SOG LOM AVLOD UCHUN USHBU SONDA:

Transcription

1 Barkamol avlod Vatanning baxti SOG LOM AVLOD UCHUN Ilmiy-tarbiyaviy, ommabop, bezakli oylik jurnal 5 (217)-son, 2014-yil, may «Sog lom avlod uchun» jurnali O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 13-aprel 127-sonli qaroriga asosan «Maktabgacha tarbiya» jurnali negizida tashkil etilgan yil yanvardan chiqa boshlagan. MUASSISLAR: O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi, «Sog lom avlod uchun» xalqaro xayriya fondi JAMOATCHILIK KENGASHI: Svetlana INOMOVA Tatyana KARIMOVA Ulug bek INOYATOV Abdulla ORIPOV Gulnora YO LDOSHEVA BOSH MUHARRIR: Muftillo YUSUPOV TAHRIR HAY ATI: Hidoyat OLIMOVA (mas ul kotib) Shomirza TURDIMOV Sabohat MIRDJALILOVA Malohat A ZAMOVA Manzilimiz: Toshkent shahri, Buyuk Turon ko chasi, 41. Telefon (faks), jlsaumt@mail.ru O zbekiston Matbuot va axborot agentligi tomonidan 2007-yil 3-yanvarda tartib raqami bilan ro yxatdan o tkazilgan. Jurnal maketi tahririyatning matbaa bo limida tayyorlandi. Bosilayotgan materiallardagi ma lumotlar, dalil va raqamlarning to g riligi uchun mualliflar javobgardirlar. Tahririyat nuqtayi nazariga mos kelmagan maqolalar tahlil etilmaydi va egalariga qaytarilmaydi. Navbatchi muharrir: Charos DO STMATOVA Musahhih: Ozoda Isakulova Jurnalda M.Amin, M.Nurinboyev, B.Rizoqulov olgan suvratlardan foydalanildi. Bosmaxonaga 2014-yil 31-may kuni topshirildi. Ofset usulida chop etildi. Qog oz bichimi A-4. Qog oz hajmi 4,0 bosma taboq. Nashriyot hisobida 3,8 bosma taboq. Adadi 9722 nusxa. 713-buyurtma. "SANO-STANDART" MCHJda chop etildi , Toshkent, Shiroq ko chasi, 100-uy. Sog lom avlod uchun BIRINCHI BET: 1-iyun Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni TO RTINCHI BET: Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti sovrindori Dilbarxon Xoljigitova USHBU SONDA: MUSTAQILLIK UFQLARI Barkamol avlod sport o yinlari qatnashchilariga...2 DOLZARB MAVZU Global muammo yechimida qonun ustuvorligi...4 MA NAVIY OLAM Bunyodkorlik fazilatlarining ahamiyati...6 SALOMATLIK OLAMI O smir qizlarda buyrak xastaligi...8 EKOMADANIYAT Tabiat oldidagi qarz-u farzimiz...9 IQTISODIYOT MAKTABI Hayot sug urtasi...11 TARAQQIYOT Oilaviy tadbirkorlik farovon hayot kaliti...13 TA LIM: MUAMMO VA ISTIQBOLLAR Yurgan daryo...16 TIL BILGAN EL BILADI Xorijiy tajriba chet tillarni o rganish...18 KASBIM FAXRIM Kasbiy layoqat qanday shakllantiriladi?...20 XIZR SUVI Iligi to qning ko ngli to q...22 MA RIFAT DONISHLARI Falakdagi yorqin yulduz...25 INSON VA JAMIYAT An analar ezgulikka xizmat qilsin...27 KO NGIL KO ZGUSI Go zal muloqot inson ziynati...28 FOND FAOLIYATIDAN Ko ngil mehrdan nurafshon bo ldi...30 FAN VA ZAKOVAT Bu turfa olam...31

2 2 Sog lom avlod uchun Mustaqillik ufqlari Barkamol avlod sport o yinlari qatnashchilariga Qadrli farzandlarim! Avvalambor, siz, aziz bolalarimni, sizlarni qutlab turgan muhtaram ustoz-murabbiylar, ota-onalar, yoru do stlaringizni O zbekiston hayotidagi ulkan voqea yoshlik, kamolot va sport bayrami Barkamol avlod o yinlarining tantanali ochilishi bilan chin qalbimdan samimiy muborakbod etaman, barcha-barcha ngizga sog lik-salomatlik, baxt-saodat, yangi-yangi omadlar tilashdan baxtiyorman. Ayni shu kunlarda yanada chiroy ochib borayotgan Namangan zaminiga, ushbu musobaqalarga chuqur tayyorgarlik ko rib, sizlarni bag rini keng ochib kutib olayotgan, mehr-oqibat, odamiylik kabi fazilatlarning o rnini, qadrini biladigan, mehnatkash va mehmondo st Namangan ahliga, mana shu muazzam stadionda to planib turgan sizlarning barchangizga o zimning yuksak hurmatimni izhor etishdan xursandman. Aziz bolalarim, farzandlarim! Biz bugun mamlakatimizda yangi davlat, yangi jamiyat barpo etmoqdamiz. Lo nda qilib aytganda, biz o z oldimizga qo ygan buyuk maqsadlar, ya ni, dunyodagi rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini oshirish, o z erkinligimizni, o z mustaqilligimizni himoya qilishga qodir bo lish, jahon miqyosida o zimizga munosib o rin egallash bunday ulug vor vazifalar bugungi kunda, hech shubhasiz, barchamizga yaxshi ayondir. Albatta, bunday oliy maqsadlarga erishish barchamizdan og ir va mashaqqatli mehnatni, katta sinovlardan o tish, boshlagan yo limizni davom ettirishni, fidoyilikni, bir yoqadan bosh chiqarib, birdamlik bilan harakat qilishni, kurashishni talab etadi. Yana bir fikrni chuqur anglab olishni istardim. Biz ko zlagan yuksak marralarga erishishning eng katta, eng muhim sharti va omili bu avvalambor ham jismoniy, ham ma naviy jihatdan sog lom, hech kimdan kam bo lmasdan, boshini baland ko tarib yashaydigan, Vatanimizning taqdiri va istiqboli uchun mas uliyatni o z zimmasiga olishga qodir bo lgan barkamol avlodimiz, mana shu muhtasham stadionda to plangan sizlar kabi mingminglab yoshlarimiz, o z farzandlarimizdir. Biz orzu qilgan, biz intilayotgan buyuk kelajagimizni qurishda, barpo etishda biz siz, azizlarni eng katta ishonchimiz, eng katta tayanchimiz, deb bilamiz. Hech shubhasiz aytish mumkin bugungi kunda ona yurtimizda dunyodagi boshqa mamlakatlarning havasini tortayotgan zamonaviy ta lim va tarbiya tizimi, o quv maskanlari barpo etilgan. Bolalarimiz to qqiz yillik umumta lim maktablarini bitirib, qishloq va shaharlarimizda yangitdan qurilgan 1500 dan ziyod eng zamonaviy litsey va kollejlarda 3 yil davomida tahsil oladi. Bu o quv yurtlari eng ilg or ilm-fan va taraqqiyot sirlarini o zlashtirishga, 2-3 ta kasb-hunarni, xorijiy tillarni, Internet va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini puxta egallashga imkon yaratadi va bugungi zamon talabiga javob beradigan yetuk mutaxassislarni tayyorlaydi. Eng muhimi, yigit va qizlarimiz ana shu litsey va kollejlarni bitirib, o z ona yurtiga, o z Vataniga sadoqatli bo lish maktabini o taydi, hayotga ongli qadam qo yishga, jamiyatda o ziga munosib o rin topishga tayyor bo ladi. Mening ishonchim komil ham bilim, ham kasb-hunar beradigan bunday o quv yurti, bilim o chog ini bitirib chiqqan siz aziz bolalarimizning har biri, mana, men hech kimdan kam bo lmay, ozod Vatanda voyaga yetdim, endi mening kelajagim o z qo limda, otaonam, el-yurtimning ishonchini oqlayman, degan fikr bilan yashashi muqarrar. Bunday avlodning qaddi ham, qadri ham baland, ertangi kuni albatta yorug bo ladi. Hurmatli musobaqa ishtirokchilari!

3 Mustaqillik ufqlari Sog lom avlod uchun Bugungi kunda unib-o sib kelayotgan, barkamol avlod bo lib voyaga yetayotgan yoshlarimizning barchasi o z hayoti, o z kelajagini sportsiz tasavvur etolmaydi, desam, ayni haqiqatni aytgan bo laman. Sizlarning bilim va kasb-hunar cho qqilarini egallash bilan birga, sportga mehr qo yib, xalqaro olimpiada o yinlarining barcha belgialomatlarini o zida mujassam etgan ushbu kichik Olimpiada ning final bosqichiga yetib kelish uchun qanday tinimsiz mashq qilganingiz, iroda va mahorat ko rsatib, qanday sinov va qiyinchiliklarni yengib o tganingizni men o zimga yaxshi tasavvur qilaman. Sizlarning mana shunday marralarni qo lga kiritganingizning o zi, hech shubhasiz, katta g alaba. Agar 2011-yilda bo lib o tgan Barkamol avlod musobaqalarining saralash bosqichida 700 mingdan ortiq o quvchi ishtirok etgan bo lsa, 2014-yilda bu raqam 810 ming nafarni tashkil etayotgani ham, mazkur bellashuvlarning qamrovi kengayib, kurash maydonlaridagi bahslar naqadar qizg in va murosasiz kechganidan dalolat beradi. Barchamiz yaxshi bilamizki, hayotdagi har qanday yutuq, ayniqsa, sport olamidagi g alaba o z-o zidan kelmaydi. Sport maydonlarida erishiladigan yutuq bu avvalo butun borlig ini safarbar etib, o z oldiga qo ygan maqsad yo lida o zini yengib, o zini ayamasdan, kurashib yashaydigan insonning yutug i, ana shu insonni tarbiyalab voyaga yetkazgan ta lim-tarbiya maskanining, butun jamiyatimizning yutug idir. Hech ikkilanmasdan aytish mumkin: katta sportga intilgan, bu yo lda endigina o zining ilk qadamini qo yayotgan har qaysi yosh sportchimiz bugun jahon maydonlarida Vatanimiz bayrog ini baland ko tarib kelayotgan, nomlari butun O zbekistonda mashhur bo lgan o nlab-yuzlab sportchilardan o rnak va ibrat oladi. Shular qatorida boks bo yicha jahon chempioni Bektemir Meliqo ziyev, stol tennisi bo yicha xalqaro turnir g olibi Tohir Salimov, dzyudo bo yicha jahon chempionatining kumush medali sovrindori Sarvar Shomurodov, shaxmat bo yicha jahon chempionati sovrindori Mohinur Qahramonova, boks, tennis, og ir atletika, stol tennisi bo yicha xalqaro turnirlar g oliblari Sunnatilla Bahodirov, Humoyun Sultonov, Otaxon Imomov hamda Saidaxon Kazakova, yunon-rum kurashi, taekvondo va dzyudo bo yicha Osiyo chempiona ti sovrindorlari Qamariddin Zayniddinov, Temur Hakimov, G afur Aktamov singari iste dodli yoshlarimizning nomlarini bugun hurmat bilan tilga olamiz. Aziz va suyukli farzandlarim! Barchangizning hayotingizda yorqin sahifa bo lib qoladigan, qizg in va halol kurashlar ruhida, o zaro hurmat, bag rikenglik muhitida o tadigan musobaqalarda sizlarga muvaffaqiyat tilar ekanman, bir fikrni takror va takror aytmoqchiman. Biz o z oldimizga qo ygan buyuk marralarni egallash yo lida kundalik hayotimizda amalga oshirayotgan, butun dunyo tan olayotgan reja va dasturlarimiz, o sish sur atlarimiz, kundan-kunga qiyofasi o zgarib, kuchqudratga to lib borayotgan go zal va betakror ona yurtimiz, eng muhimi, rivojlangan mamlakatlardagi tengdoshlari bilan tillashuv va bellashuvga tayyor bo lib, tobora hal qiluvchi kuch darajasiga ko tarilayotgan siz, aziz yoshlarimiz, farzandlarimiz bilan biz ko zlagan maqsadlarimizga albatta erishamiz. Bunga hech qanday shubha bo lmasligi kerak. Mening tilagim, da vatim shuki, Va ta nimiz ning, olijanob xalqimizning ana shunday meh ri va ishonchiga doimo munosib bo ling, marrani hamisha baland olib, bilimga, izlanish va o rganishga intilib yashang, hech qachon bo sh kelmang, aziz bolalarim! Fursatdan foydalanib, Barkamol avlod o yinlarini yuksak saviyada o tkazish uchun zamonaviy sport majmualari va ijtimoiy infratuzilma obyektlarini barpo etgan mohir quruvchilarga, me mor va muhandislarga, ana shunday ezgu ishlarga katta hissa qo shgan mutasaddi va homiy tashkilotlarga, butun Namangan ahliga o z nomimdan, xalqimiz nomidan chuqur minnatdorlik bildiraman. Sizlarni bugungi sport bayrami bilan yana bir bor tabriklab, barchangizga kelgusi hayotingizda yangi-yangi muvaffaqiyatlar tilayman. Islom KarImov, O zbekiston Respublikasi Prezidenti.

4 4 Sog lom avlod uchun Dolzarb mavzu GLOBAL MUAMMO YECHIMIDA QONUN USTUVORLIGI Odam savdosi bilan bog liq jinoyatlar hukumatimiz va yurtdoshlarimizni tashvishga solayotgani, jamiyatimiz hayoti, mentalitetimiz va mamlakatimiz taraqqiyotiga ham raxna soli shini anglagan holda, davlatimiz tomonidan bir qator samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Shulardan biri Prezidentimizning 2008-yil 8-iyuldagi Odam savdosiga qarshi kurashish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to g - risida gi Qaroridir. Unga asosan, bu turdagi jinoyatlarga qarshi kurashishning samaradorligini oshirish maqsadida yillarga mo ljallangan Milliy reja tasdiqlanganligi katta ahamiyatga ega bo ldi. Odam savdosiga qarshi kurashish muammolariga oid xalqaro hujjatlarda, inson huquq larini himoya qilishda, jinoyatdan jabrlanganlarga ijtimoiy va ruhiy yordam ko rsatishda, shuningdek, huquqbuzarliklarning oldini olishda nodavlat notijorat tashkilotlar (NNT)- ning ahamiyati ham katta. Bunga misol qilib, Istiqbolli avlod Yoshlar axborot-ma rifat markazini olaylik. Mazkur Markaz odam savdosiga qarshi kurashish, uning oldini olish, sodir etish sabablarini o rganish hamda jabrlanuvchilarni davlatlariga qaytarish, ularni reabilitatsiya qilish bo yicha faoliyat ko rsatib kelmoqda. Lekin shuni alohida nazarda tutish lozimki, faqatgina bu tashkilotlar tomonidan olib borilayotgan chora-tadbirlar orqali yetarli natijalarga erishildi, deb bo lmaydi. Odam savdosiga qarshi kurashish bo yicha xalqaro hamkorlikni olib borishda asosiy rol maxsus xalqaro tashkilotlarga tegishlidir. Bular, BMTning Tirik qolish uchun kurashish xalqaro shoxobchasi, Xalqaro migratsiya tashkiloti, Ayollarni noqonuniy tashish bo yicha koalitsiya, Ayollarni noqonuniy tashishga qarshi butunjahon alyansi shular jumlasidandir. Faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqib, NNTlarga fikrlarni ifodalash erkinligi, harakatlarning vaziyatlarga moslashuvchanligi va ish olib borishda harakatlar yo nalishlarini tanlash erkinligi xosdir. Shu maqsadda NNTlar mavjud xalqaro hujjatlardan va ularni qo llash mexanizmlaridan foydalanadilar. Ular o z oldiga qo yilgan maqsadlardan kelib chi qib, muhim strategik vazifalarni, xususan, odam savdosiga qarshi kurashish tizimini yaratishga keng jamoatchilikni, shu jumladan, davlat hokimiyati organlari vakillarini, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ilmiy-tadqiqot va ta lim muassasalari, jamoat birlashmalari mutaxassislarini, turli ijtimoiy harakatlarni, ishbilarmon va moliyaviy idoralar vakillarini, OAV xodimlarini jalb etish vazifasini bajaradi. Chunonchi, Respublikamizning Odam savdosiga qarshi kurashish to g risida gi Qonunida aynan nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o zini-o zi boshqarish organlarining o rni alohida ko rsatib o tilgan. Unga muvofiq, fikrimizcha, ikki yo nalishda kurash olib borish maqsadga muvofiqdir. Birinchi yo nalish jinoyatchilikning umumiy (ijtimoiy), ikkinchisi esa maxsus (kriminologik) oldini olishdir. Odam savdosi jinoyatining umumiy oldini olish deganda, bu illatga qarshi kurash iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqa institutlarni rivojlantirish, insonlarning ma naviy-ma rifiy kamoloti uchun sharoit yaratish, jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi shart-sharoitlarning zararli ta sirining oldini olinishi nazarda tutiladi. Bizningcha, buning uchun, birinchidan, mahallalarda turli uchrashuvlarni tashkil etish va ushbu turdagi jinoyatchiliklarning oqibatlari haqida mahalla ahlini, ayniqsa, ayollarni xabardor qilib borish; ikkinchidan, ta limning barcha bosqichlarida (maktabgacha ta limdan tashqari) o quv kurslari tashkil etish; uchinchidan, odam savdosining sodir etilganligi va uni yuzaga keltirgan sabablar haqida OAV orqali (turli ko rsatuvlar tashkil etib) ommani xabardor etib borish lozim. Odam savdosining maxsus oldini olishda esa, jamiyatni iqtisodiy jihatdan yuksaltirish, shu orqali jamiyatdagi barcha ijtimoiy muno-

5 Dolzarb mavzu Sog lom avlod uchun sabatlarni rivojlantirish, jumladan, muhtojlik, ishsizlik, kambag allik, og ir hayotiy sharoitni bartaraf etish maqsadi qo yiladi. Jamiyat a zolarini ma naviy kamol toptirish va bilim saviyasini oshirish, ularning xulq-atvoriga, axloqiga, dunyoqarashiga, qiziqishiga e tibor berish kiradi. Bizningcha, buning uchun, birinchidan, ushbu jinoyatni vujudga keltirgan sabablarni aniqlab, fuqarolarning o zini-o zi boshqarish organlari va xotin-qizlar qo mitasi hamkorligida jinoyatning oldini olish choralarini ko rish; ikkinchidan, davlat organlari mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda qishloq fuqarolar yig ini (QFY) va mahalla fuqarolar yig ini (MFY) organlari orqali odam savdosidan jabr ko rganlarni aniqlab, ularni normal hayotga qaytarish choralarini ko rish lozimdir. Odam savdosining oldini olishda huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan bir qatorda bandlikka ko maklashuvchi markazlar (viloyat, tuman, shahar), korxona va muassasalarning jamoalari, madaniyat, sog liqni saqlash, ta lim muassasalari, fermer xo jaliklari, xususiy korxona va tijorat tuzilmalari ham faol ishtirok etsalar, ish samarali kechadi. Ular, eng avvalo, o zlariga nisbatan sodir etilishi ehtimoli bo lgan tajovuzlardan himoyalanish maqsadida ham odam savdosini oldini olishda subyekt sifatida turishlari darkor. Fuqarolar yig inlari mahalla ahli, ayniqsa, yoshlar o rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish, xotin-qizlarning manfaatlarini himoya qilishda xotin-qizlar bilan ishlash komissiyalari, ularning ijtimoiy hayotdagi, oilada ma - na viy-axloqiy muhitni shakllantirishdagi, yosh avlodni tarbiyalashdagi mavqeyini oshirishga qaratilgan sog lom turmush tarzini targ ib qilish bo yicha chora-tadbirlar majmuyini ishlab chiqish va amalga oshirishga katta e tibor beradi. Odam savdosiga qarshi kurash olib boruvchi hamkorlikdagi ijtimoiy kuchlardan eng aha miyatlisi ommaviy axborot vositalaridir. Shu o rinda rossiyalik huquqshunos Ye.V. Tyuryukanovaning Ushbu turdagi jinoyatlarning oldini olish uchun odam savdosi va ayollarni tahqirlovchi tasvir nusxalarini ko paytirishga qarshi qaratilgan ommaviy axborot vositalarini tasniflash texnologiyalarini ishlab chiqish hamda NNT, OAVlarning birgalikdagi loyihalarini yaratish va amalga oshirish zarur, degan fikriga qo shilamiz. O zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi ma lumotiga ko ra, odam savdosi jabrdiydalarining, ayniqsa, shahvoniy maqsadlarda ekspluatatsiya qilinayotgan ayollarning 78 foizini yoshdagi qizlar tashkil etadi. Shuning uchun voyaga yetmaganlar ishlari bo yicha komissiya voyaga yetmagan yoshlar bilan ham, iqtisodiy jihatdan kam ta minlangan oilalar bilan profilaktik tadbirlarini yanada kuchaytirishlari zarur. Darhaqiqat, odam savdosi bilan shug ullanuvchi shaxslar, mo may pul ishlab olish, g a raz ni yatda, uyushgan jinoyatchilikka qo l uradilar. Bu esa jinoyatning oldini olishga qaratil- (Davomi 7-betda)

6 6 Sog lom avlod uchun Ma naviy olam BUNYODKORLIK FAZILATLARINING AHAMIYATI Y urtimizning fuqarolarini ijtimoiy faollashtirishda quyidagi uch omil ahamiyatga ega: milliy g o yani o zlashtirish; bunyodkorlik fazilatlarini shakllantirish va keng targ ib qilish; o zlikni anglash. Ushbu asoslar xalqimizda qadimdan shakllanib kelgan go zal insoniy fazilatlarning rivojlanishiga, o zbek mentalitetining bunyodkorlik xususiyatini to la namoyon etishga yordam beradi. Negaki, bugungi shiddatli davrda chinakam ma naviyatli va ma rifatli odamgina inson qadrini bilishi, o z milliy qadriyatlarini, milliy o zligini anglashi, erkin va ozod jamiyatda yashashi, davlatimizning jahon hamjamiyatida o ziga munosib o rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurasha olishi mumkin. Bir narsani yodda tutishimiz kerak, O zbekistonning har bir fuqarosi o zini shu yurtning bir bo lagi deb hisoblab, o zi tug ilib o sgan maskanga bo lgan mehr-u muhabbatini his etsin. Uning kelajagi uchun, ravnaq topib yuqori cho qqilarga erishishi uchun hamda avlodlarga Vatanni bundan-da go zal holatda ko rsatish uchun intilishida milliy g oya va milliy mentalitetning o rni beqiyos. O zbekiston o z taraqqiyot yo lini ishlab chiqdi bu, O zbek modeli nomini oldi. Xal qimizning orzu-umidlari, maqsad va intilishlarini o zida aks ettirgan g oyaga ehtiyoj tug ildi. Prezidentimiz Islom Karimov: Tabiiyki, milliy g oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odam larning olijanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi degan yuk sak tushunchalarni o z ichiga oladi, deb ta kidladi. Bu esa o z navbatida insonda bunyodkorlik fazilatini shakllantiradi; uning har bir ishni maqsadli amalga oshirishiga da - vat etadi; Vatanga bo lgan muhabbatni oshiradi; insonning ruhiy dunyosini barqarorlashtiradi. Mentalitet tushunchasini quyidagi jadval bilan tasavvur qilish mumkin: Mentalitet ta lim va tasavvurlar, ya ni ijtimoiy munosabat, til, e tiqod, madaniyat or qali insonga ta sir etadi. Bizga ma lumki, O zbekiston boy tarixga ega va o zbek mentaliteti ham yillar davomida shakllandi. U xalqimizning asrlar osha rivoj topgan mehmondo stlik, bag rikenglik, adolatparvarlik, cheksiz mehrmuruvvat kabi fazilatlari bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, o zbekona an analar, madaniyat va urf-odatlar qadriyatga aylangan. Ammo shuni ham yodda tutish kerakki, bizning tanlagan taraqqiyot yo limizga ishonchsizlik urug ini sochishga urinayotgan, o zining dono maslahati bilan aholi orasida turli chalkashliklarni keltirib chiqarishga intilayotgan g arazli kuchlar mavjud. Bulardan biri Ommaviy madaniyat dir. Chetdan madaniyat niqobi ostida madaniyatsizlik, axloqsizlik, xudbinlik kabi illatlar kirib kelishida, ba zi

7 Ma naviy olam Sog lom avlod uchun g arazli kimsalar bunday g oyalarni nishon qilib yosh avlodga singdirishga intilmoqda. Yoshlar orasida madaniyatsizlikni madaniyat deb, milliy qadriyatlarimizga esa eskilik sifatida qarayotganlar topilayotganligi ommaviy mada ni yat ning naqadar zararli ekanligining yorqin namunasidir. Ommaviy madaniyat targ iboti vositalari o ng tarafdagi jadvalda aks ettirilgan. Ma naviy tahdidlarni bartaraf qilishda Yurtboshimiz ta biri bilan aytganda,...fikrga qarshi fikr, g oyaga qarshi g oya, jaholatga qarshi ma rifat bilan kurashish har qachongidan ko ra muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shunday ekan, biz barchamiz, avvalo, ma - naviy dunyomizni boyitishga va uni kerakli ozuqa manbalari bo lmish ilm, odob-axloq, kamtarlik fazilatlari bilan quvvatlantirib shakllantirishga intilishimiz lozim. Xonzoda SOHIBNAZAROVA, Toshkent islom universiteti 3-kurs talabasi. (Davomi. Boshi 4 5-betlarda) gan faoliyatni yanada qiyinlashtiradi. Mazkur jinoyatlarning kelib chiqish sabab va omillarini, unga qarshi kurashish chora-tadbirlarini nafaqat huquqiy jihatdan, balki ijtimoiy, iqtisodiy va ma naviy jihatdan ham o rganish talab etiladi. Jabrdiydalarga kompleks yordam berish maqsadida (viloyatlarda) hududiy ixtisoslashgan reabilitatsiya markazlarini tashkil qilishda quyidagi ba zi ko rsatmalarni taklif qilamiz: turistik tashkilotlar orqali chet ellarga chiqayotgan shaxslarni u yerlarda noqonuniy ravishda qolib ketmasliklarining oldini olish maqsadida ularni yuborgan firma yoki tashkilotlardan fuqarolar yashash manziliga qaytib kelganligi haqida hisobotlarni olish tartibini kiritish; chet ellarga borib ishlashni istayotgan shaxslarga chet davlatga ishga joylashish u chun chiqish tartiblarini tushuntirish, ularning, ayniqsa, ayollarning yoshi, oilaviy sharoiti, chet elga chiqish sabablarini o rganish va yaqinlari (ota-ona yoki ularning o rnini bosuvchi, turmush o rtog i)dan yozma rozilik olish; chet ellardan deportatsiya qilingan ayollarning familiyasi o zgarganligi sabablarini o rganish va qayta chet elga chiqish vizasini rasmiylashtirishda ularning doimiy yashash joyidagi QFY yoki MFYdan va ichki ishlar profilaktika noziridan tavsifnomalar talab qilish mexanizmlarini yaratish; jabrdiydalarga yetkazilgan moddiy va ma - naviy zararlarni ayblanuvchilar hisobidan to - liq undirib berish; voyaga yetmaganlarni mazkur jinoyatchiliklardan himoyalash maqsadida o tkaziladigan profilaktik tadbirlarda ta lim muassasalarida mutaxassislar yordamida o quv kurslarini tashkil etish. Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda global muammoga aylanib, jahon hamjamiyatini birday tashvishga solib turgan odam savdosining barcha shakllariga qarshi kurashish hamda uning oldini olishda, avvalo, ijtimoiy hamkorlik masalalariga jiddiy e tibor qaratish lozimdir. Azaldan xalqimiz tinch-osuda hayot tarafdori bo lib kelgan. Zero, ogoh va hushyor yashar ekanmiz Vatanimizning osoyishta va obodligi barqaror bo lib boraveradi. Turdimurod TURSUNMURATOV, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi o qituvchisi, siyosiy fanlar nomzodi. Maxamadjon DJURAYEV, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi tinglovchisi.

8 8 Sog lom avlod uchun Salomatlik olami Yurtimizda onalik va bolalikni muhofaza qilish borasida keng ko lamli ishlar, samarali tibbiy ko riklar olib borilyapti. Fertil yoshidagi barcha ayollar uchun tibbiy tekshiruvlar va mas lahatlar bepul amalga oshirilayotgani davlatimizning ona va bola salomatliligiga g amxo rligi nishonasidir. Bu imkoniyatlar bolalarning sog lom tug ilishi garovi. Homilador ayollarda buyrak kasalligi aksariyat hollarda asoratli va surunkali tarzda kechadi. Ayollar o rtasida buyrak kasalligining og ir xastalik sifatida uchrashi tibbiyot xodimlarini bu borada yanada mas uliyatli bo lishga undamoqda. Negaki, uratli nefropatiya rivojlanishida semizlik, o t-tosh, buyrak-tosh, qon-tomirlar distoniyasi, arterial gipertenziya, qandli diabet kabi kasalliklarga yuqori irsiy moyillik mos bo lib, uning oldi o z vaqtida olinmasa, keyinchalik ona yoki bolada surunkali kasalliklar ko rsatkichi ortishiga sabab bo lishi mumkin. Ma lumki, organizmda immun tizimi shakllanishi jarayoni xavfli davrlar qatoriga kiradi. Tibbiy va boshqa qator ekzo-endogen omillar ta sirining nisbatan kuchayishi oqibatida bolalar va o smirlar organizmida buyrak, metabolik, neyro-endokrin, immunopatologik kasalliklar kelib chiqishi, natijada fertil yoshdagi ayollarning reproduktiv salomatligiga salbiy ta sir o tkazishi mumkin. Tibbiy islohotlarnnig ijrosini ta minlashda Toshkent tibbiyot akademiyasi Nefrologiya bo limi tomonidan har yili bo limda ro yxatdan o tgan yosh toifasidagi uratli nefropatiyaning klinik-immunologik siljishlari va buyrak funksional xususiyatlarini o rganish maqsadida biokimyoviy tekshiruv o tkaziladi. Joriy yilda o tkazilgan ana shunday tibbiy tekshiruv xulosasi quyidagicha: 1-guruh surunkali piyelonefrit uraturiya 18 nafar. 2-guruh surunkali piyelonefrit 18 nafar. O smir qizlarda hujayraviy immunitet, kundalik diurez, koptokchalar filtratsiyasi, siydik kislota va uratlar ekskretsiyasi o rganildi. Klinik tashxis anamnez, klinik-laboratoriya va funksional tekshiruvlar asosida qo yildi. Nazorat guruhini shu yoshdagi 25 nafar sog lom o smir qizlar tashkil qildi. Tekshiruvimiz natijasida klinik-anamnestik ma lumotlar ko rsatkichlari 1- va 2- guruh bemorlarida quyidagicha bo ldi: dismetaboliyaga irsiy moyillik (84 foiz; 32 foiz), purin asoslariga boy ovqatlanish (88 foiz; 46 foiz), ekologik noqulay regionda yashash (51 foiz; 27 foiz), kasallikni birlamchi tashxislash (63,8 foiz; 26,4 foiz). Surunkali piyelonefritning qaytalanish davrida o smir qizlar hujayraviy immunitetida gi funksional yetishmovchilik T-limfotsitlar, T- (Davomi 17-betda)

9 Ekomadaniyat Sog lom avlod uchun TABIAT OLDIDAGI QARZ-U FARZIMIZ Biz eng muqaddas tushunchalarga ona so zini qo shib aytamiz. Ona tili, ona Vatan, ona tabiat... Ha, tabiat barchamizning onamiz. Uning qo ynida o sib ulg ayamiz, bebaho ne matlaridan totib, kuch-quvvat olamiz. Tabiat insonlarga berayotgan in omiga biz ham o z navbatida yaxshilik, g amxo rlik bilan javob berishimiz kerak. Tabiat insoniyatning turmush tarzida muhim ahamiyatga egadir. Tabiatning hayvonot dunyosini, noyob o simlik olamini himoya qilish biosferadagi xilma-xillikni saqlab qolish maqsadida butun dunyoda, mamlakatimizda qo riqxonalar, milliy bog lar tashkil qilinmoqda. Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo l qovushtirib o tirish o z-o zini o limga mahkum etish bilan barobardir. Afsuski, hali ko plab ushbu muammoga beparvolik va mas uliyatsizlik bilan munosabatda bo l moqdalar deya tabiatga g amxo rlik, e tibor kerakligi haqida kuyinib gapiradi Prezidentimiz Islom Karimov. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga ekologik, ilmiy, madaniy, estetik rekreatsiya va sanitariya-sog lomlashtirish ahamiyatiga molik bo lgan, xo jalik foydalanishdan butunlay yoki qisman ajratib olingan yer va suv kengliklari kiradi. O zbekistonning muhofaza etiladigan tabiiy hududlari tizimiga umumiy maydoni km 2 bo lgan 9 ta davlat qo riqxonasi, umumiy maydoni km 2 bo lgan 2 ta milliy bog maydoni, ,8 km 2 dan iborat 9 ta buyurtmaxonalari hamda bitta noyob hayvon turlarini ko paytirish bo yicha Respublika Jayron ekomarkazi kiradi. Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar umumiy maydoni km 2 ni yoki umumiy hududining 5,2 foizini tashkil etadi (O zbekistonning muhofaza etiladigan tabiiy hududlari turkumidan). O zbekiston Respublikasi hududida hozir ga yaqin yovvoyi o simlik va dan ziyod zamburug lar mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. O zbekiston Respublikasi Qizil kitob ida ko rsatilishicha, bunday turlarning soni 400 ga yaqin bo lib, ular floraining foizini tashkil etadi. Bunda Hisor davlat qo riqxonasining o zi - ga xos o rni bor. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 9-sentabrdagi 521-sonli qaroriga muvofiq Qizilsuv va Miroqi davlat qo riqxonalarining qo shilishi natijasida tashkil etilgan. Hisor davlat qo riqxonasi tog tizmalarining janubiy-sharqiy qismidagi tabiiy komplekslarni, tipik hududlarni asl holida saqlab qolish, ulardagi tabiiy jarayonlarning borishini o rganish hamda shu hududda yo qolib borayotgan flora va boshqa noyob tabiat omillarini saqlab qolish maqsadida tashkil qilingan. Hisor davlat qo riqxonasining umumiy yer maydoni ,1 gektarni tashkil etadi. Joylashuv o rni va chegaralari Hisor davlat qo riqxonasi O zbekistonning janubiy-sharqiy qismida Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz, Yakkabog va Qamashi tumanlari hududida, Hisor tog tizmasining g arbiy yonbag irlarida dengiz sathidan metrdan metrgacha balandlikda joylashgan bo - lib, u janubiy sharqda Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh gektari Shahrisabz tumani; ,1 gektari Yakkabog tumani; gektari Qamashi tumanlari hududida joylashgan bo lib, hudud jihatidan u Markaziy Osiyoda eng katta qo riqxonadir. Ushbu qo riqxona O zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo mitasi tasarrufidadir. Qo riqxonadagi asosiy eko turlar: ,6 gektarni archazor va butasimon o rmonlar; ,1 gektarni yaylovlar; 107,0 gektarni daryolar va ko llar; 461,0 gektarni botqoqliklar; gektarni muzliklar; ,0 gektarni qoya va jarliklar tashkil etadi. Hisor davlat qo riqxonasi Pomir-Oloy tog tizimiga kiradigan Hisor tizmasining shimoliy-g arbiy qismida joylashgan. Uning butun hududi yagona massiv sifatida Sharqdan G arbga 37 km, Shimoldan Janubga 90 km

10 10 Sog lom avlod uchun Ekomadaniyat gacha cho zilgan. Tog yotqiziqlari ichida paleozoy jinslari ko p uchraydi. Cho qqilarning balandligi metrdan metrgacha. Jumladan, Hazratsulton tog i metr, Xo - ja qirshovor metr, To rtqo ylik metr, Bibi-O lmas metr. O zbekistonning eng baland nuqtasi ham qo riqxonaning To rtqo ylik tog idagi dengiz sathidan metr balandlikda joylashgan nomsiz cho qqidir. Qo riqxona hududini Qal asoy, Kaltako l, Karanko l, Oqsuv, Kichikqal asoy, Tanxozdaryo singari daryolar va irmoqlar kesib o tadi. Geografik sharoiti Qo riqxona hududida mezazoy kaynazoy yotqiziqlarida karst jarayonlari keng tarqalgan va o ralar, daralar, tog cha va g orlarda ko plab uchraydi. Ushbu tog va daryolar, soylar chuqur daralar hosil qiladi. Hisor davlat qo riqxonasining hududi ko p qavatli geologik tuzilishi bilan ajralib turadi. Qadim tuzilmali qavat Hisor tog tizmasining janubiy-g arbiy tarmog idagi quyi-o rta proterazoy metamorf majmuasiga siqib chiqarilgan kristall jinslardan tashkil topgan. Qo riqxona Pomir-Oloy tog tizimining g arbiy chekka ekotizimi xilma-xil, betakror hududiy tabiiy majmuadir. Qat iy qo riqlash tartibi natijasida bu yerda hududning tegishli, shuningdek, o simlik va hayvonot dunyosining noyob turlari saqlanib qolgan hamda bugungi kunda ularning soni me yorlashtirilmoqda. Hisor davlat qo riqxonasining yer maydoni 4 ta bo limga ajratilgan: G ilon; Miraki; Tanxozdaryo; Qizilsuv. Hisor davlat qo riqxonasi hududida katta-kichik 10 ga yaqin ko llar bor. Jumladan, G ilon bo limida 3 ta, Miraki bo limida 3 ta, Tanxozdaryo bo limida 1ta va Qizilsuv bo limida 3 ta ko l mavjud. Qo riqxona hududidan boshlanib, Qashqadaryo viloyati bo ylab oqayotgan Oqdaryo, Tanxozdaryo va Qizildaryo Qashqa vohasi aholisining foizini i chimlik suvi bilan ta minlaydi. Ushbu daryolarning hayotbaxsh suvi Kitob, Shahrisabz, Yakkabog, Chiroqchi, Qamashi, G uzor, Qarshi, Koson tumanlaridagi qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetishtirishda, bog lar barpo etishda muhim ahamiyatga ega. Qo riqxonaning yana bir tarixiy-geografik nuqtalaridan biri Qizilsuv bo limining, Qal ai-sheron soyining chap qirg og ida, dengiz sathidan mert balandlikda joylashgan, Markaziy Osiyoda chuqurligi jihatidan eng uzun bo lgan Amur Temur g oridir. G or ichidan tosh davriga oid qurollar va hayvonlarning suyak qoldiqlari topilgan. Viloyat hududi Turkmanistonning Balxan viloyati, Ozarbayjonning Lenkoran pasttekisligi, Turkiya, Gretsiya, Italiya, Ispaniya, Amerika Qo shma Shtatlari va Yaponiyaning o rta mintaqalari bilan bir xil geografik kenglikda joylashgan. Shimoliy yarim sharning bu kengliklarida barcha hududlarda quyosh nuri har faslda bir xil miqdorda, bir xil burchak ostida yer yuzasiga tushadi. Qashqadaryo vohasi Osiyo qit asining eng ichki qismida joylashgan bo lib, bu yerda keskin kontinental mo tadil iqlim kuzatiladi. Yer yuzida biologik xilma-xillik tabiiy va madaniy resurslarning muhofazasini ta minlash uchun maxsus ajratilgan hududlar ham mavjud. Bunday hududlarda butun tabiat kompleksi yaxlit muhofaza qilinadi. Qo riqxonalarda insonning har qanday xo jalik faoliyati ta qiqlanadi. Muhofaza qilinadigan hududlar to rini yaratish va uni samarali boshqarish mahalliy aholining talablari va ehtiyojlariga moslab olib borilmoqda. Lekin hozirgi vaqtda muhofaza qilinadigan hududlar ko plab jiddiy muammolarga uchramoqda. Ular quyidagilar: noqonuniy ov; dorivor va ozuqabop o simliklarni terish; daraxt va butalarni kesish; mol boqish; qishloq xo jalik yerlarini kengaytirish; tartibsiz turizm; atrof-muhitning ifloslanishi; begona turlarning ko payishi; turli xil kuchli antropogen ta sirlar. Qo riqxonalarda faqatgina ilmiy tadqiqot ishlariga ruxsat beriladi. Hisor davlat qo riqxonasi yaqinida 14 ta qishloq joylashgan. Qo riqxona atrofida himoya (bufer) hududlari qonuniy ajratilmagan. Ona tabiatning noyob bio xilma-xilligini asrash barchamizning vazifamiz ekanini unutmaylik! Akmal Turabayev, O zmu dotsenti, biologiya fanlari nomzodi. Shukrullo ZIyadov, O zmu biologiya-tuproqshunoslik fakulteti 2-bosqich magistranti.

11 Iqtisodiyot maktabi Sog lom avlod uchun Davlatimiz tomonidan milliy sug urta bozorini, shu jumladan, fuqarolar hayotini sug urtalash tizimini rivojlantirish maqsadida Sug urta faoliyati to g - risida gi Qonun qabul qilingan. Bu borada, ayniqsa, hayot sug urtasini har tomonlama mukammallashtirish u chun ko plab qarorlar, me yoriy hujjatlar ha yotga tatbiq etilmoqda. Hayot sug urtasi G arb mamlakatlarining sug urta bozorida sug urta mukofotlarini to plash bo yicha yetakchi va mustahkam o rinlarni egallab, har bir mehnat qobiliyatiga ega bo lgan fuqaroning hayotiga kirib borgan. Bizning mamlakatimizda ham hamdo stlik mam lakatlarida bo lgani kabi hayot sug urtasi rivojlanishining qiyin pallasini boshidan kechirmoqda. Hayot sug urtasi sug urta hodisasi sifatida, tuzilgan sug urta shartnomasi muddatining tugashi, ya ni sug urtalangan shaxsning shu muddatgacha yashashi bilan belgilanadi. Aslida ham hayotning aralash sug urta turlarida sug urtalanuvchining vafot etishi, ishlab chiqarish yoki boshqa sharoitlarda jarohat olish holatlari sug urta hodisasi sifatida qabul qilinadi. Mustaqillik sharofati tufayli bozor iqtisodiyoti sharoiti va davlatchilik qurilishining O zbek modeli ga ko ra, davlat o z vazifalarini asta-sekinlik bilan fuqarolik jamiyatiga o tkazib boradi. Bu esa o z-o zidan jamiyatning bir bo g ini bo lgan sug urta tashkilotlari faoliyatiga mazkur vazifani yuklaydi. Ijtimoiy hayotda barchamiz ish bilan bandlik, oliy o quv yurtida o qish uchun to lov, davolanish, nikoh va to y marosimlarini o tkazish, oilada farzand dunyoga kelishi va uni parvarishlash bilan bog liq xarajatlar kabi HAYOT SUG URTASI muammolarga duch kelamiz. Natijada moddiy muammolarni hal etishda sug urtaning keng ko rinishdagi xizmatlariga bo lgan ehtiyoj hosil bo ladi. Mamlakatimiz milliy sug urta bozori barqaror o sish sur atlarini o zida namoyon etmoqda. Ya ni milliy sug urta bozorimiz katta hajmdagi potensial sug urtalanuvchilarga ega. Bu, ayniqsa, shaxsiy sug urta va javobgarlik sug urta turlarini o z ichiga oladi. Nazarimizda Respublikamiz sug urta bozorining jadal sur atda rivojlanishiga quyidagi holatlar to siq bo lmoqda: milliy sug urta kompaniyalari moliyaviy potensialining past darajasi; sug urtalanuvchilarda to lov qobiliyatining pastligi; turli ko rinishdagi rag batlantiruvchi vositalarning kamligi (soliq imtiyozlari bilan birga), ayniqsa, hayotni uzoq muddatli sug urta qilishda; sug urta rezervlarini joylashtirish uchun sa marali moliyaviy instrumentlarning yo qligi; aholi o rtasida sug urta madaniyatining shakllanmaganligi; sug urta bozori infrastrukturasining rivojlanmaganligi. Hayot sug urtasi boshqa sug urta turlari kabi shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. Unga ko ra, shartnomada kelishilgan sug urta summasini unda ko zda tutilgan holatlar (vafot etish yoki ma lum yoshga yetish)da to lab berishni sug urtalovchi o z zimmasiga oladi. Shu bilan birga mazkur shartnoma sug urtalanuvchining huquq va majburiyatlarini ham tartibga soladi. Hayot sug urtasining quyidagi turlari amaliyotda keng qo llanib kelinmoqda: vafot etish hodisasidan sug urtalash; jamg arib boriladigan hayot sug urtasi; hayotni aralash sug urtalash va jamoa sug urtasi. Hayot sug urtasi shaxsiy sug urtaning bir bo g ini sifatida iqtisodiyotning o zgaruvchan qismi bo lgan ishchi kuchi bilan bog liq. Ushbu sug urta turida sug urta himoyasining obyekti fuqarolarning hayoti, sog ligi va mehnat qobiliyati hisoblanadi. Mulk sug urtasidan farqli o laroq, hayot sug urtasining obyektlari aniq qiymatga ega emas.

12 12 Sog lom avlod uchun Iqtisodiyot maktabi Hayot sug urtasi rivojlangan mamlakatlarda ko p yillik tarixga ega. Bu mamlakatlarda ushbu sug urta turi bo yicha yetarlicha tajriba to plangan. Masalan, G arbda sug urta insonlar hayotining zarur omiliga aylangan bo lib, har bir jamiyat a zosi sug urta polisi olish uchun to lov pul mablag larini ishonchsiz joyga joylashtirish emas, balki turli xatar va sinovlardan himoya vositasi ekanligini tushunib yetgan. Binobarin, jahon tajribasida shaxsiy sug urta hayot sug urtasi, nafaqa yoki renta sug urtasi, kasalliklardan sug urtalash va baxtsiz hodisalardan sug urtalashga bo linadi. Hayot sug urtasi vafot etishdan sug urtalash va sug urta-jamg armadan iborat. Jamg arib boriladigan hayot sug urtasiga yaqin bo lgan sug urta turi bu, sug urta-jamg arma hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda hayot sug urtasini odatda uzoq muddatga tuzishadi. Bu muddat kamida 10 yil yoki yil va undan uzoq muddatni tashkil etadi. Sug urtajamg arma turi qoidaga ko ra, vafot etishdan sug urtalash, mehnat qobiliyatini yo qotishdan sug urtalash, shuningdek, su g ur talangan shaxsning shartnomada ko rsatilgan yoshga yetgan paytda ko rsatilgan summani sug urtalanuvchiga to lash majburiyatini yuklaydi. AQSHda hayot sug urtasi bo yicha tuzilgan shartnomalarning har yettinchisi sug urtajamg arma turi bo lsa, Angliyada hayot sug ur tasi shartnomalarining asosiy qismini sug urta-jamg arma turlari tashkil etadi. Hayot sug urtasida tekshiruvlarni amalga oshirish texnologiyasi bo yicha ularni uch guruhga bo lish mumkin: oddiy, jamoaviy va industrial sug urta. Oddiy sug urta turida shartnoma sug urtalanuvchining o zi bilan shaxsan tuziladi. Sug urtalovchining javobgarligi o zining oilaa zolariga ham qo llanilishi mumkin. Bunday sug urta turlarida sug urta summalari katta miqdorni tashkil etadi. Oddiy sug urta turlarini asosan o zaro sug urtalash jamiyatlari amal ga oshiradi. Bugungi kunda bunday su g urta turlari mazkur mamlakatlar aholisining 60 foizga yaqinini qamrab olgan. Jamoaviy sug urta turlari asosan yollanma ishchilarga nisbatan amalga oshiriladi, bunda sug urta mukofotini ish beruvchi tadbirkor yoki kasaba uyushmasi to laydi. Bunday sug urta turlari aholisining 40 foizga yaqinini qamrab olgan. Industrial sug urta turlari aholisining 30 foizga yaqinini tashkil etib, biroq uning hajmi yildan yilga kamayib bormoqda. Jahonning rivojlangan demokratik mamlakatlari tajribalaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizda jamoaviy sug urtaning jamg arib boriladigan turini rivojlantirish yaxshi samara beradi, deb hisoblaymiz. Bu sug urta turida sug urta mukofoti korxona tomonidan to lanishi kerak va shartnoma muddati 5 yildan kam bo lmasligi maqsadga muvofiq bo - ladi. Shunday sug urta turining keng qo llanilishi kadrlar qo nimsizligiga barham beradi. Shu bilan birga xodimlarning ijtimoiy himoyasini ta minlaydi. Albatta, sug urta kompaniyasi shartnoma shartlarini ishlab chiqishda inflyatsiya jarayonlarini hisobga olishi zarur. Sug urta kompaniyalariga bo lgan ishonchni ta minlash maqsadida hukumat tashabbusi bilan sug urta kompaniyalari ajratmalari hisobidan shakllantiriladigan shaxsiy sug urta turlari bo yicha maxsus fond tashkil etilsa, mamlakatimizda ushbu sug urta turlarining rivojlanishiga keng sharoit yaratilgan bo lar edi. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan sug urta faoliyati yo nalishiga ko ra, sug urta ikkita yirik tarmoqqa hayot sug urtasi va umumiy sug urta tarmoqlariga bo lingan. Hayot sug urtasi tarmog i to rtta turdan iborat bo lib, to rtinchi turi Nikoh va tug ilish deb ataladi. Ushbu sug urta yo nalishi tarkibiga kiruvchi sug urta turlari turli-tuman bo lib, ularning barchasi yangi oila qurayotgan yoshlar va ularning mustaqil hayotlari hamda farzand ko rish bilan bog liq quvonchli tashvishlariga ko makchi sifatida juda qo l keladi. Bu borada mamlakatimiz aholisiga sug urta kompaniyalari tomonidan rang-barang sug urta xizmatlari taklif etilib kelinmoqda. Faqatgina, o z farzandlarini mustaqil hayotga yo llashni maqsad qilgan ota-onalar, mustaqil hayot boshlagan yosh oilalar bunday xizmat turlarining mohiyatini tushunib yetishlari va ulardan samarali foydalanishlari zarur. Buning uchun ular sug urta to g risida bilim va tushunchalarga ega bo lishlari, bunday xizmatlardan foydalanishda o z huquqmajburiyatlarini to g ri anglab yetishlari kerak. Respublikamizda shaxsiy sug urta turlarini va xususan, hayot sug urtasini rivojlantirish uchun har tomonlama shart-sharoitlar yaratish, bunda ayniqsa, inflyatsiya jarayonlarini hisobga olish sug urta turlarining rivojlanishiga olib keladi. Qamariddin QO LDOSHEV, TMI Sug urta ishi kafedrasi dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi.

13 Taraqqiyot Sog lom avlod uchun OILAVIY TADBIRKORLIK FAROVON HAYOT KALITI Aholi bandligini ta minlashda uy mehnatiga asoslangan oilaviy tadbirkorlikning turli shakllarini kengaytirish ayni paytda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu borada xorijiy mamlakatlar tajribasi ham aholining mehnatda band bo lmagan qismini ish bilan ta minlashda sanoat markazlaridan uzoqda uy-ro zg or buyumlarini ishlab chiqaradigan ko p sonli yakka tartibda faoliyat ko rsatuvchi oilaviy korxonalarni, kasanachilikni tashkil etishni tavsiya etadi. Oilaviy tadbirkorlik aholining talay qismi uchun mehnatini qo llaydigan jabha va daromad manbayidir. Oilaviy tadbirkorlikda yollanma mehnatdan foydalaniladi, biroq yollanma ishchi sifatida faqat tashabbuskor yoki oila boshlig ining yaqin kishilari jalb qilinishi mumkin. Albatta, ayrim cheklanishlar ham mavjud. Masalan, tadbirkorning oilasi bilan qarindoshlik aloqalari bo lmagan birgalikda yashovchi (ijarada turuvchi)larni ham jalb qilishlari mumkin. Ko rsatib o tilgan sharoitlardan kelib chiqib, oilaviy korxonalar cheklangan, kam sonli ishchilar bilan xarakterlidir. Oilada tadbirkorlikni yo lga qo yish, o z-o zidan har bir oilada mavjud bo lgan ishsizlarning ish bilan band bo lish imkonini beradi. Xususan, oilada tadbirkorlikni va uy mehnatini tashkil qilish orqali nafaqaxo rlar, nogironlar, uy bekalari, yoshlarni qo shimcha ish bilan ta minlash hamda yetarli malaka va tajribasi bo lmagan, egiluvchan jadvalli ish kunini istaganlar uchun mehnat bozorining eng mos lashuvchan qismi hisoblanadi. Ayollar, ilk bor ish qidirayotgan yoshlar, ma lumoti va mehnat tajribasi yuqori darajada bo lmagan shaxslar ko pincha faqat shu yerda ish topishi mumkin. Oilaviy tadbirkorlik ishsizlikni bartaraf etishi bilan birga, yana bir qancha afzalliklari mavjud. Birinchidan, mulkiy munosabatlarda meniki va seniki degan ziddiyat bo lmaydi. Ikkinchidan, ish beruvchi va ishlovchi o rtasidagi munosabatda ham ziddiyat yo q, chunki ularning ikkalasida ham bitta oila a zolari ishtirok etadi. Uchinchidan, mehnat natijasidan manfaatdorlik ham bir xil. To rtinchidan esa, vorislik oilaviy biznesning asosiy jihatlaridan biri hisoblanadi. Agar korxonaning eng keksa xodimi ishdan ketsa, uning katta farzandi biznesni boshqarishi mumkin, kichigi aniq loyiha ustida ishlashi, nabiralari esa shogird sifatida ishga jalb qilinishi mumkin. Boshqacha aytganda, oilaviy korxona o z mutaxassislarini o zi uchun tarbiyalashga intiladi. Shu jihatlari bilan oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish muhim konseptual ahamiyatga ega hisoblanadi. Respublikamizda aholining bandligi va oila daromadlarining barqaror o sishini ta minlashga doir vazifalarini hal etishda oilaviy tadbirkorlikning turli xil an anaviy shakllarini keng rivojlantirishga yanada ustuvor ahamiyat berilib, uning huquqiy asoslari yaratildi. Mazkur sohaga oid hujjatlarda oilaviy tadbirkorlik va kasanachilik tushunchalari keng qo llanilgan. Bizning fikrimizcha, oilaviy tadbirkorlik deganda, yuridik shaxsni tashkil etmagan holda, er-xotin va ularga ko maklashadigan oila a zolarining mehnatiga hamda mulkiga tayanib, qonuniy asosda daromad olishga mo ljallangan faoliyati tushuniladi. Kasana chilik deganda esa, bu ishlab chiqarishni tash kil etishning tarixiy shakllaridan bo lib, bunda ishchilar yirik sanoat korxonalari (tadbirkorlar)dan zaruriy xomashyolarni olib, buyurtma asosida tovar va xizmatlar ishlab chiqaradi va barcha ishlab chiqarish jarayoni ishchilar oilasida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishning bunday shakli har ikkala tomon (buyurtmachi va kasanachi) manfaatlariga mos kelib, ular quyidagilar bilan xarakterlidir. Birinchidan, tadbirkorlarning asosiy kapitalga (uy-joy, bino, asbob-uskuna) bo lgan xarajatlari ancha tejaladi. Ikkinchidan, mehnatni tashkil etishda ishchi kuchi oilaning o zida yetishib chiqadi, eng muhimi uy bekalari mehnatidan foydalaniladi.

14 14 Sog lom avlod uchun Taraqqiyot Oilaviy tadbirkorlik va kasanachilikning iqtisodiyotdagi hissasi esa quyidagilarda namoyon bo ladi: oilalar moddiy farovonligini ta minlashdagi hissasi; oila a zolarining o z-o zini ish bilan band qila olishdagi hissasi; YAIM, sanoat, qishloq xo jalik mahsulotlari hajmida, qurilish ishlari, savdo va xizmat ko rsatish sohalaridagi hissasi. Mamlakatimizda oilaviy tadbirkorlikning turli shakllarining rag batlantirilishi va qo l labquv vatlanishi natijasida ushbu faoliyat turi aholi bandligini ta minlash borasida o zining sezilarli ta sirini ko rsatmoqda (1-rasm) ,2 218, ,8 130, yil 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil 1-rasm. O zbekistonda uy mehnati va oilaviy tadbirkorlikda band bo lgan aholi soni (ming kishi hisobida) 1-rasmdan ko rinib turibdiki, tahlil qilinayotgan davrda uy mehnati va oilaviy tadbirkorlikda band bo lgan aholi soni o sish tendensiyasiga ega bo lgan. Agar 2008-yilda uy mehnati va oilaviy tadbirkorlikda 97,8 ming kishi ish bilan band bo lgan bo lsa, 2013-yilda ushbu ko rsatkich 210 mingtaga yetgan. Yoki yillar davomida uy mehnati va oilaviy tadbirkorlikda bandlik 2,1 martaga oshgan. Ushbu faoliyat hisobiga yaratilgan ish o rinlari esa 2013-yilda jami yaratilgan ish o rinlarining qariyb 22 foizini tashkil etgan. Bu esa, sohaga e tiborni yanada kuchaytirishni, jumladan, tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratishni ko paytirishni va shu asosda yangi ish o rinlarini tashkil etish, barqaror daromad manbalarini shakllantirishga zamin yaratish zarurligini taqozo etadi. Shu maqsadlarda, Mustahkam oila yili davlat dasturini amalga oshirish doirasida hukumatimiz iqtisodiyotning turli sohalarida oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga, yosh oilalarni ijtimoiy qo llab-quvvatlashni kuchay tirishga va oilalarning ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarini yaxshilashga yo naltirilgan qarorlari ishlab chiqildi. Mazkur dastur doirasida oila institutini yanada mustahkamlash va rivojlantirish, yosh oilalar hamda oilaviy tadbirkorlikni qo llab-quvvatlashni kuchaytirish maqsadida barcha moliyalash manbalari hisobidan 2 trillion so mdan ortiq mablag yo naltirilgan. Ayni paytda tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad esa, aholi yalpi daromadining yarmidan ziyodini tashkil etmoqda. Oilaviy tadbirkorlikda ish bilan bandlikning oshishi ular farovonligiga zamin yaratadi. Shu maqsadda, oilada tadbirkorlik daromadlarining istiqbol ko rsatkichlari ham hisoblab chiqildi. Yaqin kelajakda oila daromadlarini ko paytirishda va bandligini ta minlashda muhim sohalar sifatida, shaxsiy mehnat faoliyatida chorvachilik, kasanachilik, xizmat ko rsatish va oilaviy tadbirkorlikning boshqa shakllariga ham e tibor qaratilishi lozim. Natijada oilada

15 Taraqqiyot Sog lom avlod uchun tadbirkorlik daromadlari ham 4,9 marta ortishi mumkin. Oila daromadlari hamisha qiyoslashni hamda o rganishni taqozo etadi. Bizning tahlilimizda faqat oilaning tadbirkorlik daromadi olindi. Ushbu tahlil usulini uning umumiy daromadiga, jamg armalariga va umumiy investitsiyalardagi ulushiga ham qo llash mumkin. Yuqoridagi tahlillar, uy xo jaliklarida bandlik va daromadlarning o sishini oilaviy tadbirkorlikning turli xil shakllarining rivojlanishi va bu davlat tomonidan keng qo llab-quvvatlanishi hamda ushbu faoliyat kelajakda iqtisodiyotning muhim sohasiga aylanishidan dalolat berib turibdi. Shu munosabat bilan, shahar va qishloqlarda quyidagi yo nalishlar hayotga tatbiq etilishini maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz: mamlakatimizda an anaviy xizmatlar turlarini rivojlantirish, ayrim bugungi kun talabiga javob beradigan, ammo unutilib ketilgan xizmat turlarini izlab topish va ularni tiklashni rag batlantirish; milliy hunarmandchilikni rivojlantirish yo nalishidagi oilaviy korxonalarni imtiyozli kredit bilan ta minlashni yo lga qo yish zarur. Xulosa qilib aytganda, oilalarning muhim da romad manbayi va mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosi bo lgan xususiy sektorning mavqeyini yanada oshirish oilaviy tadbirkorlikni, xususan, kasanachilikni jadal rivojlantirishni taqozo etadi. Chunki uy mehnatidan foydalangan holda ishlab chiqarish, kasanachilik va hunarmandchilikning qaror topishi mamlakatimizda juda ko p ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qiladi. Eng avvalo, u bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo lgan mulkdorlar sinfini barpo qiladi. Ikkinchidan, mamlakatimizning bozorini iste mol tovarlari va turli xizmatlar bilan boyitish imkoniyatini yaratadi. Uchinchidan, ish bilan band bo lmagan aholi sonini qisqartiradi va uning faol qismini uy mehnatiga jalb etish imkonini beradi. To rtinchidan, oila daromadlarini oshirishda asosiy manbaga aylanadi. Shu bois, ushbu soha Respublika hukumatining doimo diqqat e tiborida bo lib kelmoqda. Shuhrat QUVONDIQOV, SamDU dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi. Xushnida HAMRAYEVA, SamDU talabasi.

16 16 Sog lom avlod uchun Ta lim: muammo va istiqbollar YURGAN DARYO Jahon ta lim muassasalari faoliyatiga bir nazar Yaqinda O zdjtuning professor-o qituv chilari, o rta maxsus kasb-hunar kollejlari hamda umumta lim maktab o qituvchilaridan iborat bo lgan guruh a zolari London shahrining London Metropolitan universitetining malaka oshirish kurslarida tahsil olib qaytishdi. Mazkur dargoh Buyuk Britaniyaning nufuzli universitetlaridan biridir. London Gildxol universiteti va London Shimoliy universitetlarining qo shilishi natijasida tashkil etilgan. Mazkur universitet oliy ta limning 240 dan ortiq yo nalish dasturlari bo yicha faoliyat yuritadi. Ular ichida eng zamonaviy va yuqori talabga ega bo lganlari bu biznes, kompyuter texnologiyalari, dizayn, sport va sog liqni saqlash yo nalishlaridir. London Metropolitan universiteti sport sohasiga ixtisoslashgan yetuk trenerlar, terapevtlar, ruhshunoslar, muhandislar, texnolog va boshqaruvchilarni tayyorlaydi. Universitetning ko plab dasturlari Buyuk Britaniya professional assotsiatsiyalari tomonidan kreditlangan bo lib, talaba universitetni tamomlagandan so ng, nafaqat diplom, balki kasbiy guvohnomani qo lga kiritadi. London Metropolitan universitetida rivojlantirish dasturi doirasida yangi o quv markazi barpo etilgan: 2003-yilda magistratura talabalari uchun Graduate Centre markazi, 2004-yilda xalqaro aloqalar, huquq va boshqaruv fakultetlari uchun yangi o quv binosi, 2006-yilda tadqiqotlar o tkazish uchun mo ljallangan markaz foydalanish uchun topshirilgan. Talabalar universitetning 7 ta kutubxonasi, 700 ta kompyuter bilan jihozlangan zamonaviy texnologiya markazidan foydalanishadi. O zdjtu professor-o qituvchilarining London Metropolitan universitetiga tashrifining birinchi kunidanoq oliygoh o qituvchilari Susannah McKee, Andrew Scott, Luli Veles, Nicola Mace, Milly Hassadi va Caroline Meadowslar bilan tanishtiruv marosimi bo lib o tdi. Ushbu marosimda O zbekiston Respublikasining Buyuk Britaniyadagi elchixonasining vakili ham ishtirok etdi. Mazkur kunning o zidayoq London Metropolitan universitetining katta o qituvchilari Susannah McKee va Andrew Scott guruh a zolari bilan yuzma-yuz suhbat olib bordilar. Suhbat mobaynida professor-o qituvchilarning ish faoliyatiga oid bo lgan tajribalari bilan qiziqdilar. Mazkur malaka oshirish kursi davomida qanday yangi malakaviy ko nikmalarga, metodlarga ehtiyoj borligi va ulardan foydalanishda nimalarga e tibor berishlari kerakligi haqida m lum xulosaga keldilar. Shundan so ng, professor-o qituvchilarimiz London Metropolitan universiteti bo ylab sa-

17 Ta lim: muammo va istiqbollar Sog lom avlod uchun yohat uyushtirishdi va tashrif davomida universitet kutubxonasiga a zo bo ldilar. Universitet xonalari keng va shinam, zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlangan. Bundan tashqari, London shahrida joylashgan British Council va Westminister universitetida seminarlar tashkil etildi. Ushbu seminarlar Tricks and Techniques of better spoken English (Ingliz tilida samarali so zlashuvning sir va asrorlari) va Grammar Language (Til grammatikasi) mavzulariga bag ishlangan edi. Professor-o qituvchilarimiz bu seminarlar da ishtirok etib, o z fikr va mulohazalari bilan o rtoqlashishdi va o zlariga foydali bo l gan ma lumotlarni olish bilan birgalikda, mehnat faoliyatga doir bo ladigan adabiyotlarga ham ega bo lishdi. Dars jarayonlari juda qiziqarli kechdi. Ayniqsa, Susannah McKee, Caroline Meadows va Nicola Mace kabi o qituvchilarning dars o tish jarayoni ko proq amaliyotga aloqador bo lganligi sababli, barcha professor-o qituvchilar faol qatnashishdi. Shu uch hafta mobaynida professor-o qituvchilarimiz nafaqat darslarda ishtirok etishdi, balki London shahrining mashhur tarixiy yodgorliklari hamda diqqatga sazovor bino va muzeylarini tomosha qilishdi. Professor-o qituvchilarimiz yigirma ikki kunlik London shahriga qilgan xizmat safaridan juda mamnun bo lishdi. Ayniqsa, universitet o qituvchilarining do stona munosabati barchani hamjihat bo lib ishlashga undadi. Umuman, bu safar chog ida ular o zlarining kasb faoliyatlari uchun foydali bo lgan o qitish usullari bilan birgalikda Buyuk Britaniyaning tarixiy merosiga oid qiziqarli ma lumotlarni o rganishdi. Xulosa qilib aytganda, professor-o qituv chilarimiz ushbu kurs davomida Buyuk Britaniya haqida quyidagi ma lumotlarga ham ega bo lishdi: 1. Ingliz tilining tarixiy rivojlanish bosqichlari va uning bugungi kundagi holati. 2. Buyuk Britaniya va uning madaniyati. 3. Birlashgan Qirollik ta lim tizimi. 4. Ta lim jarayonida informatsion kompyuter texnologiyalari. O zdjtuning professor-o qituvchilari Angliya mamlakatining ta lim muassasasi London Metropolitan universitetining malaka o shirish kursida olingan bilim va tajribalarini hamkasblari bilan o rtoqlashdilar. Po latjon OMONOV, O zdjtu o qituvchisi. (Davomi. Boshi 8-betda) xelperlar, T-supressorlar, tabiiy killerlar kamayishi (R<0,0001), V-limfotsitlar ortishi (P<0,001), neytrofillar fagotsitar faolligi kamayishi (R<0,0001) hamda buyrak va ichak to qimasi antigeniga nisbatan antigen bog lovchi limfositlar sonining ortishida kuzatildi. Bemorlarda koptokchalar filtratsiyasi va kundalik diurez kamayishi (R<0,001), siydik kislota va uratlar ekskretsiyasi ortishi (R<0,001) aniqlandi va bu ko rsatkichlar 1-guruhda 2-guruhga nisbatan yuqori bo ldi. Kasallikning remissiya davri ham 1-guruhda keskin qisqardi. Ushbu hol piyelonefrit uraturiya bilan kechganda (1-guruh) dismetaboliyaga irsiy moyillik natijasida katabolik jarayonlarning kuchayishi va organizmda surunkali endogen intoksikatsiya rivojlanishi bilan izohlanadi. Shu bilan birga, organizmga nisbatan turli ekopatologik omillarning ta sir qilishi ham (purin asoslariga boy ovqatlanish, ekologik noqulay hududda yashash) sensibilizatsiya va ikkilamchi immun yetishmovchilik holatining kuchayishiga olib keladi. Natijada kasallik ko - pincha asoratli kechadi. Demak, o smir qizlarda piyelonefrit va uratli nefropatiyani erta tashxislash va surunkalashuvining oldini olish, klinik-immunologik, biokimyoviy siljishlar asosida zamonaviy davolash usullarini qo llash zarurdir. O smir qizlar vegeto qon-tomir distoniyasi, arterial gipertenziya, nerotsirkulyator distoniya kabi kasalliklarga uchramasligi uchun sog lomlashtirish ishlarini kuchaytirish galdagi ishlarimizning asosidir. Eng avvalo, mavsumiy dispanser kuzatuvlarini shakllantirishda mahalla, maktab va xotin-qizlar qo mitalari vakillari bilan hamkorlikda joylarda ma naviy-ma rifiy, tibbiy savodxonlikni oshirib, reproduktiv salomatlik bo yicha keng ko lamli tadbirlarni uyushtirish sog lom muhitni yaratishga zamin yaratadi. Barno KarImova, Toshkent tibbiyot akademiyasi Umumiy amaliyot shifokori kafedrasi assistenti.

18 18 Sog lom avlod uchun Til bilgan el biladi XORIJIY TAJRIBA CHET TILLARNI O RGANISH Bugungi kunda yurtimiz yoshlarining har tomonlama kamol topishi uchun keng imkoniyatlar yaratib berilgan. Ayniqsa, chet tillarni bilish, o rganish uchun mamlakatimizdagi bir nechta oliy o quv yurtlari qatori O zbekiston davlat jahon tillari universitetining tashkil etilishi katta tarixiy voqea bo ldi. Xususan, universitetda dastlab 4 ta tilda o qitilgan bo lsa, bugunga kelib 20 dan ortiq xorijiy til o qitilayotganidan talabalar xursandlar. Universitet talabalari bu dargohda boshqa xalqlarning nafaqat tili, balki tarixi, madaniyati, ma naviyati, urf-odatlari bilan ham yaqindan tanishadilar. Prezidentimiz Islom Karimovning: Biz ta - lim tizimida o quvchilarning nafaqat keng bilim va professional ko nikmalarni egallashi, ayni paytda chet mamlakatlardagi tengdoshlari bilan faol muloqot qilish, bugungi dunyoda ro y berayotgan barcha voqea-hodisalar, yangilik va o zgarishlardan atroflicha xabardor bo lish, jahondagi ulkan intellektual boylikni egallashning eng muhim sharti hisoblangan xorijiy tillarni ham chuqur o rganishlari uchun katta ahamiyat bermoqdamiz, deya ta kidlagani bejiz emas edi. Shu nuqtayi nazardan bugungi kunda yoshlar ijtimoiy-siyosiy kuch sifatidagi faoliyatining muhim ahamiyati O zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ijtimoiy-siyosiy islohotlar, jamiyat hayotining bar cha jabhalarini modernizatsiyalash va yangilash masalasi bilan chambarchas bog liqligi hisoblanadi. Chunki mamlakat aholisining asosiy qismini yoshlar tashkil qiladi. Yoshlarimizning har tomonlama kamol topishi uchun, ayniqsa, yilning 10-dekabrida qabul qilingan Chet tillarni o rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi Prezidentimizning Qarori respublikamizda ta lim sohasidagi islohotlarning izchil davomi bo ldi. Shu qaror asosida mamlakatimizda chet tillarni o rganishga bo lgan qiziqish yanada ortdi. Zero, yoshlarning nafaqat jismoniy va ma naviy sog lom o sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo lishlari, XXI asr talablariga to liq javob beradigan barkamol avlod bo lib voyaga yetishlari uchun ko p o qib, izlanishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ham, bugungi kunda yoshlarning eng asosiy vazifasi o qish-izlanish va aniq maqsadni ko zlab astoydil intilishlari bo lmog i kerak. Bu jarayonda, ayniqsa, ularning xorijiy tillarni mukammal bilishlari muhim ahamiyat kasb etadi. O zbek tilini chuqur bilgan, hurmat qilgan holda, boshqa xalqlarning tarixi, milliy qiyofasi, ilm-salohiyati, umuman, ma naviyatini o rganish, o sha xalqning tilini chuqur o z lash - tira olish imkonini beradi. Boshqa millatlarning tajribalarini o rganish, ulardagi ijobiy jihatlardan unumli foydalanish, ayniqsa, madaniyat, fan, ta lim sohalaridagi yutuqlarini hayotga tatbiq qilish uchun til bilish muhim. Bu borada chet tillarini o rganish bo yi cha zukko bilimdonlardan K. Rahmonberdiyev, J. Bo -

19 Til bilgan el biladi Sog lom avlod uchun ronov, A. Ismailov, N. Zufarova, U. Rahmonberdiyevalar bugungi yosh avlodga ulkan ma naviy meros qoldirganlar. Hozirda tajribaga ega bo lgan D. Ashurova, E. Muratova, A. Sodiqov, M. Irisqulov, Sh. Bo tayevlar ingliz tilini mukammal bilgan ustoz-murabbiylar sifatida yosh avlodga bilim berib kelmoqdalar. Xususan, Mirabbos Irisqulov Toshkentdagi P.Glier nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan musiqa akademik litseyida ta lim olish bilan birga, ingliz tilini o rganishga ham ishtiyoqi baland bo lganligi bois, tilni mustaqil ravishda tezda o zlashtirib olgan. U bilan suhbatda bo lganimizda Ingliz tilini bilganligim menga dunyoni tanishimga imkoniyat yaratib berdi. 40 dan ortiq mamlakatda bo lib, millatlar, elatlar hayoti, madaniyati, turmush tarzi bilan yaqindan tanishdim, shuningdek, dunyoga o zbek millatining qadriyatlari, boy o tmish merosini, madaniyati va bugungi yutuqlarini ham olib chiqishim imkoniyati bo ldi. Ingliz tili xalqaro til sifatida barcha uchun o rganilishi muhim, deb hisoblayman. Ingliz tilini bilish dunyoni bilish demakdir, dedi u katta ishtiyoq bilan. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari tajribalarini o rganish, ulardagi ijobiy jihatlardan unumli foydalanish, ayniqsa, madaniyat, fan, ta lim sohalaridagi yutuqlarini hayotga tatbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Kishi qanchalik ko p tilni bilsa, jahondagi millatlar, elatlar hayoti, madaniyati, turmush tarzi bilan shunchalik yaqindan tanishadi. Qolaversa, dunyoga o zbek millatining qadriyatlari, boy o tmish merosini, madaniyati va bugungi yutuqlarini ham dunyoga tanitadi. Xorijiy tillardagi durdona asarlarni o zbek tiliga, shuningdek, o zbek adiblarining asarlarini xorijiy tillarga tarjima qilib, jahon adabiyotiga, umuminsoiy ma naviyat rivojiga hissa qo shadi. Quvonarlisi shundaki, bugun yoshlarimizda chet tillarini o rganishga qiziqish kuchli. Ular shuni yaxshi anglaganlarki, qancha ko p tilni bilsa, shunchalik boy tasavvur va keng tafakkurga ega bo ladilar. Zero, xorijiy tilni bilish tafakkur rivoji uchun bitmas-tuganmas xazinalarga yo l ochadi. Dilorom BOBOJONOVA, O zdjtu professori, tarix fanlari doktori. Tafakkur gulshani Ilm bu xazinadir, uning saqlovchisi esa aql. (U. Penn) Ilm ilm bilan topiladi. (Abdulla Ahmad Muhammad Ali) Ilm keladi, donishmandlar esa qoladi. (Alfred Tellison) Ilm nodonni ham olimga aylantirishi mum kin, lekin u tug ma kamchilikni to g - rilay olmaydi. (Edmon Pyer Boshen) Ilm o rganganda misollar qoidalardan foydaliroq. (Isaak Nyuton) Ilmga o rgatish mumkin, donishmandlikni o rgatib bo lmaydi. (G. Gesse) Ilmga ham xuddi ovqatga bo lganday mu nosabatda bo lishimiz kerak. Biz faqat ilm li bo lish uchun yashamaymiz, xuddi fa qat ovqat yeyish uchungina yashama ganimizday. (J. Reskin) Ilmdan oldin har doim taxmin yurgan. (V. Gumboldt) Ilmi idrok qilish qobiliyatidan kuchli bo lgan kishining o ziga qaraganda o zgalar foydasi ko proq tegadi. (U. Penn) Ilmiy adabiyot kishilarni besavodlikdan qutqaradi, nafis adabiyot esa qo pollik va qabihlikdan. (N. Chernishevskiy) Hikmatlar shodasi kitobidan olindi.

20 20 Sog lom avlod uchun Kasbim faxrim KASBIY LAYOQAT QANDAY SHAKLLANTIRILADI? Har bir kishi kasb-korini mukammal bilmog i, yaxshi tarbiya olmog i va xulq-odob fazilatlariga ega bo lmog i kerak. (Abu Nasr Forobiy) Yoshlarni to g ri kasb tanlashga yo naltirish bugungi kunda dolzarb ahamiyatga ega. Bunda katta mas uliyat ota-ona va o qituvchiga yuklatiladi. Tanlagan kasbi insonning hayot yo lini belgilab beradi. Har kim kasb tanlashda o z qiziqishi, qobiliyati, imkoniyatlaridan kelib chiqib tanlaydi. Ammo ko pgina otaonalar farzandlarining o zlari xohlagan kasbni tanlashiga qarshilik qiladi. Ular o zlari tanlagan kasbga farzandi qiziqmasligi yoki qobiliyati yetishmasligini inobatga ham olishlari kerak. Kasb-hunar haqiqiy egasini topmasa, u kutilgan natija bermaydi. Kishi o ziga to g ri kasb tanlasa, o z sohasining haqiqiy egasiga aylanadi. Inson hayotidagi muvaffaqiyati ko p jihatdan kasbni qanchalik to g ri tanlashiga bog liqdir. Bir kuni o quv binosidan og ir sumka ko tarib chiqayotgan talaba qizni ko rib qoldim, kitoblarini bekatgacha ko tarib borishga yordamlashdim. Nega shuncha kitob ko tarib yuribsiz? deb so radim. U esa: Hozir diplom oldi amaliyot, biz maktablarga borib o quvchilarga dars beryapmiz, ularning oldida uyalib qolmay deb ko p o qiyapman, dedi. Kasbingizni yaxshi ko rarkansiz-da. O qituvchi bo lishni istamagan odam bu sohaga kirib o qimasa kerak, dedim. Talabaligimizning birinchi haftasi, o qish ga kirib olganimizdan xursandmiz. Asta- sekin ustozlar bilan tanishib oldik. Mutaxassisligimiz bo yicha dars beradigan ustozimiz: Barchangiz shu sohani yaxshi ko rib tanlaganmisiz? deb so rab qoldi. Men hamma qo l ko tarsa kerak, deb o ylagandim, qarasam guruhimizning yarimigina bu savolga ijobiy javob berdi. Shunda o qituvchimiz aytdilarki: Sizlar bu sohani yaxshi ko rgan, ammo imtihondan o tolmagan shuncha o g il- qizlarning o rnida o qiyapsizlar, endi bu sohani rivojlantirish uchun o z hissalaringizni qo shishingiz kerak. Aks holda, uning orqaga ketishiga sababchi bo lib qolasiz. Shuning uchun e tibor bilan o qishlaringizni istayman. Bu voqeaga to rt yil bo ldi, ustozlarimizning mehnatlarimi yoki o zlarining intilishlarimi, guruhimizdagi talabalarning deyarli ham masi bugun shu sohaga o z hissasini qo shishni xohlaydi, deya hikoyasini tugatdi bo lajak o qituvchi qiz. Inson faqatgina mehnati bilan katta yutuqlarga erishishi mumkin. Demak, inson baxtini kasbida ko ra bilishi lozim. Buning uchun esa u, albatta, shu sohaga qiziqishi, uni sevishi kerak. Bugungi fan va texnika taraqqiyoti yuksalayotgan bir paytda yosh avlodni hayotga faol tayyorlovchi maktabning roli yil sayin o sib bormoqda. Shunga ko ra, o quvchilarga ilm-fan asoslarini anglatish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish, yoshlarni turmushga va mehnatga, ijtimoiy munosabatga o rgatish kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlashda pedagoglar oldiga ham bir qancha vazifalar qo ymoqda: o quvchilarning aniq qiziqishini takomillashtirish, kasb tanlash darajasiga yetkazish; o quvchilarda qiziqish uyg otgan sohani tanlashiga amaliy yordam berish; mehnatkash insonlarga nisbatan o quvchilarda hurmat hissini tarbiyalash; jamiyatning o ziga xos mehnatiga jalb qilishda ularning qiziqishlarini e tiborga olish; kasbiy ma lumotlar bilan yetarlicha tanishtirish kabilar. Bolalarga kasblarni tushuntirish va uni tanlashga yo naltirish besh bosqichda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda, maktabgacha ta lim yoshidagi bolalarga kasb turlari haqida tushunchalar berish; ikkinchi bosqichda, boshlang ich sinf o quvchi-

21 Kasbim faxrim Sog lom avlod uchun lariga kasb turlari haqida ma lumot berib, kasbiy faoliyatiga bo lgan moyillikni yuzaga chiqarish; keyingi bosqichda o rta sinf o quvchilariga kasb tanlash va jamiyatda o z o rnini topa olishiga ko maklashish, bunda uning qiziqishlari, qobiliyati va ma naviy qadriyatlarni anglashiga zamin yaratish bilan birga jamiyat oldidagi burchi, javobgarlik xislatlarini shakllantirish lozim. So nggi bosqich akademik litsey va kasb-hunar kolleji o quvchilarining kasb-hunarga moyilligini, layoqatini, bilim va ko nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularga tanlagan yo nalishlari bo yicha bir yoki bir qancha zamonaviy kasblarni egallash imkonini beradi. Biz yuqorida bolalarga kasb tanlashda yordam beruvchilar, yo nalishlar va yo l-yo riqlar haqida aytib o tdik. Yana savol tug iladi: Xo sh, bolani kasbga yo naltirib, biror sohani tanlashiga yordam berishning o zigina yetarlimi? Bu savolga psixologiya fani o qituvchisi, dotsent Nilufar Dolimovaning quyidagi fikrlarini keltiramiz: Ba zan talabalar orasida tanlagan sohasidan norozilik kayfiyatida yurganlarni uchrataman. Ulardan: bu sohaga qiziqmasdan o qishga kirganmisan? deb so rayman. Qiziqardim. O qishga kirmasimdan oldin bu soha haqida tasavvurim boshqacharoq edi, deya javob berishadi. Talabalardagi yangi jamoaga ko nikishi qiyinroq bo lishi, dars berayotgan pedagoglar bilan kelisha olmaslik yoki ulardan qoniqmaslik kuzatiladi. Bunday holatlarning oldini olish uchun biz o qituvchilardan katta mahorat talab etiladi. Bunda har bir talabaning psixologik holatini o rganish, ularning xarakteridan kelib chiqib muomala qilish, talabalar jamoasiga qo shilib, o z o rnini topishda yordamlashish zarur. Aks holda yuqorida aytganimizdek, o zi yaxshi ko rgan sohasiga bo lgan qiziqishi so nib qoladi. Bunday paytda talabalar malakali ustozlar maslahatiga, ko magiga ehtiyoj sezadi. O qituvchi talabaga tanlagan kasbining muhimligini tushuntirish, shu sohaning kelajagi haqida so zlab, uni qiziqishini oshirib borishi kerak. Ana shunda talaba o z tanlagan kasbining ahamiyatini tushunib yetadi, kasbiga ishonchi, mehri ortadi. Shaxruza MATYOQUBOVA, O zmu jurnalistika fakulteti talabasi.

22 22 Sog lom avlod uchun Xizr suvi ILIGI TO QNING KO NGLI TO Q Sog lom farzand oilaning quvonchi, tayanchi. Ularni ham jismoniy, ham ma naviy jihatdan tarbiyalab, voyaga yetkazish qadimdan xalqimizning burchi sanalgan yilning Sog lom bola yili deb nomlanib, davlat dasturining qabul qilingani esa yosh avlod kamolotiga yuksak darajada e tibor qaratilganini anglatadi. Qadim ajdodlarning bu boradagi ma naviymoddiy merosi, hayotiy tajribalaridan foydalanish o rinlidir. Mazkur maqolada ajdodlarning salomatlik uchun foydali, shifobaxsh deb bilgan ayrim taomlari, ularni tayyorlash usullari xususida so z yuritiladi. Zero, katta avlod taom turlarini qorin to ydirish vositasi deb qarab qolmay, ularning tarkibi, shifo xususiyatlarini ham o rgangan va kundalik hayotda foydalangan. Xususan, farzandlarni sog lom tarbiyalashda suv, havo tozaligiga, turli giyohlar, dorivor o simliklar, shu bilan birga, mevalar, poliz ekinlari va sabzavotlardan o rinli foydalanishga alohida e tibor qaratilgan. Shuningdek, bolalarni to g ri ovqatlantirish muhim omil sanalgan. To g ri ovqatlanish masalasi iste mol qilinadigan oziq-ovqat tarkibi, tayyorlanadigan mahsulot turlarini ham qamrab oladi. Buni qadimgi tajribalar, hayotiy misollar asosida qayd etmoqchimiz. O lkamizga xos milliy taomlar, asosan, donli mahsulotlar bug doy, arpa, suli, oq jo xori, jo xori, guruch, tariq va dukkakli o simliklar no xat, mosh, loviyadan tarkib topgan. Ushbu mahsulotlardan qovurmoch, yorma osh, delida, shirguruch, go ja osh, arpa go ja, arpa shavla, so k oshi, mastava, moshxo rda, moshkichiri, umoch osh, keskan osh, uzma osh, atala, shilpildoq kabi taomlar tayyorlangan. Vohada keng tarqalgan taomlardan biri bug doydan tayyorlangan yormadir. Uning bunday atalishiga sabab, bug doy yorg u choqda un bo lib ketguncha yanchilmagan, ya ni bug doy yormasidan tayyorlangan. Vohaning chorvachilik bilan mashg ul bo lgan aholisi yormaga sut, qatiq qo shgan bo lsa, dehqonchilik rivojlangan qishloqlarda qovoq, sholg om kabi poliz mahsulotlari, qishda esa turshak solishgan. Bu taom kuchli va to yimli bo lib, uni issiq urgan bemorga davo sifatida berilgan. Shuningdek, bolalarga maxsus arpadan talqon qilganlar. Uni tayyorlash uchun yangi yetilib pishgan arpa qozonda qovurilib, po stidan ajratilgan va kelida tuyilgan. Tayyor bo lgan un yana qozonda qovurilib, yog va qovun qoqi qo shilgan. U ham to yimli, ham davolash xususiyatiga ega bo lganligi bois, sariq kasali bilan og rigan bemorga talqon qilib yedirilgan. Talqon arpadan tashqari bug doy, no xat va jo xoridan ham tayyorlangan. Yana bir keng tarqalgan donli ekinlardan biri jo xori sanaladi. Oq jo xori yormasidan go ja osh tayyorlangan. Bolalar hazm qilishida yengil bo lgan oq jo xori keliga solinib, suv sepib tuyilgan va qobig idan ajrashi uchun suvda chayilgan. Suvda pishirilgan jo xori qatiq yoki sut bilan iste mol qilingan. Umuman, bu taom Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlarida go ja deb ham atalgan. U shifobaxshligi va darmondorilarga boyligi tufayli inson tanasi qishdan holsizlanib chiqqan paytda, asosan, erta bahorda yetti xil o t qo shib tayyorlangan. Guruchli taomlardan biri shavla to yimli sanalib, ko pincha qishda, yumshoqligi bois kishi xastalanganda maxsus tayyorlangan. Guruchli taomlardan yana biri shirguruch ham oqlik ramzi, ham hazmli taom hisoblangan. O tmishda voha aholisi tomonidan bug doy unidan umoch osh, keskan osh, uzma osh va atala kabi taomlar ham tayyorlangan. Umoch osh tayyorlash uchun tovoqdagi bug doy uniga ozroqdan tuzli suv sepib, qo l bilan umochlangan va sutda qaynatilgan. Bolalarning iligi to lsin deb, umoch oshga suzish oldidan sariyog qo shib berilgan. Xamirli taomlardan yana biri keskan oshdir. Yupqa qilib yoyilgan xamir ingichka qilib kesilib, suvda qaynatilgan va qatiq aralashti-

23 Xizr suvi Sog lom avlod uchun rib ichilgan. Keskan oshga yalpiz va tog piyozining bir turi qo shilgan. Mazali va xushbo y bu taomdagi tog yalpizi terlatuvchi xususiyatga ega bo lib, sanchiq va shamollashga shifo bo lgan. Abu Ali ibn Sino tog yalpizi solib tayyorlangan keskan oshning bemor tanasini yumshatish, ishtahani ochish va me da quvvatini oshirish xususiyatiga ega ekanligini ta kidlaydi. O zbek pazandachiligida atalaning 10 dan ortiq turi borligi aniqlangan. Qadimdan an - anaviy ravishda bug doy va arpa unidan tayyorlanib, sutli, zig ir yog li, tuxumli, dumba yog li, sariyog li kabi turlari bo lgan atala O zbekiston janubiy viloyatlarining aksariyat qishloqlarida bulamiq deb atalgan. Bu taomga nisbatan aholi orasida talab va ehtiyoj kuchli, chunki yangi ko zi yorigan ayolning belini mustahkamlashi bilan birga quvvat berish kabi xususiyatlarga ham ega. Ba zilar esa ich ketmaslik uchun atalaga behi barglari qo shib qaynatgan. Issiq atalani ichgan ayolga ko krak suti yaxshi kelib, bunda ona va bolaning salomatligi birday inobatga olingan. Qadimiy shifobaxsh taomlardan biri sho rva bo lib, u darmondorilarga boy. Bu taom shamollagan bemorlarga maxsus tayyorlab berilgan. E tiborga loyiq udumlardan biri shundaki, tuqqan ayol uchun alohida qo y so yilgan va chilla (40 kun) davomida qo y go shti bilan taom tayyorlab berilgan. Ajdodlarimiz taomlarning inson vujudiga ta sir etishiga qarab sut mahsulotlarining barchasini (sariyog dan tashqari) sovuqlik deb bilishgan. Ammo katta va kichik shoxdor mol larning aralashgan suti eng mo tadil hisoblangan. Sutli mahsulotlar tez buziladigan va uzoq saqlanadigan turlarga bo lingan. Tez buziladigan sutli mahsulotlarga xom va pishgan qaymoq, qatiq, suzma, ayron kirsa, ikkinchi turga esa sariyog va qurutlar kirgan. Sigir buzoqlagandan so ng uch kungacha sarig i arimagan quyuq sut sog ib olingan. Og iz sutidan birinchi taom uvuz, qatron, qotirma, gilagay tayyorlangan. Dastlab og iz suti sog ib olinib, unga bir piyola oddiy sut qo shilib, qozonga solingan va past olovda pishirilgan. Qatronning bir tomoni qizargandan so ng, ikkinchi tomoni ag darib turilgan. Bu tezpishar taom oqsilga juda boy bo lib, bolalarga pishirib berilgan. Xom va pishgan sutdan olingan qaymoq yoki uning durdasidan mazali taom to ntarma tayyorlangan. Buning uchun bir kosa qaymoq qozonga solib kuydirilib, ozroq un qo shib qovurilgan va shakar qo shilgan. Taom qizarib pishgach, laganga to ntarib olinganligi uchun to ntarma deb atalgan. Bundan tashqari, bolalarga iligi to lsin deb, bahor

24 24 Sog lom avlod uchun Xizr suvi oylarida kuydirilgan sariyog ga issiq nonni ezg ilab, aralashtirib yanchmich (janchmich, jajmish) tayyorlab berilgan. An anaga ko ra, pishgan sut kadilarga solib uyutilgan. Kadida uyutilgan qatiq xushta m bo lib, inson tanasini yayratgan. Chorvador xo jaliklarda qatiq mo l bo lib, mahalliy aholi uni kuvida pishirib sariyog olishgan. Sariyog tuzlanib, oldindan tayyorlab qo yilgan qo y yoki echki qorniga solinganligi uchun qorinmoy, qorinyog deb atalgan. Qoringa joylangan sariyog salqin kamarlarda (yer osti g orlarida) saqlangan. U iyun oyida kamarga qo yilsa, 6 oydan keyin, ya ni noyabr oyida uyga olib kelingan. Olti oy davomida qorinda tuzini yeb yotgan sariyog ning ozuqalilik sifati ortib, o ziga xos yoqimli hidi, shifobaxshligi va o ta to yimliligi bilan ajralib turgan. Sut-qatiq mahsulotlaridan hisoblangan qurut juda ko p xalqlarda iste mol qilingan va undan sut mahsulotlari tugagan paytda (qishda) taom ham tayyorlangan. Ishtaha ochar xushxo r taom qurtavani tayyorlash uchun qurut issiq suvda atala holiga kelgunicha ezilgan va qozonga solib qaynatilib, ustiga kuydirilgan sariyog quyib dasturxonga tortilgan. Qurtavaga tuz solinmagan, chunki qurutning tuzi yetarli bo lgan. Ko rinib turibdiki, xalq kundalik turmushida sutli mahsulotlarning o rni beqiyos bo lib, bugungi kunda unutilib ketayotgan qatron, qag anoq, kelagay, qo yurtmoq, qurtoba, sho rtoba, shirkadi kabi taomlar aholi orasida sevib iste mol qilingan. Sutning inson hayoti uchun zarur bo lgan oziq mahsuloti ekanligini ota-bobolarimiz ham, tabobat ilmi ham allaqachonlar sinovdan o tkazgan. XX asr boshlarida yashash uchun asosiy taom mahsulotlari hisoblangan arpa, jo xori, tariq donlari kabi ozuqalar oddiy xalq kundalik iste molida bo lgan bugungi kunda esa ko p joylarda unutilgan va unutilib borayotgan zog ora non, arpa non, tariq non, tariq zog ora, ko moch non, tovatosh non, lochira, qotirma, qozon patir, yupqa, cho zma, qayirma va boshqa shunga o xshash nonlarning tayyorlanishi ayni paytda ham yurtimiznning ba zi qishloqlarida saqlanib qolganligi kishini quvontiradi. Xulosa o rnida aytish mumkinki, olimlar o zbek xalqining an anaviy taomlarining shifobaxshlik, to yimlilik, himoyalovchi xususiyatlarini ham tarixiy-etnografik materiallar asosida kompleks tadqiq etishgan. Taomlarga faqat biologik ehtiyojni qondirish vositasi deb emas, shifobaxsh ne mat, shuningdek, ma naviy-moddiy qadriyat sifatida qarash, ommaviy iste moldan chiqib ketgan shirinliklar, sharbatlarni tayyorlash usullarini yosh avlodga o rgatish lozim. Ajdodlar tajribasi sog lom avlod tarbiyasida ham o ziga xos qadriyat bo lib qolaveradi. Mavluda FAYZULLAYEVA, Termiz davlat universiteti katta o qituvchisi, tarix fanlari nomzodi.

25 Ma rifat donishlari Sog lom avlod uchun FALAKDAGI YORQIN YULDUZ Mutafakkir va alloma Umar Xayyom dunyo ilm-fani taraqqiyotiga munosib hissa qo shgan. Garchi allomani ko pchilik shoir sifatida bilsa-da, u bir qator fan sohalari, xususan, astronomiya fani bo yicha tadqiqotlar olib borgan. Koinotni, yulduzlarni o rganib, tadqiq etib, ilmiy asarlar yozgan. Umar Xayyom o z madaniy va ilmiy merosining ahamiyati bilan nafaqat O rta Osiyo, balki jahon xalqlarining ham ma naviy yetakchi ulamosidir. Uning boy ma naviy merosi xalqimiz qadriyatlarini tiklashda muhim o rin tutadi. Tarixiy va arxeologik ma lumotlar O rta Osiyo dunyo madaniy taraqqiyoti o choqlaridan biri bo lganligini isbotlaydi. IX-XI asrlar O rta Osiyo madaniyatining eng gullagan davri bo lib, shu davrda yashagan buyuk olimlar matematik, astronom Al-Xorazmiy, Ahmad Farg oniy, Balxiy, faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr Forobiy, mashhur tib olimi Ibn Sino, qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy, buyuk matematik, fizik, astronom, geograf, faylasuf va dunyoga mashhur ruboiylar muallifi Umar Xayyom va boshqa allomalar jahon fanini o zlarining bebaho, o lmas ilmiy asarlari bilan boyitgan. Umar Xayyom (to liq ismi G iyosiddin Abdulfath Umar ibn Ibrohim) 1048-yil 18-mayda Xurosonning Nishopur shahrida hunarmand oilasida dunyoga kelgan. U Nishopur, Balx, Buxoro, Samarqand, Isfaxon shaharlarida o qigan. O tkir zehni, iste dodi bois fanlarni tez o zlashtiradi. Ayniqsa, astronomiya sohasidagi faoliyati diqqatga sazovordir yildan Isfaxon rasadxonasi ishlariga rahbarlik qilib, bu yerda matematika, astronomiya bo yicha tadqiqotlar olib borgan. Umar Xayyom Risola fil Baroxiyn ala masayil al-jabr val-muqobila ( Algebra va al muqobila isbotlari haqida risola ) nomli asarida sonlardan butun musbat ildiz topishning umumiy qoidalarini matematika tarixida birinchi bo lib isbotlagan. Isfaxondagi astronomik rasadxona 1076-yil Umar Xayyomning iltimosiga ko ra, Malikshoh tomonidan qurdirilgan edi. Mazkur rasad xonaga Umar Xayyom 1092-yilgacha, ya ni Malikshohning vafotiga qadar rahbarlik qildi. Bu davr mobaynida olim o z ilmiy kuzatishlari asosida Malikshohning astronomik jadvallari ( Malikshoh ziji ) ni yozdi. Malikshoh ziji ning bir nusxasi hozirgi vaqtda Parij Milliy kutubxonasida saqlanmoqda. Bu Zij da Quyosh, Oy, boshqa sayyoralarning harakati hamda ularga tegishli ma lumotlardan tashqari, yana yuzga yaqin yulduzlarning joylashuv o rni keltirilgan. Umar Xayyomning astronomiya faniga qo shgan yana bir katta hissasi kalendar islohiga tegishlidir. U o zi boshchilik qilgan Isfaxon rasadxonasida yangi kalendar tuzadi. U hozirgi bizning kalendarga nisbatan (qariyb 1,5 marta) aniq edi. Keyinchalik quyosh hijriy (yoki shamsiy-hijriy) kalendari nomi bilan tanilgan. Umar Xayyom tuzgan ushbu kalendar uzoq tarixga ega bo lib, uning kelib chiqishida qadimiy Yezdigerd III kalendarining ta siri

26 26 Sog lom avlod uchun Ma rifat donishlari katta bo ldi. Sosoniylar sulolasining oxirgi podshohi Yezdigerd III kalendari 12 oydan iborat bo lib, dastlabki 2 oyi 30 kundan, 12-si esa 35 kunlik edi. Binobarin, bu solnomada yilning o rtacha uzunligi 365 kunga teng qilib olingan. Mazkur kalendarda oylar farvirdin, urdibihisht, xurot, tir, murod, shahrivar, mehr, abon, azor, day, baxman va isafandarmuz kabi nomlar bilan yuritilib, yil boshi bahorgi teng kunlikka (Grigoriy kalendari bo yicha 21-martga) to g ri kelardi. Biroq bu kalendarda yilning uzunligi, haqiqiy yilning uzunligi tropik yildan salkam 0,25 sutkaga kamligidan, yillar o tishi bilan uning yil boshisi bahorgi teng kunlikdan chetlashishi, aniqrog i ilgarilab ketishi kuzatiladi va 120 yilda xatolik qariyb 1 oyga yetishi aniqlandi. Mazkur xatolikni tuzatish uchun Yezdigerd III kalendarida 120 yilda 13-oy qo shimcha qilib kiritildi. Quyosh hijriy kalendari asosida Burjiy kalendari yotadi. Eslatilgandek, bu kalendarda oylar nomi zodiak yulduz turkumlarining nomlari bilan: hamal, savr, javzo, saraton, asad, sunbula, mezon, aqrab, qavs, jadiy, dalv va hut deb yuritilib, ularda kunlarning soni 29, 30, 31 va ba zan hatto 32 kun bo lardi. Shuning uchun ham bu kalendardan foydalanish katta noqulayliklarga ega edi. Oqibatda 1958-yilga kelib u quyosh hijriy kalendariga yaqinlashtirildi. Buning uchun qadimda 32 kunlik javzo oyi kunlarning soni 31 kunga tushirilib, 3 oy jadiy oddiy yillari 29 kunga, kabisa yillari esa 30 kunga teng bo ladigan qilib qayta isloh qilindi. Natijada uning dastlabki oyi (hamal, savr, javzo, saraton, asad, sunbula) 31 kundan qilinib, keyingi jadiydan boshqa besh oyi (mezon, aqrab, qavs, jadiy, dalv va hut) 30 kundan qilib joriy etildi. Umar Xayyom Isfaxon rasadxonasida ishlagan vaqtlarda 1079-yilda quyosh kalendarini isloh qilib, yangi kalendarni taklif qilgan. Bu Yevropada undan besh yuz yil keyin qabul qilingan va hozirgi kungacha amalda bo lgan Grigoriy kalendaridan mukammalroq edi. Ammo Umar Xayyom yaratgan kalendar hayotga tatbiq qilinmay qolib ketdi. Beruniy o zining Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar asarida qadimgi Eronda kalendar yilining uzunligi 356 kun bo lib, 12 oyning aynan birinchi 11 oyi 30 kundan, 12 chisi esa 35 kun bo lganini ma lum qiladi. Bu kalendarning yil boshisi esa har doim bahorga teng kunlik (21-mart) bilan ustma-ust tushishi zarur edi. Tropik yilning uzunligi aslida 365 kun bo lmay, undan 6 soatcha uzunligi tufayli yillar o tishi bilan kalendar yilining boshi teng kunlikdan siljib ketishiga (har to rt yilda taxminan 1 kun) sabab bo lgan. Kalendarni bunday kamchilikdan xalos qilish uchun Malikshoh astronom va matematiklardan iborat kengash tuzib, unga rahbarlik qilishni Umar Xayyomga topshiradi. Bu kengashning bosh vazifasi kalendar yilining boshini (Navro z) bahordagi teng kunlikdan siljimaydigan qilib tuzatishdan iborat edi. Buning uchun kengash 366 kunlik kabisa yilini joriy qilib, uning kelish tartibini rimliklarning Yulian kalendarida joriy qilingan tartibdan boshqacharoq shaklini taklif etdi. Keyinchalik Umar Xayyom kalendari deb nomlangan bu kalendarda kabisa yili 33 yilda 8 marta kelib (rimliklar kalendarida 32 yilda), dastlabki 7 tasi to rtinchi yilda, oxirgi sakkizinchisi esa besh yilda keladigan qilib qabul qilindi. Boshqacha aytganda, 33 yillik davrining 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33 yillari kabisa yillari sanalib, 366 kundan qilindi. Qolgan 25 yili 365 kundan edi. Umar Xayyom kalendarida yilning o rtacha uzunligi 365 kunga teng bo lib, tropik yilning haqiqiy uzunligidan (365, kun) atigi 0,00022 soniyaga, ya ni 19,5 soniyagagina uzun edi, xolos. Bu xatolik shu qadar kichik ediki, u yig ilib-yig ilib yil o tgandan so nggina 1 kunga yetadi. Biz ishlatayotgan Grigoriy kalendarining xatosi 1 kunga yetishi uchun esa yil (ya ni Umar Xayyomning kalendaridagidan yil kam vaqt) kerak bo ladi. Grigoriy kalendari 1-yanvardan boshlanadi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa quyosh hijriy-shamsiy kalendari bo yicha yangi yil 22-martdan boshlanadi. Shu kuni Navro z deb atalib, kechasi bilan kunduzi tenglashadi. Muchal yili ham, asosan, ana shu Navro z - dan boshlanib, quyosh kalendariga asoslanadi. Unga ko ra, bir muchal 12 yilga teng. Amaliy maslahat: agar muchalingizni bilmoqchi bo lsangiz, tug ilgan yilingizdan 4 ni ayirib, 12 ga bo ling, qoldiqqa 1 ni qo shing. Natijada muchalingizning tartib raqami kelib chiqadi. Masalan, 1980-yilda tug ilgan bo lsan giz: = :12=164 tadan 8 (Davomi 29-betda)

27 Inson va jamiyat Sog lom avlod uchun AN ANALAR EZGULIKKA XIZMAT QILSIN O zbek xalqi qadimdan to y-u o lanlarga boy hisoblanadi. Fotiha to yi, nikoh to yi, sunnat to yi, soch to yi, tish to yi, beshik to yi, birinchi qadam to yi, muchal to yi, ellik va undan ortiq yoshlarni nishonlash to ylari mavjud. To y oilaviy bayram bo lib, qarindosh-urug lar, yaqin mahalla-ko y, do st-u birodarlar ham taklif etilgan. U kishilarda hamjihatlik, ahillik, mehr-oqibat, xayr-saxovat, imon-e tiqod, mehmondo stlik, insonparvarlik kabi fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Bugungi hayotimizda to ylar bilan bog liq marosimlarda me yoridan ortiq sarf-xarajatlar ko payib borayotganligining yosh oila mustahkamligiga salbiy ta sir etishi holatlari kuzatilmoqda. Albatta, qadimdan qizlarni bisot bilan turmushga berish, yigitlarga ma lum miqdorda meros qoldirish ota-onaning burchi hisoblanib kelingan. Chunki yosh oila moddiy tomondan o zini tutib olgunga qadar ota-ona qilgan bisot kelin-kuyovga asqotadi. Ushbu qadriyatni ba zi ota-onalar yoki yoshlar tomonidan suiste mol qilish hollarining paydo bo lishi shuhratparastlik, manmanlik, o zini o zi ko z-ko z qilishdan boshqa narsa emas. Ota-onaning o g ilga dang illama hovli-joy, mashina, uy-ro zg or jihozlarini, qizga esa keragidan ortiqcha kiyim-kechak, uy anjomlari, mebel, tilla, brilyant va turli zeb-ziynat, taqinchoqlar, hatto mashina va uy tor tiq qilishi ularning ma naviy qashshoqlashishiga olib keladi. Bunday dabdababozlik tufayli imkoniyati yo q, o rtamiyona oilaning o g il va qizlari ruhan kamsitilishi, qalbining darz ketishi, ota-onalarning, qolaversa, uylanadigan yosh yigitlarning to y mablag i topish ilinjida sarson-sargardon bo lishiga, qarz ko tarishiga sabab bo lmoqda. Hozirgi nikoh to ylarini kuzatganimizda to y tantanalarida spirtli ichimliklarning ko p tortilishi, ba zan xotin-qizlar, yosh o smirlarning ham undan iste mol qilishi, tushunarsiz musiqa, raqqosalarning behayo xatti-harakatlari kelajagimiz bo lgan yoshlarning ma naviy dunyosiga salbiy ta sir ko rsatadi. Raqs tushuvchilar ustidan pul sochish, kelin-kuyovni raqsga tushirish, ularni spirtli ichimliklarni iste mol qilishga undash, qudalarni, ammalaru xolalarni qayta-qayta davraga chorlash, millatimiz ma naviyatiga to g ri kelmaydi. Buni biz kattalar hozirdanoq o rniga qo yishimiz, me yoriga keltirishimiz zarur. Aks holda milliy qadriyatlarimizning noto g ri talqin qilinishiga, yoshlarimiz tomonidan ota-bobolarimizdan qolgan urf-odatlar shundan iborat ekan, degan fikrga kelishiga sababchi bo lishimiz mumkin. Darhaqiqat, yosh kelin-kuyov o z hayosi, ibosi, axloqiy xatti-harakati bilan to y ishtirokchilari qalbida sirli olam bo lib qolmog i lozim. Ba zan to yga taklif etilgan xonandalarning ma naviyatimizga zid, tinglovchiga noaniq bo lgan mazmunsiz so zlardan iborat qo shiqlari ki shi kayfiyatini tushirib qo yadi. Ayniqsa, shun day ajablanarli tomonlari ham borki, unga bee tibor qaray olmaysiz. Xorij ashula va musiqalariga yoshlarimizning, ba zida katta yoshdagilarning ham jazavaga tushib o yna shi qaysi axloqqa to g ri keladi. To y marosimlarining ham o z qonun-qoidasi, odob-axloqi va tartibi bo lishi lozim. To ylarda ma rifiy, mumtoz qo shiqlarning mahorat bilan aytilishi, xalqimizning qadimiy san at turlari: baxshilar aytishuvi, la tifa, qiziqchilik namunalaridan o rinli foydalanish ma naviy qadriyatlarimiz vositasida xalqimizda milliy ong, milliy g urur va vatanparvarlik tuyg usini shakllantirishning omilidir. Milliy urf-odatlar va an analarimizni turmush tarzimizga singdirish orqali bolalarimizni milliy ruhda tarbiyalashga erishamiz. Dilrabo UMAROVA, Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi ilmiy xodimi.

28 28 Sog lom avlod uchun Ko ngil ko zgusi GO ZAL MULOQOT INSON ZIYNATI Til muomala munosabati bo lib, insonning fe l-atvori, kelib chiqishi, madaniyatidan bevosita xabar beradi. Zero, Navoiyning: Tilingni ixtiyoringda asrag il va so zingni ehtiyot bila degil hikmati ham bejiz emas. Negaki, muloqotning asosida so z yotadi, so z esa ko ngil mahzanida bunyod bo ladi. Rivoyatlarda aytilishicha, faylasuf Ezop o z xo jayinining Menga avval, dunyodagi eng mazali, shirin taomni keltir va undan so ng aksincha, eng bemaza taomni olib kel, deb buyurganida, u har ikkala safar ham qaynatilgan tilni keltirgan ekan. Demak, aytilgan har bir so z, muloqot sababli inson hayotda aziz, qadrli yoki aksincha bo lishi ham mumkin. Ruhshunoslarning fikriga ko ra, insonning jamiyatda o rnini topish, asosan, uning muomala va muloqot madaniyatiga bog liq ekan. Shuningdek, muloqot madaniyatining umumjahon qabul qilgan oltin qoidalari mavjud bo lib, ularni o zimizda qo llab, farzandlarimizga o rgatsak, jamiyat uchun madaniyatli shaxslarni voyaga yetkazgan bo lar edik. Avvalo, nutqdagi quyidagi xususiyatlar muloqot madaniyatining darajasini belgilaydi: 1. Aniqlik o z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish. 2. Tushunarlilik: sodda va ravonlik. 3. Toza nutq: ortiqcha va beodob so zlarning nutqda mavjud emasligi. 4. Ma nodorlik: eshituvchining qiziqishi va e tiborini torta olish. 5. Nutqning, so zlarning o rinliligi: aytilayotgan mavzu suhbatning umumiy maqsadi va mazmuniga munosib bo lishi. Ziyolilikning hamda muloqotning ziynatlaridan biri bu, e tiborlilikdir. Suhbatdoshni samimiy tinglay bilish, muammosi yoki quvonchiga sherik bo lish yuksak axloq hamda muomala madaniyatining kaliti hisoblanadi. Odamlar murakkab xarakterga ega ekanligini hisobga olsak, ularning har biriga o ziga xos yondashish kerakligi oydin bo ladi. Yoshlarning muloqot madaniyatini, o z fikrini go zal va ravon ifodalab, suhbatdoshida iliq taassurot qoldirish fazilatini shakllantirish, avvalo, oila a zolariga, ota-onaga bog liq. Bolaga yoshligidan ertak va turli hikoyalarni o qib berish, uning dunyosi, fikrlariga, muammolariga e tiborli bo lish lozim. Negaki, e tibor va mehr, shirin oilaviy munosabatni ko rgan kishigina atrofdagilarga, shuningdek, kelajak oilasiga xuddi shunday yondasha oladi.

29 Ko ngil ko zgusi Sog lom avlod uchun Yosh avlodda milliy hamda jahon madaniyati qoidalariga xos go zal muomala va muloqotni shakllantirishda oila bilan birga jamiyatning, radio-televideniyaning ham ahamiyati katta. Chunki televideniyaning ommaga ta siri tezkor va samarali bo lib, unda talqin etilyotgan g oyalar, jurnalistlarning so zlashuv madaniyati tomoshabin uchun namuna misolidir. Shuningdek, bugunda efir va katta ekranlar orqali namoyish etilayotgan kinofilmlar ham yoshlarning so zlashuv madaniyatiga ta sir etmay qolmaydi. Bugungi tomoshabin, asosan, o smir yoshidagilar bo lib, ular filmlardagi bosh qahramonlarning muloqot uslubi, atrofdagilarga munosabati, harakatlari, kiyinish madaniyatiga taqlid qiladi. Ta kidlash joizki, suhbatdosh bilan muomalaga kirishishda ma lum axloq qoidalari mavjud bo lib, bu oddiy tuyulsa-da kishining ma naviy va madaniy saviyasini belgilab beruvchi omillar hisoblanadi. Masalan: odamlar o rtasida faqatgina ba zi shaxslarga tushunarli bo lgan shama va ishoralar bilan so zlash atrofdagilarga nisbatan hurmatsizlik hisoblanadi; o zaro suhbatda atrofdagilar tushunmaydigan xorijiy tilda gapirmaslik kerak; kishi gapirayotganda luqma tashlab, uning gapini bo lish madaniyatdan emas; muloqot vaqtida suhbatdoshning fikrini jalb etish, eshitishga majbur etish uchun turtib murojaat qilmaslik kerak; suhbat davomida biron inson haqida xolisona fikr bildirish darkor; odamlar orasida suhbatdoshning noto g - ri aytgan so zlarini to g rilash odobdan emas. Shaxs bilan suhbatga kirishishdan faqat yaxshi fikrlar yordamida munosabat qurish lozim. Bu esa insonda muloqot odobini tarbiyalaydi. Muloqot vaqtida suhbatdoshga o z fikrining ustunligini o tkazishga harakat qilish ham odob qoidalariga to g ri kelmaydi. Agarda siz o z suhbatdoshingizni eshitmay, uning so zlarini bo lsangiz, nafaqat o zingizning madaniyatsizligingizni, balki ushbu insonga nisbatan hurmatsizligingizni ko rsatasiz. Ma lumki, muloqotda samimiylik muhim ahamiyatga ega. Avvalo, samimiy munosabatda bo lish deganda suhbatdoshni chin dildan tinglay bilish, dardiga, muammosiga hamdardlik qilish, baxti uchun suyunish kabilar tushuniladi. Bunda suhbatdoshning ko ngliga kirish uchun aytilgan go zal, ammo hissiyotsiz, samimiyatsiz jumlalar nazarda tutilmaydi, albatta. Negaki, inson qalbi samimiylikni soxtalikdan oson ajrata oladi. Agar suhbatdoshning kamchiligi haqida o ziga aytmoqchi, tushuntirmoqchi bo lsangiz, to g ridan to g ri tanqid qilish uning ko ngliga og ir botishi mumkin. Aksincha, tanqidiy fikrni biron o xshatish yoki voqea orqali chiroyli tarzda yetkazish kerak. Shuningdek, muloqot chog ida ovozdagi ohang ham katta ahamiyat kasb etadi. Suhbatdoshga muloyim ohangda, o rta ovozda murojaat etish kerak. Negaki, har qanday go zal gapning mazmuni qo pol va baland ohangdagi muomala sababli o zgarib ketishi mumkin. Ayniqsa, suhbatdoshning yoshi ulug bo lsa, muloyimlik, sokinlik, jumlalar o rtasidagi me yordagi pauzalar, tabassum bilan so zlash asosiy ahamiyatga ega. Darhaqiqat, chiroyli va samimiy muomala go zal xulqdan xabar berib, u baxt qulfining kaliti, insoniylikning ziynatidir. Fikrlarimizning tasdig i tariqasida Hazrat Alisher Navoiyning quyidagi ruboiysini keltirsak: So zdurki, nishon berur o lukka jondin So zdurki, berur jonga xabar jonondin. Insonni so z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yo q ondin. Dilafruz ERGASHEVA. (Boshi betlarda) qol diq qoladi. Bunga 1 ni qo shing: 8+1=9 bo ladi. Demak, muchalingiz maymun ekan. Umar Xayyomning kalendari Grigoriy kalendariga nisbatan aniqroqdir. Muchal yilining boshlanishi turli mamlakatlarda turlicha. Izoh: Bizda muchal yili 21-martdan kelgusi yilning 20-martigacha hisoblanadi. 21-mart yangi yil boshi Navro z deyiladi. Allomaning nomi jahon ilm-fan taraqqiyoti tarixida yorqin yulduz kabi muhrlanib qolgan. Qodir TO RAYEV, Jizzax davlat pedagogika instituti o qituvchisi, pedagogika fanlari nomzodi. Ravshan FOZILOV, Jizzax davlat pedagogika instituti o qituvchisi.

30 30 Sog lom avlod uchun Fond faoliyatidan KO NGIL MEHRDAN NURAFSHON BO LDI I nsoniylikni bir bog deb qarasak, undagi eng sermeva daraxt saxovat va mehr daraxtlaridir. Atrofdagilarga ezgulik ulashish, qariyalar, yolg izlar holidan xabar olish, muhtojlarga yordam ko rsatish xalqimizga xos fazilatlardir. Sog lom avlod uchun xalqaro xayriya fondi ham muruvvat yo nalishida xayriya tadbirlarini amalga oshirish, o z Nizomi hamda davlat dasturlarining ijrosini ta minlash maqsadida respublikamizdagi tibbiy-ijtimoiy muassasalar, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari, Mehribonlik, Muruvvat, Saxovat uylari, maxsus-maktab internatlari tarbiyalanuvchilarini qo llab-quvvatlash uchun dori-darmon, tibbiy jihozlar, sanitariya-gigiyena vositalari, kiyim-kechak, oziq - ov qat, nogironlik aravachalari, sport inventarlaridan iborat muruvvat yordamlarini ko rsatib kelmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 19-fevraldagi PQ-2133-sonli qarori bi lan tasdiqlangan Sog lom bola yili Davlat dasturiga Sog lom avlod uchun fondi bolalarni ijtimoiy qo llab-quvvatlash, imkoniyatlari cheklangan bolalarga nogironlar aravachasi va ortopedik anjomlar ajratish borasida bir qator ishlarni amalga oshirdi yilning may oyida O zbekiston Badiiy Akademiyasi Toshkent fotosuratlar uyida Toshkent shahri va Toshkent viloyatida istiqomat qiluvchi imkoniyati cheklangan bolalar uchun xayriya tadbiri o tkazildi. Tadbir doirasida ushbu bolalar uchun maxsus nogironlik aravachalari topshirildi. Taqdim etilgan nogironlik aravachalari AQSHning AmeriCares xalqaro tashkiloti tomonidan yuborilgan. Mazkur tadbir ishtirokchisi, Toshkent shahar tayanch maskani rahbari Mahbuba Mahkamova quyidagilarni ta kidlab o tdi: Fondning muruvvat yo nalishidagi AmeriCares xalqaro tashkiloti bilan 18 yil mobaynida hamkorlik qilib kelinadi. Birgina 2014-yilning 4 oyi davomida xalqaro tashkilotlar tomonidan 9 ta muruvvat yuklari qabul qilingan bo lsa, shundan 7 tasi AQSHning AmeriCares xalqaro tashkiloti tomonidan yuborilgan. Ushbu tashkilot tomonidan joriy yilda umumiy qiymati ,8 AQSH dollariga teng bo lgan 550 ta nogironlar aravachalari yuborilgan bo - lib, bugungi kunda fond va uning hududiy filiallari orqali kam ta minlangan oila farzandlari hamda imkoniyati cheklangan fuqarolarga topshirilmoqda va biz bugun buning guvohi bo ldik. Ushbu xalqaro tashkilot tomonidan yillar davomida jami dona nogironlik aravachalari yuborilgan bo lib, ular joylardagi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish va Sog liqni saqlash boshqarmalari, Xotin-qizlar qo mitalari va Mahalla fondi bo limlari orqali tarqatildi. Bo lib o tgan tadbirda O zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, Xalq ta limi va Sog liqni saqlash vazirliklari, Mahalla fondi hamda Kasaba uyushmasi vakillari ishtirok etdi. Saxovatli, muruvvatli insonlarning mehridan, e tiboridan, muhabbatidan bahramand bo l gan mehnat layoqatini yo qotganlar va yaqinlarining minnatdorchiliklari ular ning ko zlarida aks etgan edi. Kamola Hotamova.

31 Fan va zakovat Sog lom avlod uchun BU TURFA OLAM Kobra musiqaga o ynaydimi? Kobra aslida musiqani umuman eshitmaydi. U ilon o ynatuvchining musiqasiga emas, tuproqning tebranishiga e tibor qaratadi. Ilon o ynatuvchi nay chala turib, ohistagina yerni tepib turadi. Tebranishni sezgan ilon darhol himoyaga o tadi. U har doim vaziyatni nazorat qilishga harakat qiladi. Shu sababli u nay va ilon o ynatuvchi gavdasining chayqalishiga mos ravishda tebranadi. Kobraning nega ko zoynagi bor? Ko pgina ilonlar tanasida naqshsimon chiziqlari bo lib, uni asosan xavf tug ilganda, qo rqinchli holatda namoyish etishga urinadi. Ko zoynakli ilon kobra ham xuddi shunday tarzda bo yni orqasidagi ko zoynagi ni vishillab ko rsatadi. Ayrim ilon turlari muhofazaga o tib, dumini tik ko tarib, och tusli tomonini ko rsatadi va bu bilan chaqmoq bo layotganini bildiradi. Ilon tilini nimaga chiqaradi? Ilonlar ko pgina sutemizuvchilar, hasharotlar kabi maxsus yuqori rivojlangan a zosi bilan havoni hidlashi mumkin. U o sha a zosini ayri tilini tez-tez chiqarib-kiritganda havo unga tegadi va ilon darhol hid oladi. Ilondan qo rqmas hayvonlar Mangusta, tipratikan, koyotlar ilonlar uchun juda katta xavf tug diradi. Ayniqsa, mangusta eng chaqqon ilon ovlovchi sanaladi. Qiziqki, bu hayvon zahar kuchini kesadigan immunitetga ega emas. U qalin juni orqali ilon chaqishidan himoyalanadi. Tipratikan esa uchqur ninalari yordamida himoyalanadi. U ilonni bir tishlab, darhol yumaloq bo lib o ralib oladi. Ilon bunday mahal tipratikanga hujum qilayotib, uning ninalariga uriladi. Tipratikan asta-sekin holsizlangan ilonga qayta hujum qilib, uni o ldiradi. Ilondan ayrim qushlar ham qo rqmaydi. Afrikada yashaydigan kotiba deb yuritiluvchi qush ilonni changali bilan ko tarib yerga uradi, cho qiydi, toptaydi. Ba zan burgutlar va qirg iylar ham ilonga hujum qiladi. Ilondan nega qo rqamiz? Ilon chaqishi juda og riqli kechadi, ba zan odamni o ldirishi ham mumkin. O z qurboni tanasiga zaharni kiritish uchun ilonlar zaharli so laklar bilan bog langan tishlaridan foydalanadi. Ilon zahrining tarkibi va odam organizmiga ta siri turlicha. Bir xil zaharlar asab markazlarini shol qilib qo yadi, boshqa birlari esa ichki qon ketishini keltirib chiqaradi. Odamlar uchun tishlari jag ining old qismida joylashgan ilonlar ko proq xavf tug diradi. Asalari uyasini qanday quradi? Asalari uyasi tuzilishi jihatidan juda mukammal va g aroyib. Vertikal shakldagi olti burchakli xonachalarning bir tekis qatorlashuvi barchani hayratga soladi. Xonalar turli maqsadlar uchun xizmat qiladi. Birlarida asal-

32 32 Sog lom avlod uchun Fan va zakovat arilar asal yig sa, yana boshqasida lichinkalar rivojlanadi. Uyaning asosiy materiali mum bo lib, u asalarining belidan ajralib chiqadi. Asalarichilik nega kerak? Qadimda ko pgina xalqlar uchun asal yagona shirinlik manbayi sanalgan. Odamlar u paytda asalarichilik bilan emas, asalari ovi bilan shug ullangan. Ular asalari inini topishgach, asalarilarni yo q qilib asal va mumni olib ketishgan. Asal o zining shifobaxshligini hech qachon yo qotmaydi. U shamollashda, oshqozon-ichak kasalliklarini, yaralarni davolashda keng qo llaniladi. Asalari zahari ham qimmatbaho davolash xususiyatiga ega. Undan revmatizm, radikulit va boshqa ko pgina kasalliklarni davolashda foydalaniladi. Asalarichilikda asaldan tashqari mum ham olinadi. Undan elektrotexnika sanoatida, lak, bo yoqlar tayyorlashda keng foydalaniladi. O rgimchak nega to r to qiydi? O rgimchak to ri to qilishi jihatidan sirli va mustahkam. Unga pashsha, qurt-qumursqa va boshqa mayda hasharotlar tushib qoladi. O rgimchak to ri mustahkam va yelimli bo lgani uchun ilingan hasharotlar chiqib ketolmaydi. Ayrim tropik o rgimchaklar to riga hatto mayda qushchalar ham ilinib qoladi. Qora beva Shunday nom olgan o rgimchak turi o ta xavfli bo lib, Markaziy Amerikada uchraydi. U chaqqanda odamni halok qiladi. Qora rangli bu o rgimchak usti qizil dog bilan qoplangan. Qora beva deb nom olishining sababi bor. U urchish uchun qo shilgandan so ng erkagini o ldirib yeydi va go yoki beva qoladi. Eng katta qo ng iz turi Afrika skarabeyi deb nomlanuvchi qo ng iz eng katta bo lib, og irligi 100 gramm, uzunligi 10 santimetrgacha boradi. Ulkan Braziliya qo ng izi mo ylovi bilan birga 15 santimetrga boradi. Tungi kapalaklar mo ylovi nega uzun? Tungi hayot tarzini kechiruvchi kapalaklarning ko rish a zosi juda zaif bo ladi, ammo hid bilish xususiyati kuchli. Erkagini jalb etish uchun ular maxsus suyuqlik feremonlar ishlab chiqaradi. Uzun mo ylovida joylashgan retseptorlar urg ochi kapalak tarqatgan feremonlarning zarracha miqdorini ham darrov sezadi va javob qaytaradi. Ayrim tungi kapalak turlari bunday hidni 10 kilometr uzoqlikdan ham seza oladi. Rustam BOYTO RA tayyorladi.