NASIONALE SENIOR SERTIFIKAAT GRAAD 11

Transcription

1 NSIONLE SENIOR SERTIFIKT GRD 11 LEWENSWETENSKPPE V1 NOVEMER 2007 PUNTE: 150 TYD: 2½ uur Hierdie vraestel bestaan uit 17 bladsye.

2 Lewenswetenskappe/V1 2 INSTRUKSIES EN INLIGTING Lees die volgende instruksies aandagtig deur voordat die vrae beantwoord word: eantwoord L die vrae. Skryf L die antwoorde in die NTWOORDEOEK neer. egin die antwoord op elke vraag boaan 'n NUWE bladsy. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommeringstelsel wat in hierdie vraestel gebruik is. Skryf netjies en leesbaar. Indien die antwoorde nie volgens die instruksies by elke vraag beantwoord word nie, sal die kandidaat punte verloor. LLE tekeninge moet met potlood gemaak word en die byskrifte moet met blou of swart ink geskryf word. Trek slegs diagramme of vloeikaarte wanneer dit versoek word. Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig volgens skaal geteken nie. Die gebruik van grafiekpapier word NIE toegelaat nie. Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers mag gebruik word.

3 Lewenswetenskappe/V1 3 FDELING VRG Verskeie moontlike opsies word as antwoorde vir die volgende vrae verskaf. Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter ( D) langs die vraagnommer ( ) in die antwoordeboek neer, byvoorbeeld D 'n Persoon ondervind effense visuele en spraakversteurings na 'n ernstige kopbesering. Watter deel van die brein is moontlik beskadig? C D Hipotalamus Medulla oblongata Serebrum Serebellum Die onderstaande diagram illustreer die oppervlakaansig van die tong. Vir watter van die volgende smake is die streek wat gemerk is, sensitief? C D Soet Suur itter Sout

4 Lewenswetenskappe/V In vergelyking met die nierarterie, vervoer die nieraar... C D 'n hoër suurstofkonsentrasie en meer stikstofhoudende afval. dieselfde suurstofkonsentrasie en dieselfde hoeveelheid stikstofhoudende afval. 'n laer suurstofkonsentrasie en minder stikstofhoudende afval. 'n laer suurstofkonsentrasie en meer stikstofhoudende afval lle virusse is... C D eensellig en siekteveroorsakend. asellulêr (nie-eensellig) en nie-lewend. eukariote. sellulêr in struktuur 'n ioloog ontdek 'n nuwe lewende sel met 'n duidelike selwand, maar met geen definitiewe nukleus nie. Die sel is moontlik dié van 'n... C D dier. plant. virus. bakterium. (5 x 2) (10) 1.2 Gee die korrekte biologiese term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer ( ) in die antwoordeboek neer Die sterk, buitenste membraan wat die nier beskerm 'n Membraan wat die uitwendige oor en middeloor skei Chemiese boodskappers wat deur bloed na teikenorgane vervoer word Organismes wat siektes veroorsaak Selle wat nie 'n duidelik gedefinieerde nukleus het nie Die proteïene, deur limfosiete vervaardig, wat vreemde ligaampies en vreemde chemiese stowwe aanval en vernietig (6)

5 Lewenswetenskappe/V Kies 'n item/woord uit KOLOM om by 'n beskrywing in KOLOM te pas. Skryf slegs die letter ( J) langs die vraagnommer ( ) in die antwoordeboek neer, byvoorbeeld L. KOLOM KOLOM Isolerende laag van 'n neuron lens Die hormoon wat die liggaam op noodgevalle voorberei Kan van vorm en grootte verander om die oog in staat te stel om voorwerpe wat naby of ver is, te sien Staafvormige bakterieë Weefsel wat vir die vervoer van water en minerale soute verantwoordelik is C D E F G retina floeëm immuniteit basille miëlienskede DH Die liggaam se reaksie op die teenwoordigheid van siekteveroorsakende organismes voordat dit 'n kans het om 'n siekte te veroorsaak H I J adrenalien kokkusse xileem (6)

6 Lewenswetenskappe/V Lees die volgende stuk oor die storie van penisillien en beantwoord die daaropvolgende vrae: Die storie van penisillien lexander Fleming, 'n Skotse bakterioloog, het in 1928 bakterieë op agar in bakkies gegroei. Gewoonlik het Fleming sy bakteriese kolonies met 'n deksel toegemaak om te voorkom dat hulle gekontamineer word, maar hierdie keer het hy per ongeluk een bakkie onbedek gelaat. Toe hy later die bakkie ondersoek, vind hy dat 'n muffungus (mufswam) op die agar gegroei het. Wat egter werklik interessant was, was dat bakteriese kolonies naby die muf afwesig was of gedegenereer het. Hy het verder ontdek dat die stof wat deur die muffungus geproduseer is, die vermoë gehad het om alle soorte bakterieë, wat menslike siektes veroorsaak, te vernietig. Hy het die muf as Penicillium notatum geïdentifiseer. Dit het wetenskaplikes ongeveer 10 tot 12 jaar geneem om dié stof in 'n bruikbare vorm te kry. Dit is deur twee biochemikusse, Howard Florey en Ernst Chain, reggekry. Die stof is penisillien genoem. Die meeste van hulle toetse is teen 1940 voltooi en aangesien die Tweede Wêreldoorlog op daardie tydstip gewoed het, was daar 'n dringende behoefte aan penisillien. Vandag word daar ontsaglike groot hoeveelhede penisillien in die handel vervaardig Waarom, dink jy, is die naam 'penisillien' toepaslik? Watter naam word aan alle stowwe/geneesmiddels gegee wat deur mikrobes vervaardig word en wat die vermoë het om bakterieë te vernietig? Daar word dikwels gesê dat Fleming toevallig penisillien ontdek het. Dit was egter nie net geluk nie. Noem TWEE wetenskaplike vaardighede wat betrokke was Waarom, dink jy, het dit so lank gevat vir penisillien om beskikbaar te word in 'n vorm wat gebruik kon word? Waarom was daar in oorlogstyd 'n dringende behoefte aan 'n geneesmiddel met die vermoë om bakterieë te vernietig? Noem TWEE siektes wat 70 jaar gelede moontlik die dood sou veroorsaak het, maar wat deesdae maklik met hierdie geneesmiddels genees kan word.

7 Lewenswetenskappe/V estudeer die volgende diagramme wat die hoofbene van die skouergordel en die menslike arm (boonste ledemaat) toon en beantwoord die daaropvolgende vrae: een X Identifiseer been X. Dele van hierdie bene raak aan mekaar by sekere gewrigte. Gebruik slegs die letters ( H) en noem watter dele van die bene aan mekaar raak by die skouer. Noem die tipe sinoviale gewrig wat by die volgende liggaamsdele aangetref word: (a) y die elmboog (b) Waar die onderste ledemaat aan die pelvis heg (c) In die pols

8 Lewenswetenskappe/V Lees die volgende stuk oor dwerggroei en beantwoord die daaropvolgende vrae: Dwerggroei Dwerggroei is 'n toestand waar 'n volwassene korter as 1,4 m is. Daar is verskeie oorsake en vorms van dwerggroei. Een daarvan is 'n tekort aan groeihormoon as gevolg van 'n hipoaktiewe pituïtêre (hipofise) klier. 'n Pituïtêre dwerg is gewoonlik slegs ongeveer 1,10 m lank, welgevorm, soms met 'n kop wat groter as gewoonlik is, maar normaal met betrekking tot alle ander aspekte. In sekere dele van die wêreld is dwerge in die verlede van hulle gemeenskappe geïsoleer en soos gestremdes behandel. Deesdae, al word hulle as deel van die gemeenskap beskou, moet hulle steeds soms die negatiewe ingesteld-hede van langer mense hanteer wat hulle óf aanstaar óf hulle uitskel eskou jy dwerggroei as 'n tipe 'gestremdheid'? Gee 'n verduideliking vir jou antwoord op VRG Waarom, dink jy, is mense met dwerggroei in die verlede geïsoleer? Lewer kommentaar op die ingesteldhede van mense teenoor mense met dwerggroei in die verlede en tans. 1.7 Onderskei tussen die volgende terme: Eensellig en asellulêr Protista en fungi ansteeklike en nie-aansteeklike siektes TOTL FDELING : 50

9 Lewenswetenskappe/V1 9 FDELING VRG Die volgende tabel toon die persentasie MIV-besmette vroue wat van 1999 tot 2004 voorgeboortelike klinieke in Suid-frika bygewoon het. Die bywoning van hierdie klinieke kan as 'n aanwyser van die aantal MIV-besmette mense in elke provinsie gebruik word. estudeer die data en beantwoord die daaropvolgende vrae: Persentasie MIV-besmette vroue wat voorgeboortelike klinieke in Suid-frika bygewoon het KwaZulu- Natal Oos- Kaap Gauteng Mpumalanga Vrystaat Noordwes Limpopo Noord- Kaap ,5 23,8 27,3 27,9 18,0 23,0 11,4 10,1 7, ,2 29,4 29,7 27,9 20,2 22,9 13,2 11,2 8, ,5 29,8 29,2 30,1 21,7 25,2 14,5 15,9 8, ,5 31,6 28,6 28,8 23,6 26,2 15,6 15,1 12, ,5 29,6 32,6 30,1 27,1 29,9 17,5 16,7 13, ,7 33,1 30,8 29,5 28,0 26,7 19,3 17,6 15,4 Wes- Kaap [ron: Whiteside & Sunter C, The Challenge for South frica, 2000] (a) (b) Op die basis van bywoning van die voorgeboortelike klinieke, noem die provinsie wat die hoogste verhouding MIV-besmette mense het. Stel TWEE moontlike redes hiervoor voor Watter provinsie het die laagste verhouding MIV-besmette vroue wat voorgeboortelike klinieke in die 6 jaar-tydperk bygewoon het? Noem die algemene neiging vanaf 1999 tot 2004 in terme van die verhouding MIV-besmette vroue wat voorgeboortelike klinieke in Suid-frika bygewoon het. Gee DRIE redes waarom hierdie syfers nie 'n betroubare skatting is van die totale aantal mense wat in Suid-frika met MIV besmet is nie. (3) MIV/Vigs is 'n nie-aanmeldbare siekte (die besmette persoon hoef nie die feit dat hy/sy MIV-positief is, openbaar te maak nie). (a) (b) ehoort mense openbaar te maak of hulle MIV-positief is, of nie? Gee 'n rede vir jou antwoord op VRG (a) Noem VIER wyses waarop mense kan verseker dat hulle nie MIVpositief raak nie. (4)

10 Lewenswetenskappe/V In 'n ondersoek is 1 cm 3 van 'n bakteriële kultuur in 'n steriele petri-bakkie, wat steriele voedingsagar bevat, geplaas. 'n Petri-bakkie is 'n deursigtige plastiek-/glashouer wat gebruik word om bakterieë in te groei. gar bevat voedingstowwe wat vir die groei van bakterieë nodig is. Drie ewe groot gaatjies is in die agar met 'n steriele kurkboor ingesny en dit is toe met gelyke volumes van verskillende soorte tandepastas gevul. Die petribakkie is met 'n deksel toegemaak, met kleefband verseël en toe teen 20 ºC vir 72 uur geïnkubeer. Die resultate word in die diagram hieronder getoon: Tandepasta Tandepasta Petri-bakkie wat agar bevat rea van geen bakteriële groei rea van bakteriële groei Tandepasta C Gee 'n hipotese vir die bogenoemde ondersoek. Waarom is steriele voedingsagar gebruik? eskryf die resultate wat in die diagram getoon word. (3) (a) (b) Watter tandepasta sou jy koop, gebaseer op slegs die resultate van die ondersoek? Verduidelik jou antwoord op VRG (a) Noem DRIE wyses waarop veranderlikes in hierdie ondersoek beheer is. (3) [30]

11 Lewenswetenskappe/V1 11 VRG estudeer die diagram hieronder van die nefron van die menslike nier. Die blokkie wat gemerk is, verteenwoordig 'n deel van die nefron wat uit die diagram weggelaat is. C D Nefron van die menslike nier enoem die dele wat onderskeidelik, C en D gemerk is. Skryf slegs die letters neer van die dele wat gewoonlik in die medulla van die nier teenwoordig is. Maak 'n benoemde diagram van die struktuur wat by die deel wat gemerk is, weggelaat is. (3 ) (7)

12 Lewenswetenskappe/V 'n Groep leerders het die voorkoms van ooggebreke in 'n klein dorpie in Mpumalanga ondersoek. Hulle het hulle plaaslike kliniek besoek en inligting ingesamel oor die aantal mense met ooggebreke wat die kliniek besoek het, asook die tipes gebreke wat hulle gehad het. Hulle het hulle inligting na persentasies omgeskakel en dit in 'n tabel, soos hieronder getoon, aangeteken: Tipe ooggebrek % mense wat aan die gebrek ly ysiendheid 10 Versiendheid 25 Katarak 10 Nagblindheid 5 Konjunktivitis (seer, rooi oë) Wat was die algemeenste tipe ooggebrek in die gemeenskap wat ondersoek is? Watter persentasie mense het probleme met die aanpassing van die fokus van hulle lense? Gebruik die inligting in die tabel en trek 'n sirkeldiagram. (9)

13 Lewenswetenskappe/V 'n Groep leerders het uitgevind dat daar sandstorms in die gebied was en dat die vlak van stof in die lug in die dorp baie hoog was. Hulle het gemeen dat dit 'n invloed op die voorkoms van konjunktivitis in die dorp kon gehad het. Hulle het besluit om 'n ander ondersoek te doen om uit te vind of dit waar was. Die staafgrafiek hieronder toon die resultate wat hulle verkry het: Grafiek om die getal mense wat aan konjunktivitis ly en die vlak van stof in die lug oor 'n tydperk van vier maande, te toon Getal mense/vlak van stof (rbitrêre eenhede) Ways by which water is lost ugustus September Oktober November SLEUTEL antal mense met konjunktivitis Vlak van stof in die lug Maande Watter vraag probeer die groep leerders in hierdie ondersoek beantwoord? Tydens watter maand was die voorkoms van konjunktivitis die hoogste? Wat was die vlak van die stof in die lug in Oktober? Watter gevolgtrekking kan vanaf die grafiek gemaak word oor die verhouding tussen die voorkoms van konjunktivitis en die vlak van stof in die lug? [30] TOTL FDELING : 60

14 Lewenswetenskappe/V1 14 FDELING C VRG In die diagram hieronder verteenwoordig die letters, en C streke van die menslike senustelsel wat vir mediese redes deur chemikalieë geblokkeer kan word. estudeer die diagram en beantwoord die vrae wat volg: rein Sleutel: : Die blokkasie is by : Die blokkasie is by C: Die blokkasie is by C D: Daar is geen blokkasie nie Rugmurg Sensoriese neuron Toon Motoriese neuron C Skematiese voorstelling van die senustelsel en 'n liggaamsdeel Gebruik die sleutel hierbo en skryf slegs die letters (,, C of D) neer wat by ELK van die volgende effekte pas: Wanneer die vel van die toon gestimuleer word, beweeg die toon en die pasiënt weet dat dit beweeg. Die pasiënt kan voel dat die toon aangeraak of geknyp word, maar kan nie die toon beweeg nie. Wanneer die vel van die toon gestimuleer word, beweeg die toon en voet onwillekeurig, maar die pasiënt kan nie die toon willekeurig beweeg of dit voel beweeg nie. Die pasiënt kan die toon beweeg, maar kan nie die stimulus voel nie.

15 Lewenswetenskappe/V Die volgende diagramme toon die hart tydens die kardiale siklus. Die pyltjies verteenwoordig die vloei van bloed. estudeer die diagramme en beantwoord die daaropvolgende vrae: linkerventrikel DIGRM I DIGRM II DIGRM III Diagramme wat die hart tydens die kardiale siklus toon Identifiseer die strukture wat en onderskeidelik gemerk is. Noem en verduidelik wat in ELK van die volgende fases van die kardiale siklus soos voorgestel in die volgende gebeur: (a) (b) (c) Diagram I Diagram II Diagram III (3) (4) (4) 'n Verlies van baie bloed, vomering/braking en diarree veroorsaak dikwels 'n afname in die bloedvolume. Gevolglik kan die bloed nie normaal in die liggaam rondbeweeg nie aangesien die bloedvate nie heeltemal gevul is nie. Die weefsels kry nie genoeg bloed nie wat tot die moontlike dood van selle lei en daarom ook beskadiging van organe. (a) (b) Verduidelik waarom ernstige vomering en diarree tot 'n afname in die bloedvolume sou lei. Wat is die verhouding tussen bloedvolume en bloeddruk?

16 Lewenswetenskappe/V Lees die volgende artikel oor hartsiektes en beantwoord die daaropvolgende vrae: Sake van die hart Suid-frika staar 'n dreigende krisis in die gesig aangesien statistiek dui op 'n 'epidemie' van hartsiektes. In die jaar 2000 was 12% van die aangetekende sterftes in die land die gevolg van hartsiektes. Nog 8% van die sterftes in dieselfde jaar is deur beroertes veroorsaak wat verband hou met hartsiektes. Daar is verhoogde koerse van arteriosklerose (vetstowwe wat vernouing van slagare/arteries veroorsaak) en koronêre trombose (bloedklonte in slagare wat die hartspiere bedien). Gewoonlik begin hartsiektes reeds in die kinderjare en tekens daarvan word eers as die persoon ouer is, vertoon. Die beste manier om hartsiektes te verminder, is om hartaanvalle en beroertes te voorkom eerder as om dit te behandel. Die meeste mense wat aan hartsiektes ly of wat 'n beroerte gehad het, sterf nie, maar is gestremd of het duur mediese behandeling nodig wat 'n hartoorplanting kan insluit. Dit het 'n enorme impak op die gesondheidstelsel en op die ekonomie. Daar word beraam dat dit die land ongeveer R10 biljoen 'n jaar kos. Skryf 'n opstel wat die strategieë wat jou skool asook die Department van Gesondheid of mediesefondsverenigings kan gebruik om hartaanvalle te voorkom en dus behandelingskoste sal verminder. Gee ook jou standpunte oor orgaanoorplantings en redes vir jou antwoord. LET WEL: GEEN punte sal toegeken word vir antwoorde in die vorm van vloeikaarte of diagramme nie.

17 Lewenswetenskappe/V1 17 ssesseringskaal om opstel na te sien KRITERI Strategieë deur skole gebruik Strategieë deur die Departement van Gesondheid/ mediesefondsverenigings gebruik Standpunte oor orgaanoorplantings Sintese/Samevatting PUNTE Twee toepaslike strategieë is bespreek Een toepaslike strategie is bespreek Een toepaslike strategie is bespreek Drie of meer toepaslike strategieë is bespreek Twee toepaslike strategieë is bespreek Ondersteuning/Geen ondersteuning sonder toepaslike redes nie etekenisvolle gapings in die logika en vloei van die antwoord Ondersteuning/Geen ondersteuning met een toepaslike rede Klein gapings in die logika en vloei van die antwoord Drie of meer toepaslike strategieë is bespreek Ondersteuning/Geen ondersteuning met twee toepaslike redes Goed gestruktureerd demonstreer insig en begrip van vraag (15) TOTL FDELING C: GROOTTOTL: