Deel 4: Die Venter voorgeslagte

Transcription

1 199 Deel 4: Die Venter voorgeslagte

2 200 Tafel Baay en Stad de Goede Hoop. c Deur Willem Bartholomé Eduard Paravacini di Capelli

3 201 Hoofstuk 9 Hendrik Venter (a) (? 1713) Oriëntasie Wie die stamvader van die Venters, Hendrik Venter, was, van watter plek en land hy afkomstig was en wanneer hy in die Kaap aangekom het as Soldaat in diens van die VOC, is tans nie bo alle twyfel bekend nie. Daar is tans (2015) veral twee moontlikhede oor Hendrik se identiteit. Enersyds word aangebied dat hy Heinrich Conrad von Dempter was wat van Hamelen (die spelwyse word duidelikheidshalwe gebruik) in Duitsland afkomstig was en Hendrik Venter geword het aan die Kaap. Andersyds word aangebied dat daar nie klinkklare bewyse is dat Hendrik wel Heinrich Conrad von Dempter was nie en dat daar verder na sy identiteit gesoek moet word. In 1690 trou Hendrik met Johanna Mostert wat toe ongeveer 15 jaar oud was. Hulle het n kindjie gehad wat vroeg oorlede is. Johanna is omstreeks 1691 oorlede. In hierdie hoofstuk Hendrik, Johanna en Anna Dokument A bl. 217 Dokument B bl. 218 Dokument C bl. 220 Kind bl. 222 Bonifacius bl. 223 Francois bl. 224 Anna Sabina bl. 225 Pieter bl. 226 Cornelia bl. 227 Maria bl. 231 Jan Hendrik bl. 235 Jan Hendrik bl. 236 Frederik bl. 237 Daarna trou Hendrik met die dertienjarige Anna Viljoen. Hulle het nege kinders gehad. Hulle het eers op Nasaret en daarna op Vleesbank geboer. Hulle is albei oorlede tydens die pokke-epidemie van Genealogiese gegewens a VENTER, Hendrik: *Onbekend; Drakenstein Distrik, Vleeschbank < x Kaapstad : MOSTERT, Johanna (Jannetje): *c ; Kaapstad ; c Dogter van Jan (Johannes) Cornelius Mostert en Alida van Hulst 7. xx Kaapstad : VILJOEN, Anna 9 : *c ; Kaap ; Drakenstein Distrik, Vleeschbank Dogter van Francois Villion (Viljoen) en Cornelia Campenaar 13.

4 202 Opmerkings deur skrywer Die doel met die hoofstuk is om die storie van Hendrik Venter en sy gesin te vertel in soverre daar konkrete inligting is en in enkele gevalle die omstandighede in hul leefwêreld kortliks te skets. Nie een van die huidige moontlikhede oor Hendrik se herkoms of ander wat mag ontwikkel word aangehang en verdedig nie: die oogmerk bly om substantiewe inligting te versamel en daaruit n storie saam te stel. As gevolg van die onsekerhede en verskille is twee dokumente saamgestel met die oog op raadpleging: o Hierdie konsephoofstuk wat kan dien as n werkdokument en waarop kritiek, kommentaar en bydraes verwelkom sal word. o Die konsep Bylae C tot hierdie publikasie met die opskrif Die eerste en tweede geslag Jan Hendrik Venters. In die dokument word gepoog om die onsekerhede oor die twee Jan Hendrik Venters te ontleed en dit beskikbaar te stel vir kritiek, kommentaar en bydraes. Die bogenoemde twee dokumente is op 4 Augustus 2015 aan n aantal persone gestuur en die doel daarmee is soos volg gestel: Die oogmerk is om dit wat ek kon versamel oor stamvader Hendrik Venter, ook uit die gegewens wat party van u ontsluit het, asook die onsekerhede wat ek ervaar, met u te kontroleer en te kyk of ons nie gesamentlik kan vorder om Hendrik Venter se verhaal sover dit moontlik is af te rond nie. Graag sou ek ook kommentaar en wenke op die aangehegte stukke ontvang. Die situasie ten opsigte van die raadpleging van vier sleutelpersone is tans ( Novemver 2015) soos volg:- Prof. Barend Venter Terugvoer word ingewag. Mnr. Christo Venter Terugvoer op 4 Augustus 2015: Ek het so vinnig hierdeur gegaan. Ek dink dis een van die beste opsommings en optekeninge wat ek nog ooit gesien het. Ek dink ook dat jou skrywe in Familia behoort, want dis onpartydig, nie emosioneel en klinies. En dit kom van iemand wat nie 100% Venter is nie. Daar is steeds gewaardeerde verdere korrespondensie met mnr. Venter om moontlikhede oor Hendrik Venter se herkoms te ontgin. Mnr. J. A. (Kobus) Terugvoer word ingewag. Venter Mnr. Piet (P. R.) Terugvoer op 4 Augustus 2015: Na my beskeie mening is die twee werkdokumente Venter so goed as wat kan kom, gegewe die huidige stand van navorsing oor ons Venter stamvader en van die twee Jan Hendriks. Hendrik se herkoms Oriëntasie Daar is tans nie verantwoordbare en onbetwiste inligting oor Hendrik Venter se herkoms beskikbaar nie. Die meeste wat gesê kan word, is dat daaraan gewerk word om sy herkoms bo twyfel vas te stel. In die volgende paragrawe word iets vertel van die scenario s oor Hendrik se herkoms. Die Von Dempter scenario Daar was vroeër vry algemeen aanvaar dat n voorouer van Hendrik Venter omstreeks 1570 uit Oldenzaal in Nederland na Hildesheim in Duitsland gevlug het ná die vervolging deur die Spanjaarde in Nederland. Hy was blykbaar in Nederland bekend as Hendrik van Deventer, maar in Duitsland het sy van na Von Dempter verander.

5 203 Benaderde ligging van Hamelen in Duitsland Dr. J. A. Heese skryf hieroor in Familia in Bogenoemde Hendrik van Deventer se seun Heinrich von Dempter se seun Heinrich (die derde) is op gebore. Intussen het die Von Dempters na Hamelen verhuis. Daar het Heinrich (die derde) n seun Heinrich Conrad gehad wat na die Kaap kom. Die opvatting was dus dat die SA stamvader se name Heinrich Conrad was, dat hy op 21 April 1663 gebore is en dat hy van Dempterhaus, Hamelen, in Duitsland afkomstig was en in die Kaap aangekom het in Hierdie opvatting is blykbaar versterk deur die bydraes van ene mnr. Hans-Georg Bleibaum wat Hendrik Venter se Duitse afkoms (probeer) bevestig het. Hy het in 1973 meegedeel dat hy besig is met die opstel van n kwartierstaat van Hendrik Venter en dat hy die resultate van sy navorsing in die genealogiese tydskrif Familia sal publiseer 15, maar het dit toe nie gedoen nie. In De Afkomst der Boeren (1902) word aangedui dat Hendrik Venter in Hamelen gebore is, op 6 Desember 1691 met Anna Viljoen van die Kaap getroud is en dat hy van Duitse afkoms is 16. Die Duitse oorsprong word ook in die Suid-Afrikaanse Geslagsregisters aangedui 17. Mnr. Kobus Venter het in Genesis 18 in Maart 2015, steun verleen aan die benadering van n Von Dempter herkoms. Hy stel egter die volgende: Daar bestaan nog geensins onomstootlike bewyse dat die van Deventer -gesin wat gedurende die tydperk van ongeveer vanuit Deventer na Hildesheim en kort daarna na Hameln, Duitsland verhuis het en as van Deventer/von Deventer/von Dempter bekend gestaan het, die direkte voorgeslagte van Hendrik Venter was nie....daar sal hopelik binne die volgende jaar n navorsingstuk gepubliseer word in n poging om hierdie problematiek aan te spreek en om die nodige bewyse, al dan nie, voor te lê. Terwyl die bestaan van n Heinrich Conrad von Dempter nie betwis word nie, kon daar tot dusver nie n direkte verband tussen hom en Hendrik Venter bepaal word nie. Die scenario van n onsekere herkoms Persone wat hulle reeds vir geruime tyd bemoei met die afkoms van Hendrik Venter, is mnre. Christo Venter en Piet Venter. In 2009 het daar n artikel deur mnr. Piet Venter verskyn in Familia 19. In die artikel het hy die gegewens waarop die Von Dempter herkoms van Hendrik Venter gebaseer is ontleed. Kortliks opper hy die volgende: o Die afleidings waarop die Von Dempter afkoms van Hendrik Venter gebaseer is, insluitende die afleidings van Bleibaum, bied geen bewyse nie en bly steeds afleidings. o Die uitslae van Y-DNS toetse wat gedoen is op elf SA Venter-mans dui daarop dat hulle almal tot die Rial haplogroep behoort. Hierdie haplogroep word slegs onder 3.7% van alle Nederlandse mans gevind. meer as 50% van Poolse mans se DNS haplogroep (is) Rial. Dit kan tot nuwe spekulasie oor die herkoms van Hendrik Venter aanleiding gee. In 2012 verskyn daar in Familia n brief van mnr. Piet Venter 20. In die brief meld hy, kortliks, die volgende: o Dit was bloot n aanname van vroeëre navorsers dat Hamelen in Duitsland Hendrik Venter se geboorteplek was. Die aanname was gegrond op aantekeninge in Kaapse huweliksregisters (en ander dokumente) dat ons stamvader van Hamel afkomstig was. Daar is sowat vyf gevalle waar Hendrik se herkoms as Hamel aangegee is. o Daar was tot 1678 n dorp Hamel in Wes-Vlaandere en dit is toe ingelyf by Frankryk. Daar is in die VOCdokumente n duidelike onderskeid getref tussen Hamel en Hamelen. o Die afleiding van mnr. Piet Venter is dat Hendrik Venter vanaf Hamel in Wes-Vlaandere afkomstig was.

6 204 Benaderde ligging van Hamel in Frankryk Die bevraagtekening van die Von Dempter scenario lei uiteraard tot n hele aantal vrae oor Hendrik: wie was hy dan; van waar was hy afkomstig; wat was die naam waaronder hy uit Nederland na die Kaap gekom het; ens.? Ook in hierdie geval is daar nie afdoende bewyse vir sommige van die hipoteses oor Hendrik nie, byvoorbeeld, n koppeling met Hamel in Frankryk. Mnr. Christo Venter laat tans (2015) navorsing in Nederland doen met die oog op die nadere bepaling van die herkoms van Hendrik Venter. Mnr. Christo Venter vestig die aandag daarop dat daar steeds Von Dempter familierekords beskikbaar is in Hamelen en die Duitse Staatsbiblioteek. Hy wys daarop dat n mens daar kan lees dat die von Dempter familienaam oorspronklik Eggers was en dat dit verander het na von Dempter (wat n verwysing is na n afkoms vanaf Deventer in Nederland). Gevolgtrekking oor die verskille oor Hendrik se herkoms Om die menigsverskil te fokus op die plek van herkoms (Hamelen of Hamel) kan die aandag aftrek van die wesenlike verskil waaroor dit gaan en dit is die gebrek aan klinkklare bewyse dat Heinrich Conrad von Dempter en Hendrik Venter dieselfde persoon is. In die geval van beide die Von Dempter scenario oor Hendrik se herkoms en die scenario dat daar nie klinkklare bewyse daarvoor bestaan nie, is daar basies eenstemmigheid dat daar (tans ) nog nie afdoende bewyse bestaan dat Heinrich Conrad von Dempter en Hendrik Venter dieselfde persoon is nie. Ten opsigte van beide scenario s is persone besig met verdere navorsing of om verdere navorsing te laat doen. Genetiese gegewens Daar is n Kaaps-Hollandse Projek waarbinne die Y-DNS van persone laat ontleed word om op die Y- chromosoom die manlike afstammingslyn se herkoms te bepaal. Daarvolgens is n Venter afstammeling se DNS ontleed en bepaal dat hy binne die R1a1a haplogroep val 21. Die ontleding is gedoen op 67 merkers en dui op n R1a1a1g*-M458*(xL260) haplotipe met n sekerheidsgraad van 100%. Hierdie haplogroep kom voor in Sentraal- en Oos-Europa and is not inconsistent with Germanic descent. R1a-M458 is basies n Balties-Slawiese subgroep wat die meeste voorkom in Pole, Litaue, die Tsjeggiese Republiek en Slowakye. Dit kom ook vry algemeen voor in Suidoos-Oekraïne en Noordwes-Rusland. n Tweede Venter man se Y-DNS is ook ontleed en die resultaat was ook n klassifikasie as R1a1a1g, soos die resultaat hierbo 22. Ontledings ten opsigte van 11 Venter mans toon dat almal in die Real (R-) haplogroep is. Die vraag is hoe hierdie inligting hanteer moet word: o Indien die ontledings aan die gehaltestandaarde voldoen, is hulle wetenskaplik verantwoordbaar en kan die resultate nie betwyfel word nie. Daar is nie enige rede om die Venter resultate te bevraagteken nie.

7 205 o o o Hoe die inligting aangewend word, is egter n ander saak. Daar is nie getuienis dat daar gewerk word vanaf n verteenwoordigende steekproef ten opsigte van bevolkingsverspreidings en dat dit dan gebruik word om resultate in konteks te plaas nie. In artikels oor die bepaling van die herkoms van groepe, kom die woorde possibly, about, apparently, no later than ens. baie voor. Dit dui op onsekerhede. Die teorieë oor die migrasie van groepe kan n aanduider wees van hoe individue binne die groepe migreer het, maar kan nie die migrasie van alle individue weergee nie. Dit kom dus voor asof die Y-DNS resultate wel benut kan word om na te speur vanwaar iemand kom, maar dat dit nie die enigste bron kan wees om te bepaal presies waarvandaan iemand kom nie. Wat die Venters betref is die aanduiding dat die ontleding nie teenstrydig met n Germaanse oorsprong is nie, baie belangrik. Watter feite is tans beskikbaar? Die volgende feite is tans (2015) oor Hendrik se herkoms beskikbaar: o Hendrik en die VOC-amptenare aan die Kaap het gemeld dat hy van Hamel afkomstig is. Daar word later verwys na n aantal dokumente waarin die feit gestel word. o Daar is in spekulasie veel gemaak van die verskil in spelling tussen Hamelen (Duitsland) en Hamel (Frankryk) en Hendrik se aanduiding dat hy van Hamel gekom het. Beide mnr. Kobus Venter 23 en mnr. Corney Keller 24 het afdoende bewys dat Hamelen ook as Hamel bekendgestaan het. Die blote spelling kan nie in hierdie geval as deurslaggewend vir die bepaling van n spesifieke plek gebruik word nie. o Hamelen in Duitsland het sy oorsprong in die ontstaan van n klooster in die negende eeu. Die Evangelies-Lutherse Kerk in Hamelen heet deesdae Das Münster St Bonifatius 25 Mnr. Kobus Venter verwys na die onstaan van Hamelen rondom die abdy van St. Bonifacius 26 (Boniface in Engels). Hoe dit ookal sy, dit is duidelik dat Bonifatius/Bonifacius/Boniface met Hamelen assosieer kan word. o Mnr. Corney Keller het op die databasis oor die VOC-opvarendes die plekke wat na Hamel/Hamelen kon verwys identifiseer. Hy het die individuele gegewens ten opsigte van n aantal inskrywings nagegaan 27 : Tussen hulle was daar individue waarna ten opsigte van een skeepvaart verwys is as afkomstig van Hamel en ten opsigte van n ander as afkomstig van Hamelen. In een geval is die plek van herkoms een keer genoem... Hamel aan de weezer en die volgende geval Hamel. Daar is ook gekyk na diegene met moontlike Franse name en daar is gevind dat in enkele gevalle die plek van herkoms identifiseer is as Hamel in Lorraine en Hamel in poitus (Poitiers). In die lig van bogenoemde stel mnr. Keller dat wat afgelei kan word soos volg is: Gewoon dat die naam Hamel en Hamelen een en dieselfde plek is (op enkele uitsonderings na). o Aan die Kaap word deurgaans verwys na Hendrik Venter. o Simon van der Stel, Goewerneur van die Kaap, deel die Kamer van Amsterdam van die VOC in 1690(?) mee dat ƒ wat Hendrik sedert 1681 gespaar het, uitbetaal moet word aan Neeltie van den Gragt Jongedochter tot Amsterdam 28. Die dokument is na hierdie gedeelte aangeheg in die hoofstuk as Dokument A en word later verder behandel. Hieruit kom die volgende feite na vore oor Hendrik se herkoms: Hendrik was in diens van die Kamer van Amsterdam. Alle vlote van die Kamer van Amsterdam het uit Texel vertrek en Hendrik sou uit Amsterdam met n sloep of ander klein vaartuig vertrek het na Texel. Vandaar sou hy met die vloot Oos-Indiëvaarders vertrek het 29. Hendrik het laatstens in die tweede of derde maand van 1681 in diens van die VOC getree. (Indien hy n skuldbrief gehad het, kon hy die eerste drie jaar geen krediet opgebou het nie omdat hy eers sy skuld moes betaal en moes hy dus vroeër in diens getree het.) 30 Hendrik was laatstens teen die einde van 1681 aan die Kaap, want Philip Theodor Welker ( n Kaapse VOC amptenaar) het daardie jaar se rekening van die spaargeld afgesluit 31. Soos hierbo aangedui kon hy egter vroeër in die Kaap gewees het. 32 Hendrik was tot in 1689 in diens van die VOC en het laat 1689 of vroeg 1690 n Vryburger geword. o Die gegewens oor nagenoeg van die meer as n miljoen mense in diens van die VOC het behoue gebly, is gerekenariseer en soekbaar op die web 33. Al die denkbare permutasies van Hendrik, Venter, Heinrich, Conrad en Von Dempter is gesoek vir die tydperk 1670 tot 1683, maar geen leidraad na Hendrik Venter kon gevind word nie.

8 206 o Die Y-DNS toetse op 11 Venter mans deel hulle in die Real-haplogroep in en daar is n aanduiding dat die verspreiding van mense in die groep meer in Oos-Europa is, maar dat n Germaanse oorsprong moontlik is. Eerste jare aan die Kaap Hendrik se aankoms in die Kaap Soos reeds in die gedeelte oor Hendrik se herkoms aangedui is, is daar tans (2015) nie afdoende uitsluitsel oor wanneer hy in die Kaap aangekom het nie. Wanneer meer duidelikheid bereik word oor Hendrik se herkoms, kan dit moontlik ook lig werp op sy koms na die Kaap. Die dokument van 1690 (Dokument A) wat handel oor Hendrik se spaargeld word hieronder verder behandel 34. Tans is dit die naaste leidraad oor sy koms na die Kaap. Daarvolgens het hy laatstens teen die einde van 1681 in die Kaap aangekom, want Philip Theodor Welker ( n Kaapse VOC amptenaar) het daardie jaar se rekening van die spaargeld afgesluit 35. Hendrik het dus as Soldaat in diens van die Kamer van Amsterdam van die VOC laatstens in 1681 in die Kaap aangekom. Indien Hendrik egter skuld gehad het en dit eers moes afwerk voordat hy kon begin spaar, kon hy al drie jaar vroëer in die Kaap aangekom het. Colenbrander, wat in 1902 n boekie publiseer oor die afkoms van die Boere 36 dui aan dat Hendrik Venter se naam die eerste keer in die Kaap voorkom in 1690 en dat hy afkomstig is van Hamelen. Soos hierbo aangetoon, is die datum egter nie korrek nie. Daar is, onder andere, ook rekord daarvan dat Hendrik vroeër as n kneg aan die Kaap gewerk het. Hendrik se naam en merk 30 Januarie en 1698 Dat Hendrik se merk in meer as een geval lyk na n samevoeging van H F laat die vraag ontstaan oor die spelling van sy van. In die geval van twee kontrakte waarin Hendrik hierdie merk gebruik het, kom sy van in die teks voor as Venter 37. Dit is egter opvallend dat Hendrik vroeër n kruis as merk gebruik het 38. Daar kom verskeie spelwyses voor, maar dit was allermins ongewoon in n tyd waarin daar nie gestandaardiseerde spelling van name en vanne was nie, mense soos Hendrik ongeletterd was en VOC amptenare geskryf het wat hulle gehoor het. Geen aanduiding kon nog opgespoor word dat hy onder enige ander naam aan die Kaap bekendgestaan het nie. Indien die dokument oor die betaling van sy skuld aan Neeltie van den Gragt Jongedochter tot Amsterdam 39 in ag geneem word, is Hendrik in alle geval minstens vanaf 1681 in amptelike dokumente Hendrik Venter genoem. Indien daar betekenis geheg moes word aan verskillende spelwyses, sou die spelling van Hendrik se vrou Anna Viljoen se van tot baie spekulasie aanleiding kon gee. Monster- en opgaafrolle Die Monsterrolle van Vryburgers was lyste van diegene wat aan die Kaap as vryburgers deurgegaan het. Daar was ook monsterrolle van die werknemers van die VOC. Die Opgaafrolle was belastingopgawes wat jaarliks of meerjaarliks opgestel is en gegewens oor die gesin en eiendom verstrek het. Die gegewens oor die twee soorte rolle word hieronder vir Hendrik se hele verblyf aan die Kaap gegee:

9 207 o o o o o Die monsterrolle van amptenare van die VOC aan die Kaap vanaf en is verlore en die rolle van 1685 is onvolledig 40. Die naam van Hendrik kom nie voor op die monsterrolle van vryburgers in 1685, 1686 en 1688 nie 41. In verskyn sy naam in die rol van vryburgers. In die opgaafrol wat op 31 Desember 1692 opgestel is, word Hendrik vermeld en word aangedui dat grond reeds vir 10 jaar beset en bewerk word. 43 Hierdie aspek word later in behandeling geneem. Hendrik se naam kom ook voor in die monsterrolle vir Stellenbosch, in die gevalle waar die distrike aangedui is, vir 1691 tot 1693, 1695, 1696, 1698, , , 1709 en Vir 1711 en 1712 kom Hendrik se naam voor in die monsterrolle vir die Distrik Drakenstein. Hendrik se naam kom voor op die opgaafrolle vir 1692, 1695, 1700, 1705 en In die geval van 1695, 1700 en 1705 is aangedui dat die opgaaf vir Stellenbosch is en in die geval van 1712, vir Drakenstein. Hendrik spaar sy geld. n Dokument oor Hendrik se spaargeld is belangwekkend en word ietwat uit volgorde hier behandel. Dit is na hierdie deel ingesluit as Dokument A. Tussen Kaapse dokumente van 1690 verskyn n ongedateerde dokument van Goewerneur Simon van der Stel aan die Kamer van Amsterdam van die VOC 45 wat transaksies wat aan die... Casteel der goede hoop... plaasgevind het, boekstaaf. In die dokument word geld wat Hendrik uit sy soldijtoekennings gespaar 46 het opgeteken. Die bedrae is oorbetaal aan de Kamer Amsterdam van die VOC. Hendrik spaar ƒ50,14,14 in 1681, ƒ in 1682, ƒ in 1683 en ƒ60 per jaar vanaf 1684 tot 1689 n bedrag van ƒ Die Kamer van Amsterdam word versoek om die geld uit te betaal aan Neeltie van den Gragt Jongedochter tot Amsterdam. Tans kan daar maar net gegis word oor waarvoor die geld uitbetaal is en wat Neeltie van den Gragt se rol was. In die dokument (1690?) word verwys na Hendrik Venter as n Vryburger van Stellenbosch. Brokkies: Knegte Knegte was 'n bron van arbeid aan die vroeë Kaap omdat daar nie voldoende arbeid, slawe ingesluit, was nie. Vryburgers wat hulleself uitgehuur het as knegte, het bekend gestaan as vryknegte. Leenknegte was amptenare in diens van die VOC, waarmee spesifieke kontrakte aangegaan is gewoonlik vir 'n jaar op 'n keer, maar wat dikwels verleng is vir verdere tydperke. Die risiko was dat die VOC die amptenare te enige tyd kon oproep. Knegte is, byvoorbeeld, in diens geneem as algemene knegte, bouknegte, onderwysers, ens. Dit het nie noodwendig beteken dat die knegte kundiges op die betrokke terrein was nie. Die kontrakte het meesal bepaal dat die kneg 'n bedrag betaal sal word en voorsien sal word van kos, drank en goeie huisvesting. Soms is tabak ook ingesluit by die loon. In bepaalde gevalle is gewerk in ruil vir goedere, soos byvoorbeeld klere. Die stelsel het sy voor- en nadele gehad. Soms het die werkgewers nie hulle deel van die kontrakte nagekom en die knegte betyds betaal nie. Sommige van die knegte was op hulle beurt nie juis fluks nie. Heelwat van die amptenare wat in diens van die VOC na die Kaap gekom het, was eers knegte voordat hulle vryburgers geword het. Hendrik as kneg. Hendrik het as kneg gewerk vir Willem Looth (reeds in 1678 n vryburger) vir drie maande elk in 1682, 1683, 1684, en 1685 en n ¾ maand in die tydperk tussen 1686 tot 1690 n tydperk waarin hy ook as kneg gewerk het vir Claes Hendriksz vir 5½ maande 47. Hy het in 1689 vir ses maande vir Jan Holsmit (reeds sedert n vryburger) as kneg gewerk 48. In die dokumentasie word na Hendrik verwys as Soldaat en Adelbors tot Daarna is daar nie verwysings na Hendrik se rang nie. Ten opsigte van die kontrak met Claes Hendriksz word weer na Hendrik verwys as Adelbors. Die bogenoemde gegewens dui daarop dat Hendrik n leenkneg was in diens van en uitgeleen deur die VOC.

10 Hendrik se Gesin Die eerste huwelik 208 Op 17 Julie 1690 trou Hendrik in die Kaap met Johanna Mostert. Sy is gedoop op 10 Maart 1675 in Tafelvallei (Kaapstad) en die doopgetuies was Herman Ernst de Gresnicht en die 13½-jarige Chrusella (Grysella) Mostaert 49. Johanna was by haar huwelik nagenoeg 15 jaar oud. Sy was die dogter en tweede kind van Jan Mostert en Alida van Hulst 50. Jan Mostert was afkomstig van Utrecht in Nederland en was in 1679 een van die eerste boere aan die Tygerberg 51. Alida van Hulst was afkomstig van Den Haag in Nederland en trou in die Kaap met Mostert. Hendrik en Johanna het teen 1691 n kindjie gehad wat aangetoon word in die monsterrol vir Die baba is omstreeks 1691 oorlede 53. Johanna sterf ook omstreeks Die tweede huwelik Op 9 Desember 1691 trou Hendrik in die Kaap met Anna Viljoen. Anna is omstreeks 1678 gebore en gedoop te Kaapstad op 19 Mei Sy was tydens haar huwelik nagenoeg 13 jaar oud. Anna was die oudste dogter en tweede kind van Francois Villion (Viljoen) en Cornelia Campenaar. Francois Villion was afkomstig van Clermont en hy kom in 1670 in die Kaap aan. Hy trou in die Kaap met Cornelia Campenaar wat afkomstig was van Middelburg in die provinsie Zeeland van die Nederlande. Hy was n wamaker en boer op die plaas Idasvallei n entjie buite Stelllenbosch. Anna se pa, Francois Viljoen, is reeds omstreeks 1689 oorlede. Haar moeder trou daarna op 14 April 1690 met Wijmer (Wemmer) Pasman van Mörs of Moers in die Ruhrgebied van Nordrhein-Wesfale, Duitsland. Hendrik en Anna se gesin Hendrik en Anna Viljoen het nege kinders gehad. In 1999 het prof. Barend Venter n artikel gepubliseer oor die bestaan van Anna Sabina Venter wat tot in daardie stadium nie in die geslagsregisters voorgekom het nie 54. Hy kom tot die gevolgtrekking dat Anna Sabina n dogter van Hendrik en Anna moet wees en tussen 1695 en 1698 gebore is. In die inventaris van 18 April 1713, wat na die dood van Hendrik opgestel is, word verwys na hulle nege kinders. Dit is egter te betwyfel of dit n korrekte verwysing was, want Jan Hendrik wat gebore is omstreeks 1706 se jonger broer was ook Jan Hendrik genoem in Die kanse is dus goed dat Jan Hendrik (1706) voor 1709 reeds oorlede was. Die opgaafrol vir 1712 verstrek 8 kinders: vyf seuns en drie dogters. 55 In die likwidasie- en distribusierekening wat na Hendrik en Anna se dood opgestel is, word verwys na Bonifacius, Pieter, Cornelia, Maria, Jan Hendrik en Frederik wat uit die boedels erf. Francois en Anna Sabina is in die tydperk tussen Hendrik en Anna se sterftes ook oorlede. Die nege kinders was dus soos volg: o Bonifacius, gebore c Ongetroud. o Francois, gebore c Volgens die opgaafrolle moes hy in 1705 nog geleef het 56 en ook in Die aanduidings is dat hy in 1713 oorlede is. Hy is moontlik na sy oupa Viljoen vernoem. o Anna Sabina, gebore tussen 1695 en Getroud met Gysbert Verschuur. o Pieter, gebore c Getroud met Hester Nel. o Cornelia, gebore c Eers getroud met Willem van Staden en daarna met Carl Titus Just. o Maria, gebore c Agtereenvolgens getroud met Pieter Mathys de Vries, Johann Friedrich Hartogh en Johannes Riecke. n Gebeurtenisvolle Jaar: 1690 Die jaar 1690 was vir Hendrik n gebeurtenisvolle jaar. o Hy gaan moontlik die jaar in as vryburger of word vroeg in die jaar n vryburger. o Hy koop op 22 Februarie 1690 n huis in Stellenbosch van Hendrik Cornelisz. o Hy koop op 1 Mei 1690 n slaaf, Jan van Madagaskar. o Hendrik trou in die Kaap op 17 Julie 1690 met Johanna Mostert

11 209 o Jan Hendrik, gebore c Moontlik vroeg oorlede voordat die naam weer in 1709 gebruik is. o Jan Hendrik, gebore c o Frederik, gebore c Hy leef nog toe sy moeder in 1713 oorlede is. 57 Volgens die geslagsregisters is Pieter die enigste seun wat n nageslag het wat die van Venter verder dra. Bonifacius en die tweede Jan Hendrik het volwassenheid bereik, maar daar is geen aanduiding van huwelike vir hulle volgens die opgaafrolle nie en daar is geen getuienis van kinders wat kon aanspraak maak op die Venter van nie. By Bylae C aan die einde van hierdie boek is daar n uiteensetting van die situasie van hierdie Jan Hendrik en die derde geslag Jan Hendrik (seun van Pieter) tussen wie daar maklik verwarring kan ontstaan. Dit is interessant dat net twee van die kinders n nageslag gehad het: Pieter wat dertien kinders gehad het en Cornelia wat twee keer getroud was en twaalf kinders gehad het. Kerk en gemeenskap Brokkies: Die kerk Die Gereformeerde (later Hervormde) Kerk was die enigste kerk wat die VOC in sy kolonies toegelaat het. In Nederland was hoogstens 37% van die bevolking lidmate van die Gereformeerde Kerk. Die koloniste (amptenare en vryburgers) aan die Kaap was egter nie almal Gereformeerd nie, maar heelwat het uit verskeie ander denominasies gekom, terwyl ander onkerklik en ongelowig was. Veral die Lutherane het aangedring op hul eie kerk, maar dit neem tot 1780 voordat die VOC daartoe toestem. Omstreeks 1700 was daar 100 Gereformeerde lidmate in die Kaap (Kaapstad later) uit 1180 volwasse koloniste en amptenare nagenoeg 8%. In Stellenbosch was daar 50 lidmate of 25% van die inwoners van die distrik. Die Franse Hugenote in die Drakenstein gemeente het die persentasie lidmate daar beter laat lyk met nagenoeg 50% of 100 van die inwoners in die gemeente se gebied. Daar word ook na die Stellenbosche kerk as n vrouwenkerk verwys al het mans by verre die meerderheid van die koloniste uitgemaak. Karel Schoeman noem in Armosyn van die Kaap II 58 dat dit nie n vreemde verskynsel was nie en dat die posisie van n vrouwenkerk ook in Nederland en Batavia voorgekom het. Al Hendrik en Anna se kinders is tussen 1692 en 1711 gedoop te Stellenbosch. Anna se naam verskyn in die lidmateregister van Stellenbosch 59, maar Hendrik se naam kon nie daar opgespoor word nie. Daar is nie aanduidings dat Hendrik aktief in die gemeenskap gewerk het nie. Anna Viljoen se jonger suster, Cornelia, was getroud met Hercules du Preez, n seun van die Du Preez stamvader. Hercules was prominent in die verset teen Goewerneur Willem Adriaan van der Stel en was een van die ondertekenaars van die petisie teen hom. Die petisie is onderteken deur 63 van die 550 vryburgers aan die Kaap en is in 1706 direk na die Here XVII van die VOC in Nederland gestuur. Van der Stel het gereageer op die petisie en n teenpetisie opgestel oor die klagtes teen hom en dit is deur 240 Kapenaars onderteken, waaronder twee van Hercules se broers, nl. Francois-Jean en Philippe du Preez. Hy (Van der Stel) het van die belhamels gevange laat neem, maar is in 1707 ontslaan en die gevangenes is vrygestel. Hercules het ook nie ver van die Venters se plaas Nazaret gebly nie, op Watervliet aan die Bergrivier (langs die huidige pad tussen Paarl en Franschhoek). In 1701 was Hercules en sy vrou Cornelia ook die getuies by die doop van die Venter-dogter Cornelia. Dit kom dus voor asof daar tog kontak tussen Hendrik Venter en Hercules du Preez was. Hoewel Hercules n leidende rol gespeel het in die verset teen Goewerneur Willem Adriaan van der Stel, kom Hendrik se naam nie voor in die burgerpetisie 60 teen W. A. van der Stel of die teenpetisie 61 nie.

12 210 Brokkies: Die vroeë toekenning van plase. Aanvanklik het die proses van die toekenning van eiendomsplase die volgende behels: toesegging, opmeting, opstel van erfbrief, ondertekening deur die Goewerneur en registrasie in die Erfbriefboek. Die proses is, onder andere, gevolg sodat n aansoeker om grond bewys kon lewer dat hy/sy suksesvol kan boer. In 1699 verkort Goewerneur W. A. van der Stel die prosedure. Die Wyk Agter-Groenberg van die Distrik Drakenstein (Paarl) se wesgrens was die Bergrivier. Daar is egter twee plase wes van die Bergrivier aanvanklik ingesluit in die Distrik Drakenstein. Dit was Hendrik Venter se plaas Vleesbank (-Wes) (toegeken ) en Dirk Coetzee se plaas Sonkwasdrif (-Wes) (toegeken ) 62. Beide die plase is later ingedeel in die Wyk Kasteelberg van die Distrik Malmesbury. Daar was ook n plaas Sonkwasdrif (-Oos) oos van die Bergrivier. n Leenplaas Vleesbank (-Oos) aan die ooste van die Bergrivier het teen 1820 n eiendomsplaas geword. Daar was dus aan beide kante van die Bergrivier plase met dieselfde name. Dirk Coetzee was reeds sedert 1682 gevestig op Coetzenburg in die Distrik Stellenbosch en was ook die eerste diaken in die Stellenbosch gemeente 63. Dirk het op Coetzenburg geboer en daar gewoon totdat hy aftree in Tafelvallei. Sonkwasdrif (- Wes) was slegs n veeplaas. Dit is nie duidelik of Hendrik Venter ook Vleesbank (-Wes) vir n aantal jare as veeplaas gebruik het voordat die Venters hulle daar gevestig het nie. Idasvallei van Francois Villion is reeds in 1682 gevestig. Dit was die buurplaas van Nasaret waarvan Hendrik Venter n onderverdeling besit het. Teen 1850 word Idasvallei en Nasaret as een plaas aangetoon, wat nie vreemd is nie omdat die twee plase die eiendom geword het van Johannes Viljoen, een van Francois se seuns. Hoewel dit nie in die geval geboekstaaf is nie, het dit gebeur dat wanneer n persoon twee plase bekom het, een naam vir albei gegee is 64. Eiendom Hendrik het op 22 Februarie 1690 n huis 65 in Stellenbosch gekoop van Hendrik Cornelisz vir ƒ , waarvan ƒ700 in 1791 en ƒ700 in 1692 betaal moes word. Tot dusver kon nie vasgestel word of Hendrik die paaiemente betaal het nie Hendrik koop n gedeelte van Nasaret by Hendrik Cornelisz 67 ( morge). In 1710 verkoop hy die grond aan sy swaer Johannes Viljoen vir ƒ1000. Die bekende inligting is soos volg 68 : o Hendrik Cornelisz koop Nasaret en neem oordrag op 17 September o Die plaas of n gedeelte daarvan word verkoop aan Jan Hartog. o Die plaas word in n stadium onderverdeel. o Hartog verkoop morg van die plaas aan Willem Adriaan van der Stel in Ligging van oorspronklike Nazaret soos aangeteken op Benaderde ligging van Idasvallei teen 1850 Guelke se kaart 69 Die twee plase word op een plek aangedui. 70 Jan Cornelisz Mostert was die eerste skoonvader van Hendrik. Francois Viljoen, die tweede skoonvader van Hendrik, bewoon Idasvallei sedert 1682 en is in 1689 oorlede. Sy weduwee trou met Wemmer Pasman.

13 211 Die gegewens in die opgaafrolle vir 1692, 1695, 1700 en 1705 dui daarop dat Hendrik by boerderyaktiwiteite in die Distrik Stellenbosch betrokke was. In die gegewens oor die plase in Stellenbosch word Idasvallei en Nasaret teen 1850 as een plaas aangedui. Idasvallei was die plaas van Hendrik se stief skoonvader, Wemmer Pasman 71. Op 25 Augustus is die plaas Vleesbank(-Wes) 73 aan Hendrik Venter oorgedra 74 en dit bly in hul besit tot met hul dood in Hoewel die plaas aan die westekant van die Bergrivier was, is dit ingesluit by die Wyk Agter-Groenberg in die Drakenstein Distrik. Later word dit deel van die Wyk Kasteelberg in die Malmesbury Distrik. Benaderde ligging van Vleesbank 653 Die oorspronlike plaas was 59 morg en 450 vk. roede groot. Daar het uiteraard heelwat ontwikkelings met betrekking tot die plase plaasgevind en die plaas wat op die Landmeter-Generaal se kaarte tans die naam dra is baie groter as wat Hendrik se plaas was. Ligging van oorspronklike Vleesbank soos aangeteken op Guelke se kaart. 76 Sketskaart van oorspronklike Vleesbank soos opgemeet deur Jesse Slotsboo 77 By Hendrik se afsterwe in 1713 is daar n inventaris voltooi op 18 April Die eiendom (waardeer teen ƒ2676) wat daarin opgeneem was, is soos volg: Die plaas Vleesbank. Vee: 2 perde, 20 beeste en 500 skape. Plaasgereedskap: n Wa, ploeg, pik en graaf. Meubels: n Katel met n bulsak, n rakkie, n tafel, n spieël en n kis. Kombuisgereedskap: Twee tinskottels en borde, 2 ysterpotte en 2 wateremmers. Die laste teen die boedel was ƒ979, sodat daar ƒ1697:10 oorgebly het. Anna (Viljoen) het die inventaris onderteken. Die boedel van Hendrik 79 betaal, onder andere, aan JS Nard HS-zn 80 Rds30 vir die mediese rekening vir hul seun Pieter Venter nadat daar by hom 10 beentjies verwyder is rekening van

14 212 Na Anna se dood is die los goedere in die boedel verkoop vir Rds570:2 op n vendusie op Vleesbank op 15 Junie Die plaas is verkoop vir Rds1900 aan Nicolaas Gockelius... n vermoënde vryburger Hy het ook die meeste van die ander goedere op die vendusie gekoop. In die lys van verkoopte goedere kom daar meer items voor as in die bogenoemde inventaris. Op 30 September 1715 is die likwidasie- en distribusierekening van die boedel van Anna afgehandel. Daarvolgens was daar ƒ in die boedel 83. Hulle dogter, Anna Sabina en haar man, Gysbert Verschuur, is ook omstreeks 1713 oorlede. Hulle was kinderloos en hul boedel is verdeel tussen Hendrik en Anna se ses oorlewende kinders en Verschuur se ma, Geesje Visser 84. Die gelde wat die ses kinders van Hendrik en Anna toekom uit die boedel van Anna Sabina is ook in die bogenoemde boedel van Anna ingesluit. Woonplekke Dit is nie bekend waar Hendrik Venter aanvanklik in die VOC se diens geplaas was nie. Sy naam kom nie voor onder die name wat ten opsigte van die buiteposte van die VOC genoem word nie 85 en dit is dus moontlik dat hy in Tafelvallei (die Kaapstad van later) gestasioneer was. Daar is, met die aankoop van n huis op 22 Februarie 1690, wel n aanduiding dat Hendrik en Johanna Mostert teen 1690 in Stellenbosch woon. Die monsterrolle vanaf 1704 tot 1710 plaas Hendrik en Anna in Stellenbosch Distrik. Die dope van die kinders het in al die gevalle waar dit bekend is vanaf 1692 tot 1711, in Stellenbosch plaasgevind. Dit sluit aan by die inligting dat Hendrik Nasaret verkoop in In 1711 en 1712 word Hendrik en Anna op die monsterrol vir Drakenstein (Paarl) aangeteken as Hendrik Venter en Anna Viljon 86. In die opgaafrol van 1712 word hulle aangetoon as woonagtig in die Drakenstein distrik en toe hulle in 1713 oorlede is, het hulle op Vleesbank gewoon. Bogenoemde dui daarop dat Hendrik en sy gesin heel moontlik eers teen die laaste helfte van 1711 hulle permanent op Vleesbank gevestig het. Die moontlikheid bestaan dus ook dat Hendrik Vleesbank benut het as veeplaas voordat hulle hul daar gevestig het. Hendrik se boerdery Die opgaafrolle was opnames met die oog op belasting en dit word aanvaar dat persone hulle nie onnodig welvarend sou voordoen vir die doeleindes nie. Hiernaas is die gegewens van n paar opgaafrolle ten opsigte van Hendrik.

15 213 Uit die opgaafrolle is dit duidelik dat Hendrik n gemengde boerdery gehad het. Dit is ook duidelik dat hy nie baie arbeid tot sy beskikking gehad het nie: o Daar is rekord daarvan dat Hendrik op 1 Mei 1690 n slaaf, Jan van Madagaskar, gekoop het en dat hy die slaaf weer in 1696 verkoop het 88. o Hy gaan n kontrak aan op dat die soldaat Bartel Ganwalingst hom as (land-) boukneg dien 89. o n Kontrak word aangegaan met die soldaat Radloff Gramschap om vir n jaar algemene werk te verrig teen ƒ11 per maand op 16 November Die kontrak word op 13 Februarie 1698 verleng vir nog n jaar. 90 Opgaafrolle van Hendrik Venter 87 Distrik Stb. Stb. Stb. Stb. Stb. Dra. Item Mans Vroue Seuns Dogters Knegte 1 Slawe 1 Perde Beeste Skape Varke Wingerdstokke Tarwe gewen (mud) Rog gewen (mud) Snaphane Pistole 1 paar 1 1 Degens (Swaarde) Stb. = Stellenbosch Dra. = Drakenstein Die opgaafrol van 1692: Onsekerheid oor Hendrik. Een van die dokumente wat onsekerheid oor Hendrik se bedrywighede veroorsaak, is die opgaafrol van Dit is die eerste opgaafrol waarop Hendrik se naam voorkom en is opgestel net twee jaar nadat hy Vryburger geword het. Daarin word die volgende in twee kolomme aangetoon: o Hoe lange jare t Land besetten : 10. o Hoe lange jare t Land besaijd : 10. Letterlik kan dit beteken dat Hendrik die grond sedert 1683 beset en bewerk het terwyl hy nog in diens van die VOC was en vir tydperke as n kneg gewerk het. Die vraag is egter of die bogenoemde beteken dat Hendrik Venter self die betrokke grond vir 10 jaar beset en bewerk het. In die verband kan die volgende gegewens op dieselfde bladsy van die opgaafrol in ag geneem word: o Ten opsigte van Dirk Coetzee word aangetoon dat die grond vir 11 jaar beset en bewerk is. Uit ander bronne is dit bekend dat Dirk in 1682 in besit gekom het van Coetzenburg in die Wyk Stellenbosch van dieselfde distrik 92. Dit is dus moontlik dat, in sy geval, die verwysing dat die grond 11 jaar beset en bewerk is na hom self verwys. o Net voor die naam van Hendrik Venter in die opgaafrol, kom die name van Wijmer Pasman en Cornelia Kampenaar voor. Cornelia was Hendrik se skoonmoeder en Wemmer Pasman was haar tweede man. Hulle is getroud op 14 April Die plaas waaroor dit hier gaan is blykbaar Idasvallei, die buurplaas van Nasaret, wat Hendrik bekom het. Die plaas is in 1682 toegeken aan Francois Viljoen, Cornelia Campenaar (Kempenaar) se eerste man. Na Francois Viljoen se dood in 1689 gaan Idasvallei oor na haar en na haar huwelik met Wemmer Pasman, na hom. Dit is uit bogemelde duidelik dat Wemmer Pasman nie self Idasvallei beset en bewerk het voor 1689 of sy huwelik in 1690 nie. Tog word in die bogemelde opgaafrol aangedui dat Idasvallei vir 10 jaar beset en bewerk is. Dit is opvallend uit die opgaafrol dat daar n hele aantal ooreenkomste tussen Wemmer Pasman en Hendrik Venter se opgawes is: die jare beset en bewerk, die aantal wynstokke, die tarwe gesaai en gewen en die aantal skape stem ooreen.

16 214 o Uit die bogemelde wil dit voorkom asof dit nie n uitgemaakte saak is dat Hendrik Venter self die betrokke grond (waarvan die naam en ligging onbekend is) vir die hele tydperk beset en bewerk het nie. o Die vraag bly egter steeds staan waar Hendrik die geld sou bekom het om n boerdery te begin in 1690 (toe hy Vryburger word) wat in 1692 die resultate sou oplewer waarvan die opgaafrol verslag doen. Die vee alleen sou, volgens die waarderings van bates in boedels van die tyd, nagenoeg ƒ1500 werd gewees het. Hendrik het wel op 30 Augustus 1691 ƒ600 geleen van die VOC. Hy was egter op die eiendom in Stellenbosch ƒ700 verskuldig in 1691 en ƒ700 in o Daar is dus n paar vrae wat beantwoord moet word: hoe sou Hendrik die aansienlike bedrag spaargeld (ƒ ) tydens sy diens in die VOC bymekaargekry het; hoe word die stelling van die grond 10 jaar beset en bewerk verklaar; en hoe het Hendrik so vinnig n substantiewe boerdery aan die gang gekry indien hy na vryburgerskap in 1690 daarmee begin het? Moontlikhede wat verder ondersoek moet word is soos volg: Daar is gewys daarop dat die geld wat Hendrik verdien het tydens sy diens by die VOC en die kort tydperke van knegskap wat bekend is te min was om die bedrag van ƒ te spaar en dat dit daarop dui dat hy moontlik n ander inkomste as sy soldy en kneggelde gehad het 93. Daar kan ondersoek word of daar nie langer tydperke van knegskap was nie en/of dat Hendrik grond gehuur en geboer het terwyl hy in VOC diens was, hetsy op sy eie of in vennootskap. Die moontlikheid daarvan dat die knegskappe langer geduur het kan egter nie die tydperke wat die grond beset en bewerk is en die omvang van die boerdery in 1692 ten volle verklaar nie. Daar moet gesoek word na moontlike gegewens van grond wat gehuur is en/of vennootskappe en in die verband kan veral gekyk word na samewerking met, onder andere, Wemmer Pasman en/of die Mosterts. Van Baarsel-Schouten meld:...wel mag worden aangenomen dat Hendrik Venter blijkbaar tussen 1682 en 1684 een stuk land bezeten (of misschien gepacht? [gehuur]) heeft en bewerkt 94. Mnr. Corney Keller meld: Dit is nie onmoontlik dat hy self n stuk grond gehuur het terwyl hy in lening was. As hy grond gehuur, gepag of gekoop het voor 1691, sal daar miskien êrens in die Kaapse argiewe iets te vinde wees. 95 Die moontlikheid bestaan ook dat Hendrik op n ander manier geld verdien het. Daar is vroeër na hom verwys as n kleremaker, maar sy naam kom nie voor in die lys van klere- en hoedemakers vanaf 1657 tot 1707 nie 96. Hier moet egter in ag geneem word dat Jan Holsmit, vir wie Hendrik as kneg gewerk het, aangedui word as n skoenmaker vanaf 1684 tot Ander bedrywighede van Hendrik Daar is aanduidings dat Hendrik n kleremaker te Stellenbosch was 98 maar soos reeds aangedui, kom sy naam nie voor in die lys van kleremakers van daardie tyd in die Kaap nie. Enkele brokkies van aktiwiteite van Hendrik word hieronder weergegee: o Op 30 Augustus 1691 leen Hendrik ƒ600 van die VOC. o In 1699 dagvaar Matthys Greeff vir Hendrik vir ƒ420 vir die skape en koring wat hy aan hom verkoop het 99. o In 1700 dagvaar Hendrik Rode vir Hendrik vir ƒ90 vir dienste gelewer en nie betaal nie 100. o Hendrik Rode dagvaar Hendrik ook in 1700 vir ƒ108 omdat Hendrik glo gedreig het om hom dood te maak 101. o In 1712 leen Hendrik ƒ400 by die VOC 102 en uit sy boedel word bedrae verskuldig aan die VOC betaal 103. Laaste lewensjare In 1713 het daar aan die Kaap n groot pokke-epidemie uitgebreek en honderde Europeërs en slawe gedood. Onder die Khoi-Khoi op die plase en in onafhanklike stamme was dit egter veel erger. Een eietydse waarnemer raam dat nouliks een uit tien Khoi-Khoi in die Kaapse streek oorleef het. As n onafhanklike maatskaplike struktuur het die Khoi-Khoi in die Suidwes-Kaap feitlik verdwyn. 104

17 215 Hendrik se merk op die kontrak met Garwalingst Volgens die handtekeninge van Hendrik en Anna was hulle albei ongeletterd. Of hul kind, Pieter kon skryf is nie duidelik nie. Daar is geen aanduiding dat Bonifacius kon skryf nie. Anna Sabina, Jan Hendrik, Cornelia en Maria kon skryf. Hendrik se merk op die kontrak met Gramschap Anna teken met n kruisie Pokke is n ernstige aansteeklike virussiekte wat tans grootliks uitgeroei is as gevolg van inenting. Na n inkubasietydperk van twee tot drie weke, is daar n paar dae van hoë koors en dan n puisieagtige uitslag oor die hele liggaam, maar veral die arms en bene. Die uitslag verander in ongeveer veertien dae in blasies, etterende sere en rowe. Daar is dikwels komplikasies soos brongopneumonie, wat noodlottig kan wees. Daar bly lelike letsels oor nadat die rowe afval. 105 Die geneesheer Charl Prieur du Plessis het die Ventergesin in 1712 en 1713 behandel. Sy rekening vir die behandeling het behoue gebly en daaruit kan die verloop van die ongesteldheid van Hendrik en Anna bepaal word. Die transkripsie van die rekening word ingesluit in hierdie hoofstuk as Dokument B o Hendrik is behandel op 17 Julie 1712 vir borsvliesontsteking. Borsvliesontsteking was 'n algemene siekte aan die Kaap gedurende die 17de en 18de eeue. 107 Daarna is Hendrik behandel vir sy bors op 8 Augustus en 16 Augustus Op 30 Januarie, 8 Februarie, 5 Maart en 1 April 1713 is Hendrik ook behandel vir sy bors. Die behandeling het bloedlating, purgasie, n halwe fles brandewyn, poeier en n sweetmiddel ingesluit. o Anna is behandel op 17 Julie, 16 Augustus en 10 Oktober 1712, veral met bloedlatings. Op 2 Mei 1713 is sy behandel wegengs de pocken deur, onder andere, n bloedlating en met prise terriaque (dit is triakel, 'n verouderde teegif wat baie opium bevat het en teen veroudering gebruik is) 108. n Interessante moontlikheid word deur mev. Juna Malherbe geopper 109. Sy stel dit soos volg: Ek twyfel of Hendrik (Heinrich) Venter as gevolg van pokke oorlede is. Op 8 April 1713 is in die Dagregister aangeteken dat "kinderpokjes" onder die slawe van die Kompanjie uitgebreek het. Op 7 Mei 1713 is in die Dagregister aangeteken dat die epidemie sy tol onder die blankes in die Tafelvallei begin eis, op 10 Mei 1713 dat die epidemie die platteland bereik het en dat baie mense siek is. (Die owerheid, tipies van sy ingesteldheid op wins, het sy kommer uitgespreek dat die koringbedryf nadelig geraak sal word.) Teen is berig dat die epidemie voortwoed en veral erg is in Drakenstein [KAB: VC 20]. Die bogenoemde gegewens wat daarop dui dat die epidemie die platteland teen 10 Mei 1713 bereik het, geld egter nie ten opsigte van die Venters nie, want Anna is reeds op 2 Mei vir pokke behandel. Hendrik het dus al vir n paar maande probleme met sy bors ervaar. Hy is tydens die pokke-epidemie oorlede voor 18 April 1713 in n stadium wat die epidemie blykbaar nog nie wyd versprei het nie. Dit is dus onseker wat die oorsaak van sy dood was, maar die moontlikheid dat dit pokke was, kan nie uitgesluit word nie, veral met inagneming van sy verswakte longe. Hendrik is dus voor 18 April 1713, toe sy boedel inventaris opgestel is, oorlede. Sy begrafnis word weergegee as op 2 Mei 1713 in die Rooipoort begraafplaas in die Riebeeck Kasteel gebied, maar dit is opvallend dat dit so lank na die sterfte is in n tyd waar daar geen fasiliteite was om n lyk te bewaar nie. Uit die boedel is Charles du Plessis betaal, sowel as Paul Roux vir die begrafnis en begrafnisklere. Anna en die kinders Francois en Anna Sabina (en haar man) is ook tydens die pokke-epidemie dood: o Anna is voor 11 Mei 1713, toe sy begrawe is, oorlede. Haar boedel inventaris en vendusierol is opgestel op 15 Junie Francois Guto is uit die boedel betaal vir die begrafnis van Anna. o Anna Sabina en haar man, Gysbert Verschuur, is so naby aan mekaar dood dat een inventaris vir hulle albei opgestel is op 14 Junie

18 216 Dit is nie duidelik wat van die kinders geword het na die dood van beide hul ouers nie. Bonifacius was nagenoeg 21 jaar oud, Pieter 14 jaar, Cornelia 11 jaar, Maria 9 jaar, Jan Hendrik 4 jaar en Frederik 2 jaar. Daar is vir die huisvesting van Pieter, Cornelia, Maria, Jan Hendrik en Frederik vir tydperke in 1713 en 1714 bedrae uit die boedel betaal 112. Daar is in die boedeldokumente aanduidings oor die versorging van die kinders en Hercules du Preez, hulle oom, het blykbaar n rol vervul ten opsigte van hulle versorging. Daar is ook rekord van n betaling aan Jacobus Uijtema vir Onderwijs in t Leezen Schrijven vir n tydperk van ses maande in

19 217 Hendrik Venter betaal n bedrag oor: Dokument A Transkripsie van KAB C 1386 Verwysing 661(?) [Eerste bladsy:] Memorie der persoonen dewelke door den Edele Heer Commandeur Simon van der Stel toegestaan is, haar soldijreekening met Procuratie na t vaderland te senden om de voldoeninge derselver door hun gemagtigde bij de respective Cameren versogt en Ontfangen te worden. Voor de Kamer Amsterdam [Bladsy oor Hendrik Venter:] Hendrik Venter van Hamel Vrijb:r an Stellenbosch om an Neeltie van den Gragt Jongedochter tot Amsterdam uytgekeerd te werden de Somma van ƒ542:3:6 Een originele reek: gesloten tot Casteel der goede hoop en getekend bij Philip Theodor Welker ult:o x:bris 1681 waar op te goed Den do gesloten en getekend alvoren ult:o x:bris 1682 waarop te goed ƒ50:14:14 ƒ65:5:- Den do gesloten en getekend bij J:H: Blum 114 ult:o x:bris 1683 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1684 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1685 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1686 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1687 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1688 waarop te goed Den do gesloten en getekend bij alsvoren ult:o x:bris 1689 waarop te goed ƒ66:3:8 ƒ60:-:- ƒ60:-:- ƒ60:-:- ƒ60:-:- ƒ60:-:- ƒ60:-:- ƒ542:3:6 Notas: o o o o Transkripsie gedoen deur mev. Anne Clarkson. Vrijb:r = vryburger. ult:o x:bris = 31 Desember Daar is dus op 31 Desember 1689 nog geld verhaal van Hendrik Venter se soldy.

20 218 Dokument B Transkripsie van eis van Charl Prieur du Plessis teen Hendrik Venter en Anna Viljoen se boedel (vervolg) (KAB MOOC 14/1 Vol 1) int jaar 1712 de rekenin van hendrick Fenter een traktement van wegens de pleures den 17 juli een aderlaat voor hom Schellin een aderlaat voor sijn vrou Schellin 2 pactis pouder vor de borst Schellin een purgasie Schellin en my tocht Schellin den 8 augustus ben ik beij hem gewest 3 aderlat Schellin een cordialle Schellin een purgasies Schellin noch een cordialle Schellin een half fles brandewijn Schellin een half fles balsem Sulfrieania Schellin 8 packies pouder voor de borst Schellin een vor meijn tocht Risdal den 16 Aug 10 packis pouder voor hem Schellin een stuk salf voor de vrou Schellin 2 hoft plijster Schellin en meijn tocht Risdal den 10 October een remedie voor de dochter anna Sibina voor een sere Keel een aderlaat voor die moeder int jaar 1713 een tractement van wegens een apostuym int lijf den 30 januari een aderlaat voor hendrick fenter noch een aderlaat voor hem een lavement een purgasi een bottel remedie voor sijn boorse en meijn tocht den 8 februari ben ik beij hem gewest een aderlat noch een aderlat een plijster geaplikert op sijn borst en meijn tocht den 5 mart gegeven een bottel gorgelwater voor een seer keel hendrick fenter een botteltie sprt sel armoliogue een cataplam geapliker op seijn borst een Sweet middel een polver antimoni diaforretiq een prise terriaque gecomposert een mijn tocht Schellin 2 Schellin 2 Schellin 2 Schellin 4 Schellin 4 Schellin 2 Schellin 2 risdal 2 Schellin 2 Schellin 4 Schellin 2 risdal 6 Schellin 8 Schellin 2 Schellin 4 Schellin 5 Schellin 5 Schellin 2 risdal den eerste van april een remedi voor Seijn borst Schellin

21 219 noch een bottel remedie voor hom om te drincken en meijn tocht Schellin 2 risdal een tractement voor de vrou van wegengs de pocken der 2 may een prise terriaque Schellin een bottel water gecomposert Schellin een voor meijn toocht Schellin 2 packis antimoni met de polver van gout gecomposer Schellin een botteltje Selvolatil Schellin een botteltje tentur de mirhe Schellin Secret:s fiat D M Pasques de Chavonne Somma 33 risdal (Die ondergetekende bevestig dat aan die bovermelde bedrag voldaan is deur Adriaan van Kervel aan Kaap die Goeie Hoop op 16 Augustus 1714.) (Carl Prieur du Plessis) Transkripsie: Mev. Anne Clarkson. Notas: o Charl Prieur du Plessis ( ), is deur sy vader, Jean Prieur du Plessis (stamvader van die Du Plessis en n geneesheer) opgelei as geneesheer. Charl praktiseer in die Drakenstein Distrik vanaf 1712 tot 1737 toe hy oorlede is. Al wat behoue gebly het van sy praktyk is hierdie rekening ten opsigte van die Venters. o Enkele woorde: Aderlating bloedlating. Pleures Borsvliesontsteking. Prise terriaque n Verouderde teegif wat baie opium bevat het en teen veroudering gebruik is. Risdal = rijksdaalder n Munt: in Nederland 48 stuivers in die Ooste sedert stuiwers. Schellin = Schelling n Munt ter waarde van 6 stuiwers.

22 220 Dokument C Eerste bladsy van inventaris vir Hendrik se boedel 115. Inventaris en taxatie der goederen, soo roerende als onroerende, naergelaten en met 'er dood ontruijmt bij wijlen den landbouwer Hendrik Venter ten voordeele van desselfs naergelatene wed:e Johanna Viljon ter eenre, en desselfs neegen soo meerder als minderjarige kinderen ter andere zijde:-- Een plaets geleegen aen Drakensteijn aen de Bergh Rivier genaemt de Vleesbank, gewaerdeert op ƒ beesten a rd:s 5 ieder 300: schapen a 4 sch: ieder 750:-- 2 paerden a 3 rd:s ieder 18:-- 1 wagen oud 50:-- 1 ploegh 9:-- 1 pik en 1 graef 3:-- 1 cadel met 1 bultsak 20:-- 2 tinne schootels en borden 4:-- 1 rakje 1:10 Transporteerd 2655:10:-

23 221 Sketse oor Hendrik, Johanna en Anna se kinders

24 Kind Venter (b1) 222 Oriëntasie (c. 1690?) Hierdie kind van Hendrik en Johanna Mostert, wat omstreeks 1691 gebore is, is ongedoop oorlede. Genealogiese gegewens b1 Venter, Kind: *c Ongedoop.

25 223 Bonifacius Venter (b2) Oriëntasie (c. 1692?) Bonifacius is omstreeks 1692 gebore en te Stellenbosch gedoop met sy naam aangeteken as Bonivaas in die doopregister 117. Die doopgetuies was Diederik Putter en Marij Russaar 118 (Maria Russenaar, maar eintlik Maria Rousseau 119 ). Daar is in n ander bron aangedui dat die tweede getuie Marij Rosser 120 is. Doopregister Stellenbosch Bonivaas Seun van Hendrik Venter die vader en die moeder Anna Vilion. Die getuies is Diederich Putter en Marij Russaar. Sy naam word aangedui as Bonifacius, Bonefacis, Bonifatius, Bonivatius of Bonivaas. Daar word vir hom n geboorte op te Stellenbosch aangedui 121. Daar word egter geen bron aangedui vir die geboortedatum nie en volgens die doopregisters is dit sy doopdatum. Daar is bespiegeling oor die vraag of die naam Bonifacius of Bonifatius was. Daar is n aanduiding dat Hamelen in Duitsland by die samevloeiing van die Hamel- en Weserriviere ontstaan rondom die abdy St Bonifacius 122 en wat tans in Duits genoem word St Bonifatius. Daar is nie veel oor Bonifacius bekend nie. Hy oorleef die pokke-epidemie van Daar kon nie bewys opgespoor word dat hy getroud was of enige kinders gehad het nie, of dat hy n plaas besit het nie. Sy naam kom in baie min opgaafrolle voor. Daar is nie in die opgaafrolle vir hom enige vee behalwe n perd, aangedui nie. In die opgaafrol van verskyn sy naam direk na dié van sy broer Pieter en dit is moontlik dat hy toe by Pieter gewoon het. Sy naam verskyn in die opgaafrolle vir 1736 (perd, degen en pistole) 124, 1737 (sonder enige eiendom) 125 en vir 1738 (perd en pistole) 126. Merk van Bonifacius op n kontrak. 127 In 1723, toe hy nagenoeg 31 jaar oud was, tree hy in diens van Barend Pietersz as boukneg vir 'n jaar vir 12 Kaapse Gulde, was, stop en naaldwerk asook tabak, spys en drank 128. Daar is nie endossemente op die kontrak dat dit verleng is nie. Hy onderteken die kontrak met n kruis. Sy naam kom nie weer in n opgaafrol voor na 1738 nie en daar is ook geen inventaris of boedeldokumente oor hom opgespoor nie. Genealogiese gegewens b2 VENTER, Bonifacius (Bonivaas/Bonifatius): Stellenbosch

26 224 Francois Venter (b3) Oriëntasie (c. 1694?) Francois is omstreeks 1694 gebore en gedoop te Stellenbosch in Die getuies was Wemmer Pasman en sy vrou 130 (Cornelia Campenaar). Die aanduidings is dat hy op ongeveer 19-jarige ouderdom in 1713, gedurende die pokke-epidemie, oorlede is 131. Genealogiese gegewens b3 VENTER, Francois: *c ; Stellenbosch

27 225 Anna Sabina Venter (b4) Oriëntasie (c. 1695/8 c. 1713) Anna is gebore tussen 1695 en 1698 en is omstreeks 1713 oorlede. Sy was tussen 15 en 18 jaar oud toe sy oorlede is. Sy was tussen 14 en 17 jaar oud toe sy met Gysbert Verschuur trou in Hy was toe nagenoeg 41 jaar oud en word 42 jaar oud. Hulle is beide tydens die pokke-epdemie van 1713 oorlede en het geen kinders gehad nie. In 1999 het prof. Barend Venter n artikel gepubliseer oor die bestaan van Anna Sabina Venter wat tot in daardie stadium nie in die geslagsregisters van die Venters voorgekom het nie 134. Hy kom tot die gevolgtrekking dat Anna Sabina n dogter van Hendrik Venter en Anna Viljoen moet wees en tussen 1695 en 1698 gebore is. Daar word deur n ander bron n doopdatum van 12 Mei 1696 vir Anna verstrek, maar dit is blykbaar n vergissing 135. (Op 12 Mei 1696 was Hendrik Venter en Anna Viljoen te Stellenbosch getuies by die doop van Zusanna, die dogter van Andries Beijer en Catrijna van de Caap. Daar is egter nie vir Hendrik-hulle n doop aangeteken nie.) Prof. Venter staaf die afleiding dat Anna die dogter van Hendrik Venter moes gewees het met die rekening van die chirurgyn Charl du Plessis vir die behandeling van Anna Sabina vir n seer keel op 10 Oktober Die naam van Gysbert Verschuur kom nie voor in die Suid-Afrikaanse Geslagsregisters by sy ouers se name nie. Sy naam kom egter voor op n baie nuttige webwerf The First Fifty Years Project. Daarvolgens was hy die oudste kind van sy ouers, wat getroud is op 12 Julie en Gysbert was dus moontlik n voorkind. Hy was ook bekend as Gysbert Hendricksz. Hy is gedoop te Kaapstad op 15 November 1671 en die doopgetuies was Grietjie Gerrids (Margaretha Gerrits) en Gerrid(t) Cloete(n) 138. Indien daar gekyk word na die inventaris 139 wat na hulle dood opgestel is, moes Gysbert n gevestigde boer gewees het toe hy en Anna getroud is. Daar word vir hom n plaas geleegen aen de Paerl aangedui in die genoemde inventaris. Die ligging van die plaas kon tot dusver nie vasgestel word nie. In die opgaafrolle van 1705 en 1706 word slegs n perd vir hom opgegee, maar in die rol van 1712 verskyn 2 slawe, 3 perde, 70 beeste en 800 skape 140. Beide Anna en Gysbert is voor 14 Junie 1713, toe die inventaris vir hul boedel opgestel is, oorlede tydens die pokke-epidemie en hul kon dus hoogstens agt maande getroud gewees het. In die Likwidasie- en Distribusierekening van hul boedel is aangeteken dat Charl Prieur du Plessis vir mediese behandeling betaal is 141. Volgens die inventaris het hulle drie slawe Pieter, Antonij en Polak gehad. Daar was ook 902 skape, 94 beeste, 3 perde en n donkie. Hulle het graan, n wa, n ploeg en eg, heelwat plaasgereedskap, kombuisgereedskap, 2 pistole, 2 gewere en 2 kruithorings, maar baie min meubels gehad. Gysbert en Anna het nie direkte erfgename gehad nie en Gysbert se moeder Geesje Jansz Visser en Anna se ses oorlewende broers en susters erf 142. Genealogiese gegewens b4 VENTER, Anna Sabina (Sebina) : *1695/8 143 ; Onbekend 144 ; x Kaapstad : VERSCHUUR, Gysbert 147 : *c ; Kaapstad ; Seun van Hendrik Gysbertusz Verschuur en Geesje Jansz Visser 151.

28 Pieter Venter (b5) 226 Oriëntasie (c c. 1761) Die storie van Pieter Venter en Hester Nel verskyn in die volgende hoofstuk. Pieter is omstreeks 1699 gebore en in 1758 oorlede in die ouderdom van nagenoeg 59 jaar. Hy was n boer. Pieter trou in 1721, toe hy 22 jaar oud is, met die vyftienjarige Hester Nel. Sy is omstreeks 1706 gebore en word nagenoeg 79 jaar oud voor sy in 1785 oorlede is. Pieter en Hester het dertien kinders gehad. Genealogiese gegewens b5 VENTER, Pieter: *c. 1699, Stellenbosch ; c x Kaapstad : NEL, Hester: *c. 1706; Stellenbosch ; Kaapstad c Dogter van Guillaume Neel (Nel) en Jeanne (de) la Batte..

29 227 Cornelia Venter (b6) Oriëntasie (c c. 1746) Cornelia is omstreeks 1701 gebore en omstreeks 1746 oorlede. Haar eerste huwelik is in 1717 met Willem van Staden. Hulle het nege kinders gehad. Daarna trou Cornelia in 1742 met Carl Just wat omstreeks 1700 gebore is. Hulle het drie kinders gehad en Carl oorleef Cornelia. Cornelia is omstreeks 1701 gebore en in Stellenbosch gedoop op 15 Oktober Die getuies was Hercules du Preez en sy vrou Cornelia Viljoen, n oom en tante van haar. Sy lê op 22 Desember 1719 te Stellenbosh belydenis van geloof af 155. Sy Carel Titus Just se handtekening 154 oorleef die pokke-epidemie van 1713 en was 12 jaar oud toe haar ouers oorlede is en sy wees agtergelaat word. Daar is uit die boedel van haar ouers betaal vir haar losies in 1713/ Cornelia erf uit die boedel van haar ouers waarin n erfposie uit die boedel van haar suster, Anna Sabina, ook ingesluit was. Op 14 Februarie 1717 trou Cornelia in die Paarl met Willem van Staden. Hy was toe nagenoeg 33 jaar en Cornelia 16 jaar oud. Willem het blykbaar saam met sy ouers in die Kaap aangekom, moontlik in Sy ouers was Maarten van Staden en Catharina Willemsz. Hulle het hulle in die Paarl Distrik in die Wyk Simondium gevestig. Cornelia en Willem het nege kinders gehad, soos volg: o Anna van Staden, getroud met Johannes van Niekerk en daarna met Jurgen Hendrik Engela. o Marthinus van Staden, getroud met Maria Elizabeth Pienaar. o Jan Hendrik van Staden. Blykbaar vroeg oorlede. o Catharina Geertruida van Staden, getroud met Frans Dietrich Müller. o Maria Elizabeth van Staden, getroud met Lambert van der Poel. o Cornelia van Staden, getroud met Willem Leendert Kamerling. o Willem van Staden. Blykbaar vroeg oorlede. o Jan Hendrik van Staden. Blykbaar vroeg oorlede. o Nicolaas Mauritz van Staden, getroud met Sara Margaretha Oelofse. Volgens die opgaafrolle vir 1719 en 1731 het Willem n taamlike groot boerdery aan die gang gehad. Die aantal slawe is veral opvallend. In die gevalle waar daar rekord van dope opgespoor is, is drie kinders in Drakenstein gedoop en vier in Stellenbosch. Op 17 September 1722 het Cornelia met attestasie vertrek uit Drakenstein na Stellenbosch 158. Die testament waarna hieronder verwys word, dui daarop dat hul plaas Sewe Riviere in die Distrik Stellenbosch was. Op 14 Junie 1739 maak Willem en Cornelia n testament 159. Daar word na Willem verwys as vanaf Thiele. Aan die Stellenboschse Diakonie word Kaapse ƒ25 bemaak. Die egpaar wys die langslewende van hulle aan as die erfgenaam en voog oor die onmondige kinders. In geval van die hertrou van die langslewende moet twee betroubare manne aangestel word as toesiende Cornelia se handtekening 152 Hierbo die merk van Willem van Staden 153 Opgaafrolle Willem van Staden 157 Item Mans 1 1 Vroue 1 1 Seuns 1 Dogters 1 3 Slawe mans 9 5 Slawe vroue 3 2 Perde 1 10 Beeste Skape Varke 2 Wingerdstokke Koring gewen (mud) 25 Snaphane 2 Pistole 1 Degens (Swaarde) 1 1

30 228 Voogden en die kinderdele van die boedel na die kinders gaan. Die testament is onderteken te Sewe Riviere in die Distrik Stellenbosch. Willem het op die vendusies van die bestorwe boedels van n klompie persone goedere aangekoop soos volg: o Op 9 Mei 1719 koop hy op die vendusie van die boedel van Elisabeth Wendels drie koeie en n kalf 160. o Die vendusie van die boedel van Maria van Staden vind op 9 Augustus 1723 plaas en Willem koop daar 24 mud tarwe 161. o Hy koop op 20 Julie 1722 n tafeltjie en n deur asook 1 peul en 1 combaars (kussing en kombers) uit die boedel van Adam Tas 162. o Uit die boedel van Aletta van der Merwe word op 16 November 1729, onder andere, n saal en toom en 150 skape gekoop 163. o Uit die boedel van Matthys Kruger koop Willem op 5 Maart 1731 n kiaatbalk, n as vir n meul en 10 mud tarwe 164. o Op 15 Junie 1734 koop Willem twee leë leggers (inhoudsmaat/houer van 582 liter vir wyn, brandewyn, asyn en arak) uit die boedel van Andries Kruger 165 en op 28 Mei 1738 vyf leggers uit die boedel van Maria van Hoeven 166. Op onderteken Willem en Guillaum Visagie die inventaris wat na die dood van Claas Prinsloo opgestel is 167. Hy het ook, blykbaar as gevolg van die leen van geld, Rds 300 geskuld aan elk van die boedels van Nicolaas Laubscher (1721) 168 en Engela Quint (1726) 169. Willem moes ook uitstaande skuld betaal aan die boedels van Maria van Staden (1723) 170 en Josina van Dam (1732) 171. Nadat Willem sterf en kort voor haar troue met Carel Just, maak Cornelia n testament op 20 Februarie 1742 waarin sy na die vorige testament verwys en die Heemrade van Stellenbosch, Johannes Louw en Pieter Loubser, aanstel as die twee betroubare manne waarna hierbo verwys is 172. Die boedel word waardeer op Kaapseƒ2890 en die ses oorlewende kinders se erfporsie op Kaapseƒ1445. Cornelia trou op 25 Maart 1742, toe sy 41 jaar oud is, met Carel Just wat van Stendal in die Altmark in Sakse, Duitsland, afkomstig was en ongeveer 42 jaar oud was. Hy kom in 1727 as n soldaat in die Kaap aan op die skip Carssenhof en doen in 1735 aansoek om vryburgerskap 173. Daar word in die versoek aangedui dat hy van Alkmaar is. Alkmaar is geleë in Noord-Holland in die Nederlande. Dit is moontlik dat Carl Just vanaf Duitsland via Alkmaar sy pad na die Kaap gevind het, maar dit is net n raaiskoot en ewe maklik kon n klerk net Altmark as Alkmaar gehoor het. Hy het vanaf 1729 tot 1735 blykbaar as boerkneg en skrynwerker gewerk 174. Volgens die opgaafrol vir 1741 het Carl n perd, snaphaan (geweer), pistool en n degen (swaard) besit 176. Hieronder word verwys daarna dat die gesin welvarend was. As Carl se eiendom in 1741 in ag geneem word, ontstaan die vraag hoe hy gedeel het in soveel bates na n huwelik van nagenoeg vier jaar. Die moontlikheid bestaan dat hy by sy huwelik deel in die boedel van Cornelia. Indien dit so is, lyk dit in alle geval of hy gewoeker het in die tyd wat hulle getroud was. Cornelia en Carl Just het drie kinders gehad: o Susanna Christina Just. o Anna Sebina Just. o Johanna Hendrina Just. Aantekening van die huwelik van Cornelia en Carel Titus Just 175

31 229 Benaderde ligging van Sewe Riviere Uit die inventaris wat na Cornelia se dood omstreeks 1746 opgestel is op 28 Januarie en die boedel 178 is dit duidelik dat dit n welvarende gesin was. Die huis het bestaan uit n voorkamer, n kamer aan die linkerkant, n kamer aan die regterkant, n agterkamer en n kombuis. Daar was n wynkelder en n wamakerswinkel. Daar was 10 slawe, nl. Titus van Malabar, Arend van Bengalen, Cupido van de Kust, Alexander van Bengalen, Onkruijt van Bengalen, Fortuijn van Boegies, Erasmus van de Kaap, Rosetta van Bengalen, Dina van Malabar en Adam van de Kaap. Enkele items wat opgeneem is in die inventaris word genoem: o Daar word twee plase genoem, nl. Sewe Riviere en... de Wolvedans geleegen omtrent Stellenbosch 179. o Die vee was 77 beeste, 295 skape en 14 perde. Die graan was 32 mud rog en 10 mud tarwe. o Daar was 2 ossewaens, n ploeg en eg en n distilleerketel. Daar was ook heelwat geel- en ander hout. o Daar was baie kombuisgereedskap insluitende van tin, koper en porselein, waaronder 93 porseleinborde. o Daar was baie meubels wat n ledekant met sy behangsels, n stinkhout kabinet, tafels en 15 stoele ingesluit het. o Hulle het ook twee skilderye en n snaphaan (geweer) gehad. Na Cornelia se dood is daar n vendusie van die los goedere op 20 Februarie 1747 gehou op Sewe Riviere 180. n Groot gedeelte van die goedere is weer gekoop deur Cornelia se oorlewende man, Carl Just, insluitende die twee skilderye. Carl Just trou op 25 Maart 1742 met Elizabeth van den Berg. Sy was voorheen getroud met die Pelser stamvader, Abraham Peltzer, by wie sy drie kinders gehad het. Sy het ook as weduwee in n verhouding met Claas Hoogh drie kinders gehad. Carl en Elizabeth maak op 19 November 1753 n testament te Stellenbosch waarin hulle, onder andere, voorsiening maak vir al die kinders 181. Carl het op die vendusies van die bestorwe boedels van n klompie persone goedere aangekoop soos volg: o Op 8 Januarie 1744 koop hy op die vendusie van die boedel van Coenraad Jansz Visser n eg met ystertande en wat rommeling 182. o Die vendusie van die boedel van Willem van Gent vind op 4 Desember 1744 plaas en Carl koop daar n balie, 2 tinskottels en 12 porselein borde 183. o Hy koop op 24 Februarie 1746 n rak, 2 koper en 1 yster strykysters, n leë kis en n klein tafeltjie uit die boedel van Martha Beyer 184. o Uit die boedel van Jan Christoffel Schabort word op 24 Mei 1746 n snaphaan (geweer), 2 tinkomme, n tin waterpot, n teeketel en 9 stoele gekoop 185. o Uit die boedel van Bernardus van Biljon koop Carl op 10 Januarie 1747 n pyprak 186. Carl het Rds 170 geleen by Cornelis Van Rooyen en na Cornelis se dood moes hy in 1755 dit terugbetaal aan die boedel 187. Daar is vir beide van hulle nie n sterfdatum beskikbaar nie. Genealogiese gegewens b6 VENTER, Cornelia: *c ; Stellenbosch ; c x Drakenstein : VAN STADEN, Willem: *Nederland, Utrecht c ; Nederland, Utrecht, Doorn c Seun van Maarten van Staden en Catharina Willemsz.

32 230 xx Stellenbosch : JUST, Carel Titus: *Duitsland, Altmark, Stendal 196 c [Hy xx Paarl : VAN DEN BERG, Elizabeth 198 ; *c Dogter van Jacobus van den Berg en Jacomina Carteniers. Sy 199 x Kaapstad : PELTZER, Abraham, die Pelser stamvader. Verhouding met HOOGH, Claas waaruit drie kinders gebore is, nl. Johanna de Hoogh( Kaapstad ), Jacoba de Hoogh( Kaapstad ) en Joannes de Hoogh( Kaapstad ).] xx Kaapstad : ELLARD, Libregt vanaf Bergen op de Zoom. xxx JUST, Carel Titus hierbo.]

33 231 Maria Venter (b7) Oriëntasie Maria is omstreeks 1704 gebore en word nagenoeg 66 jaar oud voordat sy in 1770 oorlede is. Sy het drie huwelike aangegaan. Toe sy nagenoeg 20 jaar oud was trou sy in 1724 met Pieter de Vries. Hy is omstreeks 1743 oorlede en hulle was 18 jaar getroud. Daarna trou die 39- jarige Maria met Johann Hartogh. Na Johann se dood trou sy in 1750 met Johannes Riecke. (c ) Handtekeninge van Johannes Riecke en Maria Venter 200 Maria is omstreeks 1704 gebore as die sesde kind van Hendrik Venter en Anna Viljoen. Sy is te Stellenbosch gedoop op 8 Augustus 1704 en die getuies was haar ouma Cornelia Viljoen en haar oom, Henning Viljoen. Uittreksel uit die Doopregister van Stellenbosch Maria, dogter van Hendrik Venter en Anna Viljon getuigen Henning Viljon en Cornelia Viljon, den 8 Augtus Toe Maria se ouers in 1713 gedurende die pokke-epidemie oorlede is, was sy nagenoeg nege jaar oud. Na haar ouers se afsterwe betaal haar ouers se boedel vir haar huisvesting vir n paar maande. Sy erf uit haar ouers se boedel wat n erfporsie aan haar uit haar suster Anna Sabina se boedel insluit. Daar kon nog nie vasgestel word waar Maria in pleegsorg was nie. Maria trou op 21 Mei 1724 met Pieter Matthys de Vries wat afkomstig was van Hamburg in Duitsland. Op 13 Augustus 1727 gaan Pieter n kontrak aan met Nicolaas Gockelius om die huis wat hy reeds vir drie jaar van Gockelius huur vir n verdere jaar te huur. Die huis was geleë in Tafelvallei soos wat die huidige Kaaptad toe genoem is. 201 Pieter het op die vendusies van die bestorwe boedels van n paar persone goedere aangekoop soos volg: o Op 25 Oktober en 15 November 1726 koop hy op die vendusie van die boedel van Engela Quint n verebed, twee verekussings en 3 wamakersbore 202. o Die vendusie van die boedel van Sara Bruijnvis vind op 19 Oktober 1731 plaas en Pieter koop daar twee kelders (kiste waarin vierkantige flesse pas) waarvan een met flesse, n klompie leë flesse, n water halfaam en n waterpot 203. ( n Aam was n inhoudsmaat vir wyn of olie met n inhoud van nagenoeg 1,5hl.) o Hy koop op 10 Junie 1735 vier leë vate en twee stukke hout uit die boedel van Hendrik Thomasz van Hoesun 204. o Uit die boedel van Magdalena Brits word op 4 November 1739 twaalf porseleinborde gekoop 205.