar Word 7.0 tomonidan taklif etiladi va kerakli so z tanlanib: Пропустить все - tanlangan so z butun seans davomida o zgarishsiz qoladi; Добавить - ushbu so zni lug atga kiritib qo yadi. Статистика - hujjat Abzats, sahifalar, so zlar va satrlar soni haqidagi ma lumotlarni olish mumkin bo ladi. Buyruq bajarilgandan so ng ekranda (24-rasm): 99

100 24-rasm. ushbu darcha hosil bo ladi. Unda hujjatdagi sahifalar, so zlar, simvollar, Abzatslar, satrlar soni to g risidagi ma lumotlar keltiriladi. Ushbu darcha закрыть klavishasi orqali bekitiladi. Установить защиту - foydalanuvchi o zining shaxsiy matnlariga boshqalar tomonidan o zgartirishlar kiritilishidan saqlaydi; Buyruq bajarilganda ekranda quyidagi muloqot darchasi hosil bo ladi (25-rasm): 25-rasm. Bu erda parol kiritilib, Ok bilan chiqib ketiladi. Настройка - piktogrammalarni qo yish, olib tashlash (o chirish), almashtirish va «qaynoq» klavishlar yaratish; Bu buyruq tanlanganda (26-rasm), 26-rasm. muloqot darchasi ochiladi va u uch qismdan iborat bo ladi: Panel instrumentov, Menyu, Klaviatura Ixtiyoriy kategoriyadagi piktogrammalarni asboblar paneliga olib chiqib, kerakli joyga o rnatib qo yish mumkin. Buning uchun kerakli piktogramma tanlanib, sichqoncha klavishasi bosiladi va uni qo yib yubormasdan, Word 7. 0 panelining bo sh joyiga olib kelinadi va klavisha qo yib yuboriladi. Okno Окно buyrug i hujjatlar darchasini tartiblash, yangi hujjat uchun darchalar ochish va bir darchadan boshqa darchaga tez o tish amallarini bajaradi, uning ko rinish quyidagicha bo ladi. 27.-rasm. Расположить все buyrug i yordamida bir paytning o zida hamma darchalarni ko rish mumkin. Darchani faollashtirish sichqoncha klavishasini kerakli darchada bosish orqali amalga oshiriladi. Menyuning pastki qismida esa hujjatlar uchun ochilgan darchalardagi fayllar nomi va 100

101 darcha raqamlari aks etgan. Bu erda ixtiyoriy darchaga tez o tish imkoniyati yaratilgan. Разделить buyrug i ish sohasini ikkiga bo ladi. Bu holat bir paytda ikki hujjat bilan ishlash imkoniyatini beradi. Ish sohasini avvalgi holiga tiklash uchun, Окно ga qayta kirilib, Снять разделения buyrug i ustida sichqoncha klavishasini bir marta bosish kifoya. Microsoft Word ning yangi imkoniyatlari Microsoft Word asosan, quyidagi qulayliklarga ega: 1. Vazifalar bajarilishi va yordam olishning avtomatlashuvi. MS Wordda turdagi vazifalarni bajarishni osonlashtiruvchi avtomatlashtirish vositalarining keng tanlov imkoniyati mavjud. - Avtoalmashuv. Masalan, behosdan Caps Lock klavishining bosilishi tufayli yuzaga kelgan xato - UShBU tariqasidagi xato avtomatik tarzda ushbu ga almashtiriladi va h.k. -Avtoformat. Ma lum Abzats yoki ko rinish, matn chegaralari avtomatik tarzda ifoda etiladi. Internet sahifalari va manzillarini avtomat tarzda shakllantirish - Avtoto ldirish. Bir qancha bosh elementlar kiritilganda, boshqa elementlarning (yil, oy, kun, muallif, tashkilot nomi, avtomatnning elementlari va h.z.) taklif etilishi mumkin. -Avtoreferat. MS Word da hujjatning statistik va lingvistik tahlilini amalga oshirish imkoniyati tug ildi. Ushbu tahlil asosida referat yaratiladi. Bundan tashqari, - ko rinishlarni avtomatik tarzda yaratish va oldindan ko rish; - xatlar ustasi (master) kabi imkoniyatlar mavjud. MS Word ning Yordamchi (помощник) imkoniyatiga alohida to xtalib o tish lozim. Yordamchi ning asosiy vazifasi - ma lum bir ishni bajarish mobaynida kerakli maslahatlar berib borishdir. MS Word ning yana bir afzalligi shundan iboratki, u matnni ingliz, rus tillarida shakllantirish mobaynida xatolarni ham tekshiradi. Ushbu vazifa quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi: matnni tekshirish mobaynida ma lum elementlarni tushirib qoldirish; umuman, matnda grammatika va orfografiyani tekshirish; MS Word dasturida yana jadvallar, chegaralar va to ldirish bilan ishlashni engillashtiruvchi quyidagi vositalar paydo bo ldi. 1. Jadvallarni chizish - ustun, satr, yacheykalarni sichqoncha yordamida yasash; Lastik (o chirg ich) yordamida esa keraksiz qismlar o chiriladi. Vertikal yuza bo ylab tekislanib, yacheykalarga matn joylashtiriladi. Jadval satrlarining o lchovini ham o zgartirish mumkin. 2. Chegara va to ldirmalarni shakllantirishda yangi turlar, yangi shakllar ko payib, har bir varaq atrofida chegaralar yasash imkoniyati tug ildi. MS Word da to ldirmani nafaqat butun Abzatsga nisbatan, balki ma lum Abzatsdagi alohida so zlarga nisbatan ham qo llash mumkin. Surat chizish (risovanie) iborasida esa MS Word da grafik vositalarning yangi to plami taqdim etildi. Bunda hajm, asos, ranglarning konturi va jilosini, soyalarni o zgartirish mumkin. Surat chizish vositalari quyidagilardan iborat: 1. Office grafik redaktori - surat chizishning turli vositalarini taqdim etadi. Matn va suratni bezash uchun 100 ta o zgartiriladigan avtofigura, to ldirma (zalivka)ning 4 turi, soya va hajmni o zgartirish imkoniyati bor. 2. Suratlar, yozuvlarni, bog langan yozuvlarni matnning xoxlagan joyiga joylashtirish, yoki varaqning orqa tomoniga ham joylashtirish mumkin. Web va Internet Word dasturida Web va Internetda ishlash uchun mo ljallangan bir qancha turli-tuman vositalar mavjud. 101

102 Web bilan aloqa - bu internet zanjiri va Webdagi juda ko p bo lgan hujjatlar, matnlarni yaratish va ko rib chiqish uchun xizmat qiladi. Uning vositalari Гиперсссылка lar, ya ni har qanday fayl bilan aloqa bog lash, har qanday hujjatlarni tez izlash, ochish, o qish uchun xizmat qiluvchi Web paneli, suratlarni siqib qisqartirishdir. Web varaqlarni tahrirlash bu - Web-varaq ustasi, tovush bilan ta minlash, videoyozuv, surat, yugurib yuruvchi satr (бегущая строка) yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, markerlar, gorizontal chiziqlar, HIML shakllar (Visual Basic boshqaruvchi elementlar to plami), HIML kodlar ham katta rol o ynaydi. Elektron vositalar yordamida esa Wordning Web bog lamidagi hujjatlar bilan ishlanadi. Elektron hujjatlarni ko rib chiqish MS Word dasturida elektron hujjatlarni ko rib chiqishning bir qancha turli-tuman vositalari mavjud: bular elektron hujjat holati - hujjatlarni ko rib chiqishning eng optimal tizimi; - hujjat tuzimi -bu hujjatning xoxlagan qismiga tez vaqtda kirish imkoniyatini beradi; - гиперссылкалар - internet bilan ishlash uchun; - hujjat foni - hujjatni yanada yoqimliroq qilish uchun ishlatiladi; - matn animatsiyasi; - aylanish doirasi orqali obyektlar bo ylab harakatlanishi; - hujjat masshtabini aylanib, o zgarishini ta minlovchi «sichqoncha» tipidagi moslama Microsoft Intelli Mouse hisoblanadi. MS Word dasturida elektron pochta xabarlarini tahrirlash imkoniyati ham mavjud. Buning vositalari гиперссылка larni avtomatik yaratish, hujjat tuzimidan xabarlar muallifi, nom xabarida ko rsatilgan manzil kitobiga kirish huquqi, Word Mail xabarlarini avtomatik shakllantirish, Word Mail shablonlaridir. Bir yoki bir necha foydalanuvchining birga ishlashi MS Word dasturida ishchi guruhlarning ishi samaradorligi va ishlab chiqaruvchanligini oshiruvchi yangi imkoniyat va vositalar paydo bo ldi: bular - lahjalar yaratish ya ni, hujjat ustida ishlashning tarixini olib borish, hujjatga kiritilgan o zgarishlar tavsifi va muallifini aniqlab olishdir; - hujjatlarning qo shilishi barcha o zgartiruvchilar o zgarishlarining qo shilishi, yagona hujjat barpo etilishidir; - eslatmalar va aytib turishlar yordamida esa ko rsatkich qo yilgan oblast ajratilib, retsenzent to g risida va h.k. ma lumotlar berib boriladi. Retsenziya paneli - bunda yuqorida aytilgan barcha qulayliklar teng ravishda aks ettiriladi va hujjat elektron pochta orqali yuborilishi mumkin. MS Word dasturida bundan tashqari, lokal lahjada matnni bir necha tilda ochish mumkin. Ma lumki, hech narsa o zgarishsiz qolmaydi, Microsoft Word dasturi ham kundan kunga rivojlanib bormoqda. Bu esa bizning oldimizga yangi-yangi imkoniyatlarni ochmoqda. Takrorlash uchun savollar: 1. Tahrirlovchi dasturlar qanday guruhlarga ajratiladi? 2. Windowsning hujjat darchasi nima uchun mo ljallangan? 3. WinWordning tizimli menyu buyruqlarining vazifasi qanday? 4. WinWordning menyu satri qanday bo limlardan iborat? 5. Asboblar panelidagi asosiy piktogrammalarning qaysi birlarini bilasiz, ularning vazifasini tushuntiring? 6. WinWord darchasining ish sohasi qanday qismlardan iborat? 7. WinWordda matn ustida bajarilishi mumkin bo lgan amallarni keltiring. 8. Format menyusi buyruqlari qanday amallarni bajarish uchun mo ljallangan? 9. Microsoft Wordning yangi imkoniyatlari qanday? 10. WinWord dasturi yordamida elektron hujjatlarni ko rib chiqish tartibi qanday? 102

103 16 MA RUZA. ELEKTRON JADVALLAR. MS EXCEL ELEKTRON JADVALI Reja: 1. Kirish. Microsoft Excel programmasi. Umumiy ma lumotlar 2. MS Excel menyulari tavsifi. 3. MS Excel da diagrammalar bilan ishlash Ko pchilik hollarda qayta ishlanadigan ma lumotlarni jadvallar ko rinishida tasvirlaymiz. Shuning uchun jadval katakchalarining bir qismiga boshlang ich ma lumotlar va boshqa qismiga esa hosil qilinadigan hosilaviy ma lumotlar yoziladi. Masalan: o quvchilarning kunlik tergan paxtasi uchun mehnat haqini hisoblash talab qilinsin, u holda terilgan paxta miqdori A, bir birlik (1 kg) paxta uchun to lanadigan ish haqi bahosi (so mda) B, boshlang ich ma lumot sifatida va har bir o quvchining bir kunlik jami tergan paxtasi uchun ish haqi miqdori (summasi) hosilaviy ma lumotlar bo`lib hisoblanadi. Katta hajmli tekshirish natijalarini jadval ko rinishida tasvirlash maqsadga muvofiqdir. Ma umotlarni jàdval ko rinishida tasvirlash ularni tahlil qilishni ancha soddalashtiradi. Shuning uchun ko pchilik hollarda hisob-kitoblar samaradorligi va sifatini oshirish uchun avtomatlashtirilgan hisoblashlarni joriy qilish maqsadga muvofiqdir. Jadval ko rinishida tasvirlanadigan masalalarni yechish uchun maxsus amaliy programmalar paketlar ihlab chiqilgan bo lib, ular elektron jadvallar yoki jadval protsessori deb ataladi. Elektron jadvallar avvalo iqtisodiy masalalarni yechish uchun mo ljallangan, lekin uning yordamida muhandislikka doir masalalarni bajarishda ham, masalan, formulalar bo yicha hisobkitob muvaffaqiyatli ishlatilmoqda. Elektron jadvallar qo llanilayotgan sohalar juda ko p, masalan: moliyaviy, buxgalteriyaga oid, xususan ish haqini hisoblash, har xil iqtisodiy-texnik hisoblar, kundalik, xo jalik tovarlar va mahsulotlarni sotib olish va hokazolar. MS Excel programmasi. Umumiy ma lumotlar MS Excel Microsoft Office paketi tarkibidagi programma bo`lib, u Windows amaliyot tizimi boshqaruvida ishlovchi hamda ma lumotli elektron jadvallarni tayyorlash va qayta ishlashga mo ljallangan. Excel da tayyorlangan har bir hujjat (ma lumotli jadval) ixtiyoriy nom va.xls kengaytmadan iborat fayl bo ladi. Excel da odatda bunday fayl Ish kitobi (Workbook) deb yuritiladi. Microsoft Excel ning asosiy ish sohasi - bu Ish kitobi bo lib, u bir yoki bir nechta ish varaqlardan iborat. Ish varag ida buxgalter (hisobchi) kitobi kabi, sonlar, matnlar, arifmetik ifodalar, hisoblar qator va ustunlarda joylashgan bo ladi. MS Excel ning buxgalter kitobidan asosiy farqi barcha hisob ishlarini uning o zi bajaradi, lekin ma lumotlarni kiritish foydalanuvchi zimmasida qoladi. MS Excel elektron jadvali qator (row) va 256 ustun (column)dan iborat. Qatorlar 1 dan gacha bo`lgan butun sonlar bilan tartiblangan, ustunlar esa lotin alifbosining bosh harflari (A, B,..., Z, AA, AB,..., IV) bilan belgilangan. Qator va ustun kesishmasida elektron jadvalning asosiy tarkibiy elementi - yacheyka (cell) joylashgan. Har bir yacheykaga son, matn yoki formula tarzidagi ma lumotlar kiritiladi. Ustun kengligini va qator balandligini o zgartirish ham mumkin. Jadvalning tanlangan yacheykasiga o tish uchun aniq manzil (adres) ko rsatilishi kerak. U qator va ustun kesishmasida, masalan A1, B4, F9, AB3 kabi ko rsatiladi. Excel programmasini yuklash va unda ishni tugallash Excel 97 programmasini yuklashdan oldin Windows 98 (Windows 95), Windows XP programmasini yuklash lozim. Bu esa sodda, ya ni hozirgi paytda kompyuter yuklanishi bilan amalga oshadi. 103

104 Excel programmasini yuklash jarayoni quyidagicha: 1. Kompyuter yoqiladi. Ekranda muloqat darchasi paydo bo lib, foyda-lanuvchi nomi va paroli so ralsa, ular kiritilib Enter tugmachasi bosiladi (1 rasm). 1 rasm. 2. Sichqoncha ko rsatkichi ekranning quyi qismida joylashgan Пуск (Start) tugmachasiga keltirilib chap tugmasi bosiladi 3. Sichqoncha ko rsatkichi Программы bandiga keltiradi va bosiladi (1-rasm). 4. Programmalar ro yxatidan Microsoft Excel tanlanadi, sichqoncha tugmachasi bosiladi, natijada Excel programmasining zarvarag i ekranga chiqadi (2-rasm) 2-rasm. so ngra Excelning ish jadvali ekranga chiqadi (3-rasm). 3-rasm. 104

105 MS Excel menyulari tavsifi. Excel tavsiyanomasida quyidagi bo limlar mavjud: Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Данный, Окно va? Файл bo limi yangi jadval tashkil etish; xotiradagi jadvalni ochish; jadvalni yopish; jadvalni xotiraga kiritish; faylga yangi nom berish; faylni moslashtirib saqlash ishchi sohasini saqlash; sahifa parametrlari chop qilish sohasini berish; jadvalni dastlabki kuzatish; jadvalni chop etish; faylni kerakli manzilga uzatish; jadvalni xossalari; fayllar majmuasi; chiqish; kabi amallarni bajarish mumkin bo lib,qayd etilgan vazifalar Microsoft Office guruhidagi programmalar uchun umumiydir. Qo shimcha Сохранить рабочий область ishlatilayotgan programmani ekran uchun joriy programmaga aylantiradi. Область печаты programmani belgilangan qismini chop etadi. Правка bo limi Правка bo limida Заполнить va Очистить bandlari kataklarni belgilangan yo nalishda nusxasini oladi yoki tozalaydi. Удалить bandi fayl nomini olib Outlook kitobiga joylashtiradi. Удалить лист bandi varaqni yo qotadi. Qolgan bandlar Microsoft Office guruhidagi programmalar uchun umumiy bo`lgan vazifalarni bajaradi. 4. rasm. Tavsiyanomaning tahrirlash bo limi 5-rasm. Вид bo limi (5-rasm). Обычный bandi varaqni Excel programmasi uchun tabiiy bo lgan ko rinishini ekranda hosil qiladi. Разметка страницы varaqni chop etishga tayyorlaydi. Строка формул formulalar bilan ishlash satrini ekranda hosil qiladi. Представления bandi faylni chop etishda qo shimcha parametrlarini kiritadi. 105

106 Вставка bo limi. 4. Bo lim bandlari katak, satr, ustun va varaq ustida amallar bajarish uchun mo ljallangan bo lib, ularning mazmuni quyidagicha (6.-rasm): 5. kataklarni nusxasini oladi; sahifaga yangi satr qo shish; yangi ustunlar qo shish; faylga yangi varaq qo shish; Diagrammalarni tanlash; sahifani ajratish; funksiyalar tanlash; faylga nom berish; izohlar hosil qilish; tasvirlarni chaqirish; xaritalar hosil qilish; 6.-rasm. 7 rasm. Diagramma ko rinishini tasvirlash. 8 rasm Doiraviy diagrammani tanlash Mazkur bo limning dastlabki to rtta bandi programma ishlashi davomida vujudga keluvchi joriy vazifalarni( yangi katak, ustun, satr hosil qilish) bajarishga mo ljallangan. Diagramma bandi esa programma natijalarini foydalanish qulay bo lgan chizma, gistogramma, diagramma ko rinishlarida hosil qiladi. Bandga murojaat qilinganda ekranda muloqotli darcha hosil bo ladi. Mazkur darchada elektron jadvalda olingan natijalarni tasvirlashni 75 xil usuli foydalanuvchi uchun taklif qilinadi. Ularning orasidan,masalan doiraviy diagramma tanlab olingandan so ng, Далее tugmasi bosiladi va ekranda qiymatlarning chegarasini belgilovchi va tasvir hoshiyalarida izohli yozuvlar hosil qiluvchi Диапозон данных deb nomlanuvchi darcha paydo bo ladi (9. rasm) Bu erda kerakli izohlar yozilgandan so ng, Далее tugmasi orqali tasvirni parametrlarini aniqlovchi Параметры диаграммы deb ataluvchi darchaga o tiladi va tasvir nomi, koordinata o qlaridagi belgilashlar hamda tasvir ko rinishi aniqlanadi. So ngra diagrammani joylashtirish usuli belgilanib, natija sahifaga olinadi. 9-rasm. 10 rasm. Diagrammalarni joylashtirish. 106

107 Masala. Qarshi DU talabalarining fanlar bo yicha to plagan ballari va guruhning o rtacha reyting natijalari (1 - jadval)ni Excelda qayta ishlab, natijalarni diagrama ko rinishida ekranda oling. Yechish: Talabalarning har bir fandan to plagan ballari jadval ko rinishida kiritiladi va guruhning fanlar bo yicha o zlashtirish ko rsatkichi quyidagi formula bo yicha hisoblanadi: Guruhning fandan o zlashtirish foizi q (o quvchilarning fan bo yicha ballar yig indisi)g (talabalar soni)g (fan bo yicha maksimal ball) * 100% Olinadigan natija guruhning fan bo yicha oraliq ko rsatkichi bo lib, u oxirgi satrdan oldingi satrda yuqoridagi formula asosida hisoblangan. Keyingi satrda dastlabki nazorat natijalari berilgan va erishilgan ko rsatkichlar solishtirilgan. Natijalarni solishtirish orqali guruhni har bir fandan o zlashtirishi tahlil qilingan. Mazkur guruh har bir talabasining to plagan jami ballari oxirgi ustunda keltirilgan va olingan natijalar bo yicha talabaning umumiy o zlashtirish ko rsatkichi tahlil qilingan. Quyida QDU talabalarining fanlardan to plagan ballari bo yicha guruhning o rtacha reyting natijalari (1-jadval) uch xil ko rinishda tasvirlangan. O quvchilarning fanlar bo yicha o zlashtirishini barcha fanlar ichida salmog ini doiraviy diagrammada ko rish maqsadga muvofiqdir. Natijalarni gistogramma ko rinishi o zlashtirish foizini yaqqol aniqlab beradi. Dastlabki va oraliq nazorat natijalarini chizmali diagramma orqali solishtirish tahlil uchun qulaydir. 1 jadval FANLAR Fam.i.sh. Adab Alge Fiz. Xim. Inf. Ing Tari Jam Azimov S Axmedov Vaxobov Uxsumov Nurimov Norbekov Oxunov Raxmonov Rixsiyev Urakulov Or. nazor. 84,18 65,65 70,94 80,1 76,8 69,2 79 Dastlabki nazorat

108 11-rasm. Doiraviy diagramma 12. rasm. Gistogramma 13 rasm. Chiziqli diagramma 14-rasm. Diagramma turiga qarab siz har xil qaralayotgan masala bo yicha ma lumotlar olishingiz va xulosa chiqarishingiz mumkin (14-rasm). Aytaylik, chiziqli va gistogramma ko rinishidagi diagrammalar, masalan sotuv hajmlarni taqqoslashga qulay bo lsa, doiraviy diagrammalar sohalar orasidagi bog liqlikni taqqoslashga o ng ay. Microsoft Excel ning yana bir imkoniyati shundaki, diagrammani uning turini tanlab, oldindan ekranda ko rish mumkin. Buning uchun Siz Просмотр результата (Press and hold to view sample) tugmasini bosishingiz mumkin va diagrammalar turi va ko rinishini o zingizga o ng ay qilib tanlashingiz va so ngra chop qilishingiz mumkin. Diagramma turi va ko rinishini tanlash Мастер диаграмм muloqat darchasida Стандартные bo`limini (Standart type) tanlaymiz. Тип (Chart type) guruhida Siz Гистограмма (Column) tanlasangiz, Вид (Chart subtype) guruhida gistogrammalar ko rinadi. Далее (Next) tugmachasi orqali diagramma ko rinishini almashtirishingiz mumkin. Alohida varaqda diagramma chizish Вставка (Insert) tavsiyanomasiga kirib Диаграмма (Chart) buyrug ini tanlang. Мастер диаграмм ning muloqat darchasi ochiladi, unda Siz diagramma turini va ko rinishini tanlang. Стандартные guruhini tanlab, Тип (Chart type) guruhida Круговая (Pie)ni, Вид (Chart sub type) guruhida yuqori qatordagi birinchi diagrammani tanlang, Далее >(Next) tugmachasini bosing. Natijada Мастер диаграммning muloqat darchasi ochiladi. Название диаграммы (Chart title) maydonida Siz diagrammaga nom qo yishingiz mumkin. Подпись данных (Data labels) va Подписи значений (Data labels) guruhlari yordamida diagrammaga izohlar berishingiz mumkin. 108

109 Formatlash bo limi bandlarining vazifalari Excel programmasida formatlash asosan katak, satr va ustunlarning ustida bajariladi. Bo lim bandlarida satrning balandligi, ustunning eni, katak chiziqlarini hosil qilish va yo qotish, yangi varaq hosil qilish, unga nom berish vazifalari amalga oshiriladi (15-rasm). 15-rasm. 16 rasm. Стил bandida satr yoki ustun nomi belgilanishi, katakda ma lumotlarning berilish va to ldirish usullari aniqlanadi. Katakda yozuvlarning alifbosi va o lchamini belgilash mumkin(16 rasm). Сервис bo limi(17-rasm). Mazkur bo lim bandlari Office muhitidagi amaliy programmalarnikiga o xshash bo lib mazmuni quyidagicha aniqlanadi. 17-rasm. matnni xatosini aniqlash; belgini avto almashtirish; o zgartirishlarni saqlash; kitobga kirish; o zgartirishlarni belgilash; kitoblarni birlashtirish; programmani himoyalash; katak qiymatini tahrirlash; yangi yo nalishlarini berish; bog lanishlarni o rnatish; bog lanishlar bilan ishlash; makro ma lumotlar ; yangi ustqurmalar kiritish uskuna panelini tahrirlash ; jadval hususiyatlari; Web sahifasida ishlash ; Excel programmasida ko p foydalanuvchilarga ish jarayonini tartibga solish ularga ustuvorliklar belgilash, kitobga kirish uchun ruxsat berish kabi vazifalarni Доступ к книге bandi bajaradi. 18 rasm. Excel jadvallarida ranglarni tahrirlash 19 rasm. Excel jadvali xossalarini tanlash 109

110 Параметры bandi programma haqida umumiy, qiymatlar, hisob ishlari, diagrammalar, o zgartirish xususiyatlari haqida esa batafsil ma lumotlar beradi, ba zi xossalarini tahrirlash imkoniyatlarini ta minlaydi(18, 19 rasm). Excelda qiymatlar ustida amallar Данные bo limi bandlari kataklardagi qiymatlar ustida amallar bajarishga mo ljallangan (20- rasm). qiymatlarini tartiblash; biror belgi bo yicha saralash; biror shaklda tartiblash; yakuniy natijalarni aniqlash; ma lumotlarni tekshirish; qiymatlarni jadvalga solish; matnni ustunlarga bo lish; qiymatlarni birlashtirish; yangi tuzilmalar olish; natijaviy jadvallar tuzish; tashqi ma lumotlarni kiritish; 20-rasm. Mazkur bandning dastlabki ikki bandi ustun yoki satr elementlarini biror belgisi bo yicha saralash va tartiblash vazifasini bajaradi. Форма bandi tanlab olingan hisobot shakli bo yicha satr elementlarini tekshirish va tahrirlash ishlarini amalga oshiradi. Итоги bandi ustun yoki satr bo yicha umumiy natijalarni olish shaklini belgilaydi. Qo yilgan masala bo yicha kiritilayotgan ma lumotlarning to g riligini tekshirish Проверка bandi orqali amalga oshiriladi. Bunda muloqot darchasi hosil bo lib, kiritilishi zarur bo lgan ma lumotlar xususiyatlari va hosil bo lgan xatoliklar haqidagi xabarnoma mazmuni belgilanadi. Elektron jadvalda ma lum qiymatlarning tanlab olingan nomi bo yicha, biror qonuniyat bo yicha yangi jadvallar hosil qilish vazifasini Таблица подстановки bandi bajaradi. Keyingi bandlar jadval elementlarini birlashtirish, yaxlitlash va ajratish, tashqi tarmoqlardan ma lumotlar to plash uchun xizmat qiladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Elektron jadvallar qanday masalalarni yechish uchun mo ljallangan? 2. Elektron jadval- Excel qanday yuklanadi va u bilan ishlash qanday tugallanadi? 3. Excelning asosiy tavsiyanomasi qanday bo limlarni o z ichiga oladi? 4. Fayl tavsiyanoma bo limi yordamida qanday buyruqlarni bajarish mumkin? 5. Jadvalni formatlash turlari? 6. Excel da digrammalarning qaysi turlarini bilasiz? 7. Diagrammalarni qanday tanlash mumkin? 110

111 16-MA RUZA. MS EXCELDA FORMULA VA FUNKSIYALAR BILAN ISHLASH Reja: 1. MS Excel dasturida formulalarni kiritish 2. Matemaik funksiyalar 3. Statistik funksiyalar 4. Mantiqiy funksiyalar Excel da tayyorlanadigan ma lumotli jadvallar matn yoki sonlar bilan to ldirishligini aytib o tdik. Ba zan yacheykalardagi qiymatlar ustida ayrim hisoblashlarni bajarish zarurati tug iladi, bunday vaziyatda formulalardan foydalaniladi. Excel yacheykasidagi formulaning dastlabki simvoli hamma vaqt = (tenglik) hisoblanadi. So ngra, arifmetik amal belgilari bilan o zaro bog langan arifmetik ifodalar teriladi. Masalan, N8 yacheykasida = A5 + 4 * V6 formula yozilgan bo lsa, N8 ning qiymati A5 va to rtta V6 ning yig indisidan iboratligidan dalolat beradi. Excelda ishlatiladigan arifmetik amal belgilari quyidagilar: + (qo shish); - (ayirish); * (ko paytirish); / (bo lish) ^ (darajaga ko tarish). Asosiy funksiyalar: МИН (xonalar) xonalardagi sonlarni minimalini topish МАКС (xonalar) xonalardagi sonlarni maksimalini topish СРЗНАЧ (xonalar) xonalardagi sonlarni o rtachasini topish СУММ (xonalar) xonalardagi sonlarni yig indisini topish ЕСЛИ (shart, tugri, notugri) shart buyicha amalni bajarish СЧЁТЗ(xonalar) bo sh bo lmagan xonalar sonini aniqlash СЧЁТЕСЛИ(xonalar, shart) shartga javob beruvchi xonalar sonini aniqlash СЕГОДНЯ ( ) bugungi kunni qo yish СТЕПЕНЬ(son, daraja) ko rsatilgan sonni kerakli darajaga ko tarish ЗНАК(xona) ko rsatilgan xona ichidagi ma lumotlar ishorasini aniqlash COS(son) ko rsatilgan sonni kosinusini aniqlash SIN(son) ko rsatilgan sonni sinusini aniqlash RRODUCT (<argumentlar ro yxati> (PROIZVED) - argument qiymatlarini ko paytmasini hisoblaydi; SQRT (son) (ildiz) - sonning kvadrat ildizini hisoblaydi; FACT (son) (FAKTOR) - argument sifatida berilgan butun songacha bo lgan natural sonlar ko paytmasini hisoblaydi; RAND (tasodifiy son) - 0 va 1 oralig`idagi tasodifiy sonni hisoblaydi. ABS (son) - argument qiymatining modulini hisoblaydi; LN (son) - sonning natural logarifmini aniqlaydi; EXP (son) - sonning eksponentasini hisoblaydi; TAN (son) - sonning tangensini hisoblaydi (radianda); Formulalarda bir nechta xonalar kursatilgandap ular urtasidagi : belgi "dan gacha" ma noni bildiradi. Shu bilan birga ; belgisi esa "bilan" ma noni bildiradi. Masalan: =СУММ(A1:F11) bu A1 dan F11 gacha turtburchak soxadadagi ma lumotlar summasini topish 111

112 ma noni bildiradi. =СУММ(A11;C15) bu A11 va C15 xonalardagi sonlar summasini topish ma noni bildiradi. Xonalarni sichqoncha yordamida ko rganimizda SHIFT tugma bilan tanlanganlar "dan gacha", CTRL bilan esa "va" ma nosini bildiradi. Formulalarda ko shtirnoq ichida yozilgan mantlar o zgartirilmasdan ekranda chiqariladi. Masalan: =ЕСЛИ(А1=5, "A lo", "A lo emas" ) bu agar А1 xonadagi son 5 ga teng bo lsa u holda formula xonasida "a lo" suzi yoziladi, aks xolda esa "a lo emas" so zi yozilish ma nosini bildiradi. Formula bor xonani avtoruyxat bilan tuldirganimizda ichidagi formula o zgarish satri yoki ustunga qarab o zgaradi. Masalan: Agar =ЕСЛИ(А1=5, "A lo", "A lo emas") formulasi bor xonani pastka avtoruyxat bilan yuli bilan tuldirsak, u xolda pastki xonada bu formula =ЕСЛИ(А2=5, "A lo", "A lo emas" ) ga o zgaradi. Agar uni ung tomonga to ldirsak u xolda o ng tomondagi xona formulasi =ЕСЛИ(B1=5, "A lo", "A lo emas") ga o zgaradi. Agar sizga avtotuldirish yoki nusxa olish natijasida xosil bulgan formulada biror bir xona nomi uzgarmas bulishi kerak bulsa, u xolda uning nomi oldida $ belgisini qo yishingiz kerak. Masalan: =ЕСЛИ($А$2=5, "A lo", "A lo emas") formulada A2 xona nomi o zgarmas. Agar $A$2 urniga $A2 u xolda faqat satr nomeri o zgaruvchan, agar esa $A$2 o rniga A$2 bo lsa u holda faqat ustun nomi o zgaruvchan bo ladi. Formulalar bilan ishlashda bizga yordam beruvchi va kulayliklar yaratuvchi Excel formulalar masterini (yordamchisini) ishga tushirish uchun yordamchi asboblar (tugmalar) satrida joylashgan tugmani bosishimiz kerak. Natijada quyidagi dialog oynasi hosil qilinadi. Ushbu oynada formula yaratishning birinchi kadamda biz formula yoki funktsiyani tanlashimiz kerak. КАТЕГОРИЯ nomli berk ruyxatda kerakli formulalar guruhini tanlaymiz: 1) 10 недавно использовавшихся - 10 oxirgi ishlatilgan formulalar 2) полный алфавитный перечень - alfavit buyicha formulalarning to liq ro yxati 3) финансовые - iqtisodiy formulalar ruyxati 4) дата и время - vaqt va sana bilan ishlash formulalar 5) математические - matematik formulalar 6) статистические - statistik formulalar 112

113 7) ссылки и масивы - giperyullanmalar va massivlar bilan ishlash formulalar. 8) работа с базой данных - ma lumotlar ombori bilan ishlash formulalar 9) текстовые - matn bilan ishlash formulalar 10) логические - mantiqiy formulalar 11) проверка свойств и значений - xonalar ichidagi ma lumotlarni tekshiruvchi formulalar. Formula tanlangandan keyin oynaning pastki kismida shu formulaning ma nosi yoki yordamchi ma lumotlar chikariladi. Birinchi kadam bajarilgandan keyin ikkinchi kadamga o tamiz. Ushbu kadamda kuyidagi oyna xosil kilinadi. Ushbu oynada formulaning elementlarini kursatishimiz kerak. Ularni klaviaturadan yoki sichkoncha yordamida kursatishimiz mumkin. Sichkonchadan foydalanish uchun ma lumotlar kiritish sohasining o ng tomondagi tugmaga bosamiz natijada dialog oyna kichkinalashtirilib siz sichkoncha yordamida ish soxaning ixtiyoriy xonani tanlashingiz mumkin. Xona tanlangandan keyin yana shu tugmani bosib formula yordamchisi bilan ishlashni davom etishingiz mumkin. Formula tayyor bulgandan keyin ОК tugmani bosishimiz kerak. Statistik funksiyalar AVERAGE (<argumentlar ro yxati>) - barcha argumentlar qiymatining o rta arifmetigini hisoblaydi; MAX (<argumentlar ro yxati>) - argumentlar ro yxatidan eng kattasi (maksimal son)ni topadi; MIN (<argumentlar ro yxati>) - argumentlar ro yxatidan eng kichigi (minimal son)ni topadi; SUM (<argumentlar ro yxati>) - barcha argumentlar qiymatining yig indisini hisoblaydi. DISP(<argumentlar ro yxati>) barcha argumentlar uchun dispersiyasini hisoblaydi. DOVERIT(a;b; n) a - ishonchlilik darajasi uchun tanlab olingan qiymat. Masalan, a 0 ga teng bo lsa ishonchlilik 100% ni tashkil qiladi,agar a 0,05 bo lsa ishonchlilik darajasi 95% ni tashkil qiladi b - tanlab olingan tajriba natija to plami uchun o rtacha farqlanish bo lib, oldindan ma lum deb faraz qilinadi. n - tanlanmadagi elementlar soni. KVADROTK (<argumentlar ro yxati>) barcha argumentlar uchun kvadrat farqlanishni aniqlaydi. 113

114 Mantiqiy funksiyalar Ayrim amaliy masalalarni yechishda hisoblashlar u yoki bu shartlarga bog liq bo lishi mumkin. Bunday holatda IF shartli funksiyasidan foydalanish mumkin. Bu funksiyaning formati quyidagicha: IF (<mantiqiy ifoda>;1-ifoda;2-ifoda) Uning ishlash prinsipi quyidagicha:<mantiqiy ifoda>ning qiymati chin (1) bo lsa 1- ifoda, yolg`on (0) bo lsa <2-ifoda> bajariladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Qiymatlar ustida bajariladigan amallarni ayting. 2. MS Excel da matematik formulalar qanday kiritiladi va hisoblanadi? 3. MS Exceldagi funksiya turlari qanday va ulardan foydalanish yo`llari. 4. MS Excelda statistik funksiyalar haqida ma lumot bering. 114

115 17-MA RUZA. MA LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARUVCHI TIZIMLAR (MBBT). MS ACCESS MUHITIDA ISHLASH Reja: 1. Ma lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi 2. Microsoft Access dasturi 3. Microsoft Access menyulari 4. Microsoft Access da jadval va hisobotlar qurish. Axborot texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma lumotlarning tez o zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma lumotlarni o z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo lib qolmoqda. Ma lumotlar bazasi bu o zaro bog langan va tartiblangan ma lumotlar majmuasi bo lib, u ko rilayotgan obyektlarning xususiyatini, holatini va obyektlar o rtasidagi munosabatni ma lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o zimizga kerakli ma lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi. Ma lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma lumotlardan turli ko rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o rinli bo lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur: Birinchidan, ma lumotlar turi, ko rinishi, ularni qo llaydigan dasturlarga bog liq bo lmasligi lozim, ya ni MBga yangi ma lumotlarni kiritganda yoki ma lumotlar turini o zgartirganda, dasturlarni o zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so zini ma lumot so zidan farqlaymiz, ya ni axborot so zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB - bu maxsus formatga ega bo lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl, yozuv deb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo ladi. Yozuv-o zaro bog langan ma lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma lumotning o lchoviga bog liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo laklardan tashkil topadi. Maydon ma lumotlarning, imkoni boricha, qisqa to plamidan iborat bo lishi lozim. Har bir maydon, o zi ifodalaydigan ma lumotlariga ko ra, biror nomga ega bo ladi. Fikrimizni misol bilan ifodalashga harakat qilamiz. Masalan, biror Oliy o quv yurtining aniq fakultetida tahsil olayotgan biror guruh talabalari to g risidagi ma lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni ko raylik: 115

116 Familiyasi Ismi Tug ilgan sanasi Guruhi Turar joyi Qiziqqan fani Ochilov Alisher M S-1,15 Matem. Qobulov Farxod E I.Sino,1 Adabiyot Aminov San at M S-2,12 Tarix Tolipov Jasur E Beruni,2 Iqtisod Bu misolda 4 ta yozuv bo lib, ularning har biri 6 ta maydondan iborat. Mazkur maydonlarning har biri mos ravishda «Familiyasi», Ismi», «Tug ilgan sanasi», «Guruhi», «Turar joyi» va «Qiziqqan fani» deb nomlangan. Demak, yozuvdagi maydonlar soni yozuvga kiritiladigan ma lumotlar hajmiga bog liq. Fayldagi bu yozuvlar birlamchi hisoblanadi. Chunki biror yozuvdagi ixtiyoriy ma lumotni boshqa yozuvdagi ma lumotlar bilan taqqoslab aniqlash mumkin emas. Shuning uchun ham bizga kerakli bo ladigan ikkilamchi yozuvlarni esa faqat amaliy dasturlar yordamida olish mumkin bo ladi. Modomiki shunday ekan, MB tashkil qilish, ularga qo shimcha ma lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan dasturlar zarur bo ladi. Bunday dasturlar majmui ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT bu ko plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo shimcha ma lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo lgan dasturlar majmuidir. MBBTning tarkibida asosiy komponenti bu ma lumotlar bo lsa, boshqa komponenti foydalanuvchilar, Hardware- texnik va Software-dasturiy ta minoti hisoblanadi. Hardware tashqi qo shimcha xotiradan (disk, magnit lentasi) iborat bo lsa, dastur qismi esa MB bilan foydalanuvchi o rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o rganilayotgan obyektning ma lumotlari ko rinishi, ma nosi, tuzilishi va hajmiga bog liq bo ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo linadilar: foydalanuvchi-dastur tuzuvchi, tizimli dastur tuzuvchi, ma lumotlar bazasi administratori. Bunda dastur tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan dasturiga javob beradi, tizimli dastur tuzuvchi esa butun tizimning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori tizimning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi: Испольнимость-Bajarilishlik, foydalanuvchi so roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish Минимальная повторяемост - Minimal takrorlanishlik MBdagi ma lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma lumotlarni izlash susayadi. Yaxlitlik axborotni MBda saqlash iloji boricha ma lumotlar orasidagi bog liqlikni asragan holda bo lgani, ayni muddao. Безопастность Xavfsizlik MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin. Migratsiya ba zi bir ma lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning uchun ma lumotlarni tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko p ishlatiladigan ma lumotlarga murojaat qilish qulay bo lsin. Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo yicha tavsiflanadi: 1. Ma lumotlar tuzilmalarining turi. 2. Ma lumotlar ustida bajariladigan amallar. 3. Butunlikning cheklanganligi. Bu xususiyatlarni e tiborga olgan holda ma lumotlar bazasi modellari quyidagi turlarga 116

117 bo linadi: Daraxtsimon (ierarxik) modellar. Tarmoqli (to rli) modellar. Relatsion modellar. Yana shu narsani ta kidlash lozimki, ma lumotlar bazasi modellarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish, noto g ri. Chunki, bulardan tashqari yana ma lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER modellari, semantik model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki ta kidlangan 3 turli modellar ko proq qo llanilib kelinmoqda. Shuning uchun ham biz ushbu modellarga qisqacha to xtalib o tamiz. Daraxtsimon (ierarxik) modelda obyektlar yozuvlar ko rinishida ifodalanadi. Masalan, qo yroqda keltirilgan rasmda dasturlash tillarining daraxtsimon modeli ko rsatilgan. Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog langan bo lsa, unday ma lumotlar tarmoqli (to rli) modelda ifodalangan deyiladi. Tarmoqli modellarda ham obyektlar daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar ko rinishida tasvirlanadi. Obyektlarning o zaro aloqalari yozuvlar o rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi. Relatsion modellarda esa obyektlar va ularning o zaro aloqalari ikki o lchovli jadval ko rinishida tasvirlanadi. Ma lumotlarning bunday ko rinishda tasvirlanishi obyektlarning o zaro aloqalarini yaqqol tasvirlaishiga asos bo ldi. Dasturlash tillari Quyi darajadagi O rta darajadagi Yuqori darajadagi Avtokodlar Kobol Fortran Beysik Paskal СИ ЛИСП Prolog MBBT arxitekturasi MBBT alohida olingan modullardan tashkil topgan: MB boshqarish bloki disklardagi ma lumotlar bilan foydalanuvchi dasturi va tizimning so rovi (guery) orasidagi interfeysni aniqlaydi. Fayl menedjeri-ma lumotlar tuzilmasi bilan disklar o rtasidagi bog lanishni boshqaradi. Guery-protsessor ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki tushunadigan tilga o tkazadi. Prekompilator DML(Data Manipulation Language) ma lumotlar bilan manipulatsiya qiladigan til bo lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi: 1. MBdan ma lumotlarni ajratib olish, 2. MBga ma lumotlarni kiritish, 3. MBdan ma lumotlarni olib tashlash, 4. MBni modifikatsiya (o zgartirishlar) qilish. Kompilator DDL(Data Definition Language)-MB tilini, uning tuzilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning tuzilmasi ko pincha jadval shaklida bo ladi. Shuni ta kidlash lozimki, hozirgi vaqtda deyarli barcha MBBTlar asosan relatsion modellar asosida tashkil qilinmoqda. Shuni nazarda tutgan Microsoft Office korporatsiyasi ham eng ommalashgan dastur vositalarga ega, bu dastur vositalari ixtiyoriy sohada yuqori darajadagi professional hujjatlar tayyorlash imkonini beradi. Shulardan biri MBlar bilan ishlashga mo ljallangan Microsoft Access dasturi bo lib, bu dastur Visual Basic for Application dasturlash muhitida makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki, bu foydalanuvchiga har tomonlama mukammal bo lgan hujjatlar tayyorlashga yordam beradi. 117

118 Microsoft Office ning o zbek tilidagi varianti yo qligi, uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan lahjalaridangina foydalanish imkoniyatiga ega ekanligimizdan mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha lahjasiga tayanib yozilgan. Microsoft Access dasturi ham relatsion modellar asosiga qurilgan bo lib, unda tashkil qilinadigan MBlar jadval ko rinishida aks etadi. Bunday jadvaldagi ustunlar maydon deb, satrlar esa yozuv deb ataladi. Maydon ma lumotlarni tashkil etishning oddiy birligi bo lib, ma lumotning alohida, bo linmas birligiga egaligi rekvizitga mos keladi. Yozuv mantiqiy bog langan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar yig indisidir. Yozuvning tuzilishi o z tarkibiga mos har bir oddiy ma lumotga ega maydonlar tarkibi va ketmaketligi bilan belgilanadi. Demak, maydon MBning asosiy tuzilmali elementi bo lib quyidagi parametrlar bilan ifodalanadi: -uzunligi (belgi va simvollarda ifodalanib baytlarda o lchanadi), - nomi (maydonning o ziga xos alohida xususiyati), - подпись- imzo (ustun sarlavhasi haqida ma lumot). Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bo linadi: 1. Matnli maydon. 2. Sonli maydon. 3. Vaqt va sanani ifodalovchi maydon. 4. Mantiqiy maydon (1 0; Ha yoki yo q; rost yoki yolg on kabi mantiqiy birliklar bilan ifodalanadi). 5. Pul birliklarida ifodalangan maydon (raqamlar pul birliklari bilan birgalikda ifodalanadi) 6. OLE maydoni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliplar va видeoyozuvlar shaklida ifodalanadi) 7. MEMO maydoni- matn uzunligi 256 simvoldan uzun bo lgan maydonda faqat matnning qayerdaligini ifodalovchi ko rsatkich turadi. Bu holda har bir maydonda simvol saqlanishi mumkin. 8. Cчетчик (sanovchi) maydoni - maydonda turgan ifoda avtomatik ravishda sanalib o zgaradi. Endi, keng foydalanuvchilar ommasi uchun mo ljallangan va eng qulay bo lgan relatsion MBni tashkil qilish haqida biroz to xtalib o tamiz. MBBT MS Access MBBT Access ning barcha vazifalari va imkoniyatlarini o rganib uni ishlatish texnologiyasi bilan tanishib chiqamiz, hamda olib boriladigan amaliy mashg ulotlarni shu MBBT da tashkil etishni tavsiya qilamiz. Buning uchun avvalo Microsoft Access bajaradigan vazifalari, uning darchasi va ish yurituvchi asosiy obyektlari bilan yaqindan tanishishga o tamiz. Microsoft Access ish darchasi Microsoft Office tarkibidagi Microsoft Access piktogrammasi ustida «sichqoncha» chap tugmasini 2 marta bossak, ekranda Access darchasi paydo bo ladi (1-rasm): Darchaning birinchi satrida MBBT nomi Microsoft Access deb ifodalangan, 2-nchi satrda esa tavsiyanoma punktlari: 1-rasm. 118

119 Файл Правка Вид Вставка Формат Записи Сервис Окно? Uchinchi satrida Standart paneli piktogrammalari joylashgan. Darchaning keng qismi ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda yuqoridagi muloqot darchasi hosil bo ladi. Bu darcha yordamida biz yangi MBni tashkil qilishimiz yoki mavjud MBni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin. Access 9x (umumlashgan lahjasi) darchasi 6 ta obyektdan iborat bo lib, asosan shular bilan ish yuritiladi. Bular: Таблица (jadval), Запрос (so rov), Форма (forma), Отчет (hisobot), Макрос (makro buyruq) va Модул. Jadval - MBning ma lumotlar saqlaydigan asosiy obyekti; So rov - MB dagi ma lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma lumotni qidirib topish kabi vazifalarni bajaradi. Forma MBga yangi ma lumotlar kiritadi, yoki joriy MBdagi ma lumotlar ustida foydalanuvchi uchun qulay bo lgan turli-tuman shakldagi formalar yaratadi. Demak, forma ekran obyekti bo lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi. Hisobot - MB tarkibidagi ma lumotlardan keraklisini printerga chiqaruvchi qog ozdagi asosiy hujjat. Modul - Visual Basic dasturlash muhitida yozilgan dastur bo lib, nostandart operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi, Makrobuyruq - bir qator buyruqlar majmui asosida hosil bo lgan makrobuyruq bo lib, foydalanuvchi tomonidan jadval tuzishda juda qiyin hal qilinadigan jarayonlarni yechadi. Sanab o tilgan obyektlar ustida ishlash uchun darchaning o ng tomonida Открыть (ochish), Конструктор va Создать (yaratish) degan tugmachalar joylashgan. Demak, bu tugmalar Access ning ishlash tartibini ifodalaydi. Открыть tugmasi bosilsa, joriy obyekt ko z oldimizda namoyon bo ladi. Agar bu obyekt jadval bo lsa, uni ko rib yangi ma lumotlar kiritish yoki avvalgisini 2-rasm. o zgartirish imkoniyati hosil bo ladi (2-rasm). Конструктор tugmachasi bosilsa, u holda obyektning tuzilmasi namoyon bo ladi. Agar obyekt jadval bo lsa, unga yangi maydon kiritish yoki olib tashlash mumkin. Bordiyu forma bo lsa, u holda boshqarish elementlarini tashkil etadi. Ammo bu hol foydalanuvchilar uchun emas, balki MBni tashkil etuvchilarga ko proq foydali. Создать tugmasi bosilsa, u holda yangi obyektlar tuzish, uni boshqarish lozim bo ladi. Xullas, ana shu sanab o tilgan tartib(rejim)lar asosida obyektlar ustida quyidagi turda ish bajariladi: mexanik usul bilan, 119

120 avtomatlashtirilgan holatda jadval ustasi (master) yordamida. Endi, har bir obyekt ustida qisqacha tushuncha berishga harakat qilamiz. Jadval tuzish. Jadval tuzish - bu ma lumotlarning o ziga xos xususiyatlarini e tiborga olgan holda uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon MB darchasida Создать tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo bo ladi (15.3-rasm): 3-rasm. Bunda jadval tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: 1. Режим таблицы (Jadval holatida) Bunda jadval tuzish oddiy mexanik usulda yaratiladi va ekranda formal nomlarda jadval maydonlari paydo bo ladi. Maydon 1, Maydon 2, Maydon 3,... va standart matnli maydon turi akslanadi (4-rasm): 4-rasm. 1. Конструктор holatida jadval yaratish. Конструктор holatini tanlasak, u holda maydonlar nomi ularning turi va xossalari kabi parametrlarni kiritish mumkin bo lgan muloqot darchasi paydo bo ladi. Ushbu muloqot darchasida bu parametrlar barchasi klaviatura yordamida qo lda kiritiladi yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi, yoxud ba zi maydonlarning turini o zgartirish kabi amallarni bajarish mumkin bo ladi. 120

121 5-rasm. 2. Мастер таблиц (jadval ustasi) bilan jadval tuzish. Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda hosil bo lgan muloqot darchasida namunaviy jadvallar ro yhati va bu jadvallarga mos bo lgan namunaviy jadval maydonlari foydalanuvchiga taklif etiladi. Foydalanuvchi bu muloqot darchasida mavjud bo lgan ixtiyoriy jadval va uning maydonlarini tanlab olib (maydonlarning nomini o zgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydonlarning turi ham avtomatik ravishda maydon nomiga mos holda tanlanadi (6-rasm). 6-rasm. Xullas, maydon turini o zgartirish zarur bo lsa, конструктор holatidan foydalanib o zgartirish mumkin. 3. Импорт (Boshqa ma lumotlar bazasi)dan jadvalni tanlash Bunda import qilinuvchi jadvalni tanlash uchun muloqot darchasida import qilinuvchi MB tanlab olinadi va undan foydalanuvchiga kerak bo lgan maydon bo yicha ma lumotlar ajratib olinishi mumkin. 4. Связь с таблицами (Tashqi fayllardagi MB jadvallari bilan bog lanish) orqali yangi jadvallar tuzish. Bunda ham yuqoridagi kabi muloqot darchasida o zaro aloqa o rnatilishi zarur bo lgan MB tanlab olinadi. Assess da ishlash texnologiyasi Ms Assess ikki xil holatda ishlaydi (7-rasm): 121

122 7-rasm. 1) Проектирование (loyihalash) 2) Экспулатация (amaliy foydalanish) MBBT qaysi tartibda ishlashidan qat iy nazar, uni ishlatish texnologiyasi quyidagicha namoyon bo ladi: Foydalanuvchi MBni ma lum formada to ldiradi, muayyan запрос (so rov) orqali qayta ishlaydi va natijalarni otchet (hisobot) tarzida tashkil qiladi. Birgina MBda millionlab foydalanuvchi ish yuritadi, ammo tuzilmasiga qo l tekizmaydi. Foydalanuvchi asosan 6 ta obyektning 4 tasi bilan bemalol ish yuritadi. Xullas, ushbu obyektlar bilan ish bajarish uchun foydalanuvchi quyidagi tugmachalar bilan ish yuritishi mumkin: Открыть- tanlagan obyektni ochadi. Конструктор-tanlagan obyekt tuzilmasini ochadi. Создать- yangi obyektlarni tashkil qiladi. MB ning o ziga xos xususiyatlari MB ning jadvali mustaqil ravishda hujjat bo la olmaydi, ammo jadval tuzilmasi esa hujjat, biroq Microsoft Assessda uning uchun alohida fayl ajratilmagan. Jadvaldagi barcha o zgarishlar avtomatik ravishda real vaqt holatida saqlanadi. Real vaqt holatida jadval bilan ishlash jarayonida uzluksiz saqlash davom etadi. Birinchi maydonga ma lumotlarni kiritish to xtatilgach, 2-maydonga o tiladi, shu vaqtda ma lumotlar vinchestrga yozila boradi va avtomatik ravishda saqlanadi. MB jadvallari bilan ishlash jarayoni 1. MBBT darchasining pastki qismida поля номера записи (tartib raqamini yozish maydoni) bo lib, bunda maydonga o tish tugmalari bor (jadval bo yicha siljishni amalga oshiradi). 2. Har bir yozuv chap tomonida yozuv markeri (marker zapisi) tugmachasiga ega. Shu tugmani bossak, yozuv ajratilib ko rinadi va nusxa olishga tayyorlanadi. 3. Ajratilgan yozuvda sichqoncha o ng tugmasini bossak, kontekst tavsiyanoma muloqot darchasi chiqadi va uning buyruqlari orqali yozuv ustida ish bajariladi. 4. Jadvalning chap tomoni yuqori qismida turgan marker jadval markeri deyiladi. Uni bossak, butun jadval ajratilib ko rinadi. Sichqoncha o ng tugmasi bosilsa, kontekst tavsiyanoma muloqat darchasi ekranda paydo bo ladi. Uning buyruqlari bilan jadval ustida ish yuritiladi. 5. Maydon sarlavhasida sichqoncha tugmasini bossak, u holda maydon ajratilib ko rinadi. Запрос (So rov)lar tashkil qilish MB ga kirish uchun «So rov» dan foydalaniladi. Bu jarayon MB darchasining Запрос (So rov) bo limida yaratish tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo bo ladi. MB ga kirish uchun Запрос tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: Конструктор - mustaqil ravishda yangi so rovlar tuzish. Простой запрос (oddiy so rov) - mavjud aniq maydonlarni tanlab olish yo li bilan so rovlar tuzish. Перекрестный запрос (qiyosiy so rov) - MB da mavjud bo lgan bir nechta jadval va 122

123 so rovlarni chatishmasidan yangi so rovlar yaratish. Повторяющиеся записи (takrorlanuvchi yozuvlar) jadvalda yoki so rovlarda takrorlanuvchi yozuvlarni qidirib topish uchun so rovlar tuzish. Записи без подчененных (bog lanmagan yozuvlar) joriy jadvalga mos kelmaydigan yozuvlarni qidirib topish uchun so rovlar tuzish. Xullas, Запрос yordamida asosiy MBdan natijaviy (foydalanuvchini qiziqtirgan) jadval tashkil qilish va uni qayta ishlash imkoniyati paydo bo`ladi. Запрос bilan ishlaganda ma lumotlarni saralash (filtrdan o tkazish), jamlash, ajratish, o zgartirish mumkin. Ammo bu amal har bajarilganda asosiy MB da hechqanday o zgarish sodir bo lmaydi. Bundan tashqari, Запрос yordamida «natijalarni hisoblash», o rta arifmetik qiymatini topish, yig indi hosil qilish yoki biror maydon ustida matematik amallar bajarish mumkin. MBda ajratish uchun «So rov» 8-rasm. Запрос hosil qilishning turlari ko p. Ammo eng ko p qo llaniladigani Запрос на «выборки» (Tanlashini tashkil qiluvchi so rov) Accessda So rov tashkil qilishning 3 ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, qo lda va мастер (usta) yordamida. Запрос tashkil qilish uchun maxsus SQL (Structured Query Language) tili mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun ham Access da maxsus «Namunaviy so rov blanki» tashkil qilingan. Bunda Запрос elementlarini darchalararo tashish orqali amalga oshirish mumkin. MB ga Запрос bilan kirish «Создать» tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Uning muloqat darchasi «Новый запрос» deb ataladi (15.8-rasm). Unda «Конструктор» holatida ish yuritiladi. Shunda MB tuzilmasidan kerakli jadval va uning maydonlari Запрос bo yicha tanlanadi. Jadval tanlash «Добавление таблиц» (Jadval qo shish) muloqat darchasida sodir bo ladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ro yhati bor. Ajratilgan jadvallar blankning yuqori qismiga Добавить (Qo shish) tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Namunaviy Запрос blankasini to ldirish Namunaviy blank 2 ta paneldan iborat. Yuqori qismida Запрос ga asoslanadigan jadvallar ro yxati tuzilgan. Quyi qismida esa Запрос tuzilmasi buyicha tuziladigan natijaviy jadval o z aksini topgan. Blankning maydon yoziladigan sathida jadvaldan kerakli maydon nomlari ajratib o tkaziladi. Jadval nomi kerakli satrga maydonlarni ko chirish jarayonida avtomatik tarzda yoziladi. «Saralash» degan satrda «sichqoncha» tugmasi bosilsa, biror `maydondagi ma lumotlar saralanadi. Запрос blankida Условия отбора (tanlash sharti) 123

124 9-rasm. satri mavjud bo lib, unda natijaviy jadvalni qoniqtiradigan shart mezoni joylashgan bo ladi. Запрос Вид tugmasini bosish bilan natijaviy jadval hosil bo ladi. Natijaviy jadvaldan chiqish uchun «Вид» tugmasiga yana bir bor bosish lozim. Parametrlar bo yicha «So rov» tuzish (10-rasm) Ba zan foydalanuvchi ma lumotlar bazasidan muayyan parametrlar bo yicha ma lumotlarga muxtoj bo lib qoladi. Ana shunday vaziyatlarda Запрос ni parametrlar bo yicha tashkil qilish lozim bo lib qoladi. Shunday maqsad qo yilganda SQL tilining maxsus buyrug i LIKE[...] orqali Запрос ni tashkil qilish mumkin. Kvadrat qavs ichida foydalanuvchi uchun ixtiyoriy matn kiritish mo ljallangan. Masalan, LIKE[mamlakat nomini kiriting]. Ushbu buyruqni условие отбора (tanlash sharti) yozilgan satrga joylashtirish lozim. Запрос ishga tushirilgach, muloqot darchasi ochilib foydalanuvchi 10-rasm. uchun parametr kiritish imkoni paydo bo ladi. So rov da hisoblash jarayoni Natijaviy jadvalda boshqa maydonlar bo yicha hisoblashni tashkil etish (11-rasm) 124

125 11-rasm. natijalari yoziladigan maydon hisob maydoni deyiladi. Bunda maydon nomi o rniga hisoblash formulasi va kvadrat qavs yoziladi. Ushbu jarayonni klaviaturaning Shilt+F2 tugmasini bosish bilan ham bajarish mumkin Bunda yordamchi область ввода (kiritish xududi) muloqat darchasi ochilib, unda uzun formulalarni ham kiritish imkoniyati ochiladi. Ba zan hisoblash maydonini saralash maydoni ham qilish mumkin. Hisoblashni tashkil qiladigan Запрос ham namunaviy so rov blankida o z aksini topadi. Bunda maydon nomi o rniga formula yoziladi. Formulaga kvadrat qavs ichida hisoblanadigan maydon nomi ham kiritiladi. Ammo torgina maydonga uzun formulalarni kiritib bo lmaydi. U holda Shift+F2 tugmachani bossak, u holda yordamchi muloqot darchasi paydo bo ladi va istalgan uzunlikdagi formulalarni kiritish imkoniyati paydo bo ladi. Natijaviy «So rov» tuzish texnologiyasi «So rov» lar nafaqat kerakli ma lumotni olish va uni ishlash uchun, balki natijaviy hisoblashlar tashkil qilish imkonini ham beradi. Masalan, qandaydir yozuv (qator) lar guruhi bo yicha o rta arifmetik qiymatini yoki yig indisini topish. Bu holda ham namunaviy so rov blanki yordamila ish bajariladi, ammo yozuvlarni biror belgisiga qarab alohida guruhlarga jamlash talab qilinadi va bunda guruhlash degan yordamchi qator paydo bo ladi. Ushbu qatorni namunaviy blankka kiritish uchun asboblar panelidagi ga kursorni keltirib «sichqoncha» chap tugmasini bosamiz (12-rasm): 12-rasm. O zgartirishlar «so rovi»ni tuzish Avtomatik ravishda yangi jadval tuzishda yoki hisoblash natijalari asosida jadval hosil qilishda vaqtinchalik natijaviy jadval tuziladi va bu jadvaldan yangisini hosil qilishda yoki o zgartirishda foydalaniladi. Bu holatda «So rov» ni o zgartirishning bir necha usullari mavjud: - jadval tuzish so rovi, - jadval tarkibidagi ma lumotlarni yangilash so rovi, - yozuvlarni kiritish so rovi, - yozuvlarni yo qotish so rovi. Buning uchun Запрос tavsiyanomasidagi Создать buyrug i bilan Конструктор tartibida ish yuritiladi. Forma tashkil qilish 125

126 Ma lumotlarni kiritish uchun kerakli maydonga ega bo lgan elektron blank forma deb ataladi. Forma tashkil qilish MB darchasining Форма bo limida Создать tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo bo ladi. Ekranda hosil bo lgan muloqot darchasida yangi forma tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: Конструктор - mustaqil ravishda yangi forma tuzish. Мастер форм - tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda formalar tuzish. Автоформа: В столбец (ustun ko rinishida) maydonlarni avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirilgan holda formalar tuzish. Автоформа: ленточная (lentasimon) maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon joylashtirilgan holda formalar tuzish. Автоформа: табличная (jadvalli) maydonlarni avtomatik ravishda jadvallar ko rinishida tuzish. Диаграмма diagrammalar ko rinishida formalar tuzish. Jamlovchi jadval - Excel jadvallari bilan solishtirish usulidan foydalanib formalar tuzish. Formalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usullardan biri tanlab olingach, muloqot darchasining pastki qismida forma tuziluvchi jadval yoki so rov nomi ko rsatiladi. Ma lumki, forma asosan boshqarish elementlaridan iborat bo lib, uning tashqi ko rinishi shu boshqarish elementlarini rejali joylashtirishga bog liq. Shuning uchun ham formani avtomatik ravishda tashkil qilish (avtoforma yordamida) maqsadga muvofiq. Avtoforma MB darchasida «Создать» tugmasini bosish bilan «Новая форма» muloqot darchasi ochiladi. Unda kerakli so rov yoki jadvalni tanlab «sichqoncha» chap tugmasini Автоформа turlaridan biri (lentali, jadvalli yoki ustunli) ustida 2 marta bosiladi. Master yordamida forma tashkil qilish esa 4 bosqichdan iborat: a) formaga kiritish mumkin bo lgan maydonlarni tanlash, b) formaning tashqi ko rinishini tanlash, c) formaning fon tasvirini tanlash, d) forma nomini berish. Microsoft Access 9x boshqarish panelining Вид tugmasini bosish natijasida forma tuzilmasi bilan panel elementlari (formani boshqarish jarayonini tashkil qiladigan asboblari bilan jihozlangan) ochiladi. Shuni nazarda tutib Форма tuzilmasi haqida to liqroq ma lumot quyida keltirilgan. Forma tuzilmasi Forma tuzilmasi 3 qismdan iborat: -forma sarlavhasi, -ma lumotlar beriladigan joy, -eslatmalar satri. Boshqarish elementlari asosan ma lumotlar beriladigan joyda ifodalangan bo ladi. Boshqarish elementlari tagida tasvirning foni joylashib, u formaning ishchi maydonini ifodalaydi. «Sichqoncha» ni surish bilan bu o lcham o zgartiriladi. 13-rasm. 126

127 Shuni eslatish lozimki, ba zan maydon nomi bilan ma lumotlar joylashadigan oraliqqa надпись (yozuv) kiritish mumkin. 14-rasm. Yozuvlar tashkil qilish Elementlar panelida maxsus boshqaruv elementi mavjud bo lib, unga va formaga bosib matnlar ramkasini hosil qilamiz. Matn kiritilganda uni formatlashning hojati yo q. Matn kiritilgach, Enter tugmasi bosiladi. Boshqarish elementini formatlashda avval uni ajratish (выделить) lozim, so ngra Выбор объекта (obyektni tanlash) asbobidan foydalanamiz. Boshqarish elementini ajratganda uning atrofida 8 markerli ramka hosil bo ladi. Chegaralarini siljitish bilan ramkani siqish va cho zish mumkin bo ladi. Ramkaning chapdagi yuqori markeri alohida ahamiyatga molik. Unga ko rsatkichni to g rilaganda «sichqoncha» ko rsatkichi xuddi bosh barmoq ko rinishiga o xshab ketadi. Obyekt ajratilgach, shrift parametrlarini o zgartirish mumkin. Buni formatlash paneli piktogrammalari orqali amalga oshirish lozim. Bordiyu, «sichqoncha» o ng tugmachasi bosilsa, u holda kontekst tavsiyanoma buyruqlari orqali ish bajariladi. Bog langan maydonlarni tashkil qilish va tahrirlash Jadval maydonlari mazmunini aks ettiruvchi boshqarish elementlari esa elementlar panelidagi Maydon elementi orqali amalga oshiriladi. Boshqarishning bunday elementlarini bog langan maydon deb ataladi. Ushbu bog langan maydonni tashkil qilish uchun elementlar panelida Maydon elementi mavjud. Bog langan maydonni tashkil qilish jarayonida boshqarishning yana bir elementi bog langan yozuv paydo bo ladi. Bog langan maydonni bog langan yozuvdan ajratish uchun chap tomon tepasida turgan barmoq ko rsatkichi markerni ishga solinadi. Отчет (hisobot)lar tashkil qilish Hisobot bu natijalar aks etgan qog ozli hujjat demakdir. MB muloqot darchasida Отчет ni tanlab Создать tugmasiga bossak, Новый отчет (yangi hisobot) degan muloqot darchasi paydo bo ladi (14-rasm). Ekranda hosil bo lgan muloqot darchasida yangi hisobot tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: Конструктор mustaqil ravishda yangi hisobot tuzish. Мастер отчетов (hisobotlar ustasi) tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda yangi hisobotlar tuzish. Автоотчет (avto hisobot)- в столбец (ustun ko rinishida) maydonlarni avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirgan holda hisobot tuzish. Автоотчет: lentasimon ko rinishda maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon joylashtirilgan holda hisobotlar tuzish. Мастер диаграмм (diagrammalar ustasi) diagrammalar asosida hisobotlar tuzish. 127

128 Почтовые наклейки (pochta yorliqlari) pochta markalarini nashr qilish uchun formatlangan hisobotlar tuzish. Hisobotlarni tuzish uchun ham xuddi formalar tuzishdagi kabi hisobotlarni tuzish usullaridan biri tanlangach, muloqot darchasining pastki qismida hisobot tuziluvchi jadval yoki so rov nomi ko rsatiladi. Hisobot tuzilmasi Xuddi forma kabi hisobot ham boshqarish elementlariga ega qismlardan tashkil topgan, ammo bunda qismlar ko p-u, boshqarish elementlari formanikidan kamroq. Hisobot tuzilmasi asosan 5 qismdan iborat bo ladi (15-rasm.): hisobot sarlavhasi, yuqori kolontitul, ma lumotlar joylashgan joy, quyi kolontitul, hisobot eslatmasi. Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot tashkil qilib uni «конструктор» tartibida ochish qulay. Bunda hisobot sarlavhasi umumiy sarlavhani chop etishni ta minlaydi, yuqori kolontitul qismlari esa sarlavhaga tegishli kichik-kichik sarlavhachalarni ifodalaydi. Ma lumotlar maydonida esa boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bildiradi. Quyi kolontitul qismida xuddi yuqori kolontitul kabi boshqarish elementlariga ega, Now funksiyasi bilan vaqtni va Page() funksiyasi bilan hisobot varaqlari belgilanadi. Hisobot eslatmasida esa yordamchi axborotlar kiritiladi. 15-rasm. Tuzilgan jadval, so rov, forma va hisobotlarni foydalanuvchiga kerakli holatda printerga chiqarish mumkin. Buning uchun kerakli obyektni tanlab olish, so ngra asosiy tavsiyanomaning fayl punktidan «Печать» buyrug iga kirish lozim. Takrorlash uchun savollar: 1. MB ni yaratishda qanday shartlarni hisobga olish mumkin? 2. MB yozuv tushunchasi va uning tarkibi? 3. Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimi nima? 4. Microsoft Access dasturida MB qanday tuzilishga ega? 5. MS Access da maydonlarning qanday turlari mavjud? 6. MS Accessda qanday usullar bilan obyektlar tuzish mumkin? 7. MS Accessda MB tarkibini o zgartirish qanday amalga oshirish mumkin? 8. MB da "So rov" tashkil qilishning usullari? 9. «Forma» qanday vazifani o taydi va u qanday tuzilmaga ega? 10. MBBT da hisobotlar qanday tuziladi? 128

129 18-MA RUZA. TAQDIMOT DASTURLARI. MICROSOFT POWER POINT PROGRAMMASI. Reja: 1. MS PowerPoint dasturi haqida asosiy tushunchalar. 2. MS PowerPoint dasturining umumiy ko rinishi va uning tuzilishi. 3. Yangi ko rgazmalar tayyorlash. MS PowerPoint dasturi haqida asosiy tushunchalar. MS PowerPoint dasturi MICROSOFT OFFICE firmasining Windows operatsion sistemasi dasturi asosida yaratilgan bo lib, dastur prezentatsiyalar uchun qulay bo lgan dasturiy vositalardan biri hisoblanadi. Bu dastur orqali barcha ko rgazmali qurollarni yaratish va ayrim hollarrda ma lumotlar bazasi sifatida foydalanish imkoniyati mavjud. Ushbu dasturdan multimedia vositalarini boshqarish va ularni qo llab, namoyish etuvchi qurilmalarga yuborish vazifalari bajariladi. Davlat ta lim standartlari asosida, yangi pedagogik texnologiya elementlaridan dars jarayonida foydalanish, masofali o qitishning namunasi sifatida Power Point dasturi yordamida turli dars mavzulariga oid ko rgazmali dars ishlanmasini tayyorlab namoyish etish mumkin. Windows OT ning multimedia imkoniyatidan foydalanib, Power Point dasturidan o quv jarayonida unumli foydalanilsa yuqori samaralar beradi. Dasturning asosiy tushunchalaridan biri slayd va prezentatsiya tushunchalari hisoblanadi. Slayd ma lum bir o lchamga ega bo lgan muloqot varaqlari hisoblanadi. Prezentatsiya yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun beriladigan fayl nomi. Masalan: Prezentatsiya1 - Power Point dasturi ochilganda, sarlavhalar qatorida paydo bo lib, unda yaratilgan va yaratilayotgan prezentatsiyaning ayni vaqtdagi nomi hisoblanadi. Bu nomni xoxlagan tarzda almashtirish imkoniyati mavjud. Power Point dasturini ishga tushirish. Dasturni ishga tushirishni Windows OT ning boshqa OFFICE lari kabi quyidagi algoritm asosida bajariladi: «Pusk» - «Microsoft Power Point» buyruqlari yordamida; Ishchi stolda joylashgan Microsoft Power Point piktogrammasi yordamida; Power Point dasturi yuklangandan so ng, kurgazma yaratish ishi muloqat darchasi va mavjud prezentatsiyalar bilan boshlanadi. Bu muloqot darchasi orqali ko rgazmalar yaratish turi tanlab olinadi. Dastur quyidagi asosiy bo limlardan tashkil topgan: «Avtomundarija ustasi» («Master avtosoderjaniya»)- ma ruzachi ismi, familiyasi, mavzu nomi, ko rgazma turi, uslubi, rangli chizmasini kiritib, bir necha slayddan iborat bo lgan tayyor ko rgazmani oladi. «Taqdim etish qoliplari» («Shablon prezentatsi») ko rgazmani jixozlash turini tanlash va ularda ish olib borish imkonini beradi. «Bush prezentatsiya» («Pustuyu prezentatsiyu») mustaqil ravishda ko rgazma tayyorlash imkonini beradi. «Prezentatsiyalarni ochish» («Otkrt prezentatsiyu») kompyuter xotirasida va diskda mavjud ko rgazmali fayllarni ochish Power Point dasturining umumiy ko rinishi va uning tuzilishi. Har bir foydalanuvchi dasturda ish olib borish uchun yuqoridagi bo limlardan birini maqsadga ko ra tanlashi lozim. Dastur ishini bush ko rgazmadan boshlash maqsadga muvofiq bo ladi. Bunda rang sxemasi, xarf ko rinishlari, turlari va boshqa parametrlar saqlangan holda quyidagi algoritm bajariladi: 1. Sichqoncha manipulyatori ko rsatkichi «Bush prezentatsiya» («Pustuyu prezentatsiyu») bo limiga olib kelinadi; 2. «OK» tugmasi bosiladi va ekranda muloqot darchasi hosil bo ladi. 129

130 Ushbu muloqot darchasidan har bir slaydlarning ko rinishini mos ravishda tanlab olish kerak bo ladi. Buning uchun yunalish tugmalari yoki sichqoncha manipulyatoridan foydalanish lozim. Muloqot darchasidan kerakli holat, masalan: «Bush slayd» («Pustoy slayd») ko rinishi tanlanadi va «OK» tugmachasi bosiladi. Bu amal bajarilgandan so ng, Power Point dasturining umumiy ko rinishi ekranda hosil bo ladi. Umumiy ko rinish quyidagi rasmlarda ko rsatilganidek ifodalangan: Sarlavhalar qatori: Gorizantal menyu: Uskunalar paneli: Rejim tugmachalari: Ishchi maydonni o z ichiga oladi (1-rasm) Asboblar panelidagi mavjud elementlardan foydalanishda sichqoncha manipulyatorining chap tugmachasi bir marta bosiladi. Gorizontal ro yxatda mavjud elementlarning funksiyalarini faollashtirish uchun sichqoncha manipulyatorini asosiy ro yxatning kerakli bo limida bir marta bosib, unda joylashgan kerakli band ustida yana bir marta bosiladi. Bu ish Alt tugmasini bosib, ro yxatning kerakli bandi yo naltiruvchi strelkalar bilan tanlanadi va Enter tugmasi yordamida ochiladi. Power Point ekranining pastki chap burchagida ish rejimi va uning turlarini boshqaruvchi tugmachalar (piktogrammalar) guruxi joylashgan bo lib, ularning vazifalari quyidagi jadvalda keltirilgan: acha Tugm Rejim Slaydlar Mazmuni Bu rejim tanlanganda ekranda faqat bitta slayd tasvirlanadi. Slaydlar rejimi har bir slaydni ketma-ketlik bilan jihozlab, unga kerakli matnlarni kiritishda foydalaniladi. Strukturalar Slaydlarni Saralash Belgilar Namoyish Strukturalar rejimida har bir slayd belgi bilan ifodalanadi. Slayd belgisidan keyin tartib raqami va sarlavhasi joylashgan bo lib, uning tagida slayd matni ko rinadi. Struktura rejimini ko rgazma strukturasini o zgartirganda, sarlavha va matnlarni qayta ishlashda qo llaniladi. Slaydlarni saralash rejimida hamma slaydlar ekranda kichiklashtirilgan holatda quriladi. Bu rejim slaydlarning o rnini almashtirish uslubini o rnatishda va namoyish vaqtida slaydlarning ekranda ko rinib turish vaqtini belgilashda qo llaniladi. Bundan tashkari bu rejimda slaydlarning o rnini almashtirish va slaydlarni kerakli joyga kuchirish imkoniyati mavjud. Varaq belgilari rejimi ma ruza uchun kerak bo lgan belgilarni tayyorlashda va ko rib chiqishda qo llaniladi. Kurgazma yaratayotganda har bir slaydni alohida varaqlarga chop etish va har bir varaqni boshqariluvchi matnlar bilan to ldirish imkoniyati mavjud. Namoyish etish rejimi ko rgazmaning oxirgi ko rinishini ko rish uchun mo ljallangan. Bu rejimda slaydlar ekranga ketma-ket chiqariladi. 130 Namoyish etish tartibi ko zlanayotgan maqsadga qarab o rnatiladi.

131 Yangi ko rgazmalar tayyorlash. Yangi ko rgazma tayyorlash uchun asosiy ro yxat satridan «Fayl Yaratish»( «Fayl Sozdat») buyruqlari bajariladi. Bu buyruq bajarilgandan so ng, ekranda muloqot darchasi paydo bo ladi. Muloqot oynasida quyidagi funksiyalar mavjud: Umumiy - yangi ko rgazma tayyorlash qolipi; 2. Prezentatsiya dizaynlari - turli ko rgazmalarning tasvir ranglari va qoliplarini ko rsatish, ya ni rang turi, harflar ko rinishi va ko rgazmaning boshqa atributlarini aniqlash uchun Power Point ning dizayn shablonini tanlanadi; 3. Prezentatsiyalar turlari - bunda turli sohalarda ish olib borish uchun mo ljallangan tayyor prezentatsiya ko rinishlari keltirilgan. Bunda kerakli ko rinish tanlangandan so ng, sichqoncha manipulyatorining chap tugmachasi OK tugmasida bir marta bosiladi. 4. Web ko rinishdagi sarlovhalar - Bu ko rinishdagi prezentatsiyalarni Internet Explorer brauzerida ham ko rish imkoniyati mavjud. Slaydlar rejimida ishlash Bu rejimda quyidagi vazifalar bajariladi: yangi slayd yaratish; yangi slaydning belgisini o`zgartirish; slayd matnini terish; slayd matnini tahrir qilish; slaydlarni guruxlash; rang sxemasini o`zgartirish; maxsus fon yaratish. Yangi slayd yaratish uchun standart uskunalar panelidan: piktogrammasi ustida sichqonchaning chap tugmachasi bir marta bosiladi. Slayd belgisi, turi, ko rinishlarini o zgartirish uchun darchaning standart uskunalar panelidagi tugmasi bosiladi. Slaydlarning bezash ishlarini o zgartirish uchun asboblar panelidagi tugmachasi bosiladi. 1. Matn uchun ajratilgan maydonga sichqoncha ko rsatkichi olib kelinadi va kursor paydo bo lgandan so ng, matn klaviatura orqali kiritiladi; 2. Sichqoncha tugmachasi «A» ko rinishdagi piktogrammaga olib kelinib bosiladi va kerakli sohaga matn kiritiladi; 3.Slaydlarni kichraytirish uchun matn bloki tanlanadi yoki ob ekt va tanlash markeri chegaralari tanlanadi. 4.O zgartirish kiritish uchun sichqonchaning o ng tugmachasi bosiladi. Ekranda yordamchi (kontekstli) menyu hosil bo ladi. Menyudan kerakli rejim tanlab olinadi. Struktura rejimida ishlash «Struktura rejimiga o tish» piktogrammasi ishga tushirilganda, tartiblangan har bir slaydning matn va rasm ko rinishlari muloqot darchasida paydo bo ladi. Bu rejimda matnli ma lumotlarni kiritish, ko rgazma turkumi boshqariladi. Shundan 131

132 so ng muloqot darchasida gorizontal ro yxatdagi Slaydlarni namoyish etish («Pokaz slaydov») bo limidan Namoyish etish («Pokaz») buyrug i tanlanadi. Slaydlarning Struktura rejimida ish yuritilayotganda slaydlarda turli amallar va keyingisiga o tkazish ishlari tugmachalari darchaning chap qismida paydo bo ladi. Uning umumiy ko rinishi quyidagicha va bulardan har birining vazifalari quyidagi jadvalda keltirilgan: Belgilangan abzatsni bitta qadam kichraytirish Belgilangan abzatsni bitta qadam kattalashtirish Belgilangan abzatsni keyingi abzats tagiga tushirish Belgilangan abzatsni oldingi abzatsdan avval quyadi Faqat sarlavhalarni ko rsatadi Matnning hamma darajasini ko rsatadi Barcha slaydlarning faqat sarlavhasini ko rsatadi. Barcha slaydlar sarlovhasini va asosiy matnlarini ko rsatadi. Slaydlarni jamlaydi. Slaydlarni saralash rejimida ishlash uchun yuqorida keltirilgan jadval asosida piktogrammani bir marta sichqonchaning chap tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Power Point dasturi qanday yuklanadi? 2. Slayd va prezentatsiya nima? 3. Prezentatsiyalarni namoyish etish tartibi qanday amalga oshiriladi? 4. Bush prezentatsiya qanday tanlanadi? 5. Qanday ko rgazma turlari mavjud? 6. Ish rejimining vazifalari nimadan iborat? 7. Struktura rejimi qanday vazifalarni bajaradi? 8. Slaydlar rejimining vazifalari nimalarni tashkil etadi? 9. Dasturning umumiy ko rinishida nimalar tasvirlangan? 10. Yangi kurgazmalarni yaratish tartibi kanday? 11. Power Point dasturidagi ma lum bir faylni izlab topish va uning nomini o zgartirish qanday amalga oshiriladi? 12. Slaydlarning rangli chizmasi orqali fon va matn ranglari qanday o zgartiriladi? 132

133 19-MA RUZA. GRAFIK MUHARRIRLAR. ADOBE PHOTOSHOP DASTURI Reja: 1. Kompyuter grafikasi turlari 2. Adobe Photoshop 5.0 rasm tahrirlagichi 3. Adobe Photoshop dasturi menyulari haqida ma lumot 4. Adobe Photoshop dasturining asboblar paneli Kompyuter grafikasi uch turga bo linadi: rastrli grafika, vektorli grafika va frontal grafika. Ular bir-biridan monitor ekranida tasvirlanishi va qog ozda bosib chiqarilishi bilan farqlanadi. Ma lumki, Internetda rastrli grafika keng tarqalgan bo lib, u bilan ishlash uchun esa ko pincha Adobe Photoshop dasturidan foydalaniladi. Adobe Photoshop 5.0 rasm tahrirlagichi Adobe Photoshop Windows muhitida ishlovchi Macintosh va IBM PC kompyuterlari uchun mo ljallangan elektron ko rinishdagi foto tasvirlarni tahrirlovchi dasturdir. Adobe Photoshop dasturi Adobe System, Inc kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo lib, ishlatishdagi alohida qulayliklari bilan mashhur. Adobe Photoshop tasvir tahrirlagichi yordamida fotosuratlarga qo shimchalar kiritish, fotosuratdagi dog larni o chirish va eski rasmlarni qayta ishlash va tiklash, rasmlarga matn kiritish, qo shimcha maxsus samaralar bilan boyitish, bir fotosuratdagi elementlarni ikkinchi fotosuratga olib o tish, suratdagi ranglarni o zgartirish, almashtirish mumkin. Adobe Photoshop imkoniyatlari keng qamrovli bo lib, u gazeta va jurnallarni turli-tuman rasmlar bilan boyitishda juda katta qulayliklar yaratadi. Adobe Photoshop ayniqsa jurnalistlarning, rassomlarning ijodiy imkoniyatlarini to la amalga oshirishlarida yordam beradi. Jurnalistika va bevosita matbuot yoki nashriyot sohasiga aloqador bo lgan shaxslarning mazkur dastur bilan ishlashni bilishi ular uchun qo shimcha imkoniyatlarni yaratib beradi. Adobe Photoshop tasvir tahrirlagichi juda murakkab dasturdir. Foydalanuvchilar uning asosiy imkoniyatlaridangina foydalanadilar xolos. Adobe Photoshop dasturini ish jarayoniga tayyorlash Adobe Photoshop dasturi quyidagi tartibda ishga tushiriladi: Adobe Photoshop ni yuklash va undan chiqish. 1. Adobe Photoshop dasturini ishga tushirish uchun sichqoncha Photoshop belgisida ikki marta bosiladi. (1-rasm). 2. Ekrandagi mavjud Adobe Photoshop uchun maxsus belgida sichqonchaning chap tugmasi ikki marta bosiladi. (2-rasm). 1-rasm 2-rasm Adobe Photoshop 5.0 dasturidan chiqish Adobe Photoshop 5.0 dasturidan chiqish uchun quyidagi usullarning biridan foydalanish mumkin: * Alt F4 tugmachalarini bosish. * Fayl menyusining выход buyrug ini tanlash (3-rasm). * Ekranning yuqori qismi o ng burchagida joylashgan X belgisini bosish yoki Закрыть buyrug ini bajarish (4-rasm). 133

134 Savollarga quyidagicha javob berishingiz zarur: ДA - so nggi kiritilgan o zgartirishlarni saqlab va Adobe Photoshop dasturidan chiqish uchun. НЕТ - kiritilgan o zgartirishlar saqlanmagan holda Adobe Photoshop dasturidan chiqish uchun. Отмена - Adobe Photoshop dasturidan ishlashni davom ettirish uchun. 3-rasm 4-rasm. Adobe Photoshop dasturi ishga tushirilgandan so ng ekranda Adobe Photoshop tasvir tahrirlagichi darchasi hosil bo ladi. Adobe Photoshop darchasining yuqori qismida sarlavha satri va Windowsga xos elementlar joylashadi. Sarlavha satridan so ng menyu satri joylashadi. Menyudagi kerakli buyruqlarni tanlashingiz mumkin. Quyida asosiy menyu buyruqlari tavsifi keltirilgan. Adobe Photoshop dasturi menyusi 9 banddan iborat. Har bir menyu tarkibida ochiladigan menyu bandlari mavjud. Ularni ko rish kursor yordamida amalga oshiriladi. Quyida eng ko p qo llaniladigan buyruqlarning qisqacha tavsifi keltirilib o tiladi. FAYL menyusi tarkibi: Buyruq nomi Tasnifi Новый Ctrl N Yangi fayl yaratish Открыть Ctrl O Fayllarni diskdan o qish. Bu buyruq yordamida diskda mavjud fayllar ochiladi. Открыть как Faylni qanday ko rinishda ochishni tanlash. Alt Ctrl O Сохранить Ctrl S Сохранить Shift Ctrl S Сохранить Alt Ctrl S Вернуть Поместить Импорт как копий Экспорт Файл информация Установка страницы Shift+Ctrl+P Печать Ctrl+P Предпочтения Настройка света Adobe online Выход Ctrl+Q Faylni xotiraga mavjud formatda joylashtirish. Faylni xotiraga boshqa nom bilan yozish. Ushbu buyruq fayl nomi, formati va direktoriyasi kabi atrubutlarini o zgatirishda foydalaniladi. Tasvir nusxasini xotiraga joylash. Tasvirning dastlabki holatiga qaytish. Boshqa mustaqil fayl bilan birlashtirish Boshqa direktoriyada joylashgan faylni Adobe Photoshop dasturiga olib kirish. Tasvirni boshqa direktoriyaga jo natish. Fayl haqidagi ma lumotlarni kiritish Tasvirni printer yordamida chop etishga tayyorlash, qog oz shaklini tanlash. Tasvirni printerga jo natish. Adobe Photoshop dasturini kerakli tartibda sozlash. Tasvir ranglarini sozlash. Internet bilan bog lanish. Adobe Photoshop dasturidan chiqish. 134

135 ПРАВКА menyusi tarkibi: Buyruq nomi Tavsifi Верн Ctrl+Z Tasvir ustida bajarilgan oxirgi amalni bekor qilish. Резать Ctrl+X Tasvirning ajratilgan qismini muvaqqat xotiraga olish. Копировать Ctrl+C Nusxa olish. Вставить Ctrl+V Muvaqqat xotiradan kursor ko rsatgan joyga qo yish. Вставить в Muvaqqat xotiradan belgilangan joyga qo yish. Shift+Ctrl+V Ochistit Tasvirda belgilangan maydonni tozalash, o chirish. Bunda o chirilgan maydon fon rangiga bo yaladi. Залить Tasvir yuzasini asosiy rang bilan bo yash. Штрих Tasvirda belgilangan maydonni shtrixlab ko rsatish Трансформация Tasvir shaklini o zgartirish. Ctrl+T Трансформ Tasvir shaklini turli ko rinishlarda o zgartirish. Очитска Istoriya darchasida tasvir olib borilgan o zgartirish amallarini butunlay o chirish. Bu amal bajarilgandan so ng o zgartirishlarni ortga qaytarish mumkin emas. ИЗОБРАЖЕНИЕ menyusi tarkibi: Buyruq nomi Tavsifi Holat Rang modellarni o zgartirish. Настройка Tasvir ranglarini sozlash. Дубликат Tasvirdan nusxa olish. Наложить Tasvirni qo shimcha ranglar bilan boyitish. изображение Вычесление Tasvirdagi ranglar kanallarini o chirish. Размер изображения Tasvir shaklini va o lchamlarini o zgartirish. Размер холста Tasvir ramkasi o lchamlarini o zgartirish. Обрезание Belgilangan maydondagi tasvirni kesib olish Перевернуть Холст Xolstni soat strelkasi bo ylab yoki soat strelkasiga qarshi 180, 90 gradus burish. Гистограмма Tasvirdagi ranglar miqdori haqidagi ma lumotlar darchasi. СЛОЙ menyusi tarkibidagi qo shimcha buyruqlar: Buyruq nomi Tavsifi Новый Yangi qatlamni hosil qilish Дубликать слоя Qatlam nusxasini hosil qilish Удалить слой Mavjud qatlamni muvaqqat xotiradan o chirish Самара Qatlamga turli samaralarni qo shish Группа с передыдущим Strl+G Qatlamlarni bir-biriga birlashtirish Разгруппировать Shift+Ctrl+G Qatlamlarni bir-biridan ajratish Склеить все слои Mavjud barcha qatlamlarni birlashtirish. Выделить menyusi tarkibi : Buyruq nomi Tavsifi Все Ctrl+A Tasvirni belgilash Убрать выделение Ctrl+D Tasvirning belgilangan qismini muvaqqat xotiradan o chirish. Выделить заново Qaytadan belgilash Shift+Ctrl+D Обратно Sift+Ctrl+I So nggi bajarilgan amalni qaytarish 135

136 Световой ряд Модифицировать Увеличить Преобразовать выделение Сохранить выделение Tasvirdagi ranglar asosida belgilash maydonini aniqlash. Belgilash chizig ini piksellarda kengaytirish. Belgilash maydonini kengaytirish Belgilangan maydon shaklini o zgartirish Belgilangan maydon shaklini xotiraga joylashtirish. ФИЛЬТРЫ menyusi tarkibidagi qo shimcha buyruqlar: Фильтры menyusi tarkibida keltirilgan buyruqlar tavsifi bilan o quv qo llanmaning filtrlar bilan ishlash bobida batafsil tanishishingiz mumkin. Buyruq nomi Новый вид Увеличить Crtl+Q Уменшить Ctrl+- Показать весь экран Реальный размер Размер печатного оттиска Выкл линейки Ctrl+R Вид menyusi tarkibi: Tavsifi Asosiy tasvirni yangi darchada ochish. Tasvirning ekrandagi ko rinishini kattalashtirish Tasvirning ekrandagi ko rinishini kichraytirish Tasvirni butun ekranga yoyish Tasvirning haqiqiy o lchamlardagi ko rinishi Tasvirning bosma shakldagi ko rinishi Chizg ichlarni o rnatish Buyruq nomi Каскад Мозаика Упорядочить значки Закрыть все Вкл панель Вкл навигатор Показать информацию Показать цвет Вкл кисти Вкл слой Показать дейтсвия Убрать строки состояния ОКНО menyusi tarkibi: Tavsifi Tasvirni ekranda vertikal holatda tasvirlash Tasvirni ekranda gorizontal holatda tasvirlash. Asboblar panelidagi buyruqlarni tartibli joylashtirish. Adobe PhotoShop dasturi darchasida ochilgan barcha tasvirlarni berkitish. Asboblar panelini o chirish yoki yoqish. Navigatorning ekranda paydo bo lishini ta minlash. Axborotlar darchasini faollashtirish. Ranglar joylshgan maxsus darchani faollashtirish Bo yoq chutkalari joylashgan darchani faollashtirish. Qatlamlar haqidagi ma lumotlarni saqlovchi darchani faollashtirish. Tasvirlar bilan ishlashda bajarilgan barcha amallar haqidagi ma lumotlar darchasini faollashtirish. Adobe PhotoShop dasturi darchasi ostidagi ma lumotlar satrini o chirish yoki yoqish. ПОМОЩЬ menyusi tarkibida Adobe Photoshop dasturiga taalluqli barcha ma lumotlar joylashgan. Bu menyu tarkibidagi buyruqlar yordamida Adobe Photoshop dasturi darchasidagi asboblarni qisqacha nima vazifani bajarishi haqidagi ma lumotlarni o qish mumkin. Asboblar paneli Adobe Photoshop dasturi darchasida turli asboblar joylashgan. Bu panel turli tugmalardan iborat bo lib, har bir tugmacha Adobe Photoshop dasturining biror buyrug ini anglatadi. Agar darchada asboblar paneli bo lmasa menyu satrining Okno punktida Vkl panel buyrug ini tanlang. Adobe Photoshop dasturida jami 46 ta asboblar mavjud bo lib, ulardan 20 tasi bevosita dastur ishga tushirilganda darchada ko zga tashlanib turadi. Qolganlarini qo shimcha buyruqlarni bajarish orqali ishga tushirish mumkin. Agar asboblar panelida joylashgan tugmachaning ostki qism o ng burchagida kichik uchburchak shakli tasvirlangan bo lsa, bu tasvir ushbu tugmacha tarkibida o xshash buyruqni bajaruvchi asboblar yashiringanlidan darak beradi. 136

137 Yashiringan asbobni faollashtirish uchun kursorni maxsus belgili tugmacha ustidan sichqonchaning chap tugmasini bosgan holda asboblar panelidan tashqariga olib chiqiladi va kerakli tugmacha ustida kursorni qoldirib sichqonchaning chap tugmachasi qo yib yuboriladi. Har bir tugmacha kursor yaqinlashtirilsa kursor belgisi ostida asbobning qanday vazifani bajarishi haqidagi axborot paydo bo ladi. Quyida Adobe Photoshop dasturida ishlash jarayonida keng qo llaniladigan asboblarning qisqacha tavsifi keltirib o tiladi: Прямоугольная область: Tasvirda to g ri to rtburchak shaklidagi maydonni belgilab olish uchun qo llaniladi. Bu asbob yordamida tasvirdagi alohida maydonni belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha o zgarishlar faqatgina belgilangan maydon ichiga ta sir etadi. Ushbu tugmachaga qo shimcha tarzda Shift klavishasi ishlatilsa, belgilangan maydon hududi ortadi. Shift tugmasi o rnida Alt tugmasi qo llanilgan taqdirda belgilangan maydon hududi qisqaradi. Ushbu amal Lasso va Volshebnoy palochke asboblari bilan ishlashda qo llaniladi. Эллиптическая область: Tasvirda doira shaklidagi maydonni belgilab olish uchun qo llaniladi. Bu asbob yordamida tasvirdagi alohida maydonni belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha o zgarishlar faqatgina belgilangan maydon ichiga ta sir etadi. Строка пикселей: Tasvirda gorizontal shakldagi chiziqni belgilaydi. Amalda bu asbob juda kam qo llaniladi. Столбец пикселей: Tasvir yuzida vertikal chiziqni belgilaydi. Amalda bu asbob juda kam qo llaniladi. Кадрирование: Ushbu asbob asosan tasvir chetlarini va keraksiz qismlarini kesib tashlash uchun qo llaniladi. Kadrirovanie buyrug i faollashtirilganda tasvir yuzasida to g ri-to rtburchak shaklidagi ramka hosil bo ladi. Ramkaning chetlari kichik kvadratchalardan iborat bo lib, bu kvadratchalar yordamida ramka hajmi o zgartiriladi. Tasvir ramka ostiga olingandan so ng Enter tugmasi bosilsa, ramka tashqarisida qolgan ortiqcha bo laklar kesib tashlanadi. Ushbu buyruqni Esc tugmasini bosib rad etish mumkin. Перемещение: Ushbu asbob tasvirdagi belgilangan maydonni yoki qatlamni siljitish va kesib olish uchun xizmat qiladi. Ba zan Перемещение buyrug i bajaradigan ayni jarayonni boshqa ayrim asboblar yordamida ham amalga oshirish mumkin. Masalan, Volshebnaya palochka asbobini ishlatish chog ida Лассо: tasvirdagi turli shakldagi obyektlarni belgilash uchun ishlatiladi. Многоугольное лассо: Asosan tasvirdagi to g ri chiziqlardan iborat obe ktlarni belgilashda ishlatiladi. "Alt" tugmasi bilan qo llanilganda oddiy Lasso asbobi vazifasini bajaradi. Магнитное лассо: Asbobi ishlatilganda "Adobe PhotoShop" dasturi tasvirdagi obyekt chegaralarini o zi belgilaydi. Ammo bu asbob piksellardagi ranglarni o zgarishiga bog`liq tarzda chegaralarni aniqlashi bois kam qo llaniladi. Волшебная палочка: Bir-biriga yaqin bo lgan rangdagi piksellar joylashgan maydonni belgilaydi. "Shift" tugmasi bilan birgalikda qo llansa belgilangan maydon hajmi ortadi. "Alt bilan ishlatilganda esa, belgilangan maydon hajmi kamayadi. Аерограф: Tasvirni bo yashda ishlatiladi. Aerografni bir joyda ushlab turish siyohni tasvir bo ylab yoyilib ketish samarasini beradi. Buyoqning tasvir bo ylab oqishi kursorni qo yib yubormaguncha davom etadi. Odatda bu asbob bilan yumshoq cho tkalar ishlatiladi. Аерограф kursorni ushbu asbob ustida bosish yoki klaviaturadagi J tugmachasini bosish orqali faollashtiriladi. Кист: Aerograf asbobi kabi tasvirni bo yashda ishlatiladi. Ammo Kist yordamida tasvirni sifatli bo yash mumkin. Bu asbob Aerografga nisbatan ko p qo llaniladi. Kist asbobini V klavishasini bosish orqali faollashtirish mumkin. Brushes darchasi 137

138 yordamida buyoq cho tkalarining shaklini o zgartirish mumkin (8-rasm). Штамп: Tasvirdagi kichik bir bo lak nusxasini ko chirish uchun ishlatiladi. Bu asbob tasvirdagi ayrim nuqsonlarni, dog larni yo qotish va eski rasmlarni tiklashda keng qo llaniladi. Кист предыдущих состояний: Bu asbob tasvir haqidagi dastlabki ma lumotlar asosida ishlaydi. Uning yordamida tasvirga kiritilgan so nggi o zgartirishlarni bekor qilish mumkin. Ластик: Tasvirni o chirish uchun ishlatiladi. U qo llanganda tasvirda fon qaysi rangda bo lsa, o sha rangdagi chiziqlar hosil bo ladi. "Alt" tugmasini qo llash lastochka yordamida kompyuter xotirasiga olinmagan so nggi o zgartishlarni bekor qilish mumkin. Ластик asbobi "E" klavishasini bosish orqali faollashtiriladi. Карандаш: Turli chiziqlarni chizish uchun foydalaniladi. "Alt" klavishasi bosilganda kursorning ekrandagi tasviri o zgaradi va bevosita tasvirdan kerakli rangni tanlash mumkin. Bu amal bajarilgandan so ng Карандаш o sha rangda chiziq tortadi. Линия: To g ri chiziqlarni chizishda qo llaniladi. Размывка: Ushbu asbob ishlatilganda, tasvirdagi yorqinlik pasayadi. "Alt" tugmasi bilan qo llanganda yorqinlik ortadi. Резкость: Ushbu asbob ishlatilganda tasvirdagi yorqinlik ortadi. "Alt" klavishasi bilan qo llanganda esa tasvir xiralashadi. Палец: Tasvirdagi ranglarni chayqaltirib, tasvirdagi obyektlar o rtasidagi chegaralarni bir-biriga qo shishga xizmat qiladi. Осветитель: O z nomi bilan piksellardagi ranglar yorqinlashadi. "Alt" klavishasi bilan qo llanganda esa piksellardagi ranglar xiralashadi. Заменитель: Tasvir ustida harakatlantirilganda piksellardagi ranglar qoramtir tus oladi. Губка: Tasvir ustida harakatlantirilganda, tasvirdagi ranglar miqdori pasayadi. Gubka bir joyda ko p harakatlantirilsa tasvirning o sha joyi kulrang tus oladi. Перо: Peroni tasvir ustida harakatlantirilganda, nuqtalar hosil bo ladi. Ushbu nuqtalar yordamida chizilgan tasvirni o zgartirish mumkin. Магнитное перо: Bu asbob xuddi "Magnitnoe Lasso " kabi harakatlanadi. Biror bir tasvirdagi obyekt atrofida harakatlantirilganda, "Adobe PhotoShop" dasturining o zi obyekt chetlarini belgilab chiqadi. Произвольное перо: Juda qulay asbob bo lib, xoxlagan shakldagi tasvirni u yordamida ifodalash mumkin. Вставить точку: Bu asbob "Pero" yordamida chizilgan chiziq ustiga qo shimcha nuqtalarni qo shadi. Удалить точку: "Pero" yordamida chizilgan chiziq ustidagi ortiqcha bo lgan nuqtalarni o chiradi. Непосредственное выделение: U yoki bu "Pero" bilan chizilgan chiziqlarni tahrirlash uchun xizmat qiladi. Uning yordamida chiziqdagi nuqtalarni yakka tartibda harakatlantirish va kerakli joyga siljitish mumkin. Преобразовать точку: Tasvir ustida chizilgan chiziqchalarda o rnatilgan har bir nuqta burchak yoki yoy vazifasini bajaradi. Ushbu asbob yordamida nuqtalarning vazifalarini o zgartirish, ya ni yoyni burchakka va burchakni yoyga almashtirish mumkin. Buning uchun kursorni nusxa ustiga olib borib sichqonchaning chap tugmasi bir marta bosiladi. Текст: Ushbu asbob yordamida tasvirga turli matnlarni kiritish mumkin. Tekst asbobi faollashtirilib, kursor tasvir ustida bosilsa matn kiritish uchun alohida darcha hosil bo ladi. Bu darchada harf o lchami, turi, rangi va boshqa o lchamlari kiritiladi. Bu asbob yordamida kiritilgan matnni qayta tahrirlash imkoni mavjud emas. 138

139 Текст маска: "Tekst" asbobi kabi bu asbob faollashtirilib, matn ustida bir marta bosilganda, "Tekstovo y instrument" darchasi hosil bo ladi. Lekin bu matn oddiy matndan tubdan farq qiladi. Harflarning cheti xuddi "Lasso" asbobida belgilash kabi ko rinishga ega bo ladi. Harflarni turli ranglarga bo yash va "Перемещение" asbobi yordamida o rnidan siljitish yoki boshqa rasmga olib o tish mumkin. Вертикальный текст: Agar tasvirga pastdan yuqoriga shaklda vertikal shaklda matn kiritmoqchi bo lsangiz ushbu asbobdan foydalanishingiz mumkin. Вертикальная текст маска: Huddi "Tekst maska" asbobi kabi bir xil vazifani bajaradi. Ammo bu asbob qo llanganida harflar ustma-ust ustun kabi joylashtiriladi. Измеритель: Tasvirda turli o lchovlarni bajarish uchun ishlatiladi. Bu asbob bilan bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga kursor olib borilishi kifoya. "Adobe PhotoShor" dasturi avtomatik tarzda ikki nuqta orasidagi masofani o lchaydi. Градиент: Bu asbob ishlatilganda, tasvirdagi belgilangan maydonda ranglar kombinatsiyasi hosil bo ladi. Asosiy rangning tasvir foniga sizib o tish samarasi hosil bo ladi. Заливка: Ushbu asbobdan asosan tavsvirni yoki tasvirdagi ajratib olingan hududni bo yashda foydalaniladi. Ranglarni qo shimcha buyruqlarni bajarish orqali tanlanadi. Bu asbobni faollashtirish uchun K tugmasi bosiladi. Пипетка: Tasvirdagi asosiy yoki tasvir foni rangini o zgartiradi, Pipetkani tasvir ustidagi biror nuqtada bosish bilan o sha nuqtadagi, ya ni pikseldagi rang asosiy rang sifatida tanlanadi. Agar ayni jarayonga "Alt" tugmasini qo shilsa, tanlangan rang tasvir fonini o zgartirishiga olib keladi. Выборка цветов: Ushbu asbob yordamida tasvirdagi ranglar haqidagi axborot olishga xizmat qiladi. "Info" darchasida belgi qo yilgan nuqtada necha foiz qizil, ko k va qora ranglar mavjudligi haqidagi axborot hosil bo ladi. Рука: Tasvirning ko zga tashlanmay turgan qismlarini ko rsatadi. Buning uchun ushbu asbob faollashtirilib tasvir ustida sichqonchaning chap tugmachasini bosgan holda kerakli tomonga harakatlantiriladi. Ayni jarayonni "Adobe PhotoShop" dasturi darchasidagi "Navigator" yordamida ham amalga oshirish mumkin. Масштаб: Tasvirni kattalashtirish yoki kichraytirish uchun xizmat qiladi. Agar ushbu asbob bilan birgalikda "Alt tugmasi ishlatilsa, tasvir kichrayadi. Kursor ushbu asbob faollashtirilgandan so ng o z shaklini o zgartiradi va lupa ko rinishini oladi. Kursor tasvirning qaysi nuqtasida bosilsa "Adobe PhotoShop" dasturi avtomatik tarzda o sha nuqtani ekranga yaqinlashtiradi. Masshtab asbobini faollashtirib, Enter klavishasi bosilsa, Опция масштабирования darchasi ochiladi. Bu darchada maxsus to rtburchak ichiga belgi qo yilsa tasvir o lchamlari o zgartirilganda tasvir darchasi ham mos tarzda o zgaradi. Har safar tasvir o lchamlarini kattalashtirish yoki kichraytirish uchun Masshtab asbobini faollashtirish zarur emas. Boshqa asbob bilan ishlash paytida Ctrl + Пробел bosilsa ishlatilayotgan asbob vaqtinchalik Masshtab asbobi vazifasini bajaradi va tasvir kattalashadi. Ctrl + Пробел o rnida Alt+Пробел qo llanilsa, tasvir o lchami kichrayadi. Shuningdek, tasvir o lchamini Strl + Q(плюс) klavishalari yordamida kattalashtirish yoki Ctrl + - (минус) yordamida kichraytirish mumkin. "Adobe PhotoShop" dasturi darchasi ostida Строка состояния satrida tasvir o lchamlari haqida axborot beruvchi maxsus darcha mavjud. Bu darchada tasvir o lchamlari sonlarda ifodalangan. Ushbu sonlarni o zgartirish orqali tasvirning aniq o lchamlari kiritiladi. Основной цвет: Ushbu asbob ustida kursor ikki marta ketma-ket bosilganda "Adobe PhotoShop" dasturining yangi darchasi (Выбор цвета) hosil bo ladi. Bu darchada kerakli rang tanlanib, OK yoki "Enter" tugmasi bosiladi va tanlangan rangni "Karandash", "Kist", "Aerograf", "Gradient" kabi asboblari yordamida qo llash mumkin. Свет фона: Ushbu tugmacha ustida kursor ikki marta ketma-ket bosilganda "Adobe 139

140 PhotoShop" dasturining yangi darchasi (Color Picker) hosil bo ladi. Bu darchada tasvir fonining rangi aniqlanadi. Tavsvir fonidagi rang "Lastochka" va "Gradient" asboblari uchun qo llaniladi. Переключение цветов: Ushbu belgi ustida kursorni bosish bilan asosiy rang bilan tasvir foni ranglari o rni almashtiriladi. Цвета по умолчанию: Bu belgi ustida kursorni bir marta bosish bilan asosiy rang qoraga va tasvir foni ranglari oqqa aylanadi. "Марширующие мурави": Bu tugmacha yordamida "Adobe PhotoShop" dasturida tez niqoblash holati bekor qilinadi. Ekranda belgilash chegaralari chumolilar harakatini eslatuvchi punktir chiziq yordamida aks ettiriladi. Bu "Adobe PhotoShop" dasturida odatda standart holat deb ataladi. Быстрая маска: Ushbu tugmacha ustida kursorni bir marta bosilishi bilan "Adobe PhotoShop" dasturi tez niqoblash holatiga o tadi va natijada tasvirdagi niqoblanmagan hudud qizil rang bilan bo yaladi. Ushbu asbob tasvirdagi turli obyektlarni aniq niqoblashda ishlatiladi. "Kist" asbobi yordamida niqobga ishlov berish mumkin. Bunda qora rang bilan tasvir niqoblanadi, oq rang bilan tasvirdagi niqob o chiriladi. Стандартное окно: Asbob faollashtirilganda tasvir standart holatda bo ladi. Полный экран с menyu: Bu holat tasvir kompyuter ekraniga sig magan holda ishlatiladi. Ushbu asbob faollashtirilganda ekranda menyu satri hamda asboblar paneli qoladi. Полный экран: Ekranda faqat tasvir va asboblar paneli hamda menyu satri qora fonda qoladi. Tasvir o lchami "Adobe PhotoShop" dasturida tasvir o lchamlarini ekranda tasvirning barcha qismini yoki tasvirdagi kichik detallarni ko rish uchun xoxlagancha kattalashtirish yoki kichraytirish mumkin. Ayni jarayon foizlar hisobida orttiriladi. Masalan, 100%- bu tasvirdagi piksellar soniga ekrandagi piksellar soni tengligini anglatadi. Ya ni 1:1. 200% ga tasvir kattalashtirilganda ekrandagi bir pikselga katta miqdordagi piksellar miqdorini to g ri kelayotganligidan dalolat beradi. Tasvirning haqiqiy o lchami. "Adobe PhotoShop" dasturida 100% li o lcham tasvirning haqiqiy o lchami deyiladi. 100% li o lchamda tasvir aniq va ravshan ko rinadi. Tasvirning haqiqiy o lchami quyidagi amallarni bajarish orqali o rnatiladi: Menyular satrida VID menyusida Реальный размер buyrug ini tanlang. Ctrl+Alt+0 (nol, "O" harfi emas) tugmalarini birgalikda bosish orqali. Asboblar panelidagi Masshtab knopkasi ustida kursorni ikki marta ketma-ket bosish orqali. To la ekranli (полноэкранный) holat. "Adobe PhotoShop" dasturi tasvirni birinchi marta ochganda uni maksimal o lchamda ochadi. Tasvir bilan ishlash jarayonida uning o lchamini bir necha marta kattalashtirish yoki kichraytirishga to g ri keladi. Ana shunday holatlarda tasvirni xoxlagan paytda dastlabki Полноэкранный holat holatiga qaytarish mumkin. Buning uchun quyidagi amallarni bajarish lozim: Menyular satrida VID menyusi tarkibidagi По размерам экрана buyrug ini tanlang Ctrl+0 (nol, "O" harfi emas) tugmalarini birgalikda bosish orqali Asboblar panelidagi Ruka knopkasi ustida kursorni ikki marta ketma-ket bosish orqali. Tasvirning bosma shakldagi o lchami (Размер печати) Shuningdek, "Adobe PhotoShop" dasturi tasvirning printerda chop qilingandagi ko rinishini chop qilmasdan avval ekranda ko rish imkonini beradi. Buning uchun Menyular satrida Izobrajenie menyusi tarkibidagi Размер изображение buyrug ini tanlang. Ammo, hammo vaqt 140

141 ham tasvirning ekrandagi ko rinishi bilan chop etilgandagi o lchamlari aynan mos tushavermaydi. Tasvir kattaliklari 0,2% dan % miqdor o rtasidagi sonlar bilan belgilanadi. "Adobe PhotoShop" dasturida Navigator darchasi bilan ishlash "Adobe PhotoShop" dasturida tasvirdagi mayda detallar bilan ishlash jarayonida tasvirni bir necha marta kattalashtirishga to g ri keladi. Tasvirga kiritilgan o zgartirishlar sifatli chiqishi uchun ayni amal bajariladi. Navigator darchasi (7.5- rasm) asosan tasvir o lchamlarini o zgartirish va tasvirni boshqarish uchun xizmat qiladi. Agar Navigator darchasi "Adobe PhotoShop" dasturi ishga tushirilgan chog da ekranda mavjud bo lmasa, uni faollashtirish uchun menyular satrida Okno menyusidagi Показать навигатор buyrug ini tanlang. 5- rasm "Adobe PhotoShop" dasturida Action darchasi bilan ishlash Action darchasi "Adobe PhotoShop" dasturida ishlashni yanada tezlashtiradi va bir necha tasvir ustida amalga oshiriladigan bir xil amallarni har safar takrorlashga zaruriyat qoldirmaydi. "Adobe PhotoShop" dasturidagi Action darchasi bilan ishlashni bilsangiz, qisqa fursat ichida ko p miqdordagi tasvirni tahrirlashingiz mumkin. Buning uchun Action darchasida yangi Action ochiladi. Uni kerakli nom bilan nomlagandan so ng Resord tugmachasi bosiladi. Shu daqiqadan boshlab "Adobe PhotoShop" dasturi sizni tasvir ustida bajargan barcha amallarinigizni kompyuter xotirasiga ketma-ket joylashtiradi. Tasvir ustida barcha amallar yakunlangandan so ng Action darchasidagi Stop tugmachasi bosiladi. "Adobe PhotoShop" dasturi sizning barcha amallaringizni tartibli ravishda Action darchasida joylashtiradi. Boshqa tasvirlarga ushbu amallarni qo llash uchun yangi tasvir ochilgandan so ng Action darchasidagi Выполнение buyrug ini ishga tushirish lozim. Adobe PhotoShop dasturi avtomatik tarzda yangi ochilgan tasvirda ham siz amalga oshirgan amallarni hech bir o zgarishlarsiz bajaradi. Yangi tasvir, dublikat ochish va tasvirni doimiy xotiraga joylashtirish "Adobe PhotoShop" dasturida ishlashdan avval yangi fayl tuziladi yoki kompyuter xotirasida mavjud bo lgan tasvir ochiladi. Yangi fayl tuzish va avvaldan mavjud bo lgan fayllarni ochishning quyidagi yo llari mavjud: Fayl Новый. Menyu satrida Fayl menyusini ochib Новый buyrug ini tanlang yoki Ctrl + N tugmalari kombinatsiyasidan foydalanib, yangi fayl tuzing. Yuqoridagi amal bajarilganidan so ng "Adobe PhotoShop" dasturi yangi faylni tashkil etish uchun uning o lchovlari haqidagi ma lumotlar bitilgan yangi darchani hosil qiladi. Bunda yangi tuzilayotgan fayl nomi, uning o lchamlari kiritilishi talab etiladi. Kerakli o lchamlar kiritilganidan so ng, OK tugmasini bosish lozim. Adobe PhotoShop dasturi oq rangdagi yangi tasvirni tuzadi. Bu tasvirga xoxlagan o zgartirish kiritish yoki boshqa tasvirlardan ayrim detallarni ko chirib o tib, umuman yangi tasvirni ijod qilish mumkin. Fayl Открыть: Menyu satrida Fayl menyusini ochib Открыть buyrug ini tanlang yoki Ctrl + O tugmalari kombinatsiyasidan foydalanib kompyuter xotirasida mavjud bo lgan faylni oching. Juda kam hollarda Fayl Открыть как (Ctrl+ Alt+ O) buyrug i tanlanadi. Tasvir Formatlari "Adobe PhotoShop" dasturi 20 dan ortiq formatdagi fayllar bilan ishlash imkoniga ega. Eng ko p qo llaniladigan formatlar: BMP (Windows Bitmap Битовая карта Windows) Windows muhitida ishlovchi kompyuterlarda ekran osti tasvirlarini qo llovchi dastur Microsoft Paint da keng qo llaniladi. JPEG (Joint Phonographic Experts Group) Hozirgi kunda eng ko p qo llaniladigan formatlardan biri bo lib, uning asosiy afzalliklaridan biri maxsus dastur yordamida yetarlicha 141

142 siqish imkonining mavjudligidir. Ammo faylni siqib hajmini kichraytirish jarayonida tasvir sifatida o zgarish bo ladi. Fayl kuchli siqilganda tasvir sifati yomonlashishi mumkin. Ushbu formatdagi fayllar kompyuter xotirasida ko p joy egallamaydi va hajm jihatidan kichikligi bois mazkur formatdagi tasvirlar bilan ishlash ancha oson. TIFF (Tagged Image File Format) bu formatdagi fayllar ham keng qo llaniladi. Lekin TIFF formatidagi fayllar kompyuter xotirasida ko p joyni egallaydi. "Adobe PhotoShop" dasturida ushbu formatdagi tasvirlar bilan ishlashda dasturning ishlash tezligi sezilarli ravishda kamayishi mumkin. GIF (Graphics Interchage Format grafik almashish formati) Ushbu formatdagi tasvirlar 256 turdagi rang bilan tasvirlanadi. Bu formatdagi tasvirlar asosan Internet tizimida keng qo llaniladi. "Adobe PhotoShop" dasturida ranglar bilan ishlash "Adobe PhotoShop" dasturi asboblar panelida ranglar bilan ishlash uchun to rtta asbob ajratilgan. Основной свет. Ushbu asbobda qanday rang ko rsatilgan bo lsa "Kovsh", "Liniya", "Karandash", "Kist", "Aerograf" va shuningdek, Alt tugmasi bilan birgalikda qo llanganda "Pales" asboblari uchun o sha rang asosiy hisoblanadi. Основной свет asbobidagi rang "Pipetka" yoki ushbu asbob ustida kursorni ikki marta ketma-ket bosish orqali o zgartiriladi. Свет фона Ko rsatilgan rang "Lastik" asbobi bilan ishlaganda qo llaniladi. Свет фона asbobidagi rang Osnovnoy svet asbobida rangni o zgartirish uchun qanday amal bajarilgan bo lsa bunda ham huddi o sha amalga rioya qilish lozim. Yoki "Pipetka " asbobi bilan Alt tugmasi birgalikda bosish orqali almashtirish mumkin. Переключение светов. Kursorni ushbu tugmacha ustida bir marta bosish orqali asosiy rang va fon ranggi o rin almashadi. Стандартный свет. Kursorni ushbu tugmacha ustida bir marta bosish orqali asosiy rang va fon rangi standart ranglar- qora va oq rangga almashtiradi. Ranglarni tanlashda "Adobe PhotoShop" dasturida Color darchasidan ham foydalanish mumkin (7.6- rasm). RGB moduli tasvirni ekranda tahrirlash nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda juda qulay va u 24 razryadli ranglar platasi yordamida deyarli barcha 16 million ranglarni monitorda aks ettiradi. RGV ranglar majmuasi bilan ishlangan barcha tasvirlarni xoxlagan formatda diskka yozish mumkin. RGB ranglar majmuasidagi ayrim ranglar umuman tabiatda uchramaydi. SMYK-Tabiatda mavjud bo lgan ranglar majmuasi. quyosh nurlari inson ko zlari ajrata oladigan barcha ranglarni o zida mujassamlashtirgan. Quyosh nurlari biror bir jismga tushganda uning ta siri ostida inson ko zlari jism shakli va rangini idrok etadi. Misol uchun binolarning o t o chirish burchaklariga osib qo yilgan o t o chirgichlar to q ko k va zangor ranglar bilan bo yalgan bo lishiga qaramay bizning ko zimizga to q qizil rangda ko rinadi. Ranglarni bir biriga qo shilishi natijasi boshqa ranglar hosil qilinadi: S havo rang, M - binafsha rang, Y -sariq rang, K- qora rang, Bosma mashinalari va bosmaxonalarda tasvirlar yuqorida keltirilgan ranglarning kombinatsiyasidan foydalangan holda to la tasvirni ifodalaydi. RGB ranglar majmuasida oq rang uchchala ranglarning maksimal aralashmasidan hosil qilinadi. Qora rang esa buning aksi o laroq olinadi. CMYK ranglar majmuasi bilak ishlaganda qora va oq ranglarni hosil qilish uchun buning aksini bajarish lozim. Ya ni to rt rangning minimal qo shilishida oq rang hosil bo ladi. Qora rang esa alohida kanalda mavjud. RGB ranglar majmui keng ko lamdagi ranglarni taklif etadi. Lekin ularning ko p qismi (ayniqsa yorqinlari) tasvirni chop etganda monitordagi bilan keskin fapq qiladi. Shu bois ham ko plab mutaxassislar tasvirni chop etishdan avval uni CMYK tizimiga o tkazadilar. Ayrim mutaxassislar esa tasvir bilan CMYK tizimida ishlashni maslahat beradilar. Ammo bu tasvir bilan ishlash turli qiyinchiliklarni tug diradi. Ana shunday qiyinchiliklardan biri 142

143 kompyuter juda sekin ishlaydi. Bunga asosiy sabab "Adobe PhotoShop" dasturi RGB -tizimiga sozlangan bo lib, har bir buyruqni bajarib, uni RGB tizimidan CMYK tizimiga almashtirguncha kompyuter qo shimcha vaqt talab qiladi. Bundan tashqari skaner va monitor RGB tizimida ishlashga mo ljallangan. Ranglar bilan ishlovchi barcha uskunalar (rangli printerdan tashqari) RGB -tizimida ishlaydi. Shuning uchun yaxshisi tasvirni chop etishdan avval CMYK tizimiga o tkazib olish maqsadga muvofiq. Tasvir ustida barcha 6-rasm 7 rasm 8-rasm amallarni poyoniga etqazib, menyular satrida ИЗОБРАЖЕНИЕ - Настройка tarkibidagi SMUK buyrug ini tanlang. "Adobe PhotoShop" dasturida History darchasi bilan ishlash "Adobe PhotoShop" dasturi ishga tushirilganda ekranda History darchasi mavjud bo lmasa Okno menyusida Pokazat History buyrug ini tanlang (9-rasm). History darchasida tasvirga kiritilgan so nggi o zgartirishlar haqidagi ma lumotlar joylashadi. Tasvir ustida bajarilgan har bir muhim amallar History darchasida ro yxatga olinadi. Xoxlagan paytda yoqmagan amallarni History darchasi orqali rad etish mumkin. Buning uchun kursor bajarilgan so nggi amaldan oldingi buyruq ustida bosiladi yoki "Ctrl" + Alt" + "7," klavishalari bosiladi. "Adobe PhotoShop" dasturi bajarilgan so nggi 20 amalni ro yxatga oladi. Yigirma birinchi amal bajarilganda "Adobe PhotoShop" dasturi avvalgi amallarni o chiradi. "Adobe PhotoShop" dasturida qatlamlar bilan ishlash "Adobe PhotoShop" dasturi tasvirdagi biror obyekt "Прямоугольная область ", "Эллиптическая область", "Лассо", "Волшебная палочка ", "Быстрая маска" yordamida tasvirdagi detallar belgilanib ularning nusxalari olinganda "Adobe PhotoShop" dasturi yangi qatlam hosil qiladi. Bu qatlam alohida obyekt bo lib, uni tahrirlash ham alohida tarzda bo ladi. Bir necha tasvirlardagi ayrim detallarni yagona tasvirga jamlanganda "Adobe PhotoShop" dasturi ko chirib o tilgan tasvir bo laklarni qatlamlarga ajratadi. Ayni jarayon tasvir detallarini joylashtirish uchun juda qulay. Bir-necha qatlamlar bilan ishlaganda ularni boshqarish qiyinlashadi. "Adobe PhotoShop" dasturi bajarilganda yangi darcha hosil bo ladi. Bu darchada tasvirdagi yangi qatlamlar haqidagi axborotlar joylashadi. Yangi qatlam hosil qilinganda "Adobe PhotoShop" dasturi uni "Слой" darchasida ro yxatga oladi. Bu darchada qatlamlar tartibli tarzda joylashtiriladi. Shuningdek qatlamlarning o rnini almashtirish yoki vaqtinchalik o chirib qo yish mumkin. Qatlamlarni o chirish uchun avval kerakli qatlam "Слой" darchasida belgilab olinadi va menyular satrida Слой menyusi tarkibidagi Удалить слой buyrug i tanlanadi. Qatlamlarni bir-biriga birlashtirish imkoniyati ham mavjud. "Adobe PhotoShop" dasturida matnlar bilan ishlash 143

144 "Adobe PhotoShop" dasturi tasvirlar ustiga matnlarni kiritish uchun yana bir keng imkoniyatni ochib beradi. Tasvir ustiga matn kiritish uchun asboblar panelida maxsus "Tekst" asbobi mavjud. Bu asbob asosan tasvirga turli matnlarni kiritish uchun xizmat qiladi. "Текст" asbobi tarkibida "Текст-маска", "Вертикальный текст" kabi asboblar yashiringan. Bu asboblar faollashtirilib, tasvir ustida bir marta bosilishi bilan yangi "Текстовый инструмент" darchasi hosil bo ladi. Bu asboblar faqat matnlarni tuzish uchun xizmat qiladi. Uning yordamida mavjud matnlarni tahrirlashning iloji yo q. "Adobe PhotoShop" dasturida filtrlar bilan ishlash "Adobe PhotoShop" dasturida tasvirni qo shimcha samaralar bilan boyitish uchun filtrlardan foydalanish mumkin. Buning uchun menyular satrida Фильтры buyrug i tarkibidagi filtrlardan foydalanishingiz mumkin. Quyida eng ko p qo llaniladigan filtrlar tavsifi misollar yordamida keltiriladi. Chap ustunda filtr qo llanilmagan asl nusxa, o ng tomondagi ustundagi tasvirlar filtr qo llanilgandan so nggi varianti keltirilgan. Asl nusxa Filter Iskajen - Volna Asl nusxa Filtr Iskajen Zig-Zag Takrorlash uchun savollar: 1. Kompyuter grafikasi deganda nimani tushunasiz? 2. Kompyuter grafikasi qanday turlarga bo linadi? 3. Adobe Photoshop 5.0 rasm tahrirchisi nima uchun mo ljallangan? 4. Adobe Photoshop 5.0 dasturini ishga tayyorlash tartibi qanday? 5. Adobe Photoshop 5.0 ning menyusi qanday bo limlardan iborat? 6. Adobe Photoshop 5.0 ning asboblar paneli haqida tushuncha bering? 7. Tasvir o lchami qanday o rnatiladi? 8. Adobe Photoshop 5.0 da Novigator darchasi nima uchun mo ljallangan? 144

145 20-MA RUZA. WEB SAHIFALAR VA HUJJATLAR YARATISH HAMDA ULAR BILAN ISHLASH Reja: 1. Web sahifalar yaratish haqida umumiy ma lumot 2. Teglar bilan ishlash 3. Macromedia Dreamweaver MX 2004 dasturi bilan ishlash Bugungi kunda axborot texnologiyalari rivojlanishini web texnologiyalarisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Web texnologiyalari deganda - web ilovalar hosil qilish, web saytlar tashkil qilish, tarmoq va texnologiyalar jamlanmasi tushuniladi. Web texnologiyalarida quyidagi 3 ta asosiy tushuncha mavjud: 1. Web sahifa 2. Web sayt 3. Web server Web sahifa o zining unikal adresiga ega bo lgan va maxsus brauzer dasturlar orqali ochiladigan va ko riladigan elektron hujjatdir. Web sayt bir nechta web sahifalarning mantiqiy va funksional jihatdan birlashtirilgan sahifalar to plami. Web server tarmoqqa ulangan kompyuter hisoblanib umumiy resurs va dasturlarni boshqaradi. Web sahifa va web saytlar bilan ishlash uchun eng keng tarqalgan texnologiya WWW texnologiyasidir. Umumiy holda web texnologiyalarni quyidagi sxema ko rinishida tasvirlash mumkin. 1 rasm. Web texnologiyalar klassifikatsiyasi. 1. World Wide Web Internetning paydo bo lishi tarixi 60-yillarning oxirida Amerika hukumati tomonidan asos solingan ARPANet (Advanced Research Projecj Agenci tashkiloti) hisoblash tarmog iga borib taqaladi. Tarmoq harbiy tashkilotlarga xizmat qilgan yillar boshlarida ma'lumotlarni uzatishni boshqarish protokoli TCP/IP (Transmissyon Control Protocol / Internet Protocol) ga asos solindi. Taxminan shu vaqtda ma'lum bo ldiki, TCP/IP dan turli milliy va xalqaro darajadagi kompyuter tarmoqlarini bog lashda foydalanish mumkin ekan yilning oxirida ARPANet mukammal holga yetib keldi, lekin bu vaqtga kelib ko pgina universitetlar va ilmiy muassasalar Internetga ulangan edilar yillar boshlarida korporatsiyalar ham Internetdan elektron pochta orqali ma'lumotlar almashishda aktiv ishtirok etardilar. U vaqtlarda Milliy Ilmiy fond tijorat maqsadida Internetdan foydalanishni ta'qiqlagan edi yilda bu cheklash bekor qilinadi va Internetdan tashkilot, muassasa, nodavlat tashkilotlarining foydalanish darajasi ortdi, shuningdek, tijorat maqsadida Internetdan keng foydalanila boshlandi (Internet magazinlar, Internet reklamalar va h.k.). WWW (World Wide Web) butun jahon tarmog i. Ayni mana shu xizmat Internet bilan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida to`rtta poydevor mavjud: 1. Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli) 145

146 2. Gipermatn 3. Hujjatlarni ko`rish uchun maxsus dasturlar 4. Yagona manzilni ko`rsatish tizimi Hujjatlarning yagona formati (shakli) Internetda barcha hujjatlar HTML (Hyper Text Markup Language Gipermatnni belgilash tili) formatida tuziladi. HTML yordamida yozilgan hujjatlarni web-hujjat yoki websahifa deb atashadi. Birorta foydalanuvchi yoki tashkilotga qarashli bo`lgan, bir-biriga bog`langan web-sahifalar to`plami SAYT deb aytiladi. Aslida web-sahifa oddiy matndan iborat va uning fayl kengaytmasi *.htm yoki *.html bo`ladi. Matnning o`lchamini, rangini, shaklini o`zgartirish uchun HTML teg (belgi)lari qo llaniladi. HTML teglari yordamida sahifaga rasm, video o`rnatish, orqa fon (ko`rinish), musiqaviy ijro va yana ko`p narsalar qo`shish mumkin. Natijada, oddiy matn chiroyli va qulay ravishda taqdim etiladi. Gipermatn WWW xizmatining eng inqilobiy qismi gipermatn orqali umuman klaviaturaga tegmasdan, faqat sichqonchaning chap tugmasini chertish yordamida Internetda sayohat qilish mumkin. Gipermatnning asosiy elementi giperko`rsatkich tarmoqdagi boshqa hujjatga ko`rsatkich bo lib, ular ikki xil: matn va grafik. Ko rsatkichni aniqlash uchun web-sahifa ko rilyatganda sichqoncha belgisi qo`l ko`rinishiga o`zgarsa, demak sichqonchaning tagidagi element giperko`rsatkichdir. Matn ko`rsatkichlar, odatda, oddiy matnlardan ajralib turishi uchun, tagida chiziqchali va boshqa rangda bo`yaladi. Grafik ko rsatkich Giperko`rsatkichga chertsangiz, huddi sehrli ravishda boshqa sahifaga o`tasiz. Hech qanday sahifaning manzilini, hech qayerga kiritish shart emas, chunki giperko`rsatkich barcha kerakli ma`lumotga ega. Brauzer web-sahifalarni ko rish dasturi Brauzer web-sahifada HTML teglarini topib, ular talabi bo`yicha ma`lumotni ekranga chiqaradi. Teglar, o`zlari, ekranda aks ettirilmaydi yilda birinchi web-brauzer Mosaic paydo bo ldi. Bugungi kunda yuz xil brauzerlar mavjud. Eng mashhurlari: Internet Explorer (Windows tarkibidagi dastur), Opera, FireFox, Google Chrome. TEGlar bilan ishlash. Teglar nima. Teglar bu HTML tilidagi buyruqlardir. Biz teglarni deskriptorlar deb ham atashimiz mumkin. Har qanday veb sahifalardagi ma'lumotlar albatta teglar yordamoda o'qish uchun qulay va ko'rinishli qilib yaratiladi. Biz quyida eng sodda veb sahifani ko'rib otamiz. <HTML> <HEAD> <TITLE> Sahifa sarlavhasi </TITLE> </HEAD> <BODY> Hujjat matni </BODY> </HTML> Buning natijasida quyidagi oddiygina sahifa vujudga keladi. 146

147 Endi teglar haqida tushuncha olishga harakat qilamiz. Bu yerda: <HTML> - hamma ma'lumotlar va amal bajarvchi teglar aynan ana shu tegning orasida yozilishi shart. <HEAD> - Asosan shrift yoki stillar, ko'pincha biz foydalanadigan skriptlar head tegi orasida jolashtiriladi. <TITLE> - Sahifaning sarlavhasi title tegi orasiga olib yozilsa albatta natija olish mumkin. <BODY> - Hamma ma'lumotlar - matnlar, rasmlar va shu kabi ma'lumot beruvchi ob'ektlar tana qismi body - tegi orasida joylashtiriladi. Endi tekstlar bilan ishlashni ko'rib chiqamiz. Biz sahifamizga ma'lumotlarning asosiy qismini tekst sifatida qo'yamiz. Shuning uchun tekstlarni tartib bilan chiroyli dizaynda namoyish etish sahifaning o'qimishli bo'lishiga yordam beradi. Tekstlar yozilishi qatorida yangi qatordan, abzatsdan yozilishi mumkin. Buning uchun Demak tekstlarga rang tanlash ham alohida nozik did talab qiladi. Biz tekstga <p> va </p> teglaridan foydalanamiz. Textni qalin, yotiq va tagiga chizilgan holda yozish uchun <b></b>, <i></i> va <u></u> telari orasida yozish kifoya. Tekst orqali boshqa sahifaga yo'l korsatmoqchi bo'lsangiz albatta HREF tegida foydalanasiz. Misol uchun <a href=" Ko'rinishda yo'l ko'rsatsak albatta sahifasi ochiladi. Yana tekstlarni har-xil sarlavhalarda ham yozish mumkin. <H1> <H2> <H3> <H4> <H5> <H6> Biz albatta sahifa yaratishda jadvallardan ham foydalanamiz. Buning uchun <table> - Jadval, <td> - jadval ustuni va <tr> - jadval qatorlari teglaridan foydalaniladi. <table width="100%"bordercolor="#0000ff" border="1"> <tr> <td colspan="2"><div align="center">birlashgan katak</div></td> <td width="45%" rowspan="3"><div align="center">birlashgan katak</div></td> </tr> Birlashgan katak <tr> Alohida Birlashgan kataklar katak <td width="30%"><div align="center">alohida kataklar </div></td> <td width="25%"><div align="center"></div></td> </tr> <tr> <td><div align="center"></div></td> <td><div align="center"></div></td> </tr> </table> Quyida jadval va unga mos bo'lgan codlarni ko'rdingiz. 147

148 3. Macromedia Dreamweaver MX 2004 dasturi bilan ishlash. Bizga ma lumki, hamma sahifalar qaysidir dastur orqali yaratiladi. Aynan HTML fayllarini yaratishda hozirgi kunda juda keng tarqalgan dasur bu Macromedia Dreamweaver MX 2004 hisoblanadi. Ushbu rasmda dasturning umumiy ko'rinishi sizga havola etilmoqda. Dasturni ishga tushurib o'zimizga kerakli tilni tanlab olamiz. Demak bizga HTML tili kerak. Demak natijada ushbu sahifa yaratish uchun yangi oynaga ega bo'ldik. Ushbu oynaning yuqori qismidan faqatgina teglar bilan ishlanadi, pastki qismida esa dizayn qismida dizayn bilan ishlash mumkin. Bu dasturning qulayliklaridan biri ham ana shunda. Bir vaqtning o'zida ham dizayn va teglar bilan ishlash mumkin. Biz o'z dizaynimizni yaratib olish uchun Menudan Modify keyin Page Proporties buyrugini beramiz va quyidagi oynada sahifaning tekstlari rangi, linklarni va unga mos orqa fon ranglarini, rasmlarni tekstlarning katta kichiklik hajmini va shu kabi sahifa davomida qayta murojaat etmaslik uchun ba'zi elementlarni parametrlarini kiritamiz. Sizga birinchi maslahat shuki ishlayotganingizda albatta jadvallardan foydalaning. Sababi jadvallar sizning sahifangizni ko'rinishini chiroyli va tartibli chiqishida katta yordam beradi. Jadvallarni yaratish uchun table yani jadval tugmasini bosamiz va quyidagi oynaga ega bo'lamiz. Bu oynanig kerakli kataklariga biz uchun kerak bo'lgan parametrlarni kiritamiz. Unda jadvalning ustunlar yoki qatorlar soni bo'lishi mumkin. Kerakli ma'lumotlarni kiritgach albatta OK tugmasini bosamiz. Natijada bizga kerak bo'lgan jadval yaratiladi. Siz uchun eng oddiy sahifa uchun jadvalni bu yerdan ko'chirib olishingiz va o'rganishingiz mumkin Jadval qo'yishni o'rganib oldik, endi jadvallarga rasmlarni qo'yish bilan tanishamiz. Rasmlarni sahifamizga joylashtirish uchun Menu panelidan Insert keyin image buyruqlarini beramiz, agar yanada tezroq ishlamoqchi bo'lsangiz Ctrl+Alt+I tugmalarini bosing. Eng qulay yo'l bu tugmasini bosish va quyidagi oynaga ega bo'lishdir. 148

149 Bu oyna orqali sahifaga qo'yiladigan rasmni tanlaymiz va uni ham OK tugmasi orqali sahifaga joylaymiz. (Eslatma: har qanday rasmni qo'yishdan oldin uning hajmini jadvalga mos ravishda qirqib taxlab oling, aks holda rasmning sifati buzilishi mumkin). Sahifada albatta tekstlar bo'ladi va biz ularni sahifaga tashrif buyuruvchilar uchun ko'rinishli va o'qish uchun qulay qilib joylashtirishdadir. Albatta yana biz tekstlardan menuda ham foydalanishimiz mumkin. Albbata bu yerda tekstlarga link berishga majburmiz va buning uchun teksni kerakli qismini tanlaymiz va Insert keyin Huperlink buyruqlarini berish, yoki tugmasini bosamiz. Natijada: Elektron pochtaga ham link berish shu kabi bo'ladi, ya'ni soddaroq oyna Quyidagi oynani ochib kerakli manzilni ko'rsatamiz, yoki tugmasi orqali sahifa yaratilayotgan papkadan fayl tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. tugmasini bosib quyidagi ni ochib olamiz va bu oynada ham kerakli elektron pochtani kiritib OK tugmasini bosamiz. Sahifalarda biz ba'zida flash animatsiyalardan ham foydalanamiz va bu animatsiyalarni komputer hotirasidanoli sahifaga joylash uchun tugmasini bosamiz va oynasi orqali kerakli flash animatsiyani tanlayiz va sahifaga joylashtiramiz. Ana endi qisqagina Properties paneli bilan tanishamiz. Bu panel dasturning pastki qismida joylashgan bo'lib asosan sahifaga joylashtirilgan ma'lumotlar ustida ishlash uchun juda qulaydir. Ushbu panelning ba'zi elementlari bilan tanishib chiqamiz. Demak Proporties panelida joylashgan: panelning umumiy ko'rinishi Format - tekstlarni formatini tanlaydi, Font - tekst shriftini, fonini belgilaydi Style - biz ko'p foydalangan rang va hajmlardan o'z ko'rinishini yaratadi Size - tekst katta-kichiklik hajmini o'zgartiradi B va I- tekstlarbi qalin va yotqizib yozishga yordam beradi Link - tekstlarga link beradi Target - yangi sahifani qay jarayonda ochilishini ta'minlaydi Bg (1) - sahifaga rasmdan fon qo'yishga yordam beradi Bg (2) - orqa fonga rang tanlaydi Brdr - tablitsa uchun rang tanlaydi 149

150 W va H - balandlik va kenglik o'lchamlarini ko'rsatishda yordam beradi. Sahifada rasmlar bilan ishlayotganda Properties oynasi quyidagi ko'rinishda bo'ladi. Bu oynada esa tugmalar: W va H - rasmning hajmini belgilaydi Scr - rasm joylashgan manzilni ko'rsatadi Link - rasmga link beradi Alt - rasm ustida izoh yozishda foydalaniladi Edit - dasturda turib rasm ustida ishlash imkonini berai Map - rasmning kerakli qismiga link berish V space va H space vertikal va gorizontal masofa qoldirish Border - rasm atrofifa chegara chizish Takrorlash uchun savollar: 1. Web sahifa deganda nimani tushunasiz? 2. Web server nima? 3. Teglar haqida ma lumot bering. 4. Macromedia Dreamweaver MX 2004 dasturi haqida ma lumot bering. 150

151 21 MA RUZA. TARJIMON PROGRAMMALAR HAQIDA MA LUMOT Reja: 1. Tarjimon programmalar haqida umumi ma lumot 2. Promt 98 tarjimon dasturi interfeysi 3. Promt 98 tarjimon dasturining imkoniyatlari Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik tarjima qilish tizimlaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan. Stylus, shubhasiz, tarjimada yana ham yuqori sifat va o zgaruvchanlikni ta minlaydi. Stylus dasturining so nggi lahjasi o z nomini o zgartirdi va u endi Promt 98 deb ataldi. Promt 98 tizimi universal, shu bilan birga ixtisoslashgan lug atlardan iborat boy tarkiblarni o z ichiga olib, ulardan foydalanishni boshqaruvchi vositalarni o z ichiga oladi. Bironta ham lug atga kirmagan so zlar tarjimasini mustaqil ravishda aniqlab, iste mol lug atida saqlaydi. Bundan tashqari, Promt 98 dasturi xususiy ismlar va tarjima qilish talab etilmaydigan boshqa so zlar, masalan, qisqartma so zlar bilan ishlash qoidalarini ko rsatish imkonini ham beradi. Dasturning qo shimcha imkoniyatlari fayllarning turkum tarjimalari, tekislanmagan matnlarning tezkor tarjimalari, shuningdek, Internetdagi Web sahifalarini sinxron tarjima qilish imkonini o z ichiga oladi. Ushbu vositalar alohida ilova dasturlar sifatida amalda tatbiq etilgan. PROMT 98 DASTURINING ISHCHI DARCHALARI Promt 98 dasturi o rnatilgandan so ng bosh tavsiyanomada uni ishga tushirishga izn beruvchi punktlar paydo bo ladi. Promt 98 interfeysi Windows 9x (bunda X-95, 97, 98, 2000 larni bildiradi) amaliyot tizimi talablariga muvofiq amalga tatbiq etilgan. 1-rasm. Promt 98 ilova darchasi. Bevosita asboblar paneli ostida joylashgan qism ilova darchasining ishchi sohasi deb atalib, u bir necha sohachalarga bo lingan. Ikkala asosiy zonalar boshlang ich matn va uning tarjimasini o z ichiga oladi. Ilova darchasining pastki qismida axborot paneli joylashgan. U foydalanilayotgan lug atlarni aks ettirish va tanlash, tarjima qilinayotgan hujjatning dasturga noma lum bo lgan so zlari ro yxatini olish va tarjima qilish lozim bo lmagan so zlar ro yxatini boshqarish uchun mo ljallangan uchta qo shimcha varaqadan iborat: Ilova darchasining pastki qismida tavsiyanoma satri ostida asboblar paneli joylashgan. Ular satrida hujjat bilan ishlash imkoniyatini beruvchi piktogrammalar ro yxatidir. 151

152 PROMT 98 DA ISHNI BOSHLASH Promt 98 da ishlash uchun bu dastur xotiraga chaqiriladi va Создать piktogrammasi bosiladi: 2-rasm. 3-rasm. Natijada quyidagi ekran Направление перевода (tarjima yo nalishi) hosil bo ladi (3-rasm). Biror tilda yozilgan matnni tarjima qilish uchun Направление перевода bandidan foydalaniladi. Bu yerda, masalan, rus tilidan ingliz tiliga tarjima qilish uchun Русско- Английский bandi tanlanadi va OK bosiladi. Bunda kompyuter avtomatik ravishda rus tilida yozilgan matnni ingliz tiliga tarjima qiladi va tarjima qilingan matn ekranning quyi qismida ko rsatiladi. 4-rasmga qarang. Shuni aytish kerakki, kompyuter hozircha 100% to la va aniq tarjima qila olmaydi, albatta. Lekin tarjima sifati oshib boruvchi dasturlar yaratilish jarayoni davom etmoqda. 4-rasm. Tarjima natijasi darchasi. AVTOMATIK TARJIMA. Biror faylda joylashgan matnni tarjima qilish uchun avtomatik tarjima qilish imkoniyati mavjud. Buning uchun avvalo faylni boshlang ich matn bilan to ldirish kerak, albatta. Bu amalni bajarish Файл / Открыть bilan yoki asboblar paneli yordamida bajariladi. Boshlang ich faylning nomini tanlagandan so ng dastur Конвертировать файл - faylni o zgartirish muloqot darchasini ochadi. Buning sababi matn fayllar turli formatga ega bo lishi mumkinligidadir. Shuning uchun ushbu muloqot darchasida avtomatik tarzda fayl formati va tarjimaning zaruriy yo nalishi tanlanadi. Foydalanuvchining faqat parametrlar to g ri berilganligiga ishonch hosil qilib, OK bandini bosishi kerak bo ladi, xolos. Boshlang ich hujjat kompyuterga kiritiladi va avvaliga vaqtinchalik tarjima qilinuvchi matn va u bilan birga tarjima o z o rnida aks etadi. Tarjima amalga oshishi uchun Перевод/Весь текст bandini tanlash kerak. 152

153 Tarjima anchagina murakkab va sekin o tuvchi amaldir. Shuning uchung tarjima jarayonida dasturning asosiy darchasida boshlang ich matnni o tkazib turish va boshlang ich matnni boshqa tildagi matn bilan almashtirib borish mumkin. Hujjatning oxiriga yetib kelgach, boshlang ich tarjima natijasi matnlarini ko rib chiqish va shu bilan birga tahrir ham qilish mumkin. Agar tarjima qilinuvchi matnga o zgartirishlar kiritilsa, o zgartirilgan abzaslarnigina tarjima qilinadi. Buning uchun Перевод текущего абзаца (joriy abzas tarjimasi) buyrug idan foydalaniladi yoki tarjima dasturi asboblar panelidagi Текущий абзац (joriy abzas) bandi bosiladi. Ushbu holatda tarjimaning barcha qolgan abzaslari o zgarishsiz qoladi. LUG ATLAR BILAN ISHLASH. Avtomatik tarjimaning sifati qanday lug atdan foydalanilayotganligiga bog liq. Promt 98 tizimi umumiste -moldagi so zlardan iborat bo lgan bosh lug at, shuningdek turli sohaning ixtisoslashgan lug atlarini o z ichiga oladi. Ixtisoslashgan lug atlarga bo lgan zarurat inson faoliyatining turli jabhalarida ushbu sohaga tegishli tushunchalarni ifodalovchi turli terminlar qo llanilishi bilan bog liq. Bu terminlardan ba zilari o ziga xos ma noga ega bo lishi, ba zilari kundalik turmushda, ba zida boshqacha ma noda ishlatilishi mumkin. Maxsus matnlar tarjimasida terminlar faqat muvofiq keluvchi mazmunda ishlatilishi kerak. Misol uchun inglizcha solution so zini olamiz. Universal lug atlar uni har xil tarjima qilishlari mumkin. Lekin u matematikada yechim deb, kimyoda esa qorishma ma nosini anglatadi. Tarjima sifatini oshirishning boshqa usuli dasturga u tarjima qila olmaydigan yoki tarjima qilmasligi kerak bo lgan ba zi so zlarni ishlatish usulini ko rsatishdan iborat. Buning uchun tarjima qilinmaydigan so zlar (masalan, Windows)ni bandlab qo yish va dastur lug atida bo lmagan so zlar tarjimasi qoidalarini berish zarur. LUG ATNI TANLASH. Foydalaniladigan lug atlar ro yxati axborot panelidagi foydalaniladigan lug atlar qo shimcha varaqasida keltirilgan. Lug atlar ko rsatilgan tartibda ko riladi, shu bilan birga keyingi lug atga o tish ko rilayotgan lug atda kerakli so z bo lmagan taqdirdagina amalga oshiriladi. Tarjima sifatiga nafaqat lug atlarning soni, balki ularning dasturda terilish tartibi ham ta sir ko rsatadi. Shunga alohida e tibor berish kerakki, dasturdagi terilishda, odatda, birinchi bo lib iste mol lug ati turadi. Iste mol lug atlari tahrir qilish va o zgartirish uchun ochiq bo ladi. Shu tariqa, foydalanuvchi tomonidan to ldirilgan va o zgartirilgan maqolalar birinchi navbatda e tiborga olinadi. Foydalanilayotgan lug atlar ro yxatini o zgartirish uchun Словары (lug atlar) tavsiyanoma bandini va tarjimaning kerakli yo nalishini (masalan русско-английский yoki англо- русский) tanlash kerak. Shuningdek, tarjima asboblar panelidagi Словари (lug atlar) bandini bosish mumkin. Bunda tarjimaning tanlangan yo nalishiga muvofiq keluvchi qo shimcha varaqadan iborat bo lgan Словари (lug atlar) muloqot darchasi ochiladi. Bu muloqot darchasi qo shimcha lug atlarni ko rish, ulash va o chirish, yangi iste mol lug atlarini yaratish, shuningdek, lug atlarni ko rish tartibini boshqarish imkonini beradi. Shu bilan birga «har ehtimolga qarshi» qo shimcha lug at-larni qo shish tavsiya etilmaydi, chunki bu dastur ishini sekinlashtiradi va tarjima sifatiga salbiy ta sir ko rsatadi. SO ZLARNI BAND QILISH. Ko pgina hujjatlar faqat «qisman» tarjimani talab etadi. Atama so zlar va tushunchalar asliyat tilida qolishi kerak. Masalan, kompyuterga doir adabiyotlarda dastur (ilovalar) nomlarini va ishlab chiqaruvchi kompaniyalar nomlarini tarjima qilish yoki ularni o zgartirish maqbul emas. Avtomatik tarjima tizimi ma lum so z yo so z birikmasini tarjima qilmasligi uchun ushbu so zni band qilish darkor. Band qilingan so zlar axborot panelidagi Band qilingan so zlar (Зарезервировать слово) qo shimcha varaqasidagi ro yxatda sanab o tiladi. Hujjat matnida band qilingan so z uchrashi bilan u boshqa rangda ajralib ko rinadi. Band qilingan so zlar ro yxatiga biron bir so zni qo shish Сервис / Зарезервировать (cervis / band qilish) buyrug ini berish yoki Tarjima asboblar panelidagi Зарезервировать 153

154 слово (so zni band qilish) bandini tanlash bilan bajariladi. Hujjatni dastur ichki formatida saqlash paytida band qilingan so zlar ro yxati fayl bilan birgalikda saqlanadi. Promt 98 dasturida, shuningdek band qilingan so zlar ro yxatini keyinchalik tarjima qilinayotgan hujjatga qo shish bilan birgalikda mustaqil ravishda saqlash, shuningdek shunday ro yxatni boshqa hujjatdan olish imkoni ko zda tutilgan. Band qilingan so zlarning yagona lug atidan foydalanish imkoniyati bir mavzuga aloqador bir guruh hujjatlar bilan yoki bitta katta hujjatning ko plab qismlari bilan ishlashda nihoyatda qulaydir. LUG ATLARNI TO LDIRISH VA SOZLASH. Promt 98 dasturi tarkibiga kiritilgan lug atlar ancha boy ekanligiga qaramay, hujjatlarda uchrovchi hamma so zlar kiritilganligini kafolatlab bo lmaydi. Notanish so zlarni dastur qizil rangda ajratib ko rsatadi. Lekin hamma notanish so zlar ham lug atga kiravermaydi. Ular orasida band qilish lozim bo lgan so zlar ham uchrashi mumkin. Shuningdek bu so zlar to g ri yozilganligini tekshirib ko rish kerak. Agar lug at haqiqatan ham to liq bo lmasa, unda so zni iste mol lug atiga qo shish mumkin. Lug atni malakali tarzda to ldirish juda muhim va mas uliyatli tadbir. Lug atning haddan ziyod zichligi tarjima sifatini pasaytirishi mumkin. Shuningdek bir so z turlicha ma no ko rinishlariga ega bo lishi mumkinligini ham nazarda tutish kerak. Promt 98 dasturi so zni lug atga qo shishda ikki: boshlang ich va mutaxassis holatini ko zda tutadi. Birinchi holatda so zning yetishmaydigan hamma grammatik shakllari avtomatik tarzda qo shiladi, lekin ular doim ham to g ri bo lavermaydi. Ikkinchi holatda foydalanuvchining o zi hamma grammatik shakllarni beradi, lekin bu ikkala til grammatikasini yaxshi bilishni talab etadi. Mutaxassis holatida so zlarni qo shish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Перевод / Словарная статья (tarjima / lug at bandi) buyrug ini berish - unda Словарный статью (lug at bandini ochish) muloqot darchasi ochiladi. Bu muloqot darchasida so z shaklini andozaga o zgartirish (otni bosh kelishikda, fe lni noaniqlik shaklida va h.k.) kerak. Unda lug at bandi muloqot darchasi ochiladi. Nutqning kerakli qismiga mos keluvchi qo shimcha varaqa tanlanib, agar kerakli so z lug atlarning birontasiga kirmasa, Добавить (qo shish) bandi yoki tarjimaning o zgartirilishi zarur bo lsa, Правка (tuzatish) bandi bosiladi. Keyingi muloqot darchalari so z o zgarishining xilini aniqlash, shuningdek ushbu so zning boshqa shakllarda to g ri yozilishini ko rsatishga imkon beradi. Oxirgi muloqot darchasi boshlang ich tildagi so zning turli shakllarini va tarjimaning dasturga kiritilgan variantini ushbu shakllarning qaysi biriga ishlatish kerakligini aniqlaydi. Promt 98 dasturi fe l va ot so z turkumlari uchun so zlarning bir-biri bilan mos kelishini aniqlaydigan qo shimcha axborot berishga imkon beradi. Fayl holatida bunday maqsad uchun Управление (boshqaruv) bandi xizmat qiladi. U, masalan, berilgan fe lning qo shimcha bilan bog lanish usuli: qanday ko makchi zarur, qo shimcha qanday kelishikda bo lishi kerak va h.k. larni ko rsatish imkonini beradi. Takrorlash uchun savollar: 1. Tarjimon dasturlar haqida gapirib bering. 2. Tarjimon dasturlarning qanday turlarini bilasiz? 3. Promt 98 dasturining imkoniyatlari haqida ma lumot bering. 154

155 22-MA RUZA. MATEMATIK PAKET PROGRAMMALAR. MAPLE DASTURI Reja: 1. Matematik paket dasturlari haqida ma lumot 2. Maple da palitralar, buyruqlar va ifodalar 3. Maple da ko`phadlar ustida amallar 4. Maple da algebraik tenglama va tenglamalar sistemalarini yechish Kompyuterda turli yo nalishdagi: mexanika, matematika, fizika, muhandislik va boshqaruv masalalarini yechish, turli xil mexanik, energitik va dinamik sistemalarini modellashtirish, loyihalash, tavsiflash va tahlil qilish masalalarini aniq, tez, samarali hal etish uchun mo ljallangan sistema va turli xil sohali fodalanuvchilarga mo ljallangan matematik paket programmalar hozirgi kunda juda muhim hisoblanib kelmoqda. Bu dasturlar toifasiga Maple, Matlab, Matchad, Matematica va shunga o xshash dasturlarni misol qilib olishimiz mumkin. Maple da palitralar, buyruqlar va ifodalar Mapleda uch turdagi palitralar mavjud: Berilganlarni kiritish palitrasi.(view Palettes Sumbol Palette). Maple ifodalarni kiritish uchun shablonli palitralar (View Palettes Expression Palette). (4 4) o`lchamli bo`lgan matritsalarni kiritish shablonli palitrasi. (View Palettes Matrix Palette). Maple ning View Palettes qism menyusi da yana ikkita buyruq qo`shilgan bo`lib, ular quyidagilar: Barcha palitralarni kursatish Show All Palettes va barcha palitralarni yashirin holati Hide All Palettes buyruqlari hisoblanadi. Palitra panellari o`lchamlari Options Palette Size qism menyusi bo`yrug`i bilan o`rnatiladi.tanlashda ular (Small) kichik o`lchamli, (Large) katta o`lchamli, yoki Maple 6 ilovasidagi kompyuter monitori ekranidagi o`lchamga bogliqligi (Best Choice) olinishi mumkin. Palitralar bilan ishlash juda oddiy. Masalan, foydalanuvchi o zining ishida grek harflarini ishlatishi zarur bo lib, uning inglizcha nomi yodida bulmasa, u holda unga simvollar palitrasi yordam beradi. Unda bir qator tugmalar joylashgan bo lib, ulardan birini bosish bilan ishchi varaqning kursor turgan joyida grek harfi yoziladi. Masalan, kursor kiritish sohasida turganda ά tugmasini bosish bilan alpha grek harfi oxirida no qta vergul bilan hosil bo ladi. >alpha; <Enter> tugmasini bosish bilan chiqarish sohasida alpha grek harfini hosil qilamiz: ά Agar kirish sohasida biror ifoda belgilangan (buyalgan) holda ko`phadli tugma bosilsa, u holda belgilangan ifoda mos ko`phad bilan almashib qoladi. Agar chiqarish sohasidagi belgilangan ifoda ustida shunday ish qilinsa keyingi satrda mos ifoda o rnida ko`phad kelgan kiritish satri hosil qilinadi. Masalan, chiqarish sohasida sin(x) funksiyasining qiymati f o zgaruvchiga o zlashtirilgan bo lib funksiya nomi belgilangan bo lsin f:= sin(x) u holda yuqoridagi operatsiya bajarilishi natijasida ishchi varaqning navbatdagi kiritish sohasida: > f:=alpha(x); hosil bo ladi. Matritsani kiritish palitrasi o lchami turtdan oshmaydigan matritsalarni tez kiritishga imkon beradi. Masalan, tugmasini bosish bilan kiritish satrida 2x2 o lchamli matrisani ekranda ko rish mumkin. 1 Matrix ([[%?,%],[%?,%]]); 2 % belgilari tuldiriluvchi shablonlar deb atalib, ularni o rniga kerakli element qiymati kiritiladi. Ifoda va o zgaruvchilar Maple buyruqlari uchun parametr sifatida xizmat qiladi. Standart 155

156 buyruq quyidagi ko rinishga keltiriladi: Command (par1, par2,..,parn ); Maple buyruqlar bo limi avtomatik tarzda standart kutubxonadan chaqiriladi. Boshqa bir buyruqdan foydalanishdan oldin xotiraga readlib buyrug i yuklanishi shart. Bundan tashqari ko pgina buyruqlar paket qismida joylashganligi sababli, buyruqga murojaat etishdan oldin paket with buyrug i bilan yuklangan bo lishi kerak. Bunday paketlar: DEtools, Gausslnt, genfunc, geometry, geom3d, group, liesymm, logic, networks, NPspinor, numapprox, padic, projgeom, totorder. package [command](par1,par2,,parn), Bu yerda package paket nomi, command - buyruq nomi par1, par2,...,parn buyruqlar parametrlari. Ma lum predmet doirasidagi paketlar ilovada keltirilgan. Agar o zgaruvchi nomi qaysidir buyruq nomi bilan ustma-ust tushsa, u holda bu buyruq joriy seansda ishga tushmaydi. Shuning uchun yangi name o zgaruvchisini kiritishda?name buyrug i yordamida nom bush ekanligini tekshirish mumkin. quyidagilardan uzgaruvchining nomlari sifatida foydalanish taqiqlanadi. and, by, do, done, elif, else, end, fi, for, from, if, in, intersect, local, minus, mod, not, od, option, options, or, proc, quit, reads, save, stop, then, to, union, while. Agar buyruq tugri va tuliq kiritilgan bulsa, u holda Maple uni bajaradi va keyingi satrda natijani keltiradi. Agar bu bilan birga kiritilgan buyruq aksi ya ni tug ri va tuliq kiritilmagan bulsa, u holda Maple ma lumotni tuliqsiz bajarishi va bajarmasligi (tenglama yechilmaydi, integral olinmaydi va x.k.) mumkin. Bu holda masalani almashtirish yoki integrallarni sonli yechish yordam berishi mumkin. Ifodalar. O zgaruvchilar, arifmetik amallar va boshqa operatsiyalar yordamida ifoda tuzish mumkin. Operatsiya va amallar quyidagilar: + qushish - ayirish * kupaytirish / bo lish ^- darajaga ko tarish! faktorial abs() absolyut qiymat Arifmetik operatsiyalar tartibi standart matematik operatsiyalarga mos keladi. Bul operatsiyalarida ham <,>,=<,=>,<>,= belgilari qabul qilinadi. Maple da ko`phadlar ustida amallar. Ko`phadlar ustida analitik hisoblashlar paketlari bazaviy sanalib boshqa almashtirish formulalarida ham ishlatiladi. Masalan convert bo yrug i standart kutubxona bo limida keltirilgan. Ko`phadlar bir yoki bir necha o zgaruvchili bo lishi mumkin. Quyida ko`phadlar bilan ishlash buyruqlari oddiy misollar bilan ko rsatilgan. x va y o zgaruvchilar bilan berilgan p ko`phadga x+1 ifodani ko paytirib natijani y+1 Ko`phadga bo lamiz. Sungra bo linma p1 ning darajasini yuqori darajali had koeffitsentini va x 2 ko`phad bilan eng katta umumiy bo luvchisini topamiz. >p:=x*y+x-2*y-2; xy+x-2y-2 >q:=expand(p*(x+1)); 2 2 x y x xy x 2y 2 >divide(q,y+1,p1); true >p1;degree(p1);lcoeff(p1);gcd(p1,x^2-2*x); 156

157 x x 2 x 2 Qulaylik uchun bo yruqlarni alfavit tartibida beramiz: coeff(poly,var,n) n-darajali var o zgaruvchili poly Ko`phadni koeffitsentlarini topish. coeffs(poly,var) var o zgaruvchini (o zgaruvchilar) poly Ko`phadni koeffitsentlarini topish. convert(poly,horner,var) Gorner sxemasi bo yicha Ko`phadni almashtirish. convert(poly, mathorner,var) Gorner sxemasini matritsaviy ko rinishga o`tkazish. convert(poly,sqrfree,var) Ko`phadni kvadrat uch hadga yoyish degree(poly,var) var o zgaruvchili poly Ko`phadini darajasini hisoblaydi. dissrim(poly,var) var o zgaruvchili poly Ko`phadni diskriminantini hisoblash. divide(poly1,poly2,name) poly1 va poly2 Ko`phadlarini xususiy bo linmasini name o zgaruvchiga o zlashtirish. Unda true(rost), false(yolgon) qiymatlarini qabul qiladi. factor(poly) Ko`phadni kupaytuvchiga ajratish. FFT(n,aRe,aIm) Furye almashtirishlarini hisoblash, 2n ta sonning are va ain haqiqiy va mavhum qismlarini topish. fourier(expr,var,name) var o zgaruvchili expr ifodani yangi name o zgaruvchili Furye almashtirishlarini bajarish. gcd(poly1,poly2) ikki Ko`phadni eng katta umumiy bo luvchisini topish. ifft(n,are,aim) 2n ta sonli massivga are va aim haqiqiy va mavhum qismlarini Furye almashtirishiga teskari almashtirish bilan topish. interp([xo,..,xn],[yo,..,yn],var) var o zgaruvchili tablitsa bo yicha interpolyatsion Ko`phadni qurish. invfouries(expr,var,name) var o zgaruvchili expr ifodani yangi name o zgaruvchi bo yicha teskari Furye almashtirishini bajarish invlaplace(expr,var,name) var o zgaruvchili expr ifodani yangi name o zgaruvchi bo yicha teskari Laplas almashtirishini bajarish. lcoeff(poly,options) ko`phadni bosh koeffitsiyenti. ldegree(poly, var) var o zgaruvchiga nisbatan ko`phadni eng kichik darajasini topish. mellin(expr,var, name) var o zgaruvchili expr ifodada name yangi o zgaruvchi bo yicha bilan Mellin almashtirishlari. proot(poly,n) Ko`phaddan n darajali ildiz chiqarish. psqrt(poly) Ko`phaddan kvadrat ildiz chiqarish. proot, psqrt buyruqlarini ishlatishdan oldin standart kutubxona yuklatilishi kerak. quo(poly1,poly2,var) ikki Ko`phadning xususiy bulinmasi. randpoly(var) tasodifiy Ko`phad yaratish. realroot(poly) poly Ko`phadi yechimlari yotgan intervalni hisoblash. rem(poly1,poly2,var) ikki Ko`phad bo lishdagi qoldiqni hisoblash. Ko`phadlar ustida ishlaganda orthpoly ortogonal Ko`phadlar bilan ishlash buyruqlaridan foydalanish mumkin. Maple da algebraik tenglama va tenglamalar sistemalarini yechish. Maple yordamida algebraik tenglamalar va ularning sistemalarni analitik hamda sonli yechish mumkin. Algebraik tenglamani analitik yechish uchun solve buyrug idan foydalaniladi. solve(eqns,vars) eqns-tenglama va tenglamalar sistemasi vergullar bilan ajratilgan holda figurali qavs ichiga olingan. vars-figurali qavsda uzgaruvchilar yoki uzgaruvchilar guruxi. Agar solve - buyrug ining birinchi parametri sifatida biror ifoda kiritilsa, u holda avtomatik tarzda bu ifodani nolga tenglashtirib oladi. Yechimni saqlashda o zgaruvchini kiritish aniq 157

158 indeks bo yicha yechimga murojaat qilishni taminlaydi. Masalan, >sols:=solve(x^2+x=0,x); sols:=0,1,-1 >sols[2]; I Maple har doim yetarli miqdordagi vaqt va xotirada tenglamalar sistemasini yechimini kidiradi. Chiziqli bo lmagan tenglamalar uchun bir nechta yechimni topish mumkin (albatta barchasini emas), balki Maple hech qanday yechimni topa olmaydi. Bunda Maple yangi buyruqlarni ishlatishni tavsiya etadi. Agar qaysi noma lumni topish ko rsatilmagan bo lsa, unda Maple barcha noma lumlar buyicha yechimlarni e lon qiladi. >solve (ax+b=0); b ax, x x, a a Agarda javob ifodasida RootOf funktsiyasi paydo bo lsa, yechimlar argumentning ildizlari orqali ifodalanadi. vars noma lumlarga nisbatan eqns tenglamalar sistemasini sonli yechish uchun fsolve buyrug idan foydalaniladi. fsolve (eqns,vars,option). Bu yerda option parametri yordamida qushimcha shartlar berilishi mumkin: complex kompleks ildizlarni ajratadi; a..b ildizni izlash uchun oraliq beriladi maxsols=n izlanayotgan yechimlar sonini aniqlash fulldigits yechim uchun maksimal mantissa arifmetikasidan foydalaniladi. hech narsa yozilmasa Maple barcha haqiqiy ildizlarni topishga harakat qiladi. >fsolve(x^4- x^3-x^2-x-2,x); -1.,2. >fsolve(cos(x)=x); Takrorlash uchun savollar: 1. Matematik paket dasturlari haqida ma lumot bering. 2. Maple da ifodalarni yozilishini tushuntiring. 3. Maple da ko`phadlar ustida qanday amallar bajariladi? 4. Maple da algebraik tenglama yechish usullari haqida ma lumot bering. 158

159 23-MA RUZA. MATLAB MUHITIDA ISHLASH Reja: 1. Matlab muhiti haqida umumiy ma lumot 2. MATLAB tizimi interfeysi, dasturlash tili alifbosi va oddiy arifmetik amallar 3. MATLAB buyruqlari va standart funksiyalar, matematik ifodalar ustida shakl almashtirishlar 4. MATLAB da matematik ifodalar ustida shakl almashtirishlar 5. MATLAB da kutubxonalardan foydalanish haqida umumiy ma lumot Matlab muhiti haqida umumiy ma lumot. MATLAB tizimining integrallashgan muhiti(interfeysi) universal interfaol rejimda ishlaydi va unda mexanika, matematika, fizika, muhandislik va boshqaruv masalalarini yechish, turli xil mexanik, energetik va dinamik sistemalarni modellashtirish, loyihalash, tavsiflash va tahlil qilish imkoniyatlari mavjud. Bir tomondan, MATLAB tizimidan dasturlash tili sifatida foydalanib, tizimda mavjud(yoki foydalanuvchi o zi tuzgan) funksiyalar, hisoblash algoritmlari asosida turli xil masalalar ustida har xil hisoblashlarni o ta tez va yuqori aniqlikda olish mumkin bo lsa, ikkinchi tomondan, virtual laboratoriya sifatida yuqoridagi tizimlarni modellashtirish, loyihalash, tavsiflash va tahlil qilish mumkin. MATLAB dasturlash tilida boshqa dasturlash tillari kabi lotin alifbosining A dan Z gacha barcha katta va kichik harflari, 0 dan 9 gacha arab raqamlaridan foydalaniladi. Katta va kichik harflar, xuddi C++ dasturlash tilidagidek, ham o zgaruvchi sifatida, ham o zgarmas sifatida birbiridan farq qiladi. Lotin alifbosi harflaridan tashqari, arifmetik, mantiqiqy va taqqoslash amallari hamda klaviaturadagi maxsus belgilardan foydalaniladi. MATLAB ning ishchi varag i tom ma noda uch qismga bo linadi[16]: 1. Buyruqlarni kiritish maydoni buyruqlar satridan tashkil topgan. Har bir buyruq satri >> simvoli(bu simvol avtomatik tarzda buyruqlar sartining boshida bo ladi va uni yozish shart emas) bilan boshlanadi; 2. Natijani chiqarish maydoni kiritilgan buyruqlarniqayta ishlangandan so ng hosil bo lgan ma lumotlar(analitik ifodalar, natijalar va xabarlar) ni o z ichiga oladi; 3. Matnli izohlar maydoni ro y bergan xatoliklar yoki bajarilgan buyruqlarga izohlar, turli xarakterdagi xabarlar. Buyruqlar Enter tugmasini bosish(bir marta) orqali amalga oshiriladi. O zgaruvchi nomi nechta va qanaqa belgilardan iborat bo lishidan qat iy nazar, lotin harflaridan boshlanib, 63 ta belgidan oshmasligi shart. Agar buyruq o zgaruvchi nomi yozilmay bajarilsa, buyruq natijasi maxsus ans(inglizcha «answer» - «javob» ) o zgaruvchisi orqali beriladi. MATLAB vaqt sinovidan o tgan matematik hisoblarni avtomatlashtirish tizimlaridan biridir. U matritsaviy amallarni qo llashga asoslangan. Bu narsa tizimning nomi - MATrix LABoratory - matritsaviy laboratoriyada o z aksini topgan. Lekin hozirgi vaqtda MATLAB ixtisoslashtirilgan matritsaviy tizim chegaralaridan chiqib universal integrallashgan kompyuterda modellash tizimiga aylandi. «Integrallashgan» so zi bu tizimda qulay ifodalar va izohlar tahrirchisi, hisoblagich, grafik dasturiy protsessor va boshqalar o zaro birlashtirilganligini bildiradi. Umuman olganda, MATLAB matematikaning rivojlanishi davomida to plangan matematik hisoblashlar bo yicha tajribani o zida mujassamlashtirgan va uni grafik vizuallash va animatsiya vositalari bilan uyg unlashtirilgan. MATLAB tizimi ilova qilinadigan katta hajmdagi hujjatlar bilan birgalikda EHMni matematik ta minlash bo yicha ko p tomli ma lumotnoma vazifasini bajarishi mumkin. MATLAB tizimi fan va texnikaning eng yangi yo nalishlari bo yicha ham juda kuchli operatsion muhit bo lib hizmat qila oladi va natijalarni yuqori darajada vizuallashtirish imkoniyatlariga egaligi bilan xarakterlanadi[4,6]. MATLAB tizimidan hozirgi vaqtda Yevropa, AQSH, Yaponiya davlatlarida aksariyat mutaxassislar foydalanadi va u ko pchilik operatsion tizimlarda, jumladan GNU/Linux, Mac OS, Solaris, Microsoft Windows va boshqalarda ishlaydi. 159

160 Hozirgi vaqtda MATLAB ilmiy-texnikaviy hisoblashlar uchun eng mukammal dasturlash tizimidir. MATLAB tizimini uni ishlab chiqqan firma hujjatlari asosida o rganish boshlovchi foydalanuvchidangina emas balki kompyuterda hisoblash bo yicha mutaxassisdan ham juda ko p vaqt va mehnat talab qiladi. Bundan tashqari, hujjatlar ingliz tilida va katta hajmdagi axborot formal tarzda bayon qilingan. Ushbu kitob bilan tanishgandan va undagi namunaviy misollarni bajargandan keyin foydalanuvchining firma hujjatlari bilan ham ishlashi osonlashadi. MATLAB yuqori unumdorlikka ega bo lgan texnik hisoblashlar tilidir. Undan matematik hisoblashlar, modellash algoritmlarini yaratish, ma lumotlarni tahlil, tadqiq qilish hamda vizuallashtirish, ilmiy va injenerlik grafikasi, ilovalarni loyihalash va boshqalarda foydalanish mumkin. MATLAB yordamida konkret masalalarni yechish boshqa skalyar dasturlash tillaridagiga (masalan Si ) nisbatan bir necha marta tez bajariladi. Sanoatda MATLAB tadqiqotlarni bajarish, ishlanmalarni tayyorlash, ma lumotlarni tahlil qilish uchun yuqori unumdorlikka ega bo lgan vositadir. MATLAB tizimidagi toolboxes deb ataluvchi dasturlarning maxsus guruhlari katta ahamiyatga ega. Ular ko pchilik foydalanuvchilar uchun ilmiytadqiqotlar va loyihalashda maxsus usullarni o rganish va qo llash imkoniyatini beradi. Toolboxes MATLAB funksiyalarining batafsil kolleksiyasi bo lib, xususiy masalalarni yechish uchun xizmat qiladi. MATLAB tizimi bir vaqtning o zida ham operatsion muhit ham dasturlash tilidir. Tizimning kuchli tomonlaridan biri unda foydalanuvchi maxsus funksiya va programmalarni yozib m-fayllar ko rinishida rasmiylashtirishi va ularni muayyan masala hamda muammolarni yechish uchun mo ljallangan amaliy dasturlar (Application Toolboxes yoki qisqacha Toolboxes) kataloglariga birlashtirishi mumkin. Bunday kataloglar MATLAB tizimiga qo shilgandan keyin hamma foydalanuvchilar uchun umumiy bo ladi. Umuman olganda Toolboxes fan va texnikaning deyarli barcha yo nalishlari bo yicha butun dunyo bo ylab ko plab tadqiqotchilar ishlarining natijalaridir. Shu sababli MATLAB Application Toolboxes amaliy dasturlar paketlaridan foydalanish fan va texnikaning turli sohalaridagi eng so nggi yutuqlar darajasida bo lish imkoniyatini beradi[12]. MATLAB skriptlar va dasturlar yoziladigan sodda va yuqori darajadagi dasturlash tiliga ega. Skriptlar ochiq bo lganligi, ularni ko rish va o zgartirish mumkinligi sababli MATLAB tizimi mashhur bo ldi va fan hamda texnikada jahon standarti darajasiga ko tarildi. MATLAB dasturining quyidagi versiyalari mavjud: 1. MATLAB 5 - dekabr 1996 y. 2. MATLAB may 1997 y. 3. MATLAB 5.3 (Release 11, Rll) - yanvar 1999 y. 4. MATLAB 6.0 (R12) - noyabr 2000 y. 5. MATLAB 6.1 (R12.1) - iyun 2001 y. 6. MATLAB 6.5 (R13) - iyun 2002 y. 7. MATLAB 6.51 (R13SP1) avgust 2003 y. 8. MATLAB 7.0 (R14) iyun 2004 y. MATLAB tizimi interfeysi, dasturlash tili alifbosi va oddiy arifmetik amallar. MATLAB tizimining asosiy oynasi quyidagicha ko rinishda bo lib, qo yidagi bo limlardan iborat: 1. Sarlavha satri; 2. Asosiy menyular satri; 3. Uskunalar paneli; 4. Ishchi soha: 5. Komandalar ishchi varag i 6. Oxirgi yozilgan komandalar ro yxati 7. Holat satri 160

161 1.1-rasm. MatLab tizimining asosiy oynasi Asosiy menyular satri quyidagi menyulardan iborat: 161

162 Menyu buyruqlari: Faylar bilan ishlaydigan standart buyruqlarni o z ichiga olgan File menyusining 1-bandi New buyrug i bo lib, unda M-file, Figure, Model, GUI bandlari mavjud. New+M-file yangi M-file yaratish New+Figure yangi figura (grafik oyna) yaratish New+Model yangi FGI (Foydalanuvchining Grafikli Interfeysi)ni yaratish Izoh: Qolgan menyu va menyu bandlaridagi buyruqlarini mustaqil o rganish, Windows sistemasida ishlay oladigan foydalanuvchilar ixtiyoriga havola qilamiz. MATLAB ning ishchi varag i tom ma noda uch qismga bo linad: 1. Buyruqlarni kiritish maydoni buyruqlar satridan tashkil topgan. Har bir buyruq satri >> simvoli (bu simvol avtomatik tarizda buyruqlar satrining boshida bo ladi va uni yozish shart emas) bilan boshlanadi; 2. Natijani chiqarish maydoni kiritilgan buyruqlarni qayta ishlagandan so ng hosil bo lgan ma lumotlar (analitik ifodalar, natijalar va xabarlar) ni o z ichiga oladi; 3. Matnli izohlar maydoni ro y bergan xatoliklar yoki bajarilgan buyruqlarga izohlar, turli xarakterdagi xabarlar. Buyruqlar Enter tugmasini bosish (bir marta) orqali amalga oshiriladi. MATLAB dasturlash tilida boshqa dasturlash tillari kabi lotin alifbosining A dan Z gacha barcha katta va kichik hariflari, 0 dan 9 gacha arab raqamlaridan foydalaniladi. Katta va kichik hariflari, xuddi C++ dasturlash tilidagidek, ham o zgaruvchi sifatida, ham o zgarmas sifatida birbiridan farq qiladi. Lotin alifbosi hariflaridan tashqari, klaviaturadagi barcha maxsus belgilardan foydalaniladi. Buyruqlar Enter tugmasini bosish (bir marta) orqali amalga oshiriladi. O zgaruvchi nomi nechta va qancha belgi yoki belgilardan iborat bo lishidan qat iy nazar, lotin hariflaridan boshlanib, 63 ta belgidan oshmasligi shart. Katta va kichik hariflar bir-biridan farq qiladi. Agar buyruq o zgaruvchi nomi yozilmay bajarilsa, buyruq natijasi maxsus ans (inglizcha answerjavob) o zgaruvchisi orqali beriladi. Ishchi sohasidagi o zgaruvchilar haqidagi ma lumotlarni who yoki whos buyruqlari orqali ko rish mumkin. MATLABda barcha ma lumotlar matritsa yoki massiv ko rinishida( MATLAB so zi inglizcha Matrix Laboratory, yani Matritsali Laboratoriya so zlarini qisqartirilgan ifodasidir) tasvirlanadi. Hattoki, skalyar o zgaruvchilarni umumiy holda 1x1 o lchovli massiv (matritsa) deb qarash qabul qilingan. Shuning uchun ham massiv va matritsalar ustida ishlash, MATLAB da samarali ishlashda muhim ahamiyatga ega. Massiv bir turdagi ma lumotlarning raqamlangan va tartiblangan to plamidir. Massivning nomi bo lishi shart. Massivlar o lchovi yoki o lchami bilan bir-biridan farq qiladi: bir o lchovli, ikki o lchovli, ko p o lchovli. Massiv elimentlariga murojat qilish indekslar orqali amalga oshiriladi. MATLAB da massiv elementlarini raqamlash bir (1) dan boshlangani uchun indekslari birga teng yoki katta bo ladi. Oddiy arifmetik amallar. MATLAB da arifmetik amallar yetarlicha kengaytirilgan, hamda matritsaviy va arifmetik amallarni o z ichiga oladi. Quydagi arifmetik va matritsaviy amallar keltirilgan[13,14]: 1) o zgarmaslar O zgarmaslar O zgarmaslarning aytilishi 1 pi soni 2 i yoki j mavhum son 3 inf Cheksizlik 4 NaN 0 ko rinishdagi aniqmaslik 0 5 true mantiqiy rost 6 false mantiqiy yolg on 162

163 2) arifmetik amallar Arifmetik amal Arifmetik amal belgilari aytilishi belgilari 1 + Qo shish(skalyar yoki matritsaviy) 2 - Ayirish(skalyar yoki matritsaviy) 3 * Ko paytirish(skalyar yoki matritsaviy) 4 / Bo lish(skalyar) 5 ^ Darajaga ko tarish(skalyar yoki matritsaviy) 6.* Massiv mos elementlari bo yicha ko paytirish 7./ O lchovlari bir xil massiv mos elementlari bo yicha bo lish 8.^ Massiv mos elementlari bo yicha darajaga ko tarish 9 \ Matritsaviy chapdan o ngga bo lish 10.\ Massiv mos elementlari bo yicha chapdan o ngga bo lish 11 Qo shma matritsani hisoblash 12. Transponirlash MATLAB da matematik ifodalar ma lum bir bajarilish tartibiga asosan bajariladi. Avval mantiqiy amallar, so ngra arifmetik amallar: avval daraja, keyin ko paytirish va bo lish, undan keyin esa qo shish va ayirish bajariladi. Agar ifodada qavslar bo lsa, avval qavs ichidagi ifoda yuqoridagi tartibda bajariladi. 3) munosabat amalllari Operator (sintaksis) Amal belgilari aytilishi 1 = = ; (x= =y) Teng 2 = ; (x =y) Teng emas 3 < ; (x < y) Kichik 4 > ; (x > y) Katta 5 < = ; (x< =y) Kichik yoki teng 6 > = ; (x> =y) Katta yoki teng 4) mantiqiqy amallar Operator (sintaksis) Amal belgilari aytilishi 1 &,and(and(a,b)) va 2, or(or(a,b) yoki 3 ;not(not(a,b) inkor 4 xor(xor(a,b)) 5 any(any(a)) 6 all(all(a)) Butun, ratsional va kompleks sonlar. MATLAB da sonlarni haqiqiyb (o zgarish diapozonlari [ ; ] va [ ; ], double, real) va kompleks (complex) ko rinisahlarida tasvirlash mukin. Kompleks sonlar algebraik shaklda yoziladi, ya ni z=x+iy va u buyruqlar satrida >>z=x+i*y yoki >>z=x+yi ko rinishida (ushbu >>z=x+iy buyruq xato hisoblanadi) bo ladi. Haqiqiy sonlar esa butun (integer) va ratsional sonlarga bo linadi. Ratsional sonlar 3 xil ko rinishida tasvirlanishi mumkin: ratsional kasr ko rinishida, masalan, 35/36; qo zg aluvchan vergulli (float) ko rinishida, masalan 4.5; ko rsatkichli shaklda, ya ni 6.02*10-19 sonni 6.02*10^19 ko rinishida tasvirlash mumkin. Masalan: >> a=3.25*( /5.1)+2.3^2 a= >>b=5*( i)+0.8 b= 163

164 i >> imag(b) ans= >>real(b) ans= >>z=2+9*i z= i >>z=2+9*i z= i >>35/2 ans= >>9.602*10^2 ans= >>a25=3.25*( /5.8)+2.5^2 A25= >>k25=3.25*( /5.8)+2.5^2 k25= Yunon alfavitining harflarini MATLAB da yozish uchun esa shu harfning nomini yozish tavsiya etiladi. Masalan, hosil qilish uchun pi yozuvi yoziladi. MATLAB buyruqlari va standart funksiyalar, matematik ifodalar ustida shakl almashtirishlar. MATLABning standart buyruqlarining umumiy ko rinishi quyidagicha: buyruq (p1,p2, ) yoki buyruq (p1,p2, ); Bu yerda, buyruqning nomi, p1,p2, - uning parametrlari. Buyruq yozilgach natijani olish uchun (odatda MATLAB da buyruq oxirida nuqta vergul yoki ikki nuqta kabi belgilar qo yilmaydi) Enter tugmasini bosish (bir marta) yetarli. Har bir buyruq oxirida (;) belgisi bo lishi, buyruq bajarilsada natijani ekranda namoyon etilmaslikni anglatadi va Enter tugmasi bosilganda jimlik qoidasiga asosan buyruq bajarilib, keyingi buyruqga o tiladi. Bunda natija EHM hotirasida qoladi[12]. (%) foiz belgisi izohlarni yozish uchun xizmat qiladi. Agar buyruqlar qisqa bo lsa, ularni bir qatorga vergul bilan ajratgan holda yozib bajariladi. Agar buyruq yetarlicha uzun bo lsa, u holda uch nuqta ( ) qo yilib, Enterni bir marta bosish orqali keyingi qatordan davom ettiriladi va hk. Masalan: с 4 sin x e 3 4 cos x e 3 0,1 y 0,1y sin x e 3 4 cos x e 3 ifodani x=0.2 va y=-3.9 dagi qiymatini hisoblaymiz: >> x=0.2; >> y=-3.9; >> c=sqrt((sin(4/3*pi*x)+exp(0.1*y))/(cos(4/3*pi*x)+exp(0.1*y)))+ ((sin(4/3*pi*x)+exp(0.1*y) )/(cos(4/3*pi*x)+exp(0.1*y)))^(1/3) c = Dasturlashda shunday vaziyatlar bo ladiki, bunda ifodani hisoblashda oraliq o zgaruvchilarni kiritib (yoki ifodani qismlarga bo lib ) qadamma-qadam hisoblash mumkin. 0,1y 0,1 y

165 Yuqoridagi misolni qaraymiz: >> x=0.2; >> y=-3.9; >> a=sin(4/3*pi*x)+exp(0.1*y); >> b=cos(4/3*pi*x)+exp(0.1*y); >> c=sqrt(a/b+(a/b)^(1/3) c= O zgaruvchi berilgan qiymatni o zlashtirish uchun = belgi qo llaniladi. MATLAB dasturi buyruqlarni help <buyruq nomi > buyrug I bilan chaqirib olinishi mumkin. MATLAB ning asosiyamaliy buyruqlari maxsus kengaytirilgan paketlar (kutubxonalar)ida, ya ni Toolbox ( Toolbox inglizcha uskunalar qutisi ma nosini bildiradi) larida joylashgan bo ladi. Bu buyruqlarni MATLAB tizimi ma lumotnomalaridan yoki help <toolbox nomi> buyrug i bilan chiqarish mumkin. Quyidagi jadvalda asosiy standart funksiyalar va ularning MATLAB dagi yozilish qoidalari keltirilgan. MATLABning standart funksiyalari Matematik yozuvda Matlab alifbosida cosx cos(x) shx sinh(x) tgx tan(x) chx cosh(x) e x exp(x) ctgx cot(x) thx tanh(x) lnx log(x) secx sec(x) cthx coth(x) lgx log10(x) cosecx csc(x) arcch acosh(x) log 2 x log2(x) arcsinx asin(x) arccth acoth(x) х sqrt(x) arccosx acos(x) arccosech acsch(x) х abs(x) arctgx atan(x) arcsech asech(x) sinx sin(x) arcctgx acot(x) MATLAB da matematik ifodalar ustida shakl almashtirishlar. MatLab da matematik ifodalar ustida shakl almashtirish jarayonida quyidagi amallarni bajarish mumkin: O xshash hadlarni ixchamlash; Ko paytuvchilarga ajratish; Qavslarni ochish; Ratsional kasrlarni qisqartirish va shu kabilar; Bunday simvolli hisoblashlarni bajarishdan oldin ifodadagi o zgaruchilar syms yordamchi buyrug I (syms inglizcha symbols, ya ni simvollar so zining qisqa ifodasi) orqali e lon qilinadi. Masalan: >>syms x y z a b c d Ifodalarda shakl almashtirishlar. Ifodalarda qavslarni ochib, ularning hadlarini ixchamlash expand(<ifoda>) buyrug i bilan amalga oshiriladi: >>syms x y z a b c d e >>P=(x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) P= (x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) >>P1=expand(P) P1= x^6-1 Ko phadlarni ko paytuvchilarga ajratish uchun esa factor(<ifoda>) buyrug idan foydalanamiz. 165

166 Masalan: >>factor(pi) ans= (x+1)*(x-1)*(x^2-x+1)*(x^2+x+1) >>factor(x^5-x^4-7*x^3+x^2+6*x) ans= x*(x-1)*(x-3)*(x+2)*(x+1) Ifodalarni soddalashtirish simplify(<ifoda>) yoki simple (<ifoda>) buyrug i bilan amalga oshiriladi. Masalan: >>P2=(cos(x)-sin(x))*(cos(x)+sin(x)) P2= (cos(x)-sin(x))*(cos(x)+sin(x)) >>simplify(p2) ans= 2*cos(x)^2-1 Bundan tashqari, ifodalar ustida shakl almashtirishlarda kerak bo`ladigan collect, numden, horner, subexpr, subs kabi bir qator buyruqlari mavjud. MATLAB da kutubxonalardan foydalanish haqida umumiy ma lumot. MATLAB dasturi bilan ishlaganda quyidagi kutubxonalarga to g ri kelamiz: 1. Wavelet kutubxonasi 2. Image Processing kutubxonasi 3. SIMULINK dasturi MATLAB paketi kutubxonalari, ularning imkoniyatlarini tavsiflashni boshlab turib, MATLAB paketi tarkibi to g risida gapirib o tish lozim. MATLAB paketi ikkita katta qismlardan tashkil topgan: yadrosi va ulanayotgan (qo shilayotgan) kutubxonalar (yoki "toolboxes" - "asboblar komplektlari"). MATLAB yadrosi ko pchilik funksiyalarni va umummo ljallangan operatsiyalarni ta minlaydi. Kutubxonalar esa tor ixtisoslashgan funksiyalarni saqlaydi va bu tor ixtisoslashgan funksiyalar foydalanuvchilarga qat iy aniqlangan sohada hisoblashlarni va ma lumotlarni qayta ishlashni bajarish imkoniyatini beradi. MathWorks kompaniyasi tomonidan yaratilgan katta miqdordagi kutubxonalar ham, MATLAB paketi foydalanuvchilari tomonidan yaratilgan kutubxonalar ham mavjud. Bu kutubxonalardagi funksiyalar matematik mantiq, boshqarish nazariyasi, neyron tarmoqlari, signallarni qayta ishlash sohalardagi, boshqa zamonaviy amaliy sohalardagi masalalarni yechib beradi. Quyida standart kutubxonalarning ba zilari tahlil qilingan. Wavelet kutubxonasi. Wavelet asboblar kutubxonasi - MATLAB bazasida shakllantirilgan funksiyalar majmuasidir. Wavelet kutubxonasi MATLAB tuzilmasi doirasida signallar va tasvirlarni tahlil va sintez qilish ishlarini instrumental vositalar bilan ta minlaydi. Bu vositalarda elementar to lqinlar va elementar to lqinlar paketlaridan foydalaniladi. Asboblar komplekti foydalanuvchini ikki kategoriyadagi asbob vositalari bilan ta minlaydi: 1) buyruq satri funksiyalari; 2) grafikli interaktiv instrumental vositalar. Asboblar vositalarining birinchi kategoriyasi bevosita buyruqlar satridan chaqirilishi mumkin bo lgan funksiyalardan tashkil topgan. Bu funksiyalarning ko pchiligi elementar to lqinning maxsuslashtirilgan tahlilini amalga oshiruvchi yoki sintezlash algoritmlarini amalga oshiruvchi M fayllardir. Bu funksiyalar kodini help <funksiya_nomi> buyrug i yordamida o rganish mumkin. Wavelet kutubxonasidagi funksiyalarning to liq ro yxatini help wavelet buyrug i yordamida ochish mumkin. 166

167 Kutubxonadagi istalgan funksiya ishini o zgartirish mumkin. Buning uchun M fayllardan nusxa olinadi, qayta nomlanadi va yaratilgan nusxada tegishli o zgartirishlar kiritiladi. Foydalanuvchi o zining M fayllarini qo shish yo li bilan kutubxonani kengaytirishi mumkin. Asboblar vositalarining ikkinchi kategoriyasi interfeysning grafikli asbob vositalari majmuasi bo lib, bu majmua keng funksional imkoniyatlarga yo l ochib beradi. Bu asbob vositalariga buyruqlar satrida wavemenu buyrug ini terib, murojaat etish mumkin. Image Processing kutubxonasi. Image Processing asboblar to plami bu MATLAB ning imkoniyatlarini kengaytiruvchi funksiyalar yig indisidir. Bu asboblar komplekti (kutubxonasi) tasvirlarni qayta ishlash bo yicha operatsiyalarning keng diapazonini qo llab quvvatlaydi, shu jumladan 1) geometrik operatsiyalar; 2) chiziqli filtratsiya va filtrlarni ishlab chiqish; 3) shakl o zgartirish; 4) tasvirlar tahlili; 5) ikkili tasvirlar bilan operatsiyalar. Bu kutubxonaning 2 versiyasi 1 versiyasiga nisbatan ko p afzalliklarga ega. Ulardan biri - tasvir va ko p o lchovli massivlar 8 razryadli ma lumotlarining qo llab quvvatlanishidir. 1 versiyaning ko pchilik funksiyalari tezkorlikni oshirish va xotiraning kamroq hajmidan foydalanish maqsadida qayta yozib chiqilgan. Bundan tashqari, 2 versiyasida kutubxona imkoniyatlarini kengaytiruvchi ko pgina yangi funksiyalar ham mavjud. Asboblar vositalarining birinchi kategoriyasi (geometrik operatsiyalar) buyruqlar satridan yoki boshqa ilovalardan chaqirilishi mumkin bo lgan funksiyalardan tashkil topgan. Asboblar vositalarining ikkinchi kategoriya esa (chiziqli filtratsiya va filtrlarni ishlab chiqish) bu foydalanuvchining grafikli interfeysi orqali ko pchilik funksiyalarga murojaat etish imkoniyatini beruvchi interaktiv asbob vositalari yig indisidir. GUI (graphical user interface foydalanuvchining grafikli interfeysi)ga asoslangan asbob vositalari filtrni loyihalash, tahlil qilish va bajarish, hamda signalni tekshirish va muharrirlash uchun integrallashgan muhitni ta minlaydi. Masalan, foydalanuvchining grafikli interfeysi vositalari yordamida quyidagilarni bajarish mumkin: 1) filtr reaksiyasini (xarakteristikasini) grafikli muharrirlash uchun yoki signal og ishini vizual (ekranli) chizg ich bilan o lchash uchun «sichqon» dan foydalanish; 2) menyu bandini tanlab yoki klavishalarning tegishli kombinatsiyasini bosib tizimingizning tovushli apparatli vositalarida signalni bajarish; 3) ochilayotgan menyulardan foydalanib, signal spektrini hisoblash parametrlarini va usulini sozlash. SIMULINK dasturi. Oxirgi yillarda SIMULINK dasturi dinamik tizimlarni modellashtirish va simulyatsiyalash (o xshatish) uchun fanda va sanoatda eng keng qo llaniladigan dasturlar paketi bo lib qoldi. SIMULINK dan foydalanib, namunalardan osongina modellarni shakllantirish mumkin yoki mavjud modellarga yangi komponentlarni qo shish mumkin. Simulyatsiya interaktiv jarayondir, shuning uchun ishlash vaqtida parametrlarni o zgartirish va o zgartirish natijalarini birdan ko rish mumkin. MATLAB ning tahlil qilish asboblar vositalarini to g ridan to g ri ochish imkoniyati mavjud va binobarin natijalarni olish, ularni tahlil qilish va barcha zarur grafiklarni chizish mumkin. SIMULINK yordamida haqiqatga yaqinroq nochiziqli modellarni tekshirish mumkin. Masalan, ishqalanish, havo qarshiligi, mexanizmning siydalishi, keskin to xtashlarni va boshqa omillarni hisobga oluvchi real hodisalarni tasvirlovchi modellarni tekshirish mumkin. Shunday qilib, SIMULINK bu dinamik tizimlarni modellashtirish, simulyatsiyalash va tahlil qilish uchun xizmat qiluvchi dasturlar paketidir. Bu paket uzluksiz vaqtda, vaqt intervalida yoki ikkalasining ham uyg unligida modellashtirilgan chiziqli va nochiziqli tizimlarni qo llab 167

168 quvvatlaydi. Bu tizimlar ko p tezlikli tizimlar bo lishi mumkin, ya ni turli tezliklar bilan tanlangan yoki yangilangan har xil kismlarga ega bo lishi mumkin. Modellashtirish uchun SIMULINK foydalanuvchining grafik interfeysini ta minlaydi. Foydalanuvchining grafik interfeysi sichqonning «click and drag» operatsiyasi yordamida modelning blok sxemasini shakllantirish imkoniyatini beradi. Bu interfeys yordamida modellarni qog oz va qalam bilan chizgan kabi «chizish» mumkin. Bunday imkoniyat oldingi modellashtirish paketlari imkoniyatlaridan ancha ilgaralib ketgan. Avvalgi modellashtirish paketlari yechilishi lozim bo lgan differensial va chekli ayirmali tenglamalar ma lum tilda yoki dastur ko rinishida tasvirlanishini talab qilar edi. SIMULINK tarkibida turli bloklar mavjud kutubxonani o z ichiga oladi: qabul qiluvchilar, manbalar, chiziqli va nochiziqli komponentlar, ulatgichlar. Bundan tashqari, foydalanuvchi o zining bloklarini yaratishi va so zlashi ham mumkin. Modellar iyerarxik tuzilmaga ega, shuning uchun modellarni yuqoridan pastga tushiradigan va pastdan yuqoriga ko tariladigan yondashishlarni qo llab shallantirish mumkin. Tizimni yuqori darajada ko rib chiqish mumkin, keyin model detallari ortib borayotgan darajalarini ochish uchun bloklarda sichqoncha tugmasini ikki marta bosib darajalar orasida pasayib borish mumkin. Bu yondashish model qanday tashkil etilganligini va uning qismlari o zaro qanday ta sir etishini tushunishni ta minlaydi. Model aniqlangandan keyin, uni bajarish (ya ni simulyatsiya qilish), ya ni ishga tushirish mumkin. Buning uchun integrallash usullaridan tanlash, yoki SIMULINK menyusidan tanlashdan foydalanish, yoki MATLAB ning buyruqlar oynasida buyruq kiritish kerak. Menyular interaktiv usulda ishlash uchun ayniqsa qulaydir, buyruqlar satridan ishlash esa paketli modellashtirishni bajarishda juda foydalidir. Masalan, Monte Karlo usulini modellashtirish ketayotgan bo lsa yoki parametrning diapazondagi barcha qiymatlari uchun hisoblashlarni o tkazish kerak bo lsa buyruqlar satridan foydalanish kulayrok bo ladi. Maxsus namoyish etuvchi bloklardan foydalanib, simulyatsiya jarayoni hali davom etayotgan bo lsa simulyatsiya natijalarini ko rib borish mumkin. Bundan tashqari, parametrlarni o zgartirish va bu o zgartirishlar qanday natija berishini darhol ko rish mumkin («Agar... bo lsachi?» turidagi tekshirishlarni o tkazib, natijani bir zumda ko rish mumkin ). Modellashtirish (simulyatsiyalash) natijalarini keyinchalik qayta ishlash uchun MATLAB ning ishchi fazosida joylashtirish mumkin. Modellarni tahlil qilish asboblari linearizatsiyalashni va moslashish vositalarini hamda MATLAB ning ko pchilik asbob vositalari va uning kutubxonalarini o z ichiga oladi. Moslashish vositalarini MATLAB ning buyruqlar satri orqali yuklash mumkin. MATLAB va SIMULINK integrallashgani tufayli muhitda uning istalgan nuqtasida turib modellashtirish, tahlil qilish va modellarni tuzatish mumkin. Takrorlash uchun savollar: 1. Matlab dasturining rivojlanish tarixi haqida ma lumot bering. 2. Matlab dasturining menyulari haqida ma lumot bering. 3. Matlabda oddiy arifmetik amallar qanday bajariladi? 4. Matlab da ifodalarni yozilishini tushuntiring. 5. Matlabda ko`phadlar ustida qanday amallar bajariladi? 6. Matlabda algebraik tenglama yechish usullari haqida ma lumot bering. 7. Matlab kutubxonasi haqida ma lumot bering. 8. Matlab dasturining SIMULINK imkoniyatlarini tasvirlab bering. 9. Matlab dasturining grafik imkoniyatlari haqida ma lumot bering. 10. Matlab dasturining animatsiya hosil qilish jarayonini tushuntirib bering. 168

169 24-MA RUZA. AXBOROTLARNI HIMOYALASH USULLARI Reja: 1. Axborotlarni himoyalash tushunchasi. 2. Axborotlarni stenografik himoyalash usullari 3. Axborotlarni kriptografik himoyalash usullari Tеz rivojlanib borayotgan kompyutеr axborot tеxnologiyalari bizning kundalik hayotimizning barcha jabhalarida sеzilarli o zgarishlarni olib kirmoqda. Hozirda axborot tushunchasi sotib olish, sotish, biror boshqa tovarga almashtirish mumkin bo lgan maxsus tovar bеlgisi sifatida tеz-tеz ishlatilmoqda. Shu bilan birga axborotning bahosi ko p hollarda uning o zi joylashgan kompyutеr tizimining bahosida bir nеcha yuz va ming barobarga oshib kеtmoqda. Shuning uchun tamomila tabiiy holda axborotni unga ruxsat etilmagan holda kirishdan, qasddan o zgartirishdan, uni ug irlashdan, yuqotishdan va boshqa jinoiy haraktеrlardan himoya qilishga kuchli zarurat tug iladi. Kompyutеr tizimlari va tarmoqlarida axborotni himoya ostiga olish dеganda, bеrilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanilayotgan axborotni ishonchliligini tizimli tarzda ta minlash maqsadida turli vosita va usullarni qo llash, choralarni ko rish va tadbirlarni amalga oshirishni tushunish qabul qilingan. Axborotni himoya qilish dеganda: Axborotning jismoniy butunligini ta minlash, shu bilan birga axborot elеmеntlarining buzilishi, yoki yo q qilinishiga yo l qo ymaslik; Axborotning butunligini saqlab qolgan holda, uni elеmеntlarini qalbakilashtirishga (o zgartirishga) yo l qo ymaslik; Axborotni tеgishli huquqlarga ega bo lmagan shaxslar yoki jarayonlar orqali tarmoqdan ruxsat etilmagan holda olishga yo l quymaslik; Egasi tomonidan bеrilayotgan (sotilayotgan) axborot va rеsurslar faqat tomonlar o rtasida kеlishilgan shartnomalar asosida qo llanilishiga ishonish kabilar tushuniladi. Axborot xavfsizligi dеb, ma lumotlarni yo qotish va o zgartirishga yo naltirilgan tabiiy yoki sun iy xossali tasodifiy va qasddan ta sirlardan har qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi xavf faqatgina konfidеntsial (maxfiy) xabarlar va hujjatlarni o g irlash yoki nusxa olishdan iborat bo lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyutеr ma lumotlari to plami, elеktron ma lumotlar, elеktron massivlardan ularning egasidan ruxsat so ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu harakatlardan moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Axborotning himoyasi dеb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta minlovchi qat iy rеglamеntlangan dinamik tеxnologik jarayonga aytiladi. Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshqa shaxsga zarar еtkazmoqchi bo lgan nohuquqiy muomaladan har qanday hujjatlashtirilgan, ya ni idеntifikatsiya qilish imkonini bеruvchi rеkvizitlari qo yilgan holda moddiy jismda qayd etilgan axborot himoyalanishi kеrak. Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: maxfiylik aniq bir axborotga faqat tеgishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya ni foydalanilishi qonuniy hujjatlarga muvofiq chеklab qo yilib, hujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o g irlik yoki axborotni oshkor qilish, dеyiladi; konfidеntsiallik inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; yaxlitlik axborot boshlang ich ko rinishda ekanligi, ya ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish dеyiladi; autеntifikatsiya axborot zahirasi egasi dеb e lon qilingan shaxs haqiqatan ham axborotning egasi ekanligiga bеriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini 169

170 soxtalashtirish dеyiladi; apеllyatsiya qilishlik еtarlicha murakkab katеgoriya, lеkin elеktron biznеsda kеng qo llaniladi. Kеrak bo lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati. Yuqoridagidеk, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni kеltirish mumkin: ishonchlilik tizim mе yoriy va g ayri tabiiy hollarda rеjalashtirilganidеk o zini tutishlik kafolati; aniqlilik hamma buyruqlarni aniq va to liq bajarish kafolati; tizimga kirishni nazorat qilish turli shaxs guruxlari axborot manbalariga har xil kirishga egaligi va bunday kirishga chеklashlar doim bajarilishlik kafolati; nazorat qilinishi istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini to liq tеkshirish mumkinligi kafolati; idеntifikatsiyalashni nazorat qilish hozir tizimga ulangan mijoz aniq o zini kim dеb atagan bo lsa, aniq o sha ekanligining kafolati; qasddan buzilishlarga to sqinlik oldindan kеlishilgan mе yorlar chеgarasida qasddan xato kiritilgan ma lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kеlishilgan holda o zini tutishi. Axborotni himoyalashning maqsadlari quyidagilardan iborat: - axborotning kеlishuvsiz chiqib kеtishi, o girlanishi, yuqotilishi, o zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo lgan xavf xatarning oldini olish; - axborotni yo q qilish, o zgartirish, soxtalashtirish, nusxa ko chirish, tusiqlash bo yicha ruxsat etilmagan harakatlarning oldini olish; - hujjatlashtirilgan axborotning miqdori sifatida huquqiy tartibini ta minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga har qanday noqonuniy aralashuvlarning ko rinishlarining oldini olish; - axborot tizimida mavjud bo lgan shaxsiy ma lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va konfidеntsialligini saqlovchi fuqarolarning konstitutsion huquqlarini himoyalash; - davlat sirini, qonunchilikka mos hujjatlashtirilgan axborotning konfidеntsialligini saqlash; - axborot tizimlari, tеxnologiyalari va ularni ta minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chiqish va qo llashda sub еktlarning huquqlarini ta minlash. Zamonaviy kompyutеr stеnografiyasi Ruxsat etilmagan kirishdan axborotni ishonchli himoyalash muammosi eng ilgaritdan mavjud va hozirgi vaqtgacha hal qilinmagan. Maxfiy xabarlarni yashirish usullari qadimdan ma lum, inson faoliyatining bu sohasi stеnografiya dеgan nom olgan. Bu so z grеkcha Steganos (maxfiy, sir) va Graphy (yozuv) so zlaridan kеlib chiqqan va «sirli yozuv» dеgan ma noni bildiradi. Stеnografiya usullari, ehtimol, yozuv paydo bo lishidan oldin paydo bo lgan (dastlab shartli bеlgi va bеlgilashlar qo llanilgan) bo lishi mumkin. Axborotni himoyalash uchun kodlashtirish va kriptografiya usullari qo llaniladi. Kodlashtirish dеb axborotni bir tizimdan boshqa tizimga ma lum bir bеlgilar yordamida bеlgilangan tartib bo yicha o tkazish jarayoniga aytiladi. Kriptografiya dеb maxfiy xabar mazmunini shifrlash, ya ni ma lumotlarni maxsus algoritm bo yicha o zgartirib, shifrlangan matnni yaratish yo li bilan axborotga ruxsat etilmagan kirishga to siq quyish usuliga aytiladi. Stеnografiyaning kriptografiyadan boshqa o zgacha farqi ham bor. Ya ni uning maqsadi maxfiy xabarning mavjudligini yashirishdir. Bu ikkala usul birlashtirilishi mumkin va natijada axborotni himoyalash samaradorligini oshirish uchun ishlatilishi imkoni paydo bo ladi (masalan, kriptografik kalitlarni uzatish uchun). Kompyutеr tеxnologiyalari stеnografiyaning rivojlanishi va mukammallashuviga yangi turtki bеrdi. Natijada axborotni himoyalash sohasida yangi yo nalish kompyutеr stеnografiyasi paydo bo ldi. Global kompyutеr tarmoqlari va mul timеdia sohasidagi zamonaviy progrеss 170

171 tеlеkommunikatsiya kanallarida ma lumotlarni uzatish xavfsizligini ta minlash uchun mo ljallangan yangi usullarni yaratishga olib kеldi. Bu usullar shifrlash qurilmalarining tabiiy noaniqligidan va analogli vidеo yoki audiosignallarning sеrobligidan foydalanib xabarlarni kompyutеr fayllari (kontеynеrlar)da yashirish imkonini bеradi. Shu bilan birga kriptografiyadan farqli ravishda bu usullar axborotni uzatish faktining o zini ham yashiradi. K.Shеnnon sirli yozuvning umumiy nazariyasini yaratdiki, u fan sifatida stеnografiyaning bazasi hisoblanadi. Zamonaviy kompyutеr stеganografiyasida ikkita asosiy fayl turlari mavjud: yashirish uchun mo ljallangan xabar-fayl, va kontеynеr-fayl, u xabarni yashirish uchun ishlatilishi mumkin. Bunda kontеynеrlar ikki turda bo ladi: kontеynеr-original (yoki «bo sh» kontеynеr) - bu kontеynеr yashirin axborotni saqlamaydi; kontеynеr-natija (yoki «tuldirilgan» kontеynеr) - bu kontеynеr yashirin axborotni saqlaydi. Kalit sifatida xabarni kontеynеrga kiritib qo yish tartibini aniqlaydigan maxfiy elеmеnt tushuniladi. Kompyutеr stеnografiyasining asosiy vazifalari Zamonaviy kompyutеr stеnografiyasining asosiy holatlari quyidagilardan iborat: yashirish usullari faylning autеntifikatsiyalanishligini va yaxlitligini ta minlashi kеrak; yovuz niyatli shaxslarga qo llaniluvchi stеganografiya usullari to liq ma lum dеb faraz qilinadi; usullarning axborotga nisbatan xavfsizlikni ta minlashi ochik uzataladigan faylning asosiy xossalarini stеnografik almashtirishlar bilan saqlashga va boshqa shaxslarga noma lum bo lgan qandaydir axborot kalitga asoslanadi; agar yovuz niyatli shaxslarga xabarni ochish vaqti ma lum bo lib qolgan bo lsa, maxfiy xabarning o zini chiqarib olish jarayoni murakkab hisoblash masalasi sifatida tasavvur qilinishi lozim. Internet kompyutеr tarmog ining axborot manbalarini tahlili quyidagi xulosaga kеlishga imkon bеrdi, ya ni hozirgi vaqtda stеnografik tizimlar quyidagi asosiy masalalarni еchishda faol ishlatilayapti: konfidеntsial axborotni ruxsat etilmagan kirishdan himoyalash; monitoring va tarmoq zaxiralarini boshqarish tizimlarini еngish; dasturiy ta minotni niqoblash; intеllеktual egalikning ba zi bir turlarida mualliflik huquqlarini himoyalash. Kriptografiya haqida asosiy tushunchalar «Kriptografiya» atamasi dastlab «yashirish, yozuvni bеrkitib qo ymoq» ma nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo lgan davrlardayoq aytib o tilgan. Hozirgi vaqtda kriptografiya dеganda har qanday shakldagi, ya ni diskda saqlanadigan sonlar ko rinishida yoki hisoblash tarmoqlarida uzatiladigan xabarlar ko rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin bo lgan har qanday axborotga nisbatan qo llash mumkin. Maxfiylikni ta minlashga qaratilgan kriptografiya kеngroq qo llanilish doirasiga ega. Aniqroq aytganda, kriptografiyada qo llaniladigan usullarning o zi axborotni himoyalash bilan bog liq bo lgan ko p jarayonlarda ishlatilishi mumkin. Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning maxfiyligini ta minlaydi. Masalan, to lov varaqlarini elеktron pochta orqali uzatishda uning o zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qushilishi mumkin. Bunday hollarda axborotning yaxlitligini ta minlash zaruriyati paydo bo ladi. Umuman olganda kompyutеr tarmog iga ruxsatsiz kirishning mutlaqo oldini olish mumkin emas, lеkin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini tеkshirishning bunday jarayoni, ko p hollarda, axborotning haqiqiyligini ta minlash dеyiladi. Kriptografiyada qo llaniladigan usullar ko p bo lmagan o zgartirishlar bilan axborotlarning haqiqiyligini ta minlashi mumkin. Kriptografiya sohasidagi oxirgi yutuqlardan biri - raqamli signatura - maxsus xossa bilan axborotni to ldirish yordamida yaxlitlikni ta minlovchi usul, bunda axborot uning muallifi bеrgan ochiq kalit ma lum bo lgandagina tеkshirilishi mumkin. Ushbu usul maxfiy kalit yordamida yaxlitlik tеkshiriladigan ma lum usullaran ko proq afzalliklarga ega. Kriptografiya usullarini qo llashning ba zi birlarini ko rib chiqamiz. Uzataladigan 171

172 axborotning ma nosini yashirish uchun ikki xil o zgartirishlar qo llaniladi: kodlashtirish va shifrlash. Kriptografik o zgartirishning ikkinchi turi shifrlash o z ichiga boshlang ich matn bеlgilarini anglab olish mumkin bo lmagan shaklga o zgartirish altoritmlarini qamrab oladi. O zgartirishlarning bu turi axborot-kommunikatsiyalar tеxnologiyalariga mos kеladi. Bu еrda algoritmni himoyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Kriptografik kalitni qo llab, shifrlash algoritmining o zida himoyalashga bo lgan talablarni kamaytirish mumkin. Endi himoyalash ob еkti sifatada faqat kalit xizmat qiladi. Agar kalitdan nusxa olingan bo lsa, uni almashtirish mumkin va bu kodlashtiruvchi kitob yoki jadvalni almashtirishdan еngildir. Shuning uchun ham kodlashtirish emas, balki shifrlash axborot-kommunikatsiyalar tеxnologiyalarida kеng ko lamda qullanilmoqda. Sirli (maxfiy) aloqalar sohasi kriptologiya dеb aytiladi. Ushbu so z yunoncha «kripto» sirli va «logus» xabar ma nosini bildiruvchi so zlardan iborat. Kriptologiya ikki yo nalish, ya ni kriptografiya va kriptotahlildan iborat. Kriptografiyaning vazifasi xabarlarning maxfiyligini va haqiqiyligini ta minlashdan iborat. Kriptotahlilning vazifasi esa kriptograflar tomonidan ishlab chiqilgan himoya tizimini ochishdan iborat. Hozirgi kunda kriptotizimni ikki sinfga ajratish mumkin: simmеtriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli); asimmеtriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli). Simmеtriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud: 1) Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo l bilan maxfiy kalitni bir-birlariga uzatishlari mumkin? 2) Jo natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo ladi? Ushbu muammolarning еchimi ochiq kalitli tizimlarda o z aksini topdi. Ochiq kalitli asimmеtriyali tizimda ikkita kalit qo llaniladi. Biridan ikkinchisini hisoblash usullari bilan aniqlab bo lmaydi. Birinchi kalit axborot jo natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkinchisi axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklashda qo llaniladi va u sir saqlanishi lozim. Оchiq matn UzBoy Shifrlash algoritmi Dеshifrlash algoritmi SHifrlanmagan matn Оchiq matn Zorro Ushbu usul bilan axborotning maxfiyligini ta minlash mumkin. Agar birinchi kalit sirli bo lsa, u holda uni elеktron imzo sifatida qo llash mumkin va bu usul bilan axborotni autеntifikatsiyalash, ya ni axborotning yaxlitligini ta minlash imkoni paydo bo ladi. Axborotni autеntifikatsiyalashdan tashqari quyidagi masalalarni yеchish mumkin: foydalanuvchini autеntifikatsiyalash, ya ni kompyutеr tizimi zahiralariga kirmoqchi bo lgan foydalanuvchini aniqlash: tarmoq abonеntlari aloqasini o rnatish jarayonida ularni o zaro autеntnfikatsiyalash. Hozirgi kunda himoyalanishi zarur bo lgan yo nalishlardan biri bu elеktron to lov tizimlari va Internet yordamida amalga oshiriladigan elеktron savdolardir. 172

173 Axborotlarni kriptografiyali himoyalash tamoyillari Kriptografiya ma lumotlarni o zgartirish usullarining to plami bo lib, ma lumotlarni himoyalash bo yicha quyidagi ikkita asosiy muammolarni hal qilishga yo naltirilgan: maxfiylik; yaxlitlilik. Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, yaxlitlilik esa yovuz niyatli shaxslar tomonidan axborotni o zgartira olmaslik haqida dalolat bеradi. Kriptografiya tizimini sxеmatik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: Kalit matn matn yopiq matn Jo natuvchi Shifrlash Тiklash Qabul qiluvchi Yovuz niyatli shaxs Bu еrda kalit qandaydir himoyalangan kanal orqali junatiladi (chizmada punktir chiziklar bilan tasvirlangan). Umuman olganda, ushbu mеxanizm simmеtriyali bir kalitlik tizimiga taalluklidir. Assimmеtriyali ikki kalitlik kriptografiya tizimini sxеmatik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: Bu holda himoyalangan kanal bo yicha ochiq kalit jo natilib, maxfiy kalit jo natilmaydi. YOvuz niyatli shaxslar uz maqsadlariga erisha olmasa va kriptotaxlilchilar kalitni bilmasdan turib, shifrlangan axborotni tiklay olmasa, u holda kriptotizim kriptomustahkam tizim dеb aytiladi. Kriptotizimning mustaxkamligi uning kaliti bilan aniklanadi va bu kriptotahlilning asosiy qoidalaridan biri bo lib hisoblanadi. Ushbu ta rifning asosiy ma nosi shundan iboratki, kriptotizim barchalarga ma lum tizim hisoblanib, uning o zgartirilishi ko p vakt va mablag talab qiladi, shu bois ham faqatgina kalitni o zgartirib turish bilan axborotni himoyalash talab qilinadi. Kalit 1 Kalit 2 matn matn Yopiq matn Junatuvchi Shifrlash Tiklash Qabul qiluvchi Yovuz niyatli shaxs 173

174 Kompyutеr ma lumotlarini himoyalashning tеxnik-dasturiy vositalari Ushbu vositalarni quyidagicha tasniflash mumkin: Vositalar I. Fоydalanuvchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash tizimi II. Disk ma lumotlarini shifrlash tizimi III. Тarmoq bo yicha uzatiladigan ma lumotlarni shifrlash tizimi IV. Elektron ma lumotlarni autentifikatsiyalash tizimi V. Тayanch axbоrotlarni boshqarish vositalari 1. Foydalanuvchchilarni idеntifikatsiyalash va autеntifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizim foydalanuvchidan olingan ma lumot buyicha uning shaxsini tеkshirish, xakikiyligini aniklash va shundan cyng unga tizim bilan ishlashga ruxsat bеrish lozimligini bеlgilab bеradi. Bu holda asosan foydalanuvchidan olinadigan ma lumotni tanlash muammosi mavjud bulib, uning quyidagi turlari mavjud: foydalanuvchiga ma lum bo lgan maxfiy axborot, masalan, parol, maxfiy kalit va boshqalar; shaxsning fiziologik paramеtrlari, masalan, barmok izlari, kuzning tasviri va boshqalar. Birinchisi an anaviy, ikkinchisi esa biomеtrik idеntifikatsiyalash tizimi, dеyiladi. II. Disk ma lumotlarini shifrlash tizimi. Ushbu tizimning asosiy maksadi diskdagi ma lumotlarni himoyalashdir. Bu holda mantikiy va jismoniy boskichlar ajratiladi. Mantikiy boskichda fayl asosiy ob еkt sifatida bulib, faqatgina ba zi bir fayllar himoyalanadi. Bunga misol kilib, arxivator dasturlarini kеltirish mumkin. Jismoniy boskichda disk tulaligicha himoyalanadi. Bunga misol sifatida Norton Utilities tarkibidagi Diskreet shifrlovchi dasturni kеltirish mumkin. III. Tarmoq buyicha uzatiladigan ma lumotlarni shifrlash tizimi. Ushbu tizimda ikki yunalishni ajratish mumkin: kanal buyicha, ya ni aloka kanallari buyicha junatiladigan barcha ma lumotlarni shifrlash; abonеntlar buyicha, ya ni aloka kanallari buyicha junatiladigan ma lumotlarning faqatgina mazmuniy kismi shifrlanib, kolgan xizmatchi ma lumotlarni ochik koldirish. IV. Elеktron ma lumotlarni autеntifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizimda tarmoq buyicha bajariladigan elеktron ma lumotlar almashuvida hujjatni va uning muallifini autеntifikatsiyalash muammosi paydo buladi. V. Tayanch axborotlarni boshqarish vositalari. Ushbu tizimda tayanch axborotlar sifatida kompyutеr tizimi va tarmogida kullaniladigan barcha kriptografik kalitlar tushuniladi. Bu holda kalitlarni gеnеratsiyalash, saqlash va taksimlash kabi boshqaruv funktsiyalarini ajratishadi. Simmеtriyali kriptotizim asoslari Kriptografiya nuktai nazaridan shifr bu kalit dеmakdir va ochik ma lumotlar tuplamini yopik (shifrlangan) ma lumotlarga uzgartirish kriptografiya uzgartirishlar algoritmlari majmuasi hisoblanadi. 174

175 Kalit kriptografiya uzgartirishlar algoritmining ba zi-bir paramеtrlarining maxfiy holati bulib, barcha algoritmlardan yagona variantini tanlaydi. Kalitlarga nisbatan ishlatiladigan asosiy kursatkich bulib kriptomustaxkamlik hisoblanadi. Kriptografiya himoyasida shifrlarga nisbatan quyidagi talablar kuyiladi: еtarli darajada kriptomustaxkamlik; shifrlash va kaytarish jarayonining oddiyligi; axborotlarni shifrlash okibatida ular xajmining ortib kеtmasligi; shifrlashdagi kichik xatolarga ta sirchan bulmasligi. Ushbu talablarga quyidagi tizimlar javob bеradi: urinlarini almashtirish; almashtirish; gammalashtirish; analitik uzgartirish. Urinlarini almashtirish shifrlash usuli buyicha boshlangich matn bеlgilarining matnning ma lum bir kismi doirasida maxsus koidalar yordamida urinlari almashtiriladi. Almashtirish shifrlash usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari foydalanilayotgan yoki boshqa bir alifbo bеlgilariga almashtirilali. Gammalashtirish usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari shifrlash gammasi bеlgilari, ya ni tasodifiy bеlgilar kеtma-kеtligi bilan birlashtiriladi. Taxliliy uzgartirish usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari analitik formulalar yordamida uzgartiriladi, masalan, vеktorni matritsaga ko paytirish yordamida. Bu еrda vеktor matndagi bеlgilar kеtma-kеtligi bulsa, matritsa esa kalit sifatida xizmat qiladi. Urinlarni almashtirish usullari Ushbu usul eng oddii va eng kadimiy usuldir. Urinlarni almashtirish usullariga misol sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin: shifrlovchi jadval; sеxrli kvadrat. SHifrlovchi jadval usulida kalit sifatida quyidagilar kullaniladi: jadval ulchovlari; suz yoki suzlar kеtma-kеtligi; jadval tarkibi xususiyatlari. Misol. Quyidagi matn bеrilgan bulsin: KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURI Ushbu axborot ustun buyicha kеtma kеt jadvalga kiritiladi: K L A L I Y T A A Y A L D U D R YO SH L A R R T R M I S I Natijada, 4x7 o lchovli jadval tashkil qilinadi. Endi shifrlangan matn qatorlar bo yicha aniqlanadi, ya ni o zimiz uchun 4 tadan bеlgilarni ajratib yozamiz. KLAL IYTA AYAL DUDR YOSHLA RRTR MISI Bu еrda kalit sifatida jadval o lchovlari xizmat qiladi. Sеhrli kvadrat dеb, katakchalariga 1 dan boshlab sonlar yozilgan, undagi har bir ustun, satr va diagonal buyicha sonlar yigindisi bitga songa tеng bo lgan kvadrat shaklidagi jadvalga aytilali. Sеhrli kvadratga sonlar tartibi bo yicha bеlgilar kiritiladi va bu bеlgilar satrlar bo yicha o qilganda matn hosil bo ladi. Misol. 175

176 4x4 ulchovli sеhrli kvadratni olamiz, bu еrda sonlarning 880 ta har xil kombinatsiyasi mavjud. Quyidagicha ish yuritamiz: Boshlangich matn sifatida quyidagi matnni olamiz: DASTURLASH TILLARI va jadvalga joylashtiramiz: I S A L U T I A SH R L L T R A D SHifrlangan matn jadval elеmеntlarini satrlar bo yicha o qish natijasida tashkil topadi: ISAL UTIA SHRLL TRAD Almashtirish usullari Almashtirish usullari sifatida quyidagi usullarni kеltirish mumkin: - Sеzar usuli; - Affin tizimidagi Sеzar usuli; - Tayanch so zli Sеzar usuli va boshqalar. Sеzar usulida almashtiruvchi harflar k va siljish bilan aniqlanadi. YUliy Sеzar bеvosita k = 3 bo lganda ushbu usuldan foylalangan. k = 3 bo lganda va alifbodagi harflar m = 26 ta bo lganda quyidagi jalval hosil qilinadi: Misol. Matn sifatida KOMPYUTER so zini oladigan bulsak, Sеzar usuli natijasida quyidagi shifrlangan yozuv hosil bo : NRPSBXWHU. Sеzar usulining kamchiligi bu bir xil harflarning o z navbatida, bir xil harflarga almashishidir. Takrorlash uchun savollar: 1. Axborotlar himoyasi deganda nimani tushunasiz? 2. Tarmoq xavfsizligini nazorat qilish vositalari deganda nimani tushunamiz? 3. Kodlashtirish nima? 4. Zamonaviy kompyutеr stеnografiyasi haqida ma lumot bering. 5. Kompyutеr stеnografiyasi istiqbollari haqida gapiring. 6.Kriptografiya haqida ma lumot bering. 7. O rinlarni almashtirish usullari haqida ma lumot bering. 8. Almashtirish usullarini tushuntiring. 9. Sezar usuli haqida ma lumot bering. 10. Sehrli kvadrat usulini bayon etib bering. 176

177 25-MA RUZA. KOMPYUTER TARMOQLARI. INTERNET VA ELEKTRON POCHTA HAQIDA MA`LUMOT Reja: 1. Internet va intranet 2. Internetning tarkibiy qismlari va resurslari haqida umumiy tushunchalar 3. IR va URL adreslar tushunchasi 4. Internetning axborot, kommunikatsion funksiyalari 5. Internetga ulanish usullari 6. Internet xizmati turlari 7. Internetda qidiruv tizimlaridan foydalanish 8. Elektron pochta xizmati 1. Internet va intranet Internet - bu yagona standart asosida faoliyat ko rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog idir. Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborotlashgan tizim bo lib, o zining alohida axborot maydoniga ega bo lgan virtual to plamdan tashkil topadi. Internet, unga ulangan tarmoqka kiruvchi barcha kompyuterlarning o zaro ma lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. O zining kompyuteri orqali internetning har bir mijozi boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko rib chiqishi, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko rgazmasiga qo yilgan suratlar bilan tanishishi, xalqaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muammolalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi tarmoq mijozlari bilan kompyuter o yinlarini o ynashi mumkin. Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun jahon bo ylab yoyilib ketgan yuz millionlab kompyuterlarni yagona axborotlashgan muhitga biriktirish imkoniyati tug ildi. Internet alohida kompyuterlar o rtasida aloqa o rnatibgina qolmay, balki kompyuterlar guruhini o zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar biron-bir mahalliy tarmoq bevosita internetga ulangan bo lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stansiyasi internetga ulanishi mumkin. Shuningdek, internetga mustaqil ravishda ulangan kompyuterlar ham mavjud. Ularni xostkompyuterlar (host-rahbar) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyuter takrorlanmaydigan raqamli o z adresiga ega va uning yordamida jahonning istalgan nuqtasidagi istalgan mijoz uni topa olishi mumkin. Intranet - bu internet texnologiyasi, dasturiy ta minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, hamda ma lumotlar bazasi hamda elektron ma lumotlar bilan jamoa ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki konsern miqyosidagi yagona axborotlashgan muhitni tashkil etuvchi kompyuter tarmog idir. Intranet boshqa kompyuter tarmoqlaridan quyidagi bilan farqlanadi. Bir yoki bir necha serverlardan tashkil etilgan tarmoq mijozi undagi elektron ma lumot, ma lumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning qaysi serverda, qaysi direktoriyada qanday nom bilan saqlanganligini, ularga kirish usul hamda shartlarini bilishi zarur bo ladi. Server - bu boshqa kompyuter va dasturlarga xizmat ko rsatadigan kompyuter vositasi yoki dasturdir. YA ni boshqa kompyuterlarga o zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi kompyuter server hisoblanadi. Bitta kompyuterda bir necha server ishlashi mumkin. Internetda esa bunday noqulayliklarni oldi olingan bo lib, uning foydalanuvchisi bunday ma lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashqari internet tarmog ida mavjud bo lgan barcha elektron ma lumot va ma lumotlar bazasini giperbog lanishlar yordamida o zaro bog lab yagona axborotlashgan muhit qurish, unda qulay axborotlashgan qidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin 177

178 bo ladi. 2. Internetning tarkibiy qismlari va resurslari haqida umumiy tushunchalar Internet o z-o zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir: Texnik ta minot; Dastur ta minot; Axborot ta minot. Internetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi va tipdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari), hamda tarmoq texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik asosda faoliyat ko rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chiqishi internet tarmog ining umumiy faoliyatiga aslo ta sir etmaydi. Internetning dastur ta minoti (tarkibiy qismi) tarmoqqa ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) muloqot qilish, ma lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish hamda saqlash bilan tarmoqda axborot xavfsizlikni ta minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiruvchi dasturlar majmuidan iboratdir. Internetning axborot tarkibiy qismi internet tarmog ida mavjud bo lgan turli elektron ma lumot, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim xususiyatlaridan biri, u butun tarmoq bo ylab taqsimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy kompyuteringizda o qiyotgan elektron darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, videotasvir va izohlari esa uchinchi manbadan yig ilishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron ma lumotni o zaro moslashuvchan "giperbog lanishlar" orqali bir necha manbalar majmuasi ko rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o zaro bog langan elektron ma lumotlar majmuasidan tashkil topgan axborotlashgan muhit hosil bo ladi. 3. IR va URL adreslar tushunchasi Bir qarashda internetning texnik tarkibiy qismi bilan axborot tarkibi o zaro o xshashdek tuyuladi. Chunki ikkala holda ham biz "birni-ko plikka" usulda tashkil etilgan obyektlar bog liqligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuqtai nazardan internetda mavjud bo lgan ixtiyoriy kompyuter ko plab (millionlab) kompyuterlar bilan bog langan bo ladi. Bunday bog lanish "tarmoq" (Net) deb ataladi. Axborot nuqtai nazardan internetda e lon qilingan har bir elektron ma lumot, tarmoqdagi bir nechta ma lumotlar bilan o zaro bog lanishda bo lishi mumkin. Bu holdagi bog lanish axborot bog liqlik ya ni "to r" (Web) nomini olgan. Shunday qilib, "tarmoq" (Net) - haqida so z yuritilganda o zaro bog langan kompyuterlar majmuasi tushunilsa, "to r" (Web) - haqida so z yuritilganda esa yagona axborot muhitni tashkil etuvchi elektron ma lumotlar majmuasi tushuniladi. Amaliyotda internetning real, fizik bog lanishlar orqali tashkil topgan tarmog idagi kompyuterlar bilan virtual axborot fazoni tashkil etuvchi elektron ma lumotlari har xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga kirgan har bir kompyuter to rt qismdan tashkil topgan o z adresiga ega, masalan: Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuterlar o zgarmas IP-adresga ega bo ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bo lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bo ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP-manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bo lgan ixtiyoriy kompyuter IP-adresini bilgan holda, unga har xil ko rinishdagi so rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo ladi. Bu so rovlar o sha kompyuterda saqlanayotgan elektron ma lumotlar, ma lumotlar bazasi yoki bo lmasa undagi biror bir dasturni ishlatishga, o sha kompyuter tarkibiga kirgan texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid 178

179 bo lishi mumkin va hokazo. Internet axborot muhitini tashkil etuvchi elektron ma lumotlarning har biri kompyuterlarning IPadreslaridan boshqa o zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. Masalan, O zbekistan Respublikasi hukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis qarorlari haqida ma lumot beruvchi elektron sahifa adresi (1-rasm) 1-расм Agar Internet tarmog ida biror bir ma lumot e lon qilingan bo lsa, u yagona takrorlanmas URLadresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita fayl mavjud bo lmaganidek, internetda ham ikki elektron ma lumot bir xil URL-adresga ega bo lmaydi. 4. Internetning axborot, kommunikatsion funksiyalari Internetning ikkita asosiy funksiyasi bor. Buning birinchisi axborot funksiya bo lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion funksiyadir. Internetning axborot funksiyasi birinchi navbatda tarmoq foydalanuvchilariga talab etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan yetkazib berish bo lsa, ikkinchidan u axborotlarni keng ommaga, jahon miqyosida nihoyatda tez sur atda e lon qilish (nashr qilish) imkoniyati mavjudligi bilan ifodalanadi. Internetning yuqori suratlar bilan rivojlanishi ommaviy axborot faoliyatida va nashrchilikda keng imkoniyatlar ochib berdi. Masalan, internet yordamida Nyu- Yorkdagi yoki Fransiyadagi eng so nggi xabarlarni Toshkentga yetkazib berish, gazeta va o quv darsliklarni tayyorlash, nashr qilish hamda ularni keng o quvchilar ommasiga tarqatish, hozirgi mavjud usullardan bir necha o n barobar arzon, tez va samaraliroq bo ladi. 179

180 Ma lumot uchun: Hozirgi kunda 240 sahifali tayyor o quv qo llanmani tipografik usulda nusxada chop etish va uni tarqatish 9-10 million so m mablag talab qilsa, uning elektron nusxasini tayyorlash va internet sahifasiga joylashtirish uchun esa 7-8 yuz ming so m mablag zarur bo ladi, binobarin undan foydalanuvchilar sonining chegarasi bo lmaydi. Internetning kommunikatsion funksiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib o zaro muloqot qilish imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga misol tariqasida internet elektron pochtasi, internet-telefon va real vaqt oralig idagi bevosita xabar almashish, chatkonferensiya yordamida amalga oshirilayotgan muloqotlarni keltirishimiz mumkin. Bundan tashqari internetning kommunikatsion funksiyasi uning foydalanuvchilariga videomuloqot qilish, videokonferensiyalar uyushtirish, bir shahardan turib ikkinchi shahar ko chalarini (masofadagi Web-kameralar yordamida) tomosha qilish va muzeylariga tashrif buyurish, hamda tabiat manzaralarini kuzatish imkoniyatlarini yaratib beradi. 5. Internetga ulanish usullari Internet bir-biriga bog langan kompyuterlar yagona tarmog idir. Kompyuterlar bir-biri bilan qanday bog lanadi degan savol tug ilishi tabiiydir. Internetga bog lanishning bir-nechta usullari mavjud. Bog lanish turlari o zaro imkoniyatlari va ma lumotlarni uzatish tezligi bilan farqlanadi. Bog lanish imkoniyati va tezligi Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi bilan narx ko tariladi. Bog lanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz: To g ridan - to g ri kirish (pryamoye podsoyedineniye - videlennaya liniya). SLIP va RRR yordamida «Chaqiruv» yordamida bog lanish (Dial-up Access, Dial-up) UUCP yordamida. To g ridan - to g ri bog lanish Bu usul tarmoqning barcha imkoniyatlaridan to liq foydalanishga imkon beradi. Buning uchun alohida tarmoq ajratiladi. Uni odatda provayder ta minlaydi. Kompyuteringiz server vazifasini o taydi. Bu bog lanishning eng sifatli usuli bo lib juda qimmat baholanadi. Siz bu holda provayder sifatida ishlashingiz mumkin. YA ni server yordamida mahalliy tarmoqdagi kompyuterlarni internetga bog lashingiz mumkin. Har bir kompyuter internetning barcha imkoniyatlaridan to la foydalanishi mumkin. Bunda ma lumotlarni uzatish tezligi -10 Mb/sek. To g ridan-to g ri aloqani Radio Ethernet orqali amalga oshirish mumkin. Radio Ethernet orqali bog lanish radio kanal orqali bog lanishdir. Bu bog lanish radioantennalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda bog lanish uchun tarmoq simlarining zarurati bo lmaydi. Shuning uchun bu bog lanish uzoq masofalarda ham aloqa bilan ta minlaydi (provaydergacha bo lgan masofa 50 kmgacha bo lishi mumkin). Ma lumotlarni uzatish tezligi 11 Mbit/sek ga yetadi. Sarkor- Telekom provayderi shu usuldan foydalanadi. SLIP va RRR orqali bog lanish SLIP va RRR oddiy telefon tarmoqlarida standart modem yordamida ishlovchi Internet dastur ta minotdir. SLIP (Serial Line Internet Protocol) va PPP(Point to Point Protocol)da siz oddiy telefon tarmoqda ishlaysiz. Ish seansini tugatgandan so ng telefon tarmoqni bo shatasiz va unda boshqa foydalanuvchi ishlaydi. SLIP va RRRning yutug i shundaki, ular Internetga to g ridanto g ri kirishga imkon beradi. SLIP bu oddiy telefon tarmog i va modemdan foydalanadigan internet protokoldir. RRR - bu SLIPga o xshash va undan keyinroq yaratilgan protokoldir. Uning imkoniyatlari SLIPga nisbatan ko proq, shuning uchun undan ko proq foydalaniladi. «Chaqiruv» bo yicha bog lanish «Chaqiruv» bo yicha bog lanish (Dial-up access, Dial-up) internetga kirishga imkon beradi. Bunda foydalanuvchi mantiqiy nom (login) va parol yordamida internetga to g ridan-to g ri kirib 180

181 ishlash imkoniga ega bo ladi. Bunda odatda bir tarmoqdan bir necha foydalanuvchi foydalanadi, shuning uchun tarmoqning tezligi sustroq bo ladi. Internet bilan bog lanish davomida uning imkoniyatlaridan to la foydalanish mumkin. Chaqiruv bo yicha bog lanishni o rnatish juda oddiydir. Bu usulning narxi boshqa usullarga nisbatan kamroq bo lganligi tufayli odatda undan ko proq foydalaniladi. Bu usuldan xonadonlarda foydalanish ham qulaydir. "Chaqiruv bo yicha" bog lanishning sifatli usuli ISDNdir. ISDN (Integrated Service Digital Network) -bu raqamli telefon tarmog idir. U odatdagi telefon tarmoqlaridan ma lumotlarni uzatish tezligi bilan farqlanadi. ISDN yordamida internetda ishlash tezligi odatdagi telefon tarmog iga qaraganda 4.5 barobar oshadi. Bunda tezlik -128kbit/sekdir. ISDNning narxi balanddir. ISDN turli ma lumotlarni uzata oladi. Hozirgi kunda uning ikki standarti mavjud. Bu V- ISDN Broadband ISDN, ya ni yuqori tezlikli ISDN va quyi tezlikli - N-ISDN. Hozirgi kunda Toshkent shahrida bu tarmoqlar mavjud va ATSlar iste molchilarni ISDN bilan ta minlamoqdalar. UUCP yordamida bog lanish UNIX operatsion sistemasi UUCP deb ataluvchi servisdan foydalanadi va ma lumotlarni standart telefon tarmoqlari bo yicha uzatish imkoniga ega. UUCP faqat fayllarni bir sistemadan boshqasiga uzata oladi, Internet pochtasi va USENET bilan ishlashga imkon beradi. UUCP keng tarqalgan. Bu bog lanish uchun telefon tarmog i va modem zarur. UNIX dastursining zarurati yo q. Internetra oid muhim bo lgan ba zi bir tushunchalar izohini keltiramiz. Protokollar, mijozlar va serverlar Protokol - bu kompyuterlar orasidagi aloqa o rnatilishida, ma lumotlarni qabul qilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. YA ni kompyuterlar protokol yordamida birbiri bilan bog lanadi. Protokol to g ri bo lsagina, kompyuterlar o rtasida aloqa o rnatiladi. Bu kompyuterlarning bog lanish tartibi yoki standartidir. Server - bu boshqa kompyuter yoki dasturlarga xizmat ko rsatadigan kompyuter yoki dasturlardir. YA ni boshqa kompyuterlarga o zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi kompyuter server hisoblanadi. Bitta kompyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, ftp, www, elektron pochta serverlari. Mijoz - Server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir. Xuddi server kabi, bitta kompyuterda birdaniga bir nechta mijoz ishlashi mumkin. Masalan, kompyuter fayl - serverning mijozi bo lishi mumkin (serverda joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaqtda elektron pochta dastursida ishlashi mumkin. Ya ni bir necha serverning mijozi bo lishi mumkin. Shlyuz - protokolni bir turdagi muhitdan ikkinchi turdagi muhitga o tkazuvchi tarmoq qurilmasi. Masalan, kompyuter internetga bog langanda shlyuzdan foydalaniladi. Proxy - bir necha kompyuterning internetga ulanishini ta minlovchi tizim. Proxy server odatda ko p ishlatiladigan resurslarni saqlash imkoniyatiga ega. URL - (Uniform Resource Locator) Internetra murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo lib, u manzilni ifodalaydi. URL adresidan ixtiyoriy foydalanuvchi foydalanishi mumkin. YA ni bu adresdagi ma lumotdan barcha foydalanuvchilar bir paytning o zida foydalanishi mumkin. URL quyidagi formatga ega: <Bog lanish sxemasi>:<bog lanish sxemasiga bog liq ma lumot> <Bog lanish sxemasi> bu - http, ftp va gopherlardir. <Kirish sxemasiga bog liq axborot> faylning uzoqdagi kompyuter fayl sistemasidagi to liq manzilini aniqlaydi. 181

182 Bu sxemaning ko plab foydalanuvchilarga tanish bo lgan boshqacha tasviri shunday ko rinishga ega: Bog lanish sxemasi: //mashina nomi/domen nomi/faylning to liq nomi. Bog lanish sxemasi nomi internet - kompyuter adresi bilan ikkita qiya chiziq bilan chegaralanadi, u esa bitta qiya chiziq bilan faylning to liq nomi bilan ajratiladi. Ko pchilik hollarda URL - http, FTP va Gopherlap ko rsatgan ko rinishga ega. URLни батафсилроқ тушуниш учун реал мисолдан фойдаланамиз. Bu URL adres tarkibiy qismlarini ko rib chiqaylik: http - resursdan foydalanishda gipertekst (HuperTeht Transfer Protocol) protokoli ishlatilyapti. - Ushbu ma lumot joylashgan internet sahifa nomi. index.html - faylning kompyuterdagi to la nomi. Ko pchilik www - sahifalar nomlanishi shu sxemaga mos keladi. E tibor bergan bo lsangiz, ba zan http, ftp yoki gopher tipidagi resurslarga murojaat qilinganda, faylning to liq nomi bitta qiyshiq chiziq bilan tugallanadi. Bu aniq faylga emas, balki belgilangan katalog ostiga murojaat etilganda sodir bo ladi. Bu adresga murojaat qilinganda, kompyuter mazkur katalog va faylga mos standart indeksli faylni beradi. httpning standart indeksli fayli odatda index.html (yoki index.htm) deb ataladi. Shu bilan birga u yana home.html, homepage.html, welcome.html yoki deault.html deb atalishi mumkin yildan boshlab O zbekistonda internet provayderlar xizmat ko rsata boshladi. Hozirgi kunda O zbekistonda 40 dan ziyod internet provayderlar ishlamoqda. Shulardan ba zi provayderlarning nomi va sahifa manzilini quyida keltiramiz. Internet provayder nomi Aci Sarkor-Tclecom Uzbekistan Freenet Naytov UzNet Buzton BCC CCC (Нурон) DosTLink EastLink Eurasia Netways (CCC) Globalnet Ishonch Simus TV Inform PERDCA Gimli Internet sahifa manzili Internet provayderni tanlash bo yicha maslahatlar Internet tezligi va sifati provayderga bog liq. Shuning uchun provayderni tanlashda quyidagilarni hisobga olish amqsadga muvofiq: Provayder qanday tarmoqdan foydalaniladi? Qaysi tarmoqlar bilan ma lumot almashadi, tarmoqning ma lumotni o tkazish qobiliyati; Domen olish imkoniyati; ftp imkoniyatining berilishi; 182

183 Elektron pochta xizmati ko rsatilishi; Aloqa tezligi va sifati, modemga telefon qila olish qobiliyati, provayder modemi turi (bir xil korxona modemlari muntazam aloqani o rnatadi); Bog lanish va ma lumotlarning uzatish tezligi; Texnik xizmat ko rsatilishi; Qo shimcha xizmat ro yxati va ularning bahosi; Internetni ishlash tartibi Faraz qilaylik, internetda biror sahifani ochib ko rmoqchisiz. Sahifa adresini kiritdingiz va uni ochdingiz. Qanday qilib bir necha daqiqada sahifa sizning ekraningizda paydo bo ladi? Bu sahifalarni topish uchun, sizning www ko rish, ya ni web bravzeringiz URLdan qanday foydalanadi? Sahifani topish uchun dastur provayderda joylashgan domen nomlari xizmati dasturlar majmuidan foydalanadi. U DNS (Domain Name Service) deb ataladi va internetni kompyuteringizga o rnatganda kiritiladi. Netscape Windows bilan birgalikda ishlayotganda sizning TCP/IP protokolingizni bu domen nomini sizning DNS serverinigizga uzatadi. E tibor bergan bo lsangiz domenlar nomi ko pincha.com,.edu yoki.org bilan tugaydi. Quyida ommabop identifikatorlar misollar bilan keltirilgan. *.som (commercial) Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com; *.edu (educational) O quv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia Commowealth University), cmu.edu (Kornegi-Mellon Universiteti), wsu.edu (Washington State University); *.gov (goverment) Davlat muassasalari (AQSH) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov (Oq uy), jpo.gov (US Goverment Printing Office); *.org (organization) Notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks tashkiloti), red-cross.org (Amerika Qizil kresti); *.net (network) Internetning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net (InterNIC), si.net (Sprint International); *.mil (military) Xarbiy tashkilotlar. Davlatlarni izohlovchi domenlar mavjud: *.uz O zbekistan *.li Lixtenshteyn *.uk Buyuk Britaniya *.сn Xitoy *.са Kanada *.ru Rossiya *.ch Shveytsariya *.de Germaniya *.au Avstraliya Agar domen nomida davlatni izohlovchi identifikatori bo lmasa, bu domen AQShda ekanligini bildiradi.internet bilan ishlashni Internet Explorer, Netscape Navigator, Mozilla Firefox, Opera va h.k. dasturlari ta minlaydi. 6. Internet xizmati turlari Internet avvalambor uning foydalanuvchilariga axborot xizmat ko rsatish uchun yaratilgandir. Xo sh, bu xizmat nimadan iborat va uning qanday turlari mavjud? Ushbu sahifada biz mana shu xizmat turlari haqida so z yuritamiz. Umuman olganda internet xizmat turlari nihoyatda ko p va xilma xil bo lib (yangi xizmat turlari kun sayin paydo bo lib, ba zilari yo qolmoqda) ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: WWW - elektron sahifa xizmati Elektron pochta xizmati Telekonferensiya (Usenet) Fayllarni uzatish (FTP) Slujba imen domen (DNS) 183

184 Telnet xizmati IRC - xizmati yoki Chat konferensiya. Ma lumotlarni izlash xizmati WORLD-WIDE-WEB (Jahon axborot tarmog i) WWW Internetning eng ommalashgan axborot xizmatlaridan biri sanaladi. Hozirgi vaqtda internet xizmatining 90 % ga yaqinini www xizmati tashkil etadi. Internetga asos solingandan boshlab (1969 yil), WWW xizmati tashkil etilgunga qadar internet sekin rivojlandi va 25 yil davomida bor yo g i 2 millionga yaqin foydalanuvchiga ega edi xolos. WWW xizmati tashkil etilgandan so ng esa (1996 yil), har yarim yilda internet foydalanuvchilarining soni 1,5 barobarga ortib bordi. Bugungi kunda internet tarmog ining foydalanuvchilar soni 300 millionga yetdi. WWW xizmatining asosiy tushunchalari: HTML formati "Gipermatn" bog lanishi HTTP "gipermatn" uzatish protokoli Web ma lumotlar Web uzel va saytlar Web sahifalarning aktiv komponentlari 7. Internetda qidiruv tizimlaridan foydalanish Internet tizimi bilan ishlashda qidiruv tizimlaridan keng foydalanamiz. Qidiruv tizimining vazifasi - biz biror bir ma lumotni qidirmoqchi bo lsak xuddi shu qidiruv tizimlari orqali kidirilayotgan ma lumotlarning mavzusini kiritamiz va qidiruvga beramiz(2-3-rasmlar), natijada bu yerda bir qancha ma lumotlar paydo bo ladi va biz bu ma lumotlardan keraklilarini ma lumot sifatida foydalanishimiz mumkin. Qidiruv saytlariga quyidagi saytlarni misol sifatida keltirishimiz mumkin: Internetda yangi shaxsiy elektron pochta ( ) adresini qayd (registratsiya) qilish. Internet foydalanuvchiga juda ko p turdagi informatsion xizmatlarni taqdim etadi. Shunday xizmatlardan biri elektron pochta ( ) xizmatidir. Elektron pochta ( ) maxsus dastur bo lib, u yordamida foydalanuvchi dunyoning istalgan joyidagi elektron adresga xat, hujjat yoki ixtiyoriy faylni jo natishi va qabul qilib olishi mumkin. Eng asosiysi xat manzilga bir zumda yetib boradi. Lekin undan foydalanish uchun avvalambor foydalanuvhi maxsus pochta yoki Internet tarmog iga bog langan bo lishi va shaxsiy elektron adresga ega bo lishi lozim. Elektron adresni provayder beradi. Internetda biror server orqali, masalan, da yangi elektron adres ochish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi. Dastlab Internet Explorer dasturi ishga tushiriladi, hosil bo lgan dastur oynasining adreslarni kiritish satriga klaviaturadan foydalanib yozuvini kiritish kerak bo ladi. Natijada 1 rasmdagidek oyna hosil bo ladi. 184

185 2-rasm. Google qidiruv tizimida ishlash. 3-rasm. Rambler qidiruv tizimida ishlash. 185

186 4 rasm. Mail.ru qidiruv serveri. Oynaning Регистрация в почте bo limiga sichqoncha chap tugmachasini bir marta bosgan holda murojaat etsak, quyidagi oyna paydo bo ladi (5 rasm). 5 rasm. Bu oynadagi Начать регистрацию tugmasini bosib, Pегистрация oynasini hosil qilamiz (6- rasm). 6- rasm 186

187 Endi bu oynadagi belgili satrga pochta muallifining nomi (yoki foydalanuvchining elekrton manzili) kiritiladi. Navbatdagi belgili satrga yangi pochta uchun parolni kiritamiz va kiritilgan parolni nomli satrga qayta yozib tasdiqlaymiz. Ba zan kiritilgan parolni unutib qo yishimiz mumkin. Bunday holatda Регистрация oynasining sahifasidagi maxfiy savol javoblar bo limiga murojaat qilish zarur. Buning uchun avval doim esimizda turadigan biror savolni quyidagi satrida joylashgan savollar ichidan tanlaymiz, agar maqbul savol mavjud bo lmasa, u holda quyidagi satrdagi yozuv maydoniga o zimizni qiziqtirgan savolni kiritamiz. Har ikkala holda ham javobni keyingi javoblar maydoniga kiritamiz. Shundan keyin o zimiz haqimizdagi qo shimcha ma lumotlarni (ismimiz, familiyamiz, tug ilgan sanamiz va boshqalar) tegishli bo limlarga 4 rasmdagi singari kiritamiz. Shunday qilib, biz parolni mabodo unutib qo ysak, yuqoridagi savollarga javobni aniq topgan holdagina pochtani ochishimiz mumkin. Aks holda elektron pochtani ocha olmaymiz. Va nihoyat, joriy oynaning quyi qismidagi Защита от автоматических регистраций bo limida tasvirlangan olti xonali qayd etish raqamini klaviatura orqali bo sh turgan (7-rasm) 7-rasm. 187

188 to rtburchakli soha ichiga yozamiz va Зарегистрировать почтовый ящик tugmasini bosib ishni tugallaymiz (8-rasm). 8-rasm. Shunday qilib, agar yangi pochta ochish jarayonida barcha amallar to g ri bajarilgan bo lsa, u holda foydalanuvchining shaxsiy elektron manziliga ega bo lganligi munosabati bilan administratorning maxsus tabriknomasi oynada nomayon bo ladi. Internet tizimida elektron pochta xizmatidan foydalanish. Elektron pochtaga kirish uchun pochta nomi va parolni kiritamiz. So ngra Войти tugmasini bosamiz (9-rasm). 9-rasm Natijada elektron pochtamizning 10-rasmdagi oynasi hosil bo ladi. 10-rasm Ko rib turganimizdek, elektron pochta oynasida Bходящие, Сомнительные, Oтправленный, Черновики, Корзина kabi bo limlar mavjud bo lib, ularning har biri o z vazifasiga ega. Masalan, Входящиеda asosan elektron pochtaga kelib tushgan xatlar saqlansa, Отправленный bo limida esa jo natilgan xatlar saqlanadi va h.k. Internetda xat yozish, jo natish va kelib tushgan xat mazmuni bilan tanishish. Buning uchun Написать письмо tugmasini bosamiz. Natijada bizga xat yozish uchun 11-rasmdagi ko rinishda oyna hosil bo ladi: 188

189 11-rasm So ngra ketma ket quyidagilarni bajarish zarur: 1) Кому maydoniga tegishli (xat yuboriladigan) elektron pochta manzili kiritiladi. 2) Xuddi shu mazmundagi xat boshqa manzillarga ham jo natilishi zarur bo lganda, Копия maydoniga xat nusxalari yuboriladigan mualliflarning elektron pochta manzillari kiritiladi. 3) Тема maydonida yozilayotgan xat mavzusi ko rsatiladi. Mavzu kiritilmagan holatda ham xato hisoblanmaydi. 4) Keyingi katta darchada yoziladigan xatning matni kiritiladi. Xatni yozib bo lgandan keyin Oтправить письмо tugmasi bosiladi. Natijada kompyuterning xat jo natilganligi haqidagi xabari paydo bo ladi. Kelib tushgan xat mazmuni bilan tanishish uchun Bходящие tugmasini bosamiz. Natijada pochtamizga kelib tushgan xatlar ro yxati hosil bo ladi. Yangi kelgan xatlar quyuqroq rang bilan alohida ajralib turadi. Agar o sha xatni o qimoqchi bo lsak, uning ustida sichqoncha chap tugmasini bosganimizda, ekranda yangi kelgan xatning matni hosil bo ladi. Matn bilan tanishib chiqqach, lozim bo lsa, xatga javob yo llashimiz ham mumkin. Takrorlash uchun savollar: 1. Kompyuter tarmog`i va uning turlari. 2. Mahalliy tarmoqning vazifasi va imkoniyatlari. 3. Tarmoq operatsion sistemasi vazifalari. 4. Global tarmoq va uning mashalliy tarmoqdan farqi va o`xshashligi. 5. Internet nima? 6. Axborotlarni uzatish Internetda qanday amalga oshiriladi? 7. Brouzer va uning vazifasi. 8. Web sahifa nima? 9. Yangi elektron pochta qanday qayd qilinadi? 10. Elektron pochtada xat junatish qanday amalga oshiriladi? 189