Kwartaalblad van die Genealogiese Genootskap van SA -Noordwes Tak Jaargang 10, uitgawe 3 FAMNEA

Transcription

1 Kwartaalblad van die Genealogiese Genootskap van SA -Noordwes Tak Jaargang 10, uitgawe 3 FAMNEA Volume 10, number 3 INHOUDSOPGAWE Verlief oor die loop van n geweer Adriaan Frans Christiaan Roscher: Die grondlegger van Ventersdorp En dan wonder ek: Waar is dié Ventersdorp? My unexpected connection to Klerksdorp Plekname van weleer: Die verowerde gebied Restourasie van plaasbegraafplaas in die Oos- Kaap skep n eerbiedwaardige rusplaas Martin en Linda Zőllner 19 Sosiaal 21 Riglyne vir publikasies 23 Agterblad: Tronk toe met n ompad 24 Quarterly of the SA Genealogical Society - North West Branch VERLIEF OOR DIE LOOP VAN N GEWEER SUMMARY deur Lennie Gous Stories of war romances always draw attention, especially when the two love birds are supposed to be enemies. Four such romances that bloomed during the Anglo-Boer War ( ) are discussed here. Anna Grimbeek was the daughter of a prominent Potchefstroom farmer. John Perrin came to Potchefstroom as an English soldier. They met, fell in love, married and lived in Potchefstroom for the rest of their lives. K.K. McArthur brought fame to his adopted country, South Africa, when he won the 1912 Olympic marathon. He was an Irish-born policeman from Potchefstroom and met his wife, Joey Louw here. Although they met during, or shortly after the War, they only got married in Joey Louw s mother, Poppy, was a widow who lost her husband during the War. She met Charlie Wells when he was a farrier with the 18 th Hussars. They got married and also lived in Potchefstroom. A not so happy romance took place in Ventersdorp. George Shaw was sent to burn the farm house where Martha Engelbrecht lived. She begged him not do so and he left. After an altercation with his commanding officer, he deserted and lived for a while with Martha and three other women on their farm. He grew a beard and served as an unarmed wagon driver with the Boers. With them he was caught by the British forces. He was only caught out when he was the only Boer to jump to attention when a sergeant shouted the order to do so. He was court-marshalled and later shot. Martha secretly saw where he was buried and for more than half a century fresh flowers appeared on his grave. It was later replaced with plastic flowers. His grave in the Ventersdorp cemetery came to be known as the grave with everlasting flowers. V erhale van oorlogromanses trek altyd aandag veral as die twee verliefdes boonop veronderstel is om opponente van mekaar te wees. n Paar verhale van sulke romanses tydens die Anglo-Boereoorlog uit Potchefstroom en omstreke het vir die nageslag bewaar gebly. John en Anna Die bekende historiese Grimbeekhuis in Hermanstraat, Potchefstroom is deur n Engelse soldaat van adellike afkoms, John Perrin, vir sy geliefde gebou. Hy het verlief geraak op Anna Grimbeek, enigste dogter van die stamvader van die Grimbeeks op Potchefstroom, haar die hof gemaak en ten spyte van teenkanting van haar familie met haar getrou. Anna en haar ma was in die Merebank-konsentrasiekamp in Natal, terwyl al vier haar broers aan boerekant geveg het. Die romanse het blykbaar begin blom kort na Anna en haar ma terug op Potchefstroom was en na hulle uit die konsentrasiekamp ontslaan is. Die huis met sy ses slaapkamers was bedoel vir n groot gesin, maar die Perrins was kinderloos. Later het die Perrins vanaf 1928 tot en met John se dood in 1940 te James (Vervolg op bl. 3) 1 Augustus 2013, 10 (3)

2 Erratum Vanaf die redaksie To Ellen Erasmus from Pretoria - Thank you for pointing out to us that we did not mention who the author was of "Plekname van Weleer -- Die Gatsrand" in our previous edition. We regretfully omitted this in spite of 3 readers who proof-read the FAMNEA at least twice before publishing! Our apologies to author Simon du Plooy who wrote this very interesting article as one of a series - ed. Regstelling Dankie aan Ellen Erasmus van Pretoria wat ons daarop gewys dat die outeur van die artikel Plekname van Weleer Die Gatsrand in die vorige uitgawe ontbreek het dit ten spyte van 3 proeflesers wat elk minstens 2 keer geproeflees het! Ons maak verskoning aan Simon du Plooy, skrywer van hierdie interessante artikelreeks.-red. Invitation FAMNEA's readers are invited to contribute articles, concerning (but not limited to) Western Transvaal and its regions. Articles from a personal perspective, family stories, fables, legends are most welcome. Suitable graphics and photographs to accompany the article, always add interest. Please send to editor Esther Visser-Stieger at esther@safricom.co.za Uitnodiging Lesers van Famnea word uitgenooi om bydraes te lewer, verkieslik van (maar nie beperk tot) die Wes-Transvaal en omstreke. Artikels met n persoonlike aanslag, familiestories, fabels, legendes en nog wat is welkom, en foto s of ander grafika is altyd interessant. Stuur gerus aan die redakteur Esther Visser-Stieger by esther@safricom.co.za Korrespondensie I/s die nuutste uitgawe van FAMNEA wil ek julle net gelukwensjulle het 'n ongelooflike standaard vir hierdie blad gestel -Simon en die redaksie van die blad-julle doen fantastiese werk! Abrie de Swardt-Suid-Kaap-tak GSSA. Congratulations to Elmarie and her team what an outstanding edition. To Simon, Elmarie, Esther and Sonja, The East Cape branch would like to add our compliments for your Famnea. As editor of our Chronicles I can appreciate your achievement in finding the correct format and content. It's always a difficult task getting the optimum combination. Cheers, John Wilmot Baie dankie Esther, Ek is al pal aan die lees! (Het hierdie pragtige uitgawe reeds ʼn paar dae gelede ontvang.) Wil jy hê ek moet dit aan die toerdeelnemers versprei? Net een vraag: wie is die outeur van die artikel PLEKNAME VAN WELEER - GATSRAND op bl. 9? Dalk het ek dit net misgekyk? Ek hoor graag van jou. Met vriendelike groete van Ellen Hi Esther, Ek dink Famnea se reeks oor ou plekname is uitstekend veral in die tydvak waarin ons nou leef met straat- en plekname wat voortdurend verander. Plekname soos Warmbad, Nylstroom, Potgietersrus, Pietersburg, Ellisras en Vaalwater, almal ou Bosveld-plekname wat iets van die verlede is. Die name wat hulle nou het, ken die res van die land, veral ons hier onder in die Kaap, wat min met die Limpopo Provinsie te doen het, glad nie en dus raai mens maar wanneer daar iets oor die nuus kom, min of meer waar dit is. Maar die nuwe name roep geen herinnering wat mens dalk het op nie. En hulle sê mos dat 'n plek karakter kry as jy die stories van daardie plek ken. Dus kan Simon se reeks daardie ou name lewend hou. Dis maklik om Famnea te komplimenteer, want dit hou my vasgenael tot ek alles klaar gelees het. Sommige artikels natuurlik beter as ander, maar nogtans almal interessant. Etienne de Villiers Redaksie John Deare Goeie middag Simon en Esther Baie geluk met n uitstekende Famnea. Ek het dit aan Leopoldt Scholtz gestuur. Dalk kan hy die inligting van Izak Koen iewers gebruik. Dit is darem skreiend! Beste groete Rentia Esther Visser-Stieger (Redaktrise) Elmarie Weyers Sonja vd Westhuizen (Bladuitleg) Kopiereg outeurs van FAMNEA-artikels: Lesers moet nodige erkenning aan outeurs, sowel as FAMNEA gee indien artikels of gedeeltes daarvan gebruik word. (Redaksie) 2 Augustus 2013, 10 (3)

3 Morokarylaan 76 (voorheen Lombardstraat) gewoon. Oorlewering wil dit hê dat die Perrins die eerstes was om n telefoon in hulle huis te laat installeer en hy was ook een van die eerste Potchefstromers wat n motor besit het. Grimbeekhuis: Hierdie huis in Hermanstraat, Grimbeekpark, Potchefstroom is in 1904 deur die Engelsman John Perrin, vir sy boerebruid, Anna Grimbeek, gebou. Dit staan op die grond wat destyds aan Anna se familie behoort het. (Foto: outeur) Lombard 76: Die huis te James Morokalaan 76 waar John en Anna Perrin later gewoon het. John is in 1940 oorlede. (Foto: outeur) Ken en Joey K.K. McArthur het in 1901 uit Ierland na Potchefstroom gekom as lid van die South African Constabulary. Sy vrou, Johanna Jacoba Christina Louw, later meer bekend as Joey,vertel dat hulle mekaar kort na die Anglo-Boereoorlog ontmoet het. Joey is op 8 Oktober 1887 op Barberton gebore en was dus n skrale 14 jaar oud toe McArthur na Potchefstroom gekom het. Joey het later onthou dat sy en McArthur mekaar tydens n partytjie by haar ouerhuis ontmoet het. Haar eerste indrukke van hom was glad nie vleiend nie en hy het haar aan n perd herinner. Alhoewel McArthur reeds in 1914 n hartstogtelike inskrywing in Joey se handtekeningboekie geskryf het, is hulle eers in 1921 getroud. Die rede hiervoor is heel moontlik omdat McArthur met sy salaris as sersant in die Suid-Afrikaanse Polisie Joey beswaarlik kon onderhou. McArthur het in 1912 wêreldberoemd geword nadat hy en sy spanmaat, Christopher Gitsham, onderskeidelik die goue en silwermedaljes verwerf het in die Olimpiese marathon in Stockholm, Swede. Na n romanse wat minstens sewe jaar geduur het, is Ken en Joey eers in 1921 getroud. Dit is nadat hy 3000 van die Suid-Afrikaanse Olimpiese Komitee gekry het as blyk van waardering vir die roem wat hy vir Suid-Afrika gebring het. Op die erf wat die Potchefstroomse Stadsraad om dieselfde rede aan hom geskenk het, het hulle n huis laat bou. Die huis staan steeds, alhoewel in n uiters verwaarloosde toestand, te Kockstraat 102. Met hulle troue op 4 Mei 1921 was hy volgens die inligting in die huweliksregister 39 en sy 33 jaar oud. Die seremonie het in die St. Mary s Anglikaanse Kerk op Potchefstroom plaasgevind. Joey word in die register as n oujongnooi (spinster) beskryf en hy as n bachelor. Die huweliksbevestiger was eerwaarde R.E.G. Parmenter. Die Herald van Vrydag 6 Mei 1921 berig oor die huwelik: The bride wore a costume of pale blue satin with flounces of ninon and velt trimmed with silver braid and strings of pearls. Mrs. R.J. McArthur was the bridesmaid, being tastefully gowned in saxe blue satin with hat to match and the little flower girl, Miss Evelyn Brown, daughter of Chief Constable Brown, wore a dress of pink accordion pleated georgette and a quaint Dutch bonnet of the same material. McArthur se broer, Robert, was die strooijonker en het ook geteken as getuie in die register. C.C. Wells, Joey se stiefpa, was die ander getuie. Die onthaal is gehou by die Polisie Barakke, toe op die suidoostelike hoek van Du Plooy- en Kockstraat, waar Girls High vandag is. Dit is bygewoon deur n groot groep vriende en lede van die polisie. Daar was: many hearty speeches and ringing cheers for Marathon Mac. It emphasised the unanimous feelings of good-will and congratulation towards the Olympic hero and his bride. Telegramme is van heinde en verre ontvang en een van die Durbanse Atletiekklub lees: May you both be stayers and dead-beat the distance. McArthur se skoonsuster, Irene, het n ou gunsteling, Killarney, gesing en later het almal heerlik gedans. Vreemd genoeg is McArthur se bekers en trofeë wat hy in sy loopbaan as atleet verwerf het tydens die onthaal saam met die geskenke uitgestal. Die McArthurs se huwelik was nie altyd rose en maanskyn nie. Sy het in 1928 n egskeidingsaak aanhangig gemaak. Hulle huwelik was vir haar onhoudbaar: on account of your previous insults, threats of violence and assaults committed by you. Blykbaar was daar ook beledigings deur sy familie. Maar die McArthurs het tot n skikking gekom. In 1933 het hy uit die Polisie getree en binne enkele weke het hulle na Ierland vertrek. Hulle het sowat vyf jaar daar gebly voor hulle teruggekeer het na Suid-Afrika. Later het McArthur vir tien jaar by Crown Mines in Johannesburg gewerk as hoof van die mynpolisie. Hulle was in 1957 weer terug op Potchefstroom en hy is op 13 Junie 1960 oorlede. Die egpaar was kinderloos. Joey het tot die middel sewentigerjare in hulle woning in Kockstraat gebly. Sy was later so verswak dat sy na n ouetehuis op Krugersdorp is waar sy na alle waarskynlikheid 3 Augustus 2013, 10 (3)

4 oorlede is. Kenneth en Joey McArthur K.K. McArthur, die Olimpiese marathonwenner van Potchefstroom (Foto: Potchefstroom Museum) Johanna Jacoba Christina Louw, later meer bekend as Joey is op 8 Oktober 1887 gebore. Die boeremeisie en McArthur is in 1921 getroud. (Foto: Balleymoney Museum) Charlie en Poppy McArthur se skoonma, Poppy Louw, is op haar beurt kort na die Anglo-Boereoorlog met n Engelse soldaat getroud. Haar eerste man is in die Anglo-Boereoorlog dood en Poppy en haar twee dogters, Lilly en Joey (later mev McArthur) was aanvanklik in die konsentrasiekamp op Klerksdorp. Daarna het hulle op Potchefstroom gebly in die ou kantonnemente waar Witrand Hospitaal vandag is. Joey, en haar suster, Lilly, toe nog tieners, het griep gehad. Poppy het n wa van Engelse soldate gesien verbygaan. Daarop was n groen kruis en sy het gedink dit is die wa van die mediese korps. Sy het gaan vra of hulle vir haar suurlemoensap en heuning het wat sy as griepkuur vir haar twee dogters wou gee. So het sy haar toekomstige man, sersant-majoor C.C. (Charlie) Wells ontmoet. Hy was n hoefsmid in beheer van die veearts-afdeling van die 18e Hussars. George en Martha George Shaw en Martha Engelbrecht se verhaal het nie dieselfde gelukkige einde gehad as die ander drie nie. George Frederick Shaw was n manskap van die 1st Loyal North Lancashire Regiment wat op Ventersdorp gestasioneer was. Shaw was in bevel van die groep Engelse wat gestuur is om die huis waar Martha Engelbrecht en twee ander vroue gewoon het, te gaan afbrand. Martha was in trane en het Shaw gesmeek om nie die huis af te brand nie. Sy moed het hom begewe en hy is ongedane sake daar weg. Natuurlik was Shaw se bevelvoerder woedend oor hy die bevel verontagsaam het en het gesê dat as Shaw dan so baie van die Boere hou, hy by hulle kan gaan aansluit. Daardie nag het Shaw stilletjies uit die kamp gesluip, sy Tommie-uniform iewers begrawe en n tyd lank na Martha en die twee ander vroue omgesien. Later het hy by die Boeremagte aangesluit. Hy het n baard geweek en het die boere bygestaan as ongewapende wadrywer. Hy is saam met ander Boere in Maart 1901 deur die Engelse gevange geneem. Die Engelse het glad nie besef die bebaarde wadrywer is een van hulle weglopers nie, maar Shaw is uitgevang, toe daar aan die Boerekrygsgevangenes rantsoene uitgedeel is. n Engelse sersant het geskree: Aandag! en die Boere het hom geïgnoreer, maar Shaw se militêre opleiding was so in hom ingedril dat hy onmiddellik op aandag gespring het. Hy is dadelik voor n krygsraad gedaag en ter dood veroordeel. Shaw is na bekragtiging van die vonnis deur Lord Kitchener op 27 April 1901 geskiet. Blykbaar het die vier soldate wat hom moes skiet uit protes teen sy dood almal die eerste keer misgeskiet en moes weer aanlê, waarna Shaw doodgeskiet is. Niemand was daarvan bewus dat Martha stilletjies dopgehou het waar Shaw begrawe is nie. Kort daarna was daar n vars bossie veldblomme op die graf. Vir die volgende halwe eeu was daar elke week vars blomme op die graf. Niemand kon ooit vasstel wie die blomme gebring het nie. Martha is in 1957 oorlede, maar tot in die sestigerjare was daar blomme op die graf, weliswaar was dit later kunsblomme. Rondom dié verhaal het baie legendes ontstaan. Daar is beweer dat Martha swanger was met George se kind toe hy geskiet is. Sy is later met John Fleischer getroud en daar is beweer dat hulle seun, John Fleischer junior, eintlik Shaw se kind was. Fleischer junior is egter reeds in 1899 gebore en het kort voor sy dood, in die ouderdom van 102 jaar, dié bewerings as leuens afgemaak. Shaw se graf is steeds in die Ventersdorpse begraafplaas. Annatjie Yssel van Ventersdorp sê dat die Engelse Oorlogsgraftekommissie n paar jaar gelede n kontrakteur opdrag gegee het om die grafte van die Engelse soldate op Ventersdorp op te knap. Sy moes die grafte aan die kontrakteur gaan uitwys. Hy was nie bewus van Shaw se graf nie wat weg van die ander Engelse begrawe is en het op eie koste n sementblad oor die graf aangebring. Shaw se graf : Die graf van G.F. Shaw in die Ventersdorpse begraafplaas soos dit in 1970 gelyk het met die kunsblomme daarop. Vir meer as 40 jaar het daar weekliks vars blomme op die graf verskyn, maar niemand weet wie die blomme gebring het nie. Dit is later met die kunsblomme vervang. Shaw is as verraaier deur die Engelse tydens die Anglo- Boereoorlog geskiet. (Foto: samilitaryhistory.org) 4 Augustus 2013, 10 (3)

5 Shawgraf nuut: So lyk die graf van G.F. Shaw vandag nadat dit enkele jare gelede met n sementblad bedek is. (Foto: Pieter Koegelenberg.) A.F.C. RöSCHER BRONNE ANON Wedding Bells Louw McArthur. Potchefstroom Herald, 6 May. GOUWS, L Grimbeeks se spore loop ver en wyd. Potchefstroom Herald, 6 April. GOUWS. L Kenneth McArthur Marathon Mac from Potchefstroom. Potchefstroom: H.S. Gouws. 225 p. ORFORD, J.G. The legend of the flowers. samilitaryhistory.org/vol042jo.html. Date of access 12 March PRETORIUS, A. Om te sterf vir liefde of vir Vaderland. Beeld: 6, ca WEBSTER, R At the fireside, Volume 2, True South African Stories. New Africa Books. 167 p. WELLS, T. (rallyround@me.com) 3 April 2012, E-pos aan H.S. Gouws (gouwsjp@lantic.net). ************* ADRIAAN FRANS CHRISTIAAN RÖSCHER: DIE GRONDLEGGER VAN VENTERSDORP SUMMARY deur P.W. Butler Adriaan Frans Christiaan Röscher played a major role in the ordination and planning of Ventersdorp which initially came into being as an informal settlement at the farm Roodepoort. In order for it to become a government town, he mainly concerned himself with the proper layout and registration of the erven and farms for the purpose of preventing future clashes about township. In 1875 he took the initiative upon himself to convince the government to send a surveyor to measure out the erven and farms in the district. (ed.) Bron: Transvaalse Argiefbewaarplek Foto TAB W anneer die verskillende memories, briewe en ander stukke van Ventersdorp tussen bestudeer word, is dit opvallend dat die naam van Adriaan Röscher telkemale hierin voorkom. Dit is nie slegs die voorkoms van die naam Adriaan Röscher wat as sulks belangrik is nie, maar die afleiding wat gemaak word dat hy n wye betrokkenheid in die plaaslike aangeleenthede van Ventersdorp gehad het. Nêrens kon egter n volledige beskrywing gevind word oor wie Adriaan Röscher werklik was nie. Adriaan Röscher is op 3 Augustus 1832 in die distrik Uitenhage gebore en verhuis in 1854 na die Transvaal. In 1856 tree hy in die huwelik met Johanna Sophia van Jaarsveld te Klerksdorp, waar hy tydelik sy beroep as onderwyser beoefen. Kort hierna het Röscher hom in die Vrystaat gevestig en ook later by De Wetsdrif aan die Vaalrivier. 1 In die totstandkoming van Ventersdorp as regeringsdorp was daar veral een persoon wat ordening aan n onbeplande nedersetting verleen het: Adriaan Röscher. Vir Röscher het die basis van n geordende dorp daarin gelê dat erwe en plase behoorlik geregistreer behoort te word om toekomstige botsings oor eienaarskap uit te skakel. Op eie inisiatief het Röscher, nadat hy hom permanent in Ventersdorp gevestig het in 1874, die regering in 1875 oorreed om n landmeter na die gebied te stuur om die opmeting van plase en erwe in die omgewing te hanteer. 2 Die leiding en inisiatiewe wat hy in hierdie verband geneem het, het spoedig bygedra tot sy aanstelling as vrederegter van Ventersdorp in In Januarie 1877 word Röscher aangestel as veldkornet vir die wyk Schoonspruit, n posisie wat hy tot 1881 beklee. 4 Volgens beplanning sou Ventersdorp opgerig word op die plaas Roodepoort wat voorheen aan een van die eerste intrekkers in die gebied, J.H. Venter, behoort het. 5 Venter het met die verloop van tyd erwe op hierdie plaas aan nuwe intrekkers verkoop. As gevolg van ongereelde dokumentering en die versuim om grondoordragte by die landdros van Potchefstroom aan te teken, het groot verwarring bestaan oor die eienaarskap van erwe en selfs plase in die gebied. 6 5 Augustus 2013, 10 (3)

6 Tydens n openbare vergadering in Mei 1875 neem Röscher die leiding om n memorie namens die inwoners van Ventersdorp aan die regering saam te stel waarin die regering versoek word om Ventersdorp as dorp te verklaar sodra die landmeter sy taak afgehandel het en eenhonderd erwe met die nodige watervoorsiening uitgemeet het. Die groot aantal nuwe intrekkers in die gebied het verder reeds behoefte gehad aan n wyksonderwyser, posmeester en n doeltreffende skut. 7 Met die anneksasie van die Suid-Afrikaanse Republiek in 1877 het hierdie poging van Röscher om dorpstigting vir Ventersdorp te bewerkstellig nog geen positiewe resultate opgelewer nie. As gevolg van toenemende watergeskille langs die Schoonspruit het effektiewe waterregulasies vir die inwoners belangriker geword as dorpstigting. n Tydelike plaaslike komitee onder leiding van J.A.Els word in 1879 deur die inwoners verkies om waterregulasies op te stel en om veldkornet Röscher by te staan in die beheer oor en kontrole van die watervoorraad van Ventersdorp. Hierdie tydelike komitee het nou die rol begin vervul as n plaaslike bestuursliggaam aangesien daar reeds 50 gesinne in die dorp gevestig was. Röscher wou amptelike goedkeuring van die Britse bewindhebbers verkry sodat dié tydelike komitee as n erkende regeringskomitee in Ventersdorp kon funksioneer. 8 Koloniale sekretaris Osborne was egter onder die indruk dat Ventersdorp reeds n regeringsdorp was wat onder die Regulasie voor de Dorpen in de Zuid-Afrikaansche Republiek van 1858 val. 9 Van die landdros van Potchefstroom het Röscher verneem van die wanindruk waaronder Osborne verkeer het en hy wys laasgenoemde in n opvolgskrywe daarop dat Ventersdorp geen dorp was nie, maar wel n plaas wat in kleiner eenhede opgedeel was en onder geen dorp se jurisdiksie val nie. 10 Voor die uitbreek van die Eerste Vryheidsoorlog het Röscher se standpunt teenoor gewapende verset hom in onguns by die Ventersdorpinwoners gebring. Röscher se betrokkenheid by en dalk sy ontydige inmenging met die vergadering van die Volkskomitee, onder leiding van Paul Kruger op 26 November 1880 op die plaas Elandskuil, het grootliks daartoe bygedra dat hy nie weer in 1881 as veldkornet verkies is nie. Röscher wou as veldkornet n onderhoud met Paul Kruger en die Volkskomitee voer ten einde aan hulle uit te wys watter nadele gewapende verset vir Transvaal sou inhou. 11 Hierdie onderhoud is nie aan hom toegestaan nie, 12 en in Januarie 1881 word kommandant Piet Cronjé se vader, A.P.J. Cronjé, in sy plek as veldkornet vir die wyk Schoonspruit verkies. 13 Na die eerste Vryheidsoorlog het die knellende waterprobleme wat tussen Klerksdorp en Ventersdorp ontwikkel het, die plaaslike beplanning in Ventersdorp oorheers. Röscher wat geensins sy entoesiasme vir dienslewering aan die plaaslike gemeenskap verloor het nadat A.P.J.Cronjé as veldkornet oorgeneem het nie, het besef dat dorpstigting sonder doeltreffende waterregulasies n sinlose projek was. Vanweë sy belangstelling in en betrokkenheid by plaaslike sake sedert 1874 word hy in 1882 deur die inwoners verkies as voorsitter en sekretaris van die plaaslike komitee. In 1882 lê hy n omvattende memorandum aan die regering voor waarvolgens die Ventersdorpse waterregulasies ook voorsiening sou maak vir die beheer oor en kontrole van die watervoorsiening van al die plase langs die Schoonspruit tot by die huidige Klerksdorp. Kommandant Piet Cronjé meng egter op onverwagte en ongemagtigde wyse in en verwerp die Ventersdorpse waterregulasies aangesien dit in stryd sou wees met die waterregulasies wat in 1861 deur president M.W.Pretorius opgestel is. 14 Ten spyte van die besware van Kommandant Piet Cronjé word die Concept Regulatie voor de plaatsen aan Schoonspruit en Instructie voor den Waterfiscaal voorlopig in 1884 in die Staats Courant gepubliseer. 15 Die publikasie van die konsepregulasies het ook aan die dorpstigting van Ventersdorp nuwe momentum verleen. Terwyl Röscher sy volle aandag aan die waterregulasies bestee het, het vrederegter M.E.Gey die leiding in die plaaslike komitee oorgeneem rondom die beplande dorpstigting van Ventersdorp. Teen 1884 was ongeveer 50 van die 100 erwe wat in 1875 uitgemeet is, reeds bewoon en het Ventersdorp besliste tekens van ontwikkeling begin toon. Graanverbouing het n belangrike bedryf van die omgewing geword terwyl die sentrale ligging van Ventersdorp tussen Rustenburg, Pretoria, Groot Marico en Potchefstroom sy moontlikhede as handelsentrum beklemtoon het. 16 Die dorp het reeds sedert 1883 oor n skoolgebou beskik wat onderwysgeleenthede vir die kinders van die omgewing kon bied. 17 Die inwoners het ook begin met die oprigting van n kerkgebou wat die geestelike middelpunt van die gemeenskap sou vorm. Vir vrederegter Gey was die dorp lewensvatbaar met n besondere potensiaal daarom rig hy, namens 109 stemgeregtigde burgers, op 8 Julie 1884 n memorie aan die Volksraad met die versoek dat Ventersdorp dorpstatus moet ontvang. 18 Die Uitvoerende Raad het hierdie positief gemotiveerde memorie op 21 Julie 1884 goedgekeur en besluit dat die Gey -memorie vir finale goedkeuring aan die Volksraad voorgelê sou word. 19 Adriaan Röscher wat in 1875 n sterk pleitbesorger vir dorpstigting was, 20 het dadelik sy teenstand teen die beoogde dorpsverklaring uitgespreek. Uit sy talle besware in n skrywe aan die Volksraad op 11 Augustus 1884 blyk dit duidelik dat hy nie in hierdie aangeleentheid geraadpleeg of geken was nie. 21 Hy was kennelik ontevrede omrede die registrasie van transportaktes wat sedert 1875 nog nie deur die regering afgehandel was nie, steeds plaaslike dispute veroorsaak het. Röscher, die eksekuteur van die boedel van J.H.Venter van die plaas Roodepoort nr.22, was glad nie bereid dat die Venterfamilie in die proses van dorpsverklaring skade moes ly nie. Na byna 5 jaar het die registrateur van aktes steeds weinig vermag om n oplossing te vind vir die registrasie van eiendomme. Röscher het voorsien dat hierdie gebrekkige registrasies uiteindelik tot talle hofsake aanleiding sou gee oor die eiendomsreg op grond in die gebied Augustus 2013, 10 (3)

7 Die memoriekommissie het hierdie skrywe van Röscher deeglik ondersoek en kon eers 18 maande daarna n verslag aan die Volksraad voorlê. Op grond van hierdie verslag en na die bestudering van die verskeie memories asook weens die finansiële posisie van die Suid-Afrikaanse Republiek besluit die Volksraad om die verklaring van Ventersdorp as dorp voorlopig uit te stel. 23 Dit was duidelik dat die Volksraad getwyfel het oor die meerderheidsgevoel van die Ventersdorpinwoners. Röscher se skrywe as dié van n geloofwaardige inwoner en kenner van grondsake in die gebied is deur die regering aanvaar. Teen die einde van Mei 1886 kon Röscher nog weinig uitrig om die Concept Regulatie voor de plaatsen aan Schoonspruit en instructie voor de Waterfiscaal van 1884 deur die regering goedgekeur te kry. Staatsekretaris W.J.Leyds wat n deeglike en objektiewe studie van die waterprobleme langs die Schoonspruit gemaak het, het Röscher egter in hierdie verband gekortwiek. 24 Die ontevredenheid van die inwoners oor die traagheid van die regering om die konsepwaterregulasies goed te keur, gee aanleiding daartoe dat veldkornet A.P.J.Cronjé in November 1886 n openbare vergadering reël om n nuwe plaaslike komitee saam te stel om die Ventersdorp-waterregulasies te finaliseer. Die nuwe komitee wat deur die inwoners verkies is, het bestaan uit vrederegter M.E.E. Gey, K.J.Swanepoel, en J.A. Van Zyl. 25 Röscher as inisieerder van feitlik alle waterregulasies van Ventersdorp is uit hierdie komitee weggelaat. Die nuwe komitee voltooi die waterregulasies vir Ventersdorp in 1887 en om groter trefkrag hieraan te gee, stuur Gey in April 1887 n gepaardgaande memorie wat deur 37 inwoners onderteken is, 26 aan die Volksraad. Die feit dat Adriaan Röscher nie meer as die aanvaarde leier deur die inwoners van Ventersdorp beskou is nie, het Röscher nie laat onttrek uit die plaaslike gemeenskapaktiwiteit nie, maar hom eerder gemotiveer om deur middel van n koersaanpassing sy ideaal van n geordende Ventersdorp-gemeenskap te bereik. Die regering se besluit om tydelik die kwessie van dorpstigting op die agtergrond te skuif, het Röscher dalk ook aangespoor om hierdie aangeleentheid op sy eie met die regering op te neem. Op 16 Mei 1887 rig Röscher n pleidooi aan die Uitvoerende Raad om hulpverlening om die registrasie van die dorpsgronde af te handel. 27 As geswore waardeerder van die Meester van die Hooggeregshof 28 het hy die potensiële botsing tussen twee inwoners te wete R.C. Wilson en Van der Bijl oor die hoofwatervoor van Ventersdorp, as problematies vir die dorp beskou. Om die waterregte van die hoofwatervoor in die dorp te verskans, het hy dit as serwituut op die transportakte van R.C. Wilson laat registreer. 29 Röscher het homself beskikbaar gestel om die regering by te staan om die dorpstigting van Ventersdorp af te handel indien sake soos die opmeting van dorpsgronde, agterstallige belastings en die afbakening van die weivelde van die dorpsgronde bevredigend opgelos kon word. 30 Die Ventersdorp-inwoners was glad nie geneë met Röscher se houding asof Ventersdorp se dorpsverklaring hoofsaaklik van sy samewerking afhanklik sou wees nie. R.C. Wilson, as woordvoerder van die inwoners, weerlê n bewering wat Röscher aan die regering gemaak het dat die dorp oor geen weivelde beskik het nie met die bewys dat die J.H.Venter reeds in 1859 n gedeelte van Roodepoort en die helfte van die plaas Doornfontein aan die erfeienaars van sy plaas afgestaan het as weivelde. Hierdie ooreenkoms het Venter weer in 1871 met die erfeienaars bekragtig. 31 Adriaan Röscher het hom weinig aan die kritiek van die inwoners gesteur en ongestoord met die regering onderhandel oor die afhandeling van die boedel van J.H.Venter. Röscher het ook besef dat indien die erfgename sou weier om hul plase af te staan, dorpstigting daarmee saam in duie sou stort. Op 6 Junie 1887 verkry hy die nodige toestemming van die erfgename van die Venter-boedel om op die transportakte van Roodepoort nr.22 die dorpstigting van Ventersdorp te registreer, terwyl dieselfde registrasie op Doornpan nr.8 verkry word as weivelde vir die dorp. 32 Die verskillende aanbevelings wat Röscher aan die Uitvoerende Raad gemaak het rakende dorpstigting is egter eers op 30 Junie 1887 indringend deur die Uitvoerende Raad bespreek. Die Uitvoerende Raad aanvaar die riglyne van Röscher en besluit om die plase Roodepoort nr.22 en die helfte van Doornpan nr.8 vir die regering aan te koop. Die regering het met hierdie besluit die opsie oopgehou om verdere gronde aangrensende aan hierdie plase aan te koop, indien die uitbreiding van Ventersdorp dit sou regverdig. 33 Aan die einde van Januarie 1888 het die registrateur van aktes aan die Uitvoerende Raad verslag gedoen dat alle registrasies en probleme rondom grondregistrasies afgehandel was. 34 In Februarie 1888 word in die Staats Courant gepubliseer dat Ventersdorp dorpstatus verkry. 35 Adriaan Röscher het dus in sy doel geslaag om n geordende Ventersdorp daar te stel. Die Volksraad gee op 29 Mei 1889 sy goedkeuring aan die finalisering van die waterregulasies van Ventersdorp in ooreenstemming met die konsepvoorstelle van die Geymemorie van 20 April Hierdie waterregulasies word op 10 Julie 1889 in die Staats Courant gepubliseer en het ten doel gehad om die waterverdeling van Ventersdorp te orden en te reguleer. 37 In die regulering van die plaaslike wateraangeleenthede sou die waterkommissie wat deur die inwoners verkies sou word, n belangrike rol vervul. Hierdie waterkommissie sou as skakel dien tussen die plaaslike inwoners en die regering rakende alle plaaslike wateraangeleenthede. Die kommissie sou die instruksies vir die waterfiskaal opstel wat deur die inwoners bekragtig moes word. Die waterfiskaal was verplig om driemaandeliks n verslag by die waterkommissie in te dien waarin probleme en aanbevelings aan die kommissie aanhangig gemaak sou word. 38 Teen die einde van 1889 het die inwoners van Ventersdorp hul waterkommissie verkies met Adriaan Röscher as voorsitter en sekretaris. Die bykomende lede was J.H.Brandt (waterfiskaal van Ventersdorp), J.A.Van Zyl, M.C. De Beer en J.J.Botes Augustus 2013, 10 (3)

8 Uit hierdie verkiesing van Adriaan Röscher blyk die Ventersdorp-inwoners se nuwe gesindheid teenoor hom; die inwoners het tot die besef gekom dat Röscher se kundigheid in wateraangeleenthede vir Ventersdorp onmisbaar was en dat hulle in die proses van hom moes gebruik maak. Vir Röscher wat met soveel ywer en entoesiasme die finalisering van beide dorpstigting en die opstel van waterregulasies vir die gebied hanteer het, moes hierdie verkiesing ook baie beteken het aangesien die inwoners hierdeur sy reeds bewese leierskap en rol in die Ventersdorp-gemeenskap bevestig het. Ventersdorp Bron: Landmeterskaart 2626BD 3 e Uitgawe 1992 As getroue ondersteuner en ouderling van die Nederduits Hervormde Kerk het Röscher hom in die sewentigerjare beywer vir die verkryging van grond vir n kerk en hy het ook later n belangrike rol gespeel in die oprigting van die kerkgebou in Ventersdorp in Röscher, as meelewende lidmaat van sy kerk, het n oop hand en hart gehad wat die beginsel van liefdadigheid prakties uitgeleef het. As persoon was Röscher energiek en met n gelykmatige temperament, iemand wat sy taak as veldkornet en later as voorsitter van die waterkommissie met erns en ywer aangepak het. Sy goedgefundeerde korrespondensie met die regering het sy uitstaande kwaliteite as beplanner en organiseerder van formaat in Ventersdorp beklemtoon. Sy sterk godsdienstige oortuigings bring mee dat hy die laaste dae voor sy dood op 19 Maart 1912, mediese behandeling geweier het omrede hy homself heelwaarskynlik in die Hande van die Skepper geplaas het. 40 Vir byna 25 jaar voor die Tweede Vryheidsoorlog het hierdie volksman met n besondere toewyding en deursettingsvermoë sy rol in die plaaslike aangeleenthede in Ventersdorp gespeel. Hierdie onbekende of dalk miskende figuur in Ventersdorp se geskiedenis 41 kan n tipering wees van talle plaaslike leiers wat voor 1900 in die Transvaal die grondslag gelê het vir die groei en ontwikkeling van hulle onderskeie dorpe. Of hierdie onbekende gemeenskapslys in die plaaslike geskiedenis tot hulle reg sal kom, sal net die tyd leer. Met die herdenking van die eenhonderdjarige bestaan van Ventersdorp wat in 1988 deur die plaaslike inwoners op n gepaste wyse herdenk is, was dit noodsaaklik om erkenning te verleen aan die baanbrekerswerk wat n Adriaan Frans Christiaan Röscher in hierdie verband gelewer het. Die samestelling van n omvattender en n histories verantwoordbare inligtingstuk deur die Stadsraad van Ventersdorp in die destydse feesjaar, sou n groot bydrae kon lewer tot die uitbouing en bewaring van die plaaslike geskiedenis van hierdie mooi Wes-Transvaalse dorp. VOETNOTAS: 1. The Potchefstroom Herald : Huldeblyk A.F.C. Röcher 2. S.S.188,R1067/75/Uitvoerende Raad, Ventersdorp, 7/7/1975. Vgl. Ook G.N. van den Berg, Memorandum ontstaansdatum van Klerksdorp, Potchefstroom, Mei 1985, p.14. Hiervolgens was die program van aksie van Adriaan Röscher nie vreemd in die ontstaansgeskedenis van Voortrekkerdorpe in die Suid-Afrikaanse Republiek nie. 3. S.S. 188, R1067/75: R.A. Röscher/Uitvoerende Raad, 7/5/1875. Die formele regeringsaanstellings kon nie opgespoor word nie. Hierdie korrespondensie is die eerste in sy hoedanigheid as vrederegter. 4. Staatscourant der Z.A.R. nr 668, 17/1/1877, p.2 5. J.A. Yssel, Gedenkboek Eeufeesvierings Yssel-Familie van Elandskuil, p.9 J.H. Venter het hom teen ongeveer Augustus 1851 op die plaas Rooipoort of Roodepoort gevestig. Venter is op oorlede. Vgl. Boedel O: nr (TAB) 6. S.S. 282, R1748/78: Registrateur van Aktes/G.T. Lugden, S.S. 188, R1067/75: A.Röscher/Uitvoerende Raad, Ventersdorp, 7/5/1875. Vgl. P.W. Butler, Die waterverdeling aan die Schoonspruit met verwysing na Klerksdorp en Ventersdorp, , p S.S. 300, R3052/79: A.Röscher/M. Osborne, Ventersdorp, 1/9/1879 en 23/9/1879. Vgl. P.W. Butler, Die waterverdeling aan die Schoonspruit met verwysing na Klerksdorp en Ventersdorp, , p S.S. 360, R3052/79: Aantekeninge Gouverments kantoor Z.A.R., M.Osborne/D. Tom, ongedateerd. 10. S.S. 360, R3052/79: A.Röscher/M.Osborne, Ventersdorp 23/9/ Landdros Potchefstroom, Inkomende stukke, 1880: G.Van Dam/ A.Röscher 12. Staats Courant der Z.A.R., NR P.W. Butler, Die waterverdeling aan die Schoonspruit met verwysing na Klerksdorp en Ventersdorp, , p Staats Courant der Z.A.R., Concept Regulatie voor de plaatsen aan Schoonspruit en Insructie voor den Waterfiskaal S.S. 958, R3157/84, V.R.R. 251/86: M.E. Gey/Volksraad, 8/7/ The Potchefstroom Herald : Die onderwys het klein begin 17. S.S. 958, R3157/84. V.R.R. 251/89: M.E. Gey/Volksraad, 8/7/ S.S. 958, R3157/84. V.R.R. 251/89: Aantekeninge Gouvermentskantoor Z.A.R. H.Bosman, 21/ Augustus 2013, 10 (3)

9 19. Vgl. S.S. 18, R 1067/75: A. Röscher/Uitvoerende Raad, 7/5/ S.S. 958, R3520/84. V.R.R. 257/86: A. Röscher/ Uitvoerende Raad, 11/8/ S.S. 958, R3520/84. V.R.R. 257/86: A. Röscher/ Uitvoerende Raad, 11/8/ S.S. 958, R2506/86 C. Van Boeschoten/T.Krogh. n.a.v. Volksraadsbesluit, art. 352, Geen detail by die voetnota nie. 24. P.W. Butler, Die waterverdeling aan die Schoonspruit met verwysing na Klerksdorp en Ventersdorp, , pp S.S. 1417, V.R.R. 342/89, V.R.B. 134/87: Notule openbare vergadering, Ventersdorp, S.S. 1417, R4090/87, V.R.R. 134/87: M.E. Gey/Volksraad, Hierdie regulasies was geensins nuwe regulasies nie, maar n replika van waterregulasies wat Röscher in 1882 saamgestel het; vgl. Ook S.S R3291/84: Ventersdorpsche Waterverdeling, S.S. 958, R3424/87 S458/85: A. Röscher/Uitvoerende Raad, The Potchefstroom Herald : Huldeblyk A.F.C. Röcher, p Landdros Potchefstroom, Landdros Briewe Kopieboek, Julie 1869 Augustus 1872, Landros/Registrateur van Aktes, i.s transportakte R,C. Wilson vanaf J.H. Venter, Geen serwituut was op R.C. Wilson se gronde geregistreer nie, vgl. ook: Landdros Potchefstroom,Aktes van Transport , Nr. 58, Verklaring van den Kooper, R.C. Wilson van J.H. Venter, van n serwituut op R.C. Wilson se gronde deur Röscher in 1886, het geensins daartoe bygedra om die hoofwatervoor vir Ventersdorp te verskans nie. Die watervoor was gebou op gronde van W.P. Taylor waarop geen serwituut bestaan het nie, Vgl. S.S. 1417, R4090/87, S.P. R1052/96, C.F. Rorke/M.E. Gey, S.S. 958, R3424/87 R458/85: A. Röscher/Uitvoerende Raad, S.S. 958, R3583/87. V.R.R. 257/86: R.C. Wilson / Uitvoerende Raad, S.S. 958, R3717/87. A. Röscher/Uitvoerende Raad, S.S. 958, R4092/87, V.R.R. 3157/84: Afskrif van E.Bok, Uitvoerende Raadsbesluit, art 221, S.S. 958, R3157: Registrateur van Aktes/Uitvoerende Raad, Staatscourant der ZAR: : Ventersdorp 36. S.S. 1417, R5271/89, V.R.R. 118/89: C.van Boeschoten/T. Krogh, 29/5/ S.S. 1417,R4090/87: Aantekeninge Gouvermentskantoor Z.A.R. Afskrif van E.Bok, Uitvoerende Raadsbesluit, art.403, 4/7/1889, gepubliseer in Staats Courant der ZAR Waterregulasies voor Ventersdorp, 13-16, S.S. 1417, R3058/93, R1217/95: Instructie voor den Waterfiscaal van Ventersdorp, 4/2/1890. Geen notule van n openbare vergadering na die goedkeuring van die Ware Regulatien voor Ventersdorp, 10/7/1889, kon opgespoor word waarin die verkiesing van die waterkommissie hanteer is nie. Vrederegter Gey meld in n verslag aan die Staatsekretaris, S.S.1417, R2665/95, 24/9/1895, dat die waterkommissie sedert 1889 gefunksioneer het. Die vroegste vermelding van die aktiwiteit van die waterkommissie het op 4 Februarie 1890 plaasgevind met n voorlegging van die Instructie voor den Waterfiscaal van Ventersdorp aan die inwoners van die gebied. 39. Nie gevind in oorspronklike teks nie 40. The Potchefstroom Herald : Huldeblyk A.F.C. Röscher, p The Potchefstroom Herald, : Tweede oudste distrik in Transvaal en H.van Aswegen, Geskiedenis van Ventersdorp, Inligtingstuk Stadsraad van Ventersdorp, ongedateerd. In albei historiese oorsigte word Adriaan Röscher slegs n terloopse vermelding in die geskiedenis van Ventersdorp. Ventersdorp: En dan wonder ek: Waar is dié Ventersdorp? BEELD , deur Susan Cilliers Baie mense assosieer dié spikkeldorpie in Noordwes met verregse elemente, rassisme en die hartland van die vermoorde AWB-leier, Eugène Terre Blanche. Terwyl ek tot onlangs op Ventersdorp oor dié moordverhoor verslag moes doen, voel ek gekul. Asof die hede n streep wil trek deur die plek wat ek deur my ouma se warm vertellings oor haar geboortestreek leer ken het. As jong kind het ek altyd agter in my oupa, Piet Botha, se motor gesit terwyl ons van Potchefstroom na familie in Ventersdorp gery het. Dan het my ouma, Anna, vertel van haar kinderdae op plekke soos Palmietfontein, Elandskuil en Ratsegaai in die Venterdorp-distrik. My oë het oor vlaktes, mielielande en bloekombome gegly terwyl die lief en leed van n vervloë tyd voor my geestesoog afgespeel het. Vir Ouma het ek later gevra om al haar herinneringe neer te pen. Sy het dit met die hand uitgeskryf. Vandag, byna drie jaar ná haar dood, lees ek die oorgetikte herinneringe vol weemoed. Sy begin só: Ek is op 26 Junie 1918 op Elandskuil in die Ventersdorpdistrik gebore. Die vroegste wat ek kan onthou, is die geboorte van ons boetie Johan. My vader het die vroedvrou, n tannie Booyens, met die kar en perde gaan haal. Ek het die volgende oggend wakker geword van die gehuil van n babatjie. Hoe groot was my vreugde nie toe ek die klein mensie sien! Hy is op 27 Maart 1921 gebore. Sy vertel van n lewe wêrelde verwyderd van vandag se gejaag, en tog n oogwink gelede in die geskiedenis. Hoe hulle as kinders baljaar het terwyl die ma s wasgoed by die wasklip gaan was het. Vir hierdie kinders van twee geslagte terug was houtpale osse wat ingespuit moes word en dor-appels hul enigste speelballe. Wanneer dit nagmaal was, is vir n hele naweek op die kerkterrein in Ventersdorp uitgekamp. Stoele, n tafel, beddegoed, vleis, vrugte en groente, hout, driepote en klere is voor die tog dorp toe op die ossewa gelaai. Die drie myl skool toe is met n donkiekar afgelê. En ene meneer Otto het Levi (die skoonmaker) glo eenkeer geroep om gou die tuin nat te spuit voor dit kom reën! Tragedies was daar ook, soos toe n werker in n kalkoond op een van die buurplase geval het. Dit was vir ons kinders n skrikwekkende gedagte, vertel my ouma. Dan was daar die keer toe my ouma se suster, Betsie (toe agt jaar oud), gevra is om n geweer die huis in te bring. n Skoot het per ongeluk afgegaan en die bure se driejarige dogtertjie, Molly, is getref. Sy is op slag dood. 9 Augustus 2013, 10 (3)

10 MY UNEXPECTED CONNECTION TO KLERKSDORP by David Hutcheon, Vancouver, Canada K lerksdorp is about as far as you can be from my home in Vancouver, but tracing of family history has revealed some previously unsuspected links to the Oude Dorp. The connection came through Mary Kilgour Hutcheon whose grandparents, James Hutcheon and Mary Kilgour, were my gt-gt-gt-grandparents. In the 1871 census of Scotland Mary appeared as a 15-year-old scholar living in Aberdeen with her widowed mother and four younger siblings. She disappeared from Scottish records until 1908, to resurface briefly as Mary Rae, sister, South Africa, the informant on a sister s death record. Where and when she married, the full name of her husband, and where they lived in South Africa were all unknown. A first piece of good fortune was to have a search engine point to a query (since disappeared) on a brick wall website, where someone asked for information about a Thomas Rae who married Mary Hutcheon in Potchefstroom in This information led to Nolene Lossau s transcriptions of Potchefstroom Wesleyan Methodist Marriages and the entry: 30 RAE HUTCHEON 1879/02/05 Thomas 28 Bachelor of Maquassi. Born Scotland Mary Kilgour 23 Spinster of Potchefstroom. Born Scotland Thomas LEASK,????? From Klerksdorp Wesleyan Methodist records, NAAIRS and a researcher going to Transvaal estate files, I learned the names of their five children, then from the estate files of the children discovered the names of the eleven grandchildren of Thomas and Mary Rae. During the first two years of marriage, the Raes apparently lived in Maquassi (Wolmaransstad) and Ventersdorp, but spent the rest of their lives in Klerksdorp, residing in a house at the corner of Delver and Siddle streets at the time of their deaths in 1919 and Ten years later there no longer was any member of the family living in Klerksdorp. One son had died in his early 20s, a daughter had moved to Germiston and two other daughters and a son had moved to Rhodesia. The great-grandchildren of Thomas and Mary Rae live in many parts of South Africa and Zimbabwe, some with careers taking them as far afield as Hong Kong and Thailand. Out of curiosity about the world that Mary Kilgour Hutcheon had entered, I began reading about Klerksdorp of the 1870s in accounts such as J.G. Orford s, where he wrote: In 1865, twenty-eight years after Klerksdorp had been founded, James Taylor opened the doors of the dorp s first trading store. During 1871 he was joined in a partnership by Thomas Smith Leask, a retired elephant-hunter and trader. The store, known as "Taylor and Leask", was the only one at Klerksdorp and became the centre of the town's activities and the rendevouz of hunters and traders who brought ivory and skins from the "interior" (Matebeleland and Mashonaland) and refitted for their next expedition. Both Taylor and Leask were on friendly terms with the majority of the hunters and F. C. Selous, a prolific letter-writer, visited the town several times. In one of his letters he mentioned that it had cost him to outfit at the Klerksdorp store. When Taylor died of fever in 1878, Thomas Leask bought out Mrs Taylor and re-established the firm on his own account, as "Thomas Leask and Co." The Rev. Francois Coillard, who stayed with the Leask family in 1879, saw Klerksdorp as "a wretched hamlet stretching along the river for two or three miles". In 1885 the "dorp" was a collection of a few houses with only six Englishspeaking families: Leask, Hale, Siddle, Rae, Ravenstock (who later opened the Ravenstock Hotel) and Brown. This still left many questions unanswered. Did Mary Hutcheon travel to South Africa with a friend or family member? Did she join a family member already there? However, Orford s description turned out to be vital background information when, trawling through the Klerksdorp Methodist marriage records on spec, I came across: 19 CATO HUTCHEON 1894/03/12 Henry Edwin 35 Bachelor of Klerksdorp Maggie Jane 26 Widow of Klerksdorp George H TAYLOR, Alice TAYLOR Groom: John Pearson CATO, Bride: James TAYLOR Was she the widow of a Hutcheon who was present in Klerksdorp before the arrival of Mary Kilgor Hutcheon? Was her father the James Taylor of Taylor & Leask? The name Maggie Jane seemed familiar and with good reason. Maggie Jane Taylor had married John Watson Hutcheon, a brother of Mary Kilgour Rae, in Aberdeen in The record of their marriage listed the bride s father as James Taylor, general merchant (deceased) and her birthplace as Transvaal facts whose significance had not been appreciated earlier and the name of the bride s mother as May Taylor (m.s. Clark). This proved there was a Hutcheon Taylor connection after Mary Kilgour Hutcheon s arrival in South Africa. The possibility of a link before her marriage was strengthened by data in the 1881 census for Scotland. May Taylor, who had returned to Aberdeen with her seven children after the death of her husband, gave her age as 45 and her place of birth as Ellon, Aberdeenshire. Ellon was a town of about 10 Augustus 2013, 10 (3)

11 2800 people in It was the birthplace of Mary s father and the place of residence of her grandmother Mary Kilgour until 1844 or later. The final link in the chain was May (Clark) Taylor s baptism record: her mother was Margaret Kilgour. May s mother and Mary K. Rae s grandmother were sisters! So James and May Taylor almost certainly were the people responsible for Mary s move to South Africa. By 1894 May Taylor and all the children had returned to Klerksdorp. Some of the children s marriages and baptisms of their children appear in the Wesleyan Methodist records. At least two of James and May Taylor s children moved away from Klerksdorp, but at least one did not: the eldest son was the James Alexander Taylor whose Klerksdorp grave was shown in Volume 10, Number 1 of FAMNEA. BIBLIOGRAPHY LOSSAU, N Potchefstroom Wesleyan Methodist Transvaal Marriages Available: archiver.rootsweb.ancestry.com/th/read/south-africa- IMMIGRANTS-BRITISH/ / [9 May 2013] LOSSAU, N Klerksdorp Wesleyan Methodist Transvaal Marriages Available: archiver.rootsweb.ancestry.com/th/read/south-africa- IMMIGRANTS-BRITISH/ / [9 May 2013] ORFORD, J. G A Street Called Boom Some Glimpses of Pioneer Klerksdorp. Available: handle/10394/5055 [9 May 2013] SUMMARY ************* PLEKNAME VAN WELEER: DIE VEROWERDE GEBIED Deur Simon du Plooy T he second Basotho Border war took place in Commandant Louw Wepener was killed in action at Thaba Bosiu, the Boer Forces morale was low and they decided to withdraw. Undefeated in the field, despite artillery bombardment to which they were unable to reply, the Basotho were obliged to sue for peace, which was established by the Treaty of Thaba Bosiu early in In accordance with the the treaty, Lesotho ceded a large portion of their territory to the Orange Free State. This section of the land become known as the Conquered Territory in which several hundred farms were granted in January 1867 to the Boers who fought in the Basotho Wars. These farms were to form a buffer zone between the Basotho and the rest of the farms in the O.F.S. President Hoffman called it a wall of flesh. The farms were not occupied immediately and the starving Basotho returned to their original territory and planted crops for survival. ( DIE HEDE Die Volksblad: Die probleme neem nou so toe aan die grens dat die boere meen die Lesotho-burgers steel die verowerde gebied tussen die Caledon- en Oranjerivier letterlik terug. Die Volksblad: Mnr. Mias Rautenbach, ook 'n boer, sê hy reken die Verowerde Gebied tussen die Caledon- en Oranjerivier wat in die Aliwal-Noord-konvensie van 1867 van Lesotho weggevat en aan die Vrystaat gegee is, is steeds 'n kwessie. Die mense baklei steeds daaroor. Die Volksblad: 9/3/2005 As boere se vermoede waar is dat die situasie aan die Lesotho-grens nie bloot misdadigheid is nie, maar 'n poging deur Lesotho-burgers om die Verowerde Gebied tussen die Caledon en die Oranjerivier terug te vat, is die aangeleentheid ernstiger as wat almal gedink het,.... Die Volksblad Ladybrand het in 1867 op die plaas Mauershoek van ene Jacob Mauer ontstaan... Die NG Gemeente is in 1870 gestig saam met die gemeentes van Wepener en Ficksburg in die verowerde gebied. Die Volksblad: Daar staan 'n uitstekend bewaarde ou woning in die distrik Fouriesburg wat dié waarheid goed illustreer. Die storie begin by twee Voortrekkers, die gebroeders Veltman, wat 'n plaas in die verowerde gebied bekom het. Die Verowerde Gebied Artikel in CONTEC Julie 1976: Die geskil oor die Verowerde Gebied is in 1976 opnuut aangeroer deur Lesotho se minister van buitelandse sake tydens sy besoek aan Europa.... DIE VERLEDE Jan Gert Heymans was 'n 27 jarige veeboer van die plaas Klipfontein, distrik Smithfield, toe hy in die huwelik bevestig was met Martha Magdalena C P G S GREYLING. Die plaas Driekuil No. 53, dist Ladybrand groot 1729 morgen en 80 vk. Roede, is op 11 Maart 1884 op sy naam geregistreer. Die titelakte was 'n Grondbrief wat aandui dat Jan Gert die plaas vanaf die staat gekoop het. Die plaas het in die verowerde gebied geval. 11 Augustus 2013, 10 (3)

12 htttp.archiver.rootsweb.ancestry.com Die Ferreiras het die Kaapkolonie in 1862 verlaat om hulle op die plaas Ongegund in die distrik Senekal te vestig. Hulle het daarna aan die Basotho-oorloë van en deelgeneem. Nadat Ignatius Ferreira in 1867 met Anna Margaretha Rademeyer van Humansdorp in die huwelik getree het, het hy hom op die plaas Zonnebloem in die verowerde gebied in die latere distrik Ladybrand gevestig. Jacobs J.F. Oranje Blanje Blou Die Romantiek van die Vrystaatse Dorpe Ladybrand wat in die Verowerde Grondgebied geleë is het n interessante geskiedenis. EN: Na die oorlog is daar besluit om dorpe in die verowerde gebiede te stig en een van hulle sou die naam dra van Louw Wepener.. DIE NAAM VEROWERDE GEBIED n Periode van meer as 150 jaar het verloop tussen die eerste en laaste aanhalings hierbo wat verwys na n verowerde gebied. Die benaming Verowerde Gebied impliseer dat n landstreek wat aan n sekere groep of nasie behoort het wederregtelik, op fisiese of militêre wyse, deur ander van hulle afgeneem is. Dat n gebied iewers in die Oos-Vrystaat ter sprake is, kan redelikerwys afgelei word uit die verwysings na o.a. die dorpe Wepener, Ficksburg, Ladybrand, asook die frase tussen die Caledon- en Oranjeriviere. Soek egter op enige eietydse landkaart, en die Verowerde Gebied sal waarskynlik nie gevind word nie, want daar bestaan nie (amptelik) so n naam nie. Maar vanwaar dan die verwysings na n plek wat blykbaar nie bestaan nie? Raper beskryf die gebied as ongeveer n honderd en sestig kilometer lank en omtrent agt-en-veertig kilometer breed, behels die berggebied van Witzieshoek, Harrismith, Bethlehem, Fouriesburg, Clocolan, Thaba Nchu, Ladybrand tot by Wepener. Die naam het ontstaan omdat die streek gedurende die Basotho-oorlog ( ) deur die Voortrekkers (sic) onder kommandant-generaal J.I.J. Fick verower is Wie was die vroeë inwoners/eienaars van gebied soos hierbo omskryf? Waarop is hul aanspraak as eerste inwoners gegrond? Waarom is daar sprake van verowering, wat was die omvang van die verowering en deur wie is die gebied verower? VOOR DIE KOMS VAN DIE VOORTREKKERS Dit kan met redelike sekerheid aanvaar word dat die Boesmans van die vroegste inwoners van die gebied tussen die Gariep- en Vaalrivier was. Daarvan is hul goedbewaarde rotskuns (wat ook dien as hul grondbriewe as eerste inwoners) die stille getuienis. Verskeie stamme was woonagtig in die huidige distrikte Zastron, Wepener, Ladybrand en andere. Maar vanaf ongeveer 1775 word hul onverstoorde nomadiese bestaan toenemend bedreig deur die Korannas en Griekwas vanuit die suide en suidweste, die suidwaartse migrasie van die swartmense met gepaardgaande onderlinge gevegte, asook die koms van die blankes na die Transgariep. Hierdie gebeure het op hulle lewenswyse en woonplekke inbreuk gemaak. Daar was egter een leier wat munt uit die onbeheerde toevloei van mense geslaan het. Mosjwesjwe, as leier van sy stam, het reeds in 1820 na Butha-Buthe getrek en in 1824 die oninneembare Thaba Bosigo sy tuiste gemaak. Talle ontstamde vlugtelinge, slagoffers van die berugte difaqane, het hier kom skuiling soek waardeur Mosjwesjwe instaat gestel is om n sterk nasie tot stand te bring. Die eerste blankes wat die gebied besoek het was hoofsaaklik jaggeselskappe waaronder dié van G.P.N. Coetzee, O.J. van Schalkwyk, J.H. Snyman en andere. Volgens die verslae wat hulle teruggebring het, het hulle slegs klein groepies Boesmans aangetref maar geen ander mense, dus ook nie Basotho, gewaar nie. Op die hakke van jagters was die trekboere wat sedert ongeveer 1821 seisoenale migrasies (vir weiding) oor die Gariep onderneem het. Die kort besoeke het weldra tot meer permanente vestiging gelei en vanaf 1820 tot 1845 is die gebied tussen die Modder- en Garieprivier geleidelik deur blankes beset. Van die meer bekendes is Marthinus Rudolph Britz wat in 1821 by Mangaung (die latere Bloemfontein), sy penne ingeslaan het, Rudolph van Wyk op Rietpoort, waar Smithfield gestig is en Christiaan Nicolaas Swanepoel in 1830 op Zuurbult wat hy later aan n sindikaat verkoop het deur wie die dorp Rouxville gestig is. Die reisiger dr. Andrew Smith het in 1835 n reis vanaf Bethulie verby die huidige Smithfield onderneem en het boere op plase so ver as die huidige Wepener teëgekom maar volgens sy getuienis geen Basotho nie. Mosjwesjwe en sy volgelinge was teen 1834 steeds tot die bergagtige dele rondom Thaba Bosigo beperk. Koning Mosjwesjwe Bron: 12 Augustus 2013, 10 (3)

13 Aanvanklik was daar nie afbakening van of beperking op die twee groepe se woongebiede nie, maar namate Mosjwesjwe se mag gegroei het moes dit noodwendig gebeur dat botsings oor grondgebied tussen die twee groepe sou ontstaan. (Dit is ironies dat die Voortrekkers se oorwinnings oor die Zoeloe en Matabeles dit vir die Basotho moontlik gemaak het om uit te brei en oor die aangrensende gebiede te versprei). Die situasie was nou dat die blankes die eerste was om hulle in die gebied tussen die Caledon en Oranje te vestig. Sodoende het hulle dus aan die eiendomsbeginsel van okkupasie voldoen. Die besetting was egter in effek buite staatsverband en hulle het ook geen erkende leier of sentrale gesag gehad nie, met die gevolg dat die bewys van eiendomsreg op die grond bemoeilik is. Die Basotho aan die ander kant was deur hul (latere) teenwoordigheid en getalsoorwig in n beter bedingingsposisie. Die gevolg was verskeie grensvasstellings, verdrae, ooreenkomste en ook grensskendings en gevolglik oorloë. BRITSE EN VRYSTAATSE BESTUUR Vanaf 1839 het goew. Stockenström in sy hoedanigheid as Kaapse goewerneur, opgevolg deur sir George Napier, sir Peregrine Maitland, sir Harry Smith en maj. Henry Warden verskeie ooreenkomste met Mosjwesjwe gesluit, ooreenkomste wat om verskeie redes nie volhoubaar was of bloot nie nagekom is nie. Vanaf 1854 toe Brittanje onttrek en die Vrystaat onafhanklik geword het, het presidente Hoffmann, Boshoff, Pretorius en J.H. Brand ook baie aandag aan die grenskwessie gegee. Dit het uiteindelik gelei tot n ultimatum wat Pres. Brand op 6 Junie 1865 aan Mosjwesjwe gestuur het, waarop oorlog verklaar is toe Mosjwesjwe nie reageer het nie. Onder aanvoering van genl. J.I.J Fick en kmdt. Louw Wepener (wat op Thaba Bosigo gesneuwel het) is die Basotho swaar verliese toegedien en die grondgebied geannekseer. Op 31 Julie 1865 het Wepener n proklamasie uitgevaardig wat n belangrike dokument vir die toekoms van die Vrystaat sou wees, Daar de divisie van het Vrijstaat-legger onder mijn Kommando onze vijanden, de Basotho, hebben weggedreven van af de grenzen van den Vrijstaat tot deze plaats (Morija), zo verklaar en proclameer ik aan den Vrijstaat te hebben geannexeerd den door dit kommando verowerde grond... Komdt. Louw Wepener Bron: WEPENER F.D.J. Die oorloë van die Oranje-Vrystaat met Basoetoland Ook genl. Fick het na sy welslae teen die noordelike Basothomag n proklamasie uitgevaardig, de scheidingslijn tusschen Basutoland en den Vrijstaat (zal) in den toekoms als volgd (zijn):... Deur die anneksering van die gronde, voortaan bekend as die Verowerde Gebied, is die grense verskuif sodat vir die eerste keer sedert die uitgerekte grondtwis al die huidige dorpe en distrikte binne die Vrystaat se grense geval het. Op is die Verowerde Gebied formeel deur die regering van die Oranje-Vrystaat geannekseer en tydens die Volksraadsitting van Februarie 1864 is die anneksasie bekragtig. Genl. J.I.J FICK Bron: OKKUPASIE Onbesette grond is egter waardeloos gevolglik het die Vrystaatregering die occupatiewet (Ord. 2 van 1866) aangeneem waardeur plase in die Verowerde Gebied beskikbaar gestel is. Ingevolge die ordonnansie is drie rye plase, elk gemiddeld 1500 morg groot beskikbaar gestel vir okkupasie. Die eerste plase sou toegeken word aan burgers van die Vrystaat wat deelgeneem het aan die tweede Basotho-oorlog, terwyl die res per openbare veiling verkoop sou word. Die voorwaardes waaronder die plase toegeken is was onder andere dat die plaas deur die aansoeker self bewoon moes word en dat okkupasie op n bepaalde dag, deur die staatspresident bepaal, sou plaasvind. Persone aan wie n plaas toegeken is moes ten alle tye voorsien wees van een rypaard, zadel, toom, geweer, 200 kogels, 5 pond kruit, en 500 dopjes of 12 vuurstenen en eienaars moes bereid wees om kommandodiens te verrig. Daarbewens moes elke eienaar binne 6 maande na okkupasie n huis van minstens 20 (6.10m) lank by 10 (3.05m) breed daarop bou. Op 24 April 1866 is begin met die opmeting van plase in die verowerde gebied wat vanaf toegeken sou word sodat bewoning op kon begin. In n poging om n groter konsentrasie blankes in die gebied te bewerkstellig, is besluit om 3 militêre dorpe te stig, te wete Ladybrand op die plaas Mauershoek, Wepener by Jammerdrif en Ficksburg op die plase Losberg, 13 Augustus 2013, 10 (3)

14 Rondedraai, Sekonyelasberg en Generaalsvlei. Die inwoners van Rouxville het hulle in die vroeë 1870 s beywer om die nuutgestigte Rouxville... tot een distriksdorp te laten verklaren, met die daaraan grenzende grondgebied tusschen de Caledon en Oranjerivieren met inbegrip van dat gedeelte liggende in het veroverden grondgebied. Teenstanders hiervan het egter n petisie ingedien om... aan het verzoek van memorialisten vooreerst nog niet voldoen om Rouxville te verklaren als een afsonderlijk district en besluit dat de verowerde gronden zullen ingedeeld worden aan de naast liggende districten. Die voorstel is dan ook aanvaar, hoofsaaklik weens die koste verbonde aan die administrasie van n distrik. Wyk Wepener - 71 Plase (Sluit tans die grootste deel van die distrik Wepener in). Distrik Bloemfontein Wyk Ladybrand 156 plase ( Sluit tans die grootste deel van die distrik Ladybrand in). Distrik Winburg Wyk Corannaberg 141 plase ( Sluit tans groot gedeeltes van die huidige distrikte Clocolan, Exelsior en n deel van die distrikte Ladybrand, Winburg en Marquard in) Wyk Ficksburg 121 plase (Sluit tans die grootste deel van die distrik Ficksburg in, asook sommige plase in die distrikte Fouriesburg, Clocolan en Marquard.) Een van die weinige kaarte van die Verowerde Gebied, aangetoon deur die parallelle horisontale en vertikale lyne Bron: WEPENER F.D.J: Die oorloë van die Oranje-Vrystaat met Basoetoland PLASE IN DIE VEROWERDE GEBIED Teen die einde van die 1869 is die 605 opgemete plase in 5 wyke verdeel en by die volgende distrikte ingelyf: Distrik Caledonrivier Wyk Vechtkop -116 plase (sluit tans die grootste deel van die distrik Zastron in). TEN SLOTTE Dit was egter nie die einde van Lesotho se aanspraak op die gebied nie. Vir dekades daarna het opeenvolgende leiers met hernude grondeise vorendag gekom, en nadat Lesotho deur Brittanje op geannekseer is, was daar weereens grensverskuiwings tot misnoeë ven beide Lesotho en die Vrystaat. 14 Augustus 2013, 10 (3)

15 In 1910 tydens Uniewording was die kwessie weer tersprake en so onlangs as Mei 1973 het premier Leabua Jonathan geëis dat die gebied aan Lesotho teruggegee moet word. C.C. Eloff, Outeur van n artikel oor die Verowerde Gebied, sluit sy artikel af met die woorde om die vraagstuk van die sogenaamde Verowerde Gebied te verstaan, is kennis van verlede en van die omstandighede waaronder dit tot stand gekom het n voorvereiste... die feitelike situasie van die streek se geskiedenis in ag genome, laat die vraag ontstaan of die benaming Verowerde Gebied nie eerder met die naam HEROWERDE GEBIED vervang behoort te word nie. n Volledige lys van die Verowerde Gebied plase in C.C. Eloff se artikel Die Verowerde Gebied is elektronies beskikbaar by Die Landmeter-Generaal se webwerf csg.dla.gov.za/ kan moontlik inligting verskaf oor eerste eienaars. Die ligging van die plase kan met behulp van die afbakeningskommissie se webwerf bepaal kan word as volg: [klik op Downloads; Kies Ward Delimitation; Kies Free State op linker kolom; Kyk na munisipaliteit en laai die kaart af op die heel regterkantse kolom genaamd Detailed Gazette Maps. (Die Vrystaat kaart met indelings is beskikbaar by: Free State Provincial A0 Map). Op die betrokke gebiede is die volgende kaarte van toepassing: Mohokare FS163; Mantsopa FS196; Setsoto FS191; Dihlabeng FS192; Maluit a Phofung FS194] Let daarop dat weens verskeie faktore van die plaasname nie meer bestaan nie. WEPENER F.D.J. Die oorloë van die Oranje-Vrystaat met Basoetoland (Gedikteer deur Oom Dick Wepener en genotuleer deur Danie Roux) H.A.U.M. Kaapstad 1934 Internet: Die Volksblad (Elektronies): argief.volksblad.com ************ RESTOURASIE VAN N PLAASBEGRAAFPLAAS IN DIE OOS-KAAP SKEP N EERBIEDWAARDIGE RUSPLAAS deur Cathy-Trienette de Beer BRONNE ELOFF CC: Contree - Jul 1978 No 4 Halfjaarlikse tydskrif van Suid-Afrikaanse Stedelike en Streekgeskiedenis: Die sogenaamde verowerde gebied: Omstrede grensstreek tussen die Oranje-Vrystaat en Lesotho (Basoetoland) JACOBS J.F: Oranje, Blanje, Blou. Die Romantiek van die Vrystaatse dorpe. Afrikaanse Pers Boekhandel 1952 KRUGER P: 50 Jarige Gedenkalbum van die Gereformeerde Kerk Zastron Wepener Drukkery OBERHOLSTER J.J., VAN SCHOOR M.C.J., MAREE A.J.H: Gedenkalbum van die Oranje-Vrystaat. The Citadel Press, Kaapstad 1954 PRINSLOO A: Die Geskiedenis van Smithfield en die Caledonrivierdistrik NG Sendingpers 1955 RAPER P.E. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes ISBN Tafelberg-uitgewers 1972 SCHOEMAN Karel: Bloemfontein, die ontstaan van n stad ISBN Human en Rousseau. Sagtebanduitgawe 2010 UYS Dr. CJ: Rouxville ( ) Eeufeesgedenkboek van die Suid-Oostelike Vrystaat The owner of the farm Kanaalplaas not far from Kirkwood in the Eastern Cape is Mr Martinus (Blackie) Swart. During 2011/2012 Blackie, together with his daughter Mrs Rieks de Lange, took it upon them to restore the old cemetery on the farm from an overgrown almost forgotten site, to a glorious memory of those who are no longer with us. This cemetery with the beautiful garden and stillness that surrounds it, now has become a quiet place by the side of the road and a resting place for man. The following words come to mind. THERE IS NO DEATH: I am standing alone upon the seashore. A ship is at my side and spreads her white sails to the morning breeze and starts upon the ocean. She is an object of beauty and strength and I stand and watch her until at length she hangs like a speck of white cloud just where the sea and sky come down to mingle with each other. Then someone at my side says, There she s gone. Gone where? Gone from my sight, that s all. She is just as large in mass and in hull and span as she was when she left my side, and just as able to bear the load of living freight to the place of destination. Her diminished size is in me, not in her. And just at that moment when someone at my side said, There she is gone, there are others watching her coming and other souls welcoming her saying, here she 15 Augustus 2013, 10 (3)

16 comes and that is dying. (Unknown). I want to thank Mr Swart and his daughter for the sensitive and respectful way in which this enormous restoration project was done. D ie eienaar van die plaas Kanaalplaas en bekende sitrusboer, mnr Martinus (Blackie) Swart en sy dogter mev. Rieks de Lange het in die tydperk 2011/2012 n projek aangepak wat vir vele in die land as aansporing kan dien om dieselfde te doen met plaasbegraafplase. Hierdie spogplaas is geleë aan die Sondagsrivier, nie ver van Kirkwood in die Oos-Kaap nie. Kanaalplaas is geleë stroom-af van die Koraansdrifuitkeerwal wat in 1913 vir besproeiingsdoeleindes aan die Sondagsrivier voltooi is. Destyds was dit die grootste besproeiingskema in Suid- Afrika. Kanaalweg (tans Kanaalplaas) was dus deel van die oorspronklike besproeiingskema in die Sondagsrviervallei. In 1922 is die skema uitgebrei met die voltooiing van die Mentzmeer (sedert 1995 staan dit bekend as die Darlington Dam). Vanaf 1978 kry die Mentzmeer ook water vanaf die Oranjerivierprojek. Op Kanaalplaas is n ou begraafplaas met grafte van pioniers in hierdie besproeiingskema. Die pa- en -dogterspan het die baie ou plaasbegraafplaas wat totaal aan die verval was, gerestoureer tot n lushof waar mens kan vertoef en die tuine tussen die gerestoureerde grafte kan bewonder en geniet! Hierdie begraafplaas wat met soveel insig, respek en sensitiwiteit herstel is, oorbrug die verlede na die hede, want diegene wat gesterf het is nie weg nie, maar het slegs oorgestap na die volgende wêreld. Elkeen wat daar begrawe lê, het n lewe gehad wat n doel gedien het, soos wat Shakespeare tereg gesê het: There is history in all men s lives. Die ou begraafplaas soos wat dit gelyk het voor die restourasieprojek Koördinate: 33⁰ S 25⁰ E Kanaalplaas is gedurende die tweede helfte van die vorige eeu deur mnr. Swart gekoop, gemoderniseer en uitgebou tot die spog sitrusplaas wat dit vandag is. Aan die begin van die vorige eeu het hierdie plaas behoort aan Spencer Frederick Wilshire Müller wat 13 kinders gehad het en ook later aan van sy nageslag wat daar geboer het. Die plaas het toe bekendgestaan as Kanaalweg. Gevolglik lê daar n hele paar van die Müller-familielede in die plaasbegraafplaas begrawe. Die skrywer se vader, ds. Piet Müller, was een van die seuns van Spencer F W Müller, daarom het mev. Rieks de Lange dit goedgedink om haar te nader om met die familienavorsing van diegene wat in die begraafplaas lê, te help. Buiten die Müllers wat daar lê, is daar ook ander persone begrawe en was dit moontlik om hulle name en inligting op te spoor. Na intensiewe navorsing was dit moontlik om n databasis op te stel met inligting van die afgestorwenes en n kort beskrywing van elkeen. GRAFTE IN DIE KANAALWEG/KANAALPLAAS BEGRAAFPLAAS 2013 Stephanus Hilgardt MÜLLER, geb. 1840, oorl. 1890, getr. 16/04/1866 met Emma Susanna FLEISCHER. Gedoop 22/05/1836 deur Ds A STEYTLER in die St. Mary s Anglikaanse Kerk, Port-Elizabeth. Sy was die dogter van John Martin FLEISCHER en Mary FORT. Hy het blind geword agv n dokter se fout. Emma Susanna MÜLLER (neé FLEISCHER), geb. 1836, sterfdatum onbekend. Hulle was die ouers van Spencer Frederick Willshire MÜLLER. Spencer Frederick WillshireMÜLLER (OupaSpen), geb.19/01/1875, oorl. 28/11/1950,getr. Uitenhage 24/10/1901 met Maria Swan DU PREEZ. Hy het oorspronklik Kanaalweg kort na 1900 gekoop. Sy seun ds PH Müller het hom begrawe. Maria Swan MÜLLER (neé DU PREEZ) geb. 09/08/1879, oorl. 15/08/1942. Sy was van die Korhaansdrif Du Preez s. Hercules Hilgardt MÜLLER, geb. 28/06/1904, oorl. 04/06/1977. Hy was die tweede oudste seun van SFW MÜLLER. Sy broer, ds PH MÜLLER het hom op 08/06/1977 begrawe. Sy vrou was Elizabeth Cornelia BOTHA geb. 14/09/1914, oorl. 29/06/1996. Sy is in Johannesburg begrawe. Elizabeth Cornelia KNOETZE (neé MÜLLER) geb.08/09/1943. Sy is die dogter van Hercules Hilgardt MÜLLER. Sy leef nog (2013). Johannes Jacobus KNOETZE geb. 08/05/1941, getr. met Elizabeth Cornelia KNOETZE. Hy leef nog (2013). Kindergraffie. Susanna Elizabeth MÜLLER,geb. 06/01/1914. Spencer Frederick Willshire MÜLLER en Maria Swan MÜLLER se dogtertjie. Sterfdatum onbekend, moontlik oorlede met die Groot Griep. Gedoop in die Uitenhage NG Kerk op 15/02/1914 deur ds FENEYSEY. Kindergraffie. Seuntjie van Spencer Frederick Willshire MÜLLER en Maria Swan MÜLLER gebore tussen 1918 en Geboorte-en sterfdatums onbekend. Geen doop-inligting in die Uitenhage NG Kerk. Volgens inligting is die kindjie kort na geboorte oorlede nadat die vroedvrou die naelstring te kort afgesny het en hy doodgebloei het. Kindergraffie. Seuntjie van Stephanus Hilgardt MÜLLER. Geboorte- en sterfdatums onbekend, geen dooprekords in die Uitenhage NG Kerk. Stephanus Hilgardt MÜLLER was n markmeester in Port Elizabeth en die broer van SFW Müller. Johan Martin MÜLLER geb. 24/02/1912, oorl. 20/10/1992, getr. met Aletta Johanna BOTHA. Hy het op Kanaalweg geboer. 16 Augustus 2013, 10 (3)

17 Aletta Johanna MÜLLER (neé BOTHA) geb.12/09/1918, oorl. 13/06/1998, getr. met John Martin MÜLLER. Sy was die suster van HH MÜLLER se vrou Elizabeth Cornelia BOTHA. Kindergraffie. Maritha VAN GREUNEN, geb. 26/05/1942, oorl.25/02/1943. Haar vader was die waterfiskaal op Korhaansdrif. Johannes F BOTHA geb. 18/04/1875, oorl. 11/11/1952 getr. met Johanna C ERASMUS. Skoonvader van HH MÜLLER. Johanna C BOTHA (neé ERASMUS) geb. 17/02/1889, oorl. 27/02/1970. Skoonmoeder van HH MÜLLER. Johannes CLAASSEN, geb. 01/01/1860, oorl. 05/08/1943. Getr. met Johanna BENNETT. Oom John Claassen van n buurplaas het vir SFW Müller gevra of die Claassense in die Kanaalwegbegraafplaas begrawe mag word. Die versoek is toegestaan. Johanna CLAASSEN (neé BENNETT), geb.18/03/1865, oorl. 13/06/1933. John Edward William CLAASSEN, geb. 09/12./1894, oorl. 23/08/1976, getr. met Maria MJ ALBERTS. Maria MJ CLAASSEN (neéalberts), geb. 15/11/1898, oorl. 30/11/1968. Alphonso BOOYSEN,geb. 24/02/1933, oorl. 11/05/1974. Hy was voorheen getroud met Johanna Catherine MÜLLER,geb. 07/06/1935, oorl. 26,04,2003. Sy was die oudste dogter van HH MÜLLER. Martinus SWART, geb. 19/01/1977, oorl. 21/04/1999. Hy is die seun van die huidige eienaar van Kanaalplaas. Begrawe op 26/04/1999 deur ds VAN DER MESCHT. Martinus SWART, geb. 19/04/1947, getr.met Johanna Catharina DU PLESSIS. Hy leef nog (2013) en is die eienaar van Kanaalplaas. Johanna Catharina SWART (neé DU PLESSIS), geb. 18/06/1948. Getroud met Martinus SWART.Sy leef nog (2013). Die netjiese omheining kan duidelik gesien word. Let op die klippies wat die grond tussen die grafte bedek. Omdat dit onbekend is watter kind in watter van twee van die drie kindergraffies lê, is besluit om nie name by die twee kindergraffies te plaas nie. Daar is op elke graffie n spreuk geskryf, nl. Niks is so perfek soos die onskuld van n kind Anoniem, en Wie die kind by die hand neem, neem die ma by haar hart Deense spreuk. Daar is ook n beeld van n engel by die kindergraffies geplaas. Kindergraffies Die nuwe ingang tot die begraafplaas is sierlik met n klipboog gebou met kantmuurtjies waarop potte staan en blombakke met lewendige blomplante vooraan. Die dame in die ingang is mev.barbara-ann Eke wat met die tuinuitleg van die begraafplaas gehelp het. Kindergraffies met engel 17 Augustus 2013, 10 (3)

18 Hier volg n paar foto s van grafte in die begraafplaas wat n goeie beeld weergee van die deernis van hierdie restourasieprojek. Die plante, potte en beelde skep n sagtheid rondom die netjiese afgewerktheid van die grafte en paadjies. Graf van J E W Claassen en sy vrou M M J Claassen geb. Alberts. Deur die grafsteenboog is die grafte van tans lewende E C Knoetze, dogter van H H Müller, en J J Knoetze by die graf van E C Knoetze se oorlede vader H H Müller sigbaar. Grafte (onder)reeds voorberei vir tans lewendes, mnr Martinus (Blackie) Swart en sy gade: Die graf van SFW Müller en sy vrou Maria Swan geb. Du Preez. Hy was die oorspronklike eienaar van Kanaalweg vanaf ongeveer 1905 Olga Kirsch se woorde weerspieël die stilte wat hierdie rusplek omvou: Afskeid, afskeid bring Vaal vlae waar wit wolke was; Waar stilte was, leemte Ons wil mnr Martinus (Blackie) Swart en sy dogter mev. Rieks de Lange baie gelukwens met die sukses van hierdie enorme projek. Dit is gedoen met détail en afgewerktheid en met soveel deernis en erkenning aan hulle wat nie meer daar is nie. Enigiemand wat mnr Martinus (Blackie) Swart of sy dogter, mev Rieks de Lange wil kontak kan gedurende die dag skakel by tel: Augustus 2013, 10 (3)

19 Mnr Martinus (Blackie) Swart eienaar van die plaas waar die begraafplaas geleë is. Hy het die restourasieprojek moontlik gemaak. BRONNE DVD van die tweede oudste dogter van SFW Müller, Emma Suzanne Dippenaar, wat op 98- jarige ouderdom in 2005 oorlede is. Op hierdie DVD vertel sy van al haar grootwordherinneringe en die lewe op die plaas Kanaalweg. Gesprekke met mev. Margie Müller, weduwee van ds P H Müller. GISA Stellenbosch, Doopregisters van verskeie Oos-Kaapse Gemeentes. Müller Geslagsregister Kommunikasies met mev Rieks de Lange wat ook die foto s verskaf het. Van Vuuren, L. (2009). Darlington Dam, SA s troubled lake.water Wheel, Jul/Aug 2009, ************* MARTIN EN LINDA ZÖLLNER Martin: GGSA President ( ) & GGSA Genoot (2005) Linda: Ontvanger van die D.F. Du Toit Malherbeprys (1998) L inda is n Potchefstromer wat van haar geboorte tot met haar huwelik met Martin daar gewoon het. Haar ouerhuis staan nou nog, maar is nou deel van die Noordwes-Universiteit. Linda en Martin het aanvanklik onderwys studeer, sy by die PU vir CHO en hy by UOVS. Martin het gou die onderwys verlaat om dosent in Duits te word by sy Alma Mater. Hy studeer in verder aan die Universiteit Saarland in Duitsland. In 1978 sluit hy by die SA Weermag aan as Inligtingsoffisier en die gesin verhuis na Pretoria. Linda se vader, P.J. Strydom, het na sy loopbaan van 50 jaar as Wiskunde-onderwyser, in die vroeë sewentiger jare begin om sy direkte stamlyn na te vors. Martin en Linda is gevra om dit te tik, gevolglik het die misterieuse a, b, c, ens reeds toe vir hulle n begrip geword. In Pretoria doen Linda aansoek vir werk by die RGN se Instituut vir Geskiedenisnavorsng en toe dit in die onderhoud blyk sy weet wat is genealogie, sy ken die genealogiese numering en sy is die Strydom van die Strydom-boekie se dogter, het sy dadelik die pos gekry. Die hoof van die Afdeling Genealogiese Navorsing was dr RTJ Lombard en hy het Linda dadelik laat lid word van die Genealogiese Vereniging. Dit was n imposante klomp mense! Die voorsitter was Johan Krige en omtrent die hele bestuur het doktorsgrade gehad. Dit het onder meer die Hoof-direkteur van die Argiewe ingesluit. Linda was gou op die bestuur, natuurlik volgens die gewoontes van daardie tyd, die enigste vrou, die sekretaresse en die teemaker. Intussen was die werk by die RGN heerlik! Daar was net n paar personeellede naas dr Lombard en Linda was daar Leon Endeman, opgevolg deur Ernst Jooste. Dr Lombard het sy personeel baie vryheid gegee met die projekte. So land daar n baie dun handgeskrewe manuskrip van dr JH Heese oor die Berlynse Sendelinge op Linda se tafel met die opdrag kyk wat jy daarmee kan doen. Nou ja, Martin se pa was self n sendeling in diens van die Berlynse Sendinggenootskap en hy was nie eens in die boek nie! Dit is ook hoe Martin in Suid -Afrika beland het. Hy is in Potsdam gebore en het in 1949 saam met sy ouers hier aangekom. Toe pak Linda die taak. Dr Heese het slegs die nasate in die manlike lyn ingesluit. Die feminis Linda kom toe daarteen in opstand: As die boek Die Nasate van die Berlynse Sendelinge in Suid-Afrika (1984) moet heet, moet die vroulike nasate net so deeglik nagevors word. En so groei die boek toe tot die dikste publikasie van die Afdeling tot op daardie tydstip. Die enkele ontmoeting tussen Linda en dr Heese was nie baie hartlik nie toe hy hoor sy vors die vroulike lyn ook na was sy woorde: Ek weet nie wat jy dit noem nie, maar genealogie is dit nie! Die boek was dus n ware deurbraak. Linda het die boek net-net voltooi aan die einde van 1982, toe vertrek die Zőllners vir drie-en- n-half jaar na Duitsland. In Duitsland het Linda dikwels kontak gemaak met Herr Bleibaum wat n sterk belangstelling in Suid-Afrikaanse genealogie gehad het. Sy het ook die Zentralstelle für Genealogische Forschung in Frankfurt /Main besoek. Martin het tussen sy werk deur die mikro-rekenaar beter leer ken, beide wat rekenaartegnologie en programmering betref. Dr Sief Veltkamp-Visser het die meeste van Linda se werk 19 Augustus 2013, 10 (3)

20 by die RGN oorgeneem. Toe die Zőllners na Suid-Afrika terugkom in 1986, was Sief op die punt om na Nederland terug te keer, en Linda kry haar ou pos weer terug. Nou stel die RGN egter eise Linda moet verder studeer en sy voltooi haar BA Honneurs en MA in Kultuurgeskiedenis aan die Universiteit Pretoria. Haar MA-verhandeling oor die Rynse Sendelinge is later deur die RGN gepubliseer as Nakomelinge van die Rynse Sendelinge in Suid-Afrika. Die RGN finansier ook Linda se bywoning van die Wêreldkongres vir Genealogie in Innsbruck, Oostenryk in 1988 n ongelooflike ervaring. Dit het egter nie so goed gegaan met die Genealogiese Genootskap nie. Familia het baie gesukkel. Dr Pama het ouer geword en wou aftree. Linda was steeds lid van die Genootskap en maak dus ook die skuif van die Presidentskap van Suid na Noord mee en afstigting van die Suid- Transvaaltak van die Noord-Transvaaltak. Daar bly toe bitter min aktiewe lede by Noord-Transvaaltak oor en Linda neem aan die einde van die tagtiger jare noodgedwonge waar as voorsitter. By n jaarvergadering daag daar slegs 7 lede op. Linda verduidelik dat dit vir haar onmoontlik is om langer voorsitter te wees agv haar studies. Martin sit agter in n hoekie hy was Linda se lyfwag en die aandraer van die koek vir die vergadering. Almal kyk na hom en volgende is hy verkies as voorsitter. Natuurlik totaal onwettig, want daar was nie n kworum by die vergadering nie en hy was glad nie lid nie, maar Martin aanvaar die uitdaging. En was dit nie n uitdaging nie! n Verskeidenheid probleme moes oorwin word, hoofsaaklik met die onbaatsugtige hulp en ywer van GGSA lede en vriende. Van die dringendste doelwitte was: die Noord-Transvaaltak moes herbou word, kontak met Hoofbestuur, ander takke en verwante organisasies moes aangeknoop en/of uitgebou word, genealoë moes vertroud raak met bestaande en nuwe tegnologiese hulpmiddels, genealogiese produkte moes ontwikkel word. Jaarliks is opleidingskursusse met sprekers uit eie geledere aangebied. Martin se eerste kennismaking met genealogiese sagteware was PAF weergawe 2, wat hy gou bemeester het, maar dadelik die tekortkominge vir Suid-Afrikaners besef het. Die program kon nie genealogiese lyste volgens die Suid- Afrikaanse numeringstelsel genereer nie. Hy het dus aan die werk gespring en n werkende prototipe op dbase en Clipper geprogrammeer, met data wat deur PAF in GEDCOMformaat verskaf is. Hy was heel gelukkig toe hy daarin geslaag het en het sy aandag aan ander sake geskenk, totdat hy dit eendag terloops aan sy vriend en mederekenaarfanatikus wyle Johan van Deventer genoem het. Dié het dadelik twee programmeerders by Siemens getaak om die prototipe in n volwaardige produk, naamlik Gen2SA te omskep. Martin het die voorsitter van Noord-Transvaal gebly totdat hy as President van die Genootskap verkies is, wat hy 9 jaar gebly het! Intussen het hy die SA Weermag in 1995 verlaat en werk tot 2010 as onafhanklike IT konsultant, onder meer by Absa (5 jaar) en Telkom (9 jaar). Linda werk na die sluiting van die RGN se Instituut vir Geskiedenisnavorsing as bibliotekaresse, maar bly betrokke by genealogie, met n artikel en resensie nou en dan. Sy dien ook op die redaksie van Familia. In 1998 ontvang sy die DF du Toit Malherbe-prys vir Genealogie van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns. In 2003/4 was sy redakteur vir die SA Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis, n geakkrediteerde tydskif. As president van die Genealogiese Genootskap was Martin se samewerking met die Genealogical Society of Utah altyd baie goed en het Martin en Linda in Februarie 2000 n baie interessante en stimulerende besoek aan Salt Lake City in die VSA gebring. Martin was ook betrokke by GISA se stigting en het gereeld hulle bestuursvergaderings in Stellenbosch op eie koste bygewoon. Na die verskuiwing van die RGN se genealogiese bronne na GISA, het Martin en sy bestuur hulle beywer vir die daarstelling van n genealogiese navorsingsfasiliteit in Gauteng, wat gelei het tot die bruikleen-ooreenkoms tussen die GGSA en die Erfenisstigting tov die GGSA se genealogiese versameling. Onder Martin se leiding het die GGSA sy desentralisasie voltooi, is n nuwe wapen aanvaar, is die nasionale Strategiese Beplanningsvergadering ingestel en het afgevaardigdes van omliggende takke gereeld Hoofbestuursvergaderings bygewoon. Baie van hierdie vergaderings is by Martin en Linda aan huis gehou en was altyd deur pittige staaltjies (meestal deur Thys du Preez vertel) en lagbuie gekenmerk. Baie aandag is in hierdie tyd geskenk aan die stigting en uitbouing van takke (eggsa, Noordwes, Vaaldriehoek en Wes-Gauteng is gestig), die daarstelling van genealogiese standaarde, asook die skep, ondersteuning en finansiering van genealogiese produkte en projekte. Natuurlik was genealogie nie Martin en Linda se enigste stokperdtjie nie. Hulle reis baie, uiteraard dikwels na Duitsland omdat Martin se ouers in 1968 daarheen teruggekeer het en die meeste van sy broers ook daar woon. Hulle besoek Nieu-Seeland ook dikwels en sedert Martin se aftrede bly hulle sommer drie maande op n slag daar. Hulle is pas terug van n reis deur Suid-Oos Asië. Hulle was aktiewe lede van die Nomade-stapklub en dan is daar lees, lees en nogmaals lees. Linda is lid van n paar leeskringe en dra boeke aan vir Martin om te lees. Martin is ook lid van die S.A. Akademie vir Wetenskap en Kuns en is tans die sameroeper van die komitee vir die toekenning van die D.F. du Toit-Malherbe-prys vir Genealogie. Linda het twee groot boekresensies wat sy eersdaags moet doen vir die Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Dit handel oor Karel Schoeman se boeke van die vroegste Kaapse Geskiedenis. Uit die huwelik is twee kinders gebore, Ernst ( n ekonoom) en Heidi ( n argitek). Die kinders woon in Kaapstad en Nieu- Zeeland en daar is 5 kleinkinders. Martin sit agter in n hoekie hy was Linda se lyfwag en die aandraer van die koek vir die vergadering. Almal kyk na hom en volgende is hy verkies as voorsitter. Natuurlik totaal onwettig, want daar was nie n kworum by die vergadering nie en hy was glad nie lid nie, maar Martin aanvaar die uitdaging. 20 Augustus 2013, 10 (3)

21 Sosiaal Byeenkoms: 6 Mei 2013 Annemarie Carelson deel nuttige bewaringswenke met omstanders na haar voorlegging oor die bewaring van oudhede wat insluit papier, tekstiel, hout en metaal. In die Geref. Kerke se argief word n aantal Bybels met waardevolle geslagsinligting bewaar. Taklid Poen Coetzee het onlangs op versoek van die argief die registers gefotografeer dit sal eersdaags op GGSA se webwerf beskikbaar wees. Karmi Huisman, argivaris, verskyn saam op die foto. Byeenkoms: 3 Junie 2013 Die Genealogie kursus van 25 Mei is opgevolg met n teoreties/ praktiese lesing oor verskillende genealogieprogramme. Dit is aangebied deur Barend Venter van Pretoria hier saam net Suzette Coetzee na afloop van die geleentheid. 21 Augustus 2013, 10 (3)

22 Sosiaal GENEALOGIEKURSUS 25 MEI 2013 Die goeie opkoms na die beginnerskursus in genealogie wat die Noordwestak op Saterdag, 25 Mei 2013 by die Potchefstroomse Museum aangebied het, het weer eens bevestig dat daar n groeiende belangstelling in familiegeskiedenisnavorsing is. Die bekende Isabel Groesbeek van Isabel Groesbeek Genealogiese Dienste (isabelg@mweb.co.za) het 18 kursusgangers getrakteer op die vele fasette van genealogiese navorsing. In twee teoretiese en een praktiese sessie van 2 uur elk het sy kortliks gefokus op die wese van genealogie, die rede waarom genealogiese navorsing gedoen word, die soorte navorsing wat onderneem kan word, die metodiek daarvan, bronne van inligting en hoe om nagevorste inligting te dokumenteer. Isabel het ook telkemale in haar aanbieding verwys na die dienste wat die Genealogiese Genootskap lewer. Kursusgangers is ook aangemoedig om by die Genootskap aan te sluit. AGTER LnR: Joe Mocke Stilfontein; Serfie Serfontein Rustenburg; Karin Serfontein Rustenburg; Anton Muller Rustenburg; Susie Kleynhans Potchefstroom; Louisa Knight Potchefstroom; Jurie Wessels Potchefstroom, Marinda Nell Potchefstroom; Suzette du Plessis Potchefstroom; Nita Botha Leeudoringstad; Linda van Zyl Potchefstroom VOOR LnR: Elmarie Weyers (Organiseerder Noordwestak); Gedina de Wet Potchefstroom; Danie Scheepers Stilfontein; Danie Meintjies Stilfontein; Nico Ferreira Potchefstroom; Isabel Groesbeek (Aanbieder); Wessel Meyer Klerksdorp; George Hattingh Carletonville; Dolf Botha Leeudoringstad. Die Klas van 2013 in sitting. 22 Augustus 2013, 10 (3)