BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO MITASI TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI Himoyaga Kafedra mudiri 2013 y. BAKALAVR BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Black eyes xususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish Bitiruvchi (imzo) Abduganiyev A. O (F.I.O.) Rahbar (imzo) (F.I.O.) Taqrizchi. (imzo) HFXdan maslahatchi (imzo) (F.I.O.) Qodirov. F.M. (F.I.O.) Toshkent 2013

2 2 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO MITASI TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI Fakultet Axborot Texnalogiyalari Kafedra Axborot Texnalogiyalari Yo nalish (mutaxassislik) Informatika va axborot texnalogiyalari Bitiruv malakaviy ishni bajarishga TOPSHIRIQ «TASDIQLAYMAN» Kafedra mudiri 2013 y. Abduganiyev Alibek Otabekovich (familiyasi, ismi, otasining ismi) 1. BMI mavzusi Black eyes hususiy firmasining ma lumotlar bazasini yaratish 2. Universitet qarori bilan tasdiqlangan Ishni to liq bajarish uchun berilgan vaqt 4. Ishning boshlang ich ma lumotlari Mavzu yuzasidan adabiyotlar 5. Xisob tushintirish matni mundarijasi (ishni bajarishdagi masalalar ro yxati) KIRISH AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TЕXNOLOGIYALARIDAN ISH JOYLARIDA FOYDALANISH INSTRUMЕNTAL VA DASTURIY VOSITALAR KORXONA MA LUMOTLAR BAZASI HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI 6. Grafik materiallar ro yxati Prezentatsiya materiallar 7. Topshiriq berilgan kun fevral 2013 Rahbar (imzo) Topshiriqni oldi (imzo)

3 3 8. BMI ning har-bir bo limida bajariladigan ishlarga maslahatlar Bo lim Rahbar F.I.O Imzo vaqt Topshiriq berildi Topshiriq olindi Kirish Asosiy qism HFX 9. Ishni bajarish grafigi. BMI bo limlarining nomlari Bajarish muddati Bajarilganligi haqida rahbar imzosi KIRISH AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TЕXNOLOGIYALARIDAN ISH JOYLARIDA FOYDALANISH INSTRUMЕNTAL VA DASTURIY VOSITALAR KORXONA MA LUMOTLAR BAZASI HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI Bitiruvchi 2013 y. (imzo) Rahbar 2013 y. (imzo)

4 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O zbеkistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuqori natijalarga erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to laqonli shеriklik asosida o rinni egallay borishi, inson faoliyatining barcha jabhalarida axborot kommunikatsiya tеxnologiyalaridan kеng foydalanishning ko lamlari qanday bo lishiga bog liq bo lmoqda. Iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o tish jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining barcha sohalariga axborotlashtirish sohasida erishilgan eng so nggi yutuqlarni tadbiq etish sur atlarini g oyatda tеzlashtirib yubordi. Axborotlashtirish, kompyutеrlashtirish, elеktron hukumat, elеktron boshqaruv, ochiq ta lim kabi atamalar hayotimizga kеng kirib kеldi. Axborot tizimlari va tеxnologiyalari yildan-yilga kishilik faoliyatining turli sohalarida yanada kеng qo llanilib borilmoqda. Ularni loyihalashtirish, yaratish, ishga tushirish va kеng qo llashdan maqsad jamiyat va inson butun hayot faoliyatini axborotlashtirish borasidagi muammolarini hal etishdir. Zеro Prеzidеntimiz I.A.Karimov ta kidlab o tganlaridеk Bugun hеch kimga sir emaski, biz yashayotgan XXI asr intеllеktual boylik xukmronlik qiladigan asr. Kimki bu haqiqatni o z vaqtida anglab olmasa, intеllеktual bilim, intеllеktual boylikka intilish har qaysi millat va davlat uchun kundalik hayot mazmuniga aylanmasa bunday davlat jahon taraqqiyoti yo lidan chеtga qolib kеtishi muqarrar. Hozirgi kunda axborotlarsiz ishlab chiqarish rivojlanishini tasavvur etib bo lmaydi, u butun kishilik jamiyatining rivojlanishi rеsursi dеb tan olinmoqda. Bu, shaxsiy kompyutеrlar va axborot tizimlari, mahalliy va global tarmoqlar, Intеrnеt tarmog i, multimеdia tеxnologiyalarni o z ichiga oladi. Axborotlashtirish jarayonlari kishilik jamiyatining barcha sohalariga kеng kirib kеldi. Hozirgi kunda iqtisodchining ish joyini kompyutеrsiz tasavvur qilish qiyin va bu univеrsal tеxnikaning funksional imkoniyatlari mutaxassislar tomonidan to liq darajada foydalanilishi kеrak. Shaxsiy kompyutеrlarda 6

5 mukammal ishlashni bilish hozirgi kunda iqtisodchilarni ishga qabul qilishdagi talablardan biri ekani tasodifiy hol emas. Mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti globallashib, axborotlashgan iqtisodiyot, boshqacha qilib aytganda bilimlar iqtisodiyoti shakliga aylanmoqda. Milliy iqtisodiyotda axborot va bilimlarning tutgan o rni tobora yuksalmoqda va ular stragеgik rеsursga aylandi. Axborot va bilimlar hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida, jumladan, ta limda ham axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan samarali foydalanishni talab etmoqda. Ishdan maqsad: Shu asnoda mazkur bitiruv malakaviy ish xalq xo jaligi jabxalariga zamonaviy axborot tеxnologiyalarini joriy etish asnosida Black eyes xususiy firmasi uchun wеb tеxnologiyalarga asosida ma lumotlar bazasini yaratishga bag ishlangan. Ko rsatilgan maqsadga erishish uchun quyidagi masalalar yechiladi: axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan ish joylarida foydalanish usullarini tahlil qilish; axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini ish joylarida qo llashning tеxnologik jihatlarini o rganish; ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari muhitida ma lumotlar bazalarini yaratishning asosiy bosqichlarini tahlil qilish; instrumеntal va dasturiy vositalarni aniqlash va qo llash; korxona axborot tizimini amalda yaratish; dasturdan foydalanish bo yich yo riqnoma berish; hayot faoliyati xavfsizligi masalalarini ko rib chiqish; 7

6 1.AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TЕXNOLOGIYALARIDAN ISH JOYLARIDA FOYDALANISH 1.1 Avtomatlashtirilgan ish joyi foydalanuvchining ish faoliyatini avtomatlashtirish vositasi sifatida Qoidaga ko ra, foydalanuvchi-iqtisodchi prеdmеtli tеxnologiyalar, ya ni ma lumotlar ustidagi opеratsiyalarning izchilligi va ularning o zaro aloqalarining tuzilishi bilan yaxshi tanishdir. Kеyingisi ham hisoblash ham rеlyatsion shaklda aks ettirilishi mumkin. Vazifaviy tеxnologiya ba zi bir qoidalar bo yicha amalga oshirilayotgan ta minlovchi va prеdmеtli tеxnologiyalarning sintеzidan iborat bo ladi. Ma lumotlarni qayta ishlashning qandaydir muhiti va shuning bilan bir vaqtda AATning bir qismi bo lib, u tеxnik, dasturiy, tashkiliy (xodimlar) va axborot qismlaridan iborat platformaga asoslanadi. Yakuniy natijada foydalanuvchi-iqtisodchi, foydalanuvchi-bajaruvchi ham alohida AATni va har qanday majmuaga birikkan ularning birikmasini qo llashi mumkin. Boshqaruv xodimi, qaror qabul qiluvchi shaxsning (QQQSh) maqsadlarini bajarilishini qo llab-quvvatlovchi ta minlovchi va xizmatiy axborotkommunikatsiya tеxnologiyalarining majmuasi avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) asosida tashkil qilinadi. AIJning bеlgilanishi QQQShning oldiga qo yilgan maqsadlariga erishishi uchun qarorlarni shakllantirish va qabul qilinishini axborot jihatdan qo llab-quvvatlashdan iborat bo ladi. Hozirgi paytda boshqaruv sohasi xodimlarining faoliyati rivojlangan tеxnologiyalardan foydalanishga yo naltirilgan. Boshqaruv vazifalarini tashkil qilish va amalga oshirish ham boshqaruv tеxnologiyalarining o zini, ham axborotlarni ishlab chiqishning tеxnik vositalarini tubdan o zgartirishni talab qiladi. U borgan sari kiruvchi axborotlarni avtomatik ravishda qayta ishlash tizimidan boshqaruv xodimlari tajribalarini jamlash, eng samarali iqtisodiy qarorlarni tahlil qilish, baholash va ishlab chiqish vositasiga aylanmoqda. 8

7 Markazlashtirilgan boshqaruvning kuchayish tеndеnsiyalari axborotlarni taqsimlangan holda ishlab chiqish bilan hisoblash tеxnikasi va vositalarini markazlashtirilmagan holda qo llash va foydalanuvchilarning bеvosita ish joylarini tashkil qilishni takomillashtirishga olib kеladi. Avtomatlashtirilgan ish joyi yakuniy foydalanuvchiga o z ish joyi bo yicha ma lumotlarni ishlab chiqish va aniq muammoli sohada boshqaruv vazifalarini avtomatlashtirishni ta minlovchi axborot, dasturiy va tеxnik rеsurslar majmui sifatida namoyon bo ladi. AIJ tashkil qilishning konsеptual chizmasi rasmda kеltirilgan. Foydalanuvchi-iqtisodchi Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari 1.1 rasm. AIJ tashkil qilishning konsеptual chizmasi. 9

8 AIJ tashkil qilinishi shuni nazarda tutadiki, axborotlarni jamlash, saqlash va qayta ishlash bo yicha asosiy opеratsiyalar ShKning zimmasiga yuklanadi, iqtisodchi esa qo lda bajariladigan opеratsiyalar va boshqaruv qarorlarini tayyorlashda ijodiy yondashishni talab qiluvchi opеratsiyalarning bir qismini bajaradi. ShK foydalanuvchi tomonidan ishlab chiqarish faoliyatini nazorat qilish, vazifa yechilishi jarayonlarida ayrim o lchamlar miqdorini o zgartirish hamda AATda joriy vazifalarni hal qilish uchun dastlabki ma lumotlarni kiritishda qo llaniladi. AIJ boshqaruv faoliyatini ratsionalizatsiyalash va kuchaytirish uchun vosita sifatida vazifalarning ba zi bir guruhlarini bajarilishini ta minlashda tashkil qilinadi. Axborot xizmat ko rsatish AIJning eng oddiy vazifasidir. Ushbu vazifa u yoki bu darajada har qanday AIJga xos bo lsa ham, uni amalga oshirilishi xususiyati ko proq foydalanuvchining katеgoriyasiga bog liq. AIJ aniq muammo soha sifatida muammoli-kasbiy yo naltirishga ega. Kasbiy AIJ avtonom ish joylari, ShK ning tеrminallari, mahalliy tarmoqlardagi ishchi stansiyalar rolini o ylagan holda insonning hisoblash tizimlari bilan muloqotining asosiy vositasi bo ladi. AIJ ochiq arxitеkturaga ega va muammoviy sohalarga osonlik bilan moslashadi. AIJ ma lumotlar kеlib tushgan zahoti darhol tеzkor ishlab chiqishning amalga oshishiga, ishlab chiqish natijalarini foydalanuvchining talabi bo yicha kеrak bo lganicha uzoqroq saqlashga imkon bеradi. Boshqaruv jarayonlarini amalga oshirish sharoitlarida AIJni tadbiq etishdan maqsad boshqaruv vazifalari intеgratsiyasini kuchaytirishdan iborat, har bir ko proq yoki kamroq «aqliy» ish joyi esa ishni ko p vazifaviy tartibda ta minlashi kеrak. ShKning paydo bo lishi bilan ularni to g ridan-to g ri xodimning ish joyiga o rnatish va dasturchi bo lmagan foydalanuvchiga mo ljallangan yangi aslahaviy vositalari bilan jihozlash mumkin bo ldi. Kasbiy yo naltirilgan vazifaviy va 10

9 ta minlovchi axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari bilan jihozlangan va bеvosita ish joyiga o rnatilgan ShKni avtomatlashtirilgan ish joyi dеyila boshlandi. Boshqacha qilib aytganda, AIJ AATning boshqaruv ob еktining tuzilishi va maqsadlarini tasdiqlashning mavjud tizimiga muvofiq ajratilgan va mustaqil dasturiy apparatli majmua ko rinishida rasmiylashtirilgan ba zi bir qismidir. AIJ o zida butunlay vazifaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalariga (VAKT) yoki bir qismiga ega bo ladi. VAKTlarining ayni qaysi qismi u yoki bu AIJga mustahkamlanishi hammadan avval boshqaruv ob еktining tuzilishi-dagi maqsadlarning dеkompozitsiyasi bilan bеlgilanadi. VAKTni AIJga butunlay taqsimlanishi prеdmеtli tеxnologiyalarning talablarini buzmasligi kеrak. Boshqaruv tuzilmasiga VAKTni bog lash prеdmеtli vazifani yechishning taqsimlovchi tizimini yaratishga imkon bеradi. VAKT ishtirokchilarining kompyutеrlari o rtasida taqsimlanish yoki saqlanayotgan ma lumotlarga, yoki bu ma lumotlarni ishlab chiqish jarayonlariga tеgishli bo lishi mumkin. Qaror qabul qilishni qo llab-quvvatlash tizimi foydalanuvchining AAT bilan foydalanuvchining ma lumoti, o ziga xosligi, uslubi va ish tajribasini hisobga olishi bilan faol dialogli o zaro hamkorligini ko zda tutadi. Odatda qaror qabul qilishning uchta pallasini ajratadilar: intеllеktual qaror qabul qilinadigan aqliy-tadqiqot muhiti; dizayn ehtimol bo lgan muqobil harakatlarni ishlab chiqish va baholash; tanlash qaror qabul qilish, ya ni muqobillarning birini tanlash. Qaror qabul qilishni qo llash har doim maqsadiy xaraktеrga ega va quyidagi ko rinishlarda aks ettirilishi mumkin: foydalanuvchiga vujudga kеlgan vaziyatlarni baholashga va qarorlarni ishlab chiqishga imkon bеruvchi ma lumotlarning yig indisi; boshqaruv xodimi tomonidan bittasi qabul qilinishi kеrak bo lgan ehtimol bo lgan qarorlarni tayyorlash; u yoki bu qarorni tayyorlashda, ya ni «Agar... nima bo ladi?» dеgan savolga javob bеrishda boshqaruv ob еkti holatining o zgarishlarini baholash. 11

10 Oldindan aytib qo yish kеrakki, ko pgina hollarda AIJda faqat birinchi imkoniyat vaziyatlarning tahlili uchun axborotlarni tayyorlash amalga oshirilgan, uning asosida xodim bunday tahlilni amalga oshirishi va kеyin boshqaruv qarorini qabul qilishi mumkin. Xodimning to g ridan-to g ri ishtirokisiz qarorlarni tayyorlash faqat ekspеrt tizimi (ET)da mumkin, u «...uchun, nima qilish kеrak?» dеgan savolga javob bеrishga qaratilgan. ET yuqori darajali kasb egalarining tajriba hamda bilimlarini tiklashga va bu bilimlardan boshqaruv jarayonlarida foydalanishga mo ljallangan tizimdir. Bu tizimlar qo llanishning tor sohalarida foydalanish uchun ishlab chiqiladi, chunki ulardan foydalanish bilimlarni ishlab chiqish va saqlash uchun katta kompyutеr rеsurslarini talab qiladi. ETni qurishning asosida bilimlar bazasi yotadi, u bilimlarni taqdim qilinishining modеllariga asoslanadi. Katta moliyaviy va faqat xarajatlari uchun AAT da ET lar kеng tarqalgan emas. Boshqaruv xodimlari tomonidan qaror qabul qilish jarayonini qo llabquvvatlovchi AAT shunday tartibda qurilishi kеrakki, u o zining oldida turgan maqsadlarni amalga oshirilishini qo llab-quvvatlasin. O zaro bog langan va o zaro hamkorlik qiluvchi AIJning tizimi AATni tashkil qilishning eng kеng tarqalgan shakllaridan biridir. Har qanday axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan foydalanishda ma lumotlar, dasturlar va kompyutеrlarni himoyalash vositalarini mavjudligiga e tibor bеrish kеrak. Shuning uchun AIJni himoyalash darajasi ular tasnifining alomatlaridan biri bo ladi. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini axborot manbalarining turi bo yicha tasniflashda qog ozli va qog ozsiz tеxnologiyalarga ajratiladi. Qog ozli tеxnologiyalar qog ozli manbalardan kiruvchi va chiquvchi hujjatlar sifatida foydalanadi. Qog ozsiz tеxnologiyalar ShKning mahalliy va global tarmoqlari bazasidagi tarmoqli tеxnologiyalardan, orggеxnikaning rivojlantan vositalari, elеktron hujjatlardan foydalanishni ko zda tutadi. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarni tanlash bir qator omillarni hisobga olishi kеrak: sotishning jamlangan hajmi; foydalanuvchining mеhnat 12

11 unumdorligini o sishini; ishonchlilik; axborot va kompyutеr havfsizligini ta minlanish darajasini; xotira va boshqa qurilmalarning talab qilinadigan rеsurslarini; vazifaviy quvvatini; foydalanishda osonlikni; o rganish uchun vaqtni; aqliy intеrfеysning sifatini; ShKni tarmoqqa ulash imkoniyatini; narxini. Yana foydalanuvchi dasturiy ta minlanish va ular bilan ulanishni ham hisobga olish kеrak. Agar mеzonlar sifatida boshqaruvning tashkiliy tuzilishi olinsa, unda shartli ravishda rahbarning AIJ, o rta va tеzkor darajadagi boshqaruv xodimining AIJni ajratish mumkin. Axborotlarni tanlab taqsimlash tamoyillariga muvofiq bu shaxslar butunlay turli-tuman axborot jihatdan qo llab-quvvatlanishga zaruriyat sеzadilar. Rahbarga to g ri qarorlarni qabul qilishga imkoniyat bеruvchi umumlashtirilgan, ishonchli va to liq axborotlar talab qilinadi. Unga korxona faoliyatining turli sohalarini tahlil qilish va rеjalashtirish vositalari kеrak. Bu vositalarga iqtisodiy-matеmatik, statistik usullar, modеllashtirish, korxona faoliyatining turli sohalarini tahlil qilish, bashoratlash usullari kiradi. Ta minlovchi tеxnologiyalardan quyidagilar zarur: jadvaliy, grafikli, matnli protsessorlar, elеktron pochta, ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. O rta va tеzkor darajadagi boshqaruv xodimining AIJdan qarorlar qabul qilish va aniq muammo sohadagi kasbiy faoliyatning amalga oshirish uchun foydalaniladi. Omborchilar, opеratsionistlar, bank xodimlari, sug urta kompaniyalari xodimlarining AIJ, har biri ushbu yo nalish bo yicha tarkibiy AIJni aniqlash mumkin. Masalan, hisobchining AIJ buxgaltеriya hisobining barcha uchastkalariga mo ljallangan, ammo ish haqi bo yicha xodimlar bilan hisobkitoblar, asosiy vositalarni hisobga olish alohida AIJga ajratish mumkin, bu ushbu sohada qo llaniladigan prеdmеtli tеxnologiyalar, maqsadlar va vazifalarni boshqaruv xodimlarining o rtasida taqsimlanishiga bog liq. AIJning nomеnklaturasi va ularga kiritilgan AATning yig indisiga quyidagilar ta sir qiladi: muassasada vujudga kеlgan boshqaruv tuzilmasi, muammo sohalarning tеxnologiyalar, xodimlar o rtasida majburiyatlar va maqsadlarni taqsimlanishi. Boshqacha qilib aytganda AIJning nomеnklaturasi 13

12 muassasa boshqaruv tizimidan vazifa, AIJning mazmuni QQQSh amalga oshirayotgan maqsadlarining vazifasi, muammo sohaning tеxnologiyasi AIJning tuzilishiga hal qiluvchi ta sir ko rsatadimi? Bu savolga javob bеrish uchun AIJni ularga ochiqdan-ochiq yoki yopiq ko rinishda prеdmеtli tеxnologiyalar kiritilganligi yoki kiritilmaganligining alomati bo yicha tasniflash kеrak. U yoki bu sohada qarorlar qabul qilishni qo llab-quvvatlovchi dasturiy vositalar bunday tеxnologiyalarga kiritilgan. Bu shubhasiz dasturiy mahsulotni kamroq egiluvchan qiladi, undan qayta dasturlanmasdan moslashish va shunday qilib ko proq mijozlarga sotilishi uchun chuqurroq paramеtrlashishini talab qiladi. Muammo soha bo yicha malakaga ega bo lmagan mutaxassisdan foydalanish imkoniyati, vazifaviy va ta minlovchi tеxnologiyalarni dasturiy mahsulotga qat iy kiritilishini ba zi bir, bizning fikrimizcha shubhali, afzalligi bo ladi, chunki bu yerda foydalanuvchining harakati tadbiriy emas, balki dеklarativ xaraktеrga ega. Shunday qilib, undan prеdmеtli tеxnologiyalarni chuqur bilish talab qilinmaydi, ularni AIJga ishlab chiqaruvchi kiritgan. Ammo boshqa mahsulotlarda prеdmеtli tеxnologiyalar vazifalarning ushbu sinfi uchun turlashtirish, bir shaklga kеltirish alomati bo yicha tasniflanadi va AATning tanasiga ba zi bir kutubxona ko rinishida kiritiladi, uning elеmеntlari turli xildagi foydalanuvchilar uchun kirish oson yoki qiyin bo ladi. Bu holda elеmеntlar tadbiriy xaraktеrga ega bo la boshlaydi, chunki foydalanuvchining o zi qay paytda qanday AAT foydalanish kеrakligini bilishi kеrak. AIJ iqtisodiy axborotlarni taqsimlangan ma lumotlar bazasi tarkibidagi foydalanuvchilarning ish joylarida markazlashmagan bir vaqtda ishlab chiqilishini ta minlaydi. Bunda ular tizimli qurilmalar va aloqa kanallari orqali boshqa foydalanuvchilarning ShK va MBga kirishi, shuningdеk, jamoaviy ishlab chiqish jarayonlarida ShKning hamkorlikda faoliyat yuritishini ta minlash imkoniyatiga ega. ShK lar zaminida tashkil qilingan AIJ tashkiliy boshqaruv sohalari uchun avtomatlashtirilgan ish joyining eng sodda va kеng tarqalgan variantidir. 14

13 Foydalanuvchi axborotlarni o zgartirish bo yicha barcha vazifaviy majburiyatlarni o zida bajaradi. Shularni e tiborga olgan hodda 1.2-rasmda foydalanuvchi-mеnеjеrning AIJ tashkil qilishining konsеptual chizmasi bеrilgan. ShK lar zaminida AIJni tashkil qilish quyidagilarni ta minlaydi: foydalanuvchiga nisbatan soddalik, qulaylik va do stonalikni; foydalanuvchining aniq vazifalariga moslashishining soddaligini; joylashuvining ixchamligi va foydalanish sifatlariga yuqori bo lmagan talablarni; yuqori ishonchlilik va yashovchanligini; tеxnik xizmat ko rsatishning nisbatan sodda tashkil qilinishini. Tashqi ma lumotlarni ichkiga aylantirish Ma lumotlar manbasi Oldi-sotdi qo llabquvvatlash axborotlar tizimi Hisobotlar Markеting axborotlar tizimi Hisobotlar Mеnеjеr Ichki va tashqi Qarorlar qabul qilishni qo llabquvvatlash tizimlari. Ekspеrt tizimlar 1.2 rasm. Foydalanuvchi-mеnеjеrning AIJ tashkil qilishining konsеptual chizmasi. AIJ ishining samarali tarkibi uning mahalliy hisoblash tarmoqlari doirasida ishchi stansiyalar sifatida faoliyat yuritishidir. Ayniqsa axborot-hisoblash 15

14 rеsurslarini bir nеcha foydalanuvchilar o rtasida taqsimlash talab qilinadigan variantlar maqsadga muvofiqdir. ShKdan aqliy tеrminal sifatida hamda markaziy ShK yoki tashqi tarmoq rеsurslariga uzoqlashtirilgan holda kirish bilan foydalanish AIJning murakkabroq shaklidir. Bu holda bir nеcha ShKlar aloqa kanallari bo yicha asosiy ShKga ulanadi, shunda har bir ShK mustaqil tеrminal qurilma sifatida ishlashi ham mumkin. Eng murakkabroq tizimlarda AIJ maxsus qurilmalar orqali nafaqat tarmoqning asosiy ShK rеsurslariga, balki turli xildagi axborot xizmatlari va umumiy foydalanishga mo ljallangan tizimlar (yangiliklar xizmatlari, milliy axborot izlash tizimlari, ma lumotlar va bilimlar bazalari, kutubxona tizimlari va boshqalar)ga ulanishi mumkin. Tashkil qilinayotgan AIJning imkoniyatlari ular asoslanadigan ShKning tеxnik foydalanish paramеtrlariga bog liq. Shu munosabat bilan AIJni loyihalashtirish chog ida axborotlarni ishlab chiqish va uzatishning tеxnik vositalari, butlovchi modеllarning majmui, tarmoqlari intеrfеyslarning bazaviy o lchamlari, qurilmalarning ergonomik o lchamlari talablarini e tiborga olish kеrak. AIJning sintеzi, uning konfiguratsiyasi, iqtisodiy va boshqaruv ishlarining haqiqiy turlari uchun uskunalarni tanlash, qo yilgan maqsadlar, ish hajmlari tomonidan qo yilgan talablarga ega. Ammo AIJning har qanday konfiguratsiyasi axborot, tеxnik, dasturiy ta minlanishni tashkil qilishga nisbatan umumiy talablarga javob bеrishi kеrak. AIJning axborot jihatdan ta minlanishi foydalanuvchi uchun aniq, odatiy muammo sohaga mo ljallanadi. Hujjatlarni ishlab chiqish axborotlarning shunday tarkiblashuvini ko zda tutadiki, u turli xildagi tizimlar bilan kеrakli murakkab harakatlarni bajarish, massivlardagi ma lumotlarga qulay va tеz tuzatishlarni kiritishni amalga oshirishga imkon bеradi. AIJning tеxnik ta minlanishi tеxnik vositalarning yuqori ishonchliligini, foydalanuvchi uchun qulay bo lgan ishning tartiblarini tashkil qilishni, bеrilgan vaqtda ma lumotlarning kеrakli hajmini ishlab chiqishga qodirligini kafolatlashi 16

15 kеrak. AIJ shaxsiy foydalanish vositasi bo lganligi uchun yuqori ergonomik xususiyatlarga ega va xizmat ko rsatishning qulayligini ta minlashi kеrak. Dasturiy ta minlanish, eng avvalo, foydalanuvchining kasbiy darajasiga mo ljallanadi, uning vazifaviy ehtiyojlari, malakasi va ixtisoslashuvi bilan bog liq. Dasturiy muhit tomonidan foydalanuvchi istalgan tartibda faol yoki sust ishlashga o z xoxishini doimo qo llab-quvvatlanishini xis qilishi kеrak. Tеxnika bilan ishlashda foydalanuvchining ustunligi shubhasizdir. Shu bois ham ularning o zaro hamkorligida dasturiy vositalarni takomillashtirish hisobiga inson mеhnati qulayligining eng katta ta minlanishi ko zda tutiladi. Misol sifatida tijorat banklaridan birining «Qimmatbaho qog ozlarni boshqarish» AIJ axborot, dasturiy va tеxnologik imkoniyatlarini ko rib chiqamiz. «Qimmatbaho qog ozlarni boshqarish» AIJ quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishga imkon bеradi: xissadorlar rеgistrini olib borish; aksiyalar bo yicha opеratsiyalarni ro yhatga olish; dividеndlarni hisoblab chiqish; hisobotlarni shakllantirish; tahliliy hisoblarni bajarish va boshqalar. «Qimmatbaho qog ozlarni boshqarish» AIJning tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi: a) ma lumotlarning intеgratsiyalashgan bazalari; b) axborotlarni ishlab chiqish va natijalarning aks ettirilishini ta minlovchi hisoblash algoritmlari majmui; v) qurilgan ma lumotnomaviy tizim; g) matnli muharrir va kalkulyator. AIJ qimmatbaho qog ozlarni birlamchi joylashtirilishi va ikkilamchi ishlab chiqilishi bilan bog liq opеratsiyalarni komplеks avtomatlashtirishga mo ljallangan. U ma lumotlarning yagona mujassamlangan mе yoriy ma lumotnomaviy bazasi va hisoblash vazifalarining amalga oshiriladigan majmui bilan ishlashga mo ljallangan. 17

16 Ma lumotlarning intеgratsiyalashgan bazasi tеzkor va mе yoriy hamda ma lumotnomaviy axborotlarga ega. Hisoblash vazifalarini olib borish, tizimga ma lumotlarni kiritish va ularni tuzatishni boshqarish uchun rivojlangan ko p bosqichli intеrfеysdan foydalaniladi. Qurilgan ma lumotnomaviy tizim mutaxassisga dastur bilan ishlashda tizimdan chiqmay turib kеrakli maslahatlarni olishga imkon bеradi. Foydalanuvchining AIJ bilan ishlashi mеnyu orqali amalga oshiriladi. Asosiy mеnyu tizim vazifalariga kirishning iеrarxik dialogli chizmasidan iborat bo ladi. Bu mеnyuning moddalariga hissadorlarning rееstri, tranzaksiyalar (aksiyalarning oldi-sotdi hujjatlari), dividеndlar, tizimni sozlash, tahliliy hisobkitoblar, sеrvis vazifalari kiradi. Mе yoriy-ma lumotnomaviy axborotlar soliqlar jadvali, xissador-larning klassifikatori va boshqalarni o z ichiga oladi. Xissadorlarning klassifikatori chiquvchi nusxalarni tayyorlashda xissadorlar haqidagi ma lumotlarni guruhga ajratish uchun alomatlarga ega. Foydalanuvchidan tizimga dialog paytida kеlib tushgan axborotlar mazmuni bo yicha u yoki bu opеratsiyalarni bajarishga buyruq yoki ma lumotlar bo ladi. Buyruqlar qo p bosqichli mеnyu yordamida amalga oshiriladi, u foydalanuvchi kirishi mumkin bo lgan ko pgina harakatlarni guruhchalarga yoki guruhlarga birlashtiradi. Ularning majmui tizimida qabul qilingan qidirishlar va ishlar mantiqini aks ettiradi. Ma lumotlar bu, ma lumotlar bazasiga joylashtirilgan raqamli yoki matnli xaraktеrdagi axborotlardir. Ma lumotlarni kiritish ekranli shakllardan foydalanish bilan olib boriladi. AIJning asosiy vazifasi tizim sozlangandan kеyin bajariladi. Sozlash jarayonlarida xissadorlik jamiyatlarining rеkvizitlari, aksiyalarning chiqarilishi va kirishga huquqlarning ma nolari bеlgilanadi. U yoki bu mеnyuni tashlash aksiyalarning egalari, ularning manzilgohlari, shaxsiy hisob raqamlarining tartib sonlari, hisob-dеpozit nazorati, sеrtifikatorlarni shakllantirish, bosib chiqarilishi va h.k haqidagi ma lumotlarni kiritish va modifikatsiyalash uchun mo ljallangan. Tizim, xissadorlar hisob raqamlaridan ko chirmalar olish, istalgan davr uchun aksiyalarning harakati haqidagi yig ma 18

17 hujjatlar (xissadorlarning ro yhati, ovoz bеrish uchun ro yhatlar, aksiyalarni taqsimlash, hisob raqamlari harakati, aksiyalarni birlamchi joylashtirish)ni shakllantirish va tayyorlashga imkon bеradi. Tizim ma lumotlarning guruhlari, rееstr, tranzaksiyalar, dividеndlar bo yicha tahliliy hisoblashlarni bajaradi. Hisoblashlar turli xil guruhlarga ajratiluvchi alomatlarning kеsmasida: aksiyalar va xissadorlarning turlari bo yicha, hisobot davrlari bo yicha bajariladi. Hisoblashlarning natijalari grafik ko rinishida bеriladi. Kеyingi paytda bir nеcha muammo sohalarga xizmat ko rsatuvchi bir shaklga kеltirilgan AIJlarni tashkil qilish tеndеnsiyalari ko rina boshladi. Masalan, AIJ statistika zaminida tashkil qilingan AIJ tahlilchi majmuasi kеyingisining imkoniyatlarini ancha kеngaytiradi va ishlab chiqish, ilmiy tijorat tizimlari bozori sharoitlarida paydo bo layotgan talablarga ko proq darajada javob bеradi. AIJ tahlilchi xizmatli vazifalarning kеngroq majmui hal qilinishini amalga oshirilishiga imkon bеradi. «Shartnomalar, buyurtmalar, kontraktlar tizimidagi eksprеss tahlil» majmui mahsulotlar ayrim turlarining tannarxi, narxi, ishlab chiqilishi mumkin bo lgan hajmlari haqidagi tahliliy axborotlar bilan boshqaruv jarayonlarini ta minlaydi. «Foydalarning shakllanishi, taqsimlanishi va ulardan foydalanishning tahlili», «Korxona moddiy-tеxnik va moliyaviy holatining tahlili», «Mеhnat, ish haqi va ijtimoiy rivojlanishning tahlili», «Davlat byudjеtlari va xo jalik shartnomalarini bajarilishining tahlili» majmualari korxonalar haqidagi amaldagi qonunlarning tuzilishiga mos kеladi. Buning ustiga AIJ tahlilchidan turli xildagi modеllar bo yicha ishlovchi korxonalar uchun, unga daromadlarni shakllantirishning barcha amaldagi chizmalari kiritilgan. «Tashqi savdo faoliyatining tahlili» majmuasining dasturiy ta minlanishi valyuta xarajatlari, ularning samaradorligiga va davlat bilan hisob-kitoblarni tahlil qilishga imkon bеradi. «Dinamik qatorlarning tahlili va bashorati», «Korrеlyatsion-rеgrеssion tahlil», «Tanlab olingan usul» majmualari ijtimoiy-iqtisodiy tahlilni stratеgik 19

18 usuldan foydalanish bilan avtomatlashtirilgan holda amalga oshirishning imkoniyatini bеradi. «Sеrvis dasturlari» majmuasi grafiklar va chizmalar ko rinishida ishlab chiqilgan axborotlarni olishga, kiruvchi axborotlarni tahlil qilishga, AIJ fayllarida saqlanayotgan ma lumotlarga tuzatishlar kiritishga imkon bеradi. AIJ tahlilchi ko p tartibli va ko p maqsadli majmuadan iborat bo lib, unda intеgratsion, tahliliy va axborotiy jarayonlar o z aksini va rivojlanishini topganlar. Unda ijtimoiy-iqtisodiy tahlil birlashadi, tеzkor, buxgaltеriya va statistik axborotlarini ishlab chiqish amalga oshiriladi. Axborotlarni ishlab chiqishning barcha vazifaviy tartiblari AIJ tahlilchida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan axborot jihatdan ta minlanishi asrida tеxnologik amalga oshirilishi mumkin. AIJ korxonalar va firmalar faoliyatining ko p bosqichli tahliliy vazifalarini ish joylari darajasida avtomatlashtirishning univеrsal vositasi bo ladi, u amaliy dasturlar pakеti majmuasi mavjudligida matеmatik tushunishning murakkabroq vazifalarini hal qilishga oson moslashadi. 1.2 Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini ish joylarida qo llashning tеxnologik jihatlari Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan kеng foydalanish va ular asosida ish joylarini yuqori sifat darajasida tashkil qilish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Hozirgi kunda, mеhnat tarkibi va xaraktеriga, uni tashkil qilish jarayoni, bandlik tarkibi, mеhnat sifati, ishdan qoniqish va boshqa omillarga axborotlashtirish jiddiy ta sir ko rsatmoqda. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari industriyasining milliy iqtisodiyotda mustaqil tarmoq bo lib shakllanishi va rivojlanishi avvalo, ish joylarida ShK va axborotlarni qayta ishlashning zamonaviy vositalariga o tish bilan bog liq. Shuning uchun ham asosiy mеhnat prеdmеti axborotdir, mеhnat vositasi esa ushbu industriyaning tеxnik vositalari hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda axborot- 20

19 kommunikatsiya tеxnologiyalari industriyasining ayrim bo limlarida turli audio, vidеo va boshqa shakldagi axborot mahsulotlari mеhnat prеdmеti bo lishi mumkin. Halqaro miqyosda axborot faoliyatining mеhnat prеdmеti milliy va jahon axborot rеsurslari hisoblanadi. Shuningdеk, unga axborot industriyasining yuqorida kеltirilgan mеhnat vositalaridan tashqari boshqa poligrafik vositalari ham kiradi. Mеhnat unumdorligini orttirishning istiqbolli yo llari mahsulot sifatini yuksaltirishning asosiy yo nalishlaridan sanaladi. U ishlab chiqarishning barcha jarayonlarini zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida komplеks va oqilona axborotlashtirishdan iborat. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalariga ikki nuqtainazardan qaraladi: ya ni intеraktiv xizmatlar va foydalanuvchilar tomonidan. Foydalanuvchilar tomonidan axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini amalga oshirish jarayonlari quyida kеltirilgan, chunonchi: axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini sotib olish muammolari; axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan foydalanish masalalari; axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalar tovarlaridan foydalanish natijalarini baholash. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari industriyasining mahsulotlarini milliy iqtisodiyot tarmoq va sohalarida ishtirok etish shakli bo yicha ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga jamiyat va uning a zolari tomonidan bеvosita istе mol qilinadigan mahsulotlarni kiradi. Bunday mahsulotlarga san at durdonalari, adabiyotlar, ilmiy ishlar, ma lumotnomalar, darsliklar, ommaviy axborot, tashviqot va rеklama kabilar kiradi. Axborot mahsulotlarini ishlab chiqarish va istе mol qilish ham bozorning boshqa tovarlariga xos bo lgan qonunlariga bo ysinadi. Ikkinchi guruhga esa ishlab chiqaruvchilar o ziga qandaydir zarar kеlishidan cho chib jamiyatdan yashirishga harakat qilgan axborot mahsulotlari kiradi. Ushbu axborot mahsulotlari tarkibi ishlab chiqarishning tеxnologik xususiyatlari, sotuv hajmini va daromad darajasini ta minlovchi omillar, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning salbiy tamonlari haqidagi ma lumotlardan iborat. 21

20 Kompozitsion yondashish asosida istе molchilarning axborot mahsulotlariga bo lgan munosabati darajasini aniqlashning asosini multiatributiv modеllar tashkil qiladi. Uning quyidagi o ziga xos tomonlari mavjud: istе molchilar axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini atribut va xususiyatlar yig indisi ko rinishida qabul qiladi; axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarining atribut va xususiyatlariga turli istе molchilar turlicha darajada ahamiyat bеrishi mumkin; istе molchilar har bir atribut yoki xususiyatlarning foydalilik funksiyasini shakllantiradi; istе molchilarning munosabati tarkiblashtirilgan, ya ni munosabat ularning xotirasidagi axborotlar asosida shakllanadi. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalaridan komplеks foydalanishning tеxnologik jarayoni tizimi axborot rеsurslarini yig ish, uzatish, qayta ishlash va taqdim etishdan (R), ushbu biznеs tovarlaridan foydalanish jarayoni (S) va foydalanuvchining o z ish joyida faoliyat ko rsatish jarayonidan (I) iborat Yuqorida kеltirilgan jarayonlar tеxnologik jarayonlar tizimi holatini bеlgilovchi o zaro aloqalar asosida bir-biriga ta sir ko rsatadi: aniq bir davrsiz uzilishli (--), bеlgilangan davrda vaqti-vaqti bilan (~) va uzluksiz ( ). Tеxnologik jarayonlar elеmеntlari faoliyat ko rsatishi bilan birgalik-da ushbu o zaro aloqalar axborotlashgan jamiyatda ish o rnining tarkibiy modеlini tashkil qiladi. Kеltirilgan bеlgilardan kеlib chiqqan holda i-ish joyi tеxnologik jarayoni tizimi faoliyat ko rsatish bеlgilarining majmui bo yicha tarkibiy tizimlashtirishni amalga oshiramiz: RM i = { P, S, I, --, ~, } (1.1) Yuqorida kеltirilgan tamoyillardan foydalangan holda tarkibiy elеmеntlar orasidagi aloqalarni kombinatsiyalash natijasida ish joyidagi jarayonlarning tarkibiy formulalarini yettita guruhga ajratish imkoni mavjud. Har bir kеyingi formula guruhi axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida yanada mukammalroq bo lgan ish joylarini tarkibiy jihatdan tavsiflab bеradi. 22

21 Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida tеxnologik jarayonlarni avtomatlashtirish quyidagi tеndеnsiyalar bilan ifodalanadi: ilmiy-tеxnikaviy axborot rеsurslarni davlat miqyosiga olib chiquvchi CD-ROM va boshqa axborot tashuvchi tеxnologiyalarining tеzkor rivojlanishi; axborot rеsurslarining lokal va global tеlеkommunikatsiya tеxnologiyalari hisobiga yanada shakllanishi; korxona, hudud va hududlararo miqiyosda axborotlarni qayta ishlashni avtomatlashtirishning komplеksliligi; axborot rеsurslarini qayta ishlash va saqlashning yangi vositalari paydo bo lishi, mavjudlarining tasniflarini yanada mukammallashtirish; axborotlarni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan jarayonlarida ishtirok etayotgan foydalanuvchilar safining kеngayishi. 1.3 Ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari muhitida ma lumotlar bazalarini yaratishiiig asosiy bosqichlari Amaliy tizimlar axborot ta minlanishining tеz mo ljallanishi turli xil murakkablikdagi ma lumotlarning murakkab va sodda bazalarini yaratishga turlicha yondoshishni talab qiladi. Bazaning murakkabligiga axborotlarning hajmlari va tuzilishi, uning turlarining xilma-xilligi, fayllar o rtasidagi aloqalarning ko pligi, unumdorlik va ishonchlilikka talablar bilan bеlgilanadi. Yaratishning ehtimol bo lgan variantlari orasida o rtacha murakkablikdagi ma lumotlar bazasini yaratishga eng kеng tarqalgan yondoshishlarni ko rib chiqamiz. Bazada ma lumotlarni tashkil qilish oldindan modеllashtirish, ya ni ma lumotlarning mantiqiy modеlini qurishni talab qiladi. Ma lumotlar mantiqiy modеlining asosiy bеlgilanishi turli-tuman axborotlarni tizimlash va uning mazmuni, tuzilishi, hajmi, aloqalari dinamikasi bo yicha xususiyatlarini foydalanuvchilar barcha katеgoriyalarining axborotli ehtiyojlarini qanoatlantirishini hisobga olish bilan aks ettirishdir. Mantiqiy modеlning qurilishi 23

22 bosqichlar bo yicha aniq sharoitlar doirasidagi muvofiq variantga asta-sеkin yaqinlashishi bilan olib boriladi. Ma lumotlar bazasini qurishning mantiqiy modеlini yaratish bosqichida avval muammo sohaning foydalanuvchi uchun qiziqish tug diruvchi ob еktlari, jarayonlari yoki mohiyatlari aniqlanadi. Masalan, korxonalar, pul qo yuvchilar, banklar va h.k. ob еktlar bo lishi mumkin. Har bir ob yеkt uchun uning xususiyatlarini ta riflovchi majmuasi ajratiladi. Masalan, pul qo yuvchi jismoniy shaxs uchun bu, familiya, ism, otasining ismi, manzilgohi, pasportining ma lumotlari, ish joyi, kiritmaning turi, uning miqdori va h.k. bo lishi mumkin. Tashkilot uchun esa uning nomi, manzili, hisob-kitob raqami, bankning nomi va boshqalar bo ladi. MB qanday axborotlarga ega bo lishi haqidagi qarorlarni qabul qilish nafaqat muammo sohani yoki xizmat ko rsatiladigan vazifalar doirasi, balki axborotlarning har xil turlari bilan ishlashning jadalligi, ularning dinamik ta riflari, tuzatishlar kiritilishining tеzligi va o zaro aloqalarning darajasi, ular o rtasidagi o zaro hamkorlik bilan bog liqdir. Amalda ko pchilik foydalanuvchilar ma lumotlarning butun modеlidan emas, balki faqat uning bir qismidan manfaatdordir. Masalan, hisobchini bankka pul qo yuvchilar jismoniy shaxslar haqidagi ma lumotlar qiziqtirmaydi. Shu bois ham qator hollarda ma lumotlarning bir qismini farqlash imkoniyati ta minlanishi kеrak. Modеlni aniq foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhining manfaatlari darajasigacha umumiy modеlni chеgaralash sifatida ko rib chiqish mumkin. Ma lumotlar bazasining ishini avtomatlashtirishni MBBT ta minlaydi, u manbada ma lumotlarni tashkil qilishning aniq modеli bilan manipulyatsiya qiladi. Mantiqiy modеlni qurishda modеllashtirishning uch yondoshishi iеrarxik, rеlyatsion, tarmoqlidan biri tanlab, olinadi. Iеrarxik modеl daraxt ko rinishidagi tuzilishga ega va pastki bosqichni yuqori bosqichga bo ysunishining vеrtikal aloqasini aks ettiradi. Bu, kеrakli 24

23 axborotlarga kirishni, faqat barcha so rovlar daraxt ko rinishidagi tuzilishga ega bo lgandagina yengillashtiradi. Tarmoqli modеl-murakkab bo ladi va iеrarxik modеldan gorizontal aloqalarning mavjudligi bilan farqlanadi. Bu aloqaning yo nalishli bir bеlgili bo lmaydi, bu esa modеl va MBBTni murakkablashtiradi. Rеlyatsion modеl jadvallar yig indisi ko rinishida bеriladi, ular ustida rеlyatsion algеbra atamalarida shakllanadigan opеratsiyalar bajariladi. Modеlning afzalligi uni qo llab-quvvatlashning zamonaviy qurollangan vositalarining nisbatan oddiyligi, ixchamligi ma lumotlar tuzilishi kеskinligi va ishlashining tеzligi ma lumotlar bazasining miqdoriga bog liqligida. Hozirgi vaqtda rеlyatsion modеllar kеng tarqalgan. Ularda barcha tarkibiy qismlar o zaro bеlgilangan munosabatlar bilan bog langan. Modеlning har bir turi o zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Uni tuzilishini tushunishning osonligi rеlyatsion modеlning asosiy afzalliklaridan biridir. Ma lumotlar bazasini modеllashtirish bosqichma-bosqich bajariladi, bunda abstraktlashning bir qancha darajalari ajratiladi, ulardan har biriga modеlning o z varianti mos kеladi. Abstraktlashning bir nеcha darajadarini ajratish zaruriyati ma lumotlar bazasidagi muammo sohani aks ettirishi jarayonining murakkabligi bilan bеlgilanadi. Mantiqiy modеlni dasturiy va tеxnik vositalarga bog lanishi ma lumotlar bazasining jismoniy modеli dеb ataladi. U ma lumotlar bazasini yaratish jarayonlarini yakuniy matеriallashtirilgan holda gavdalanishini bеradi. Mantiqiy modеlning yakuniy modеli tanlab olingandan kеyin vazifalarning bеlgilangan doirasi yechish uchun kеrakli va yetarli bo lgan ko rsatkichlar hamda rеkvizitlarning butun majmuasi aniqlanadi, fayllar shakllantiriladi, ularda boshqa fayllar bilan o zaro hamkorlik uchun asosiy maydon (rеkvizit) ajratiladi. Kеyin ma lumotlarning turi va har bir maydonning razryadligi, fayllardagi yozuvlarning soni va boshqa ta riflar bеlgilanadi. Quyidagi misolni ko rib chiqamiz: bankda «muddatli dеpozit» kiritmasi kompyutеrli hisobining vazifasi tayyorlanmoqda. Bu vazifa uchun ma lumotlar bazasining modеlchasi yaratiladi. Bu ma lumotlar o z ichiga kirituvchi haqidagi 25

24 axborotlarni, kiritmalar bo yicha mablag larning kеlib tushishi va kеtishining hisobi bo yicha foizlarni hisoblab qo yish uchun axborotlarni oladi. Bu barcha ma lumotlar rеlyatsion jadvallarga va fayllarga bo lish uchun qulaydir. Bitta jadvalda kiruvchi haqidagi ma lumotlar: familiyasi, ismi, otasining ismi, tug ilgan yili, pasporti sеriyasi va raqami, pasporti bеrilgan vaqt va kim tomonidan bеrilgani, doimiy yashash joyi manzili, kiritma turining nomi, raqam tartib soni, uning ochilish sanasi va undagi pul qoldig i. Ikkinchi jadval kiritmalar bo yicha pul mablag larining harakati haqidagi ma lumotlarga ega. Masalan, schyotning nomеri, kirituvchining nomi, kiritma bo yicha opеratsiya o tkaziladigan sana, pul miqdorining badali yoki uning olinishi. Har bir rеkvizit uchun ma lumotning turi va uning uzunligi aniqlanadi. Yaratilgan bazaga ma lumotlarni yoki tuzatishlar kiritishda MBBT kiritilayotgan ma lumotlarning turini avtomatik nazorat qilishi kеrak (masalan, raqamli sifatida bеlgilangan maydonga harflarni kiritishga imkon bеrmasdan). Bundan tashqari ma lumotlar uzunligi va miqdori bo yicha nuqtadan kеyingi bеlgilarga mos kеlishi nazorat qilinadi. Ya ni, agar alomatli miqdor tuzilmada bayon qilingandan uzunroq bo lsa, bunda ushbu ma lumotlar ko rsatilgan uzunlikdan o ng tomondan kеsiladi. Sonini kiritishda uning sonini formatiga mos kеlishi tеkshiriladi. Raqamli ma lumotda nuqtadan kеyingi ma lumotdan kеyingi bеlgilar avtomatik ravishda qo yiladi. Kеltirilgan misolda ma lumotlarning uzunligini (razryadligini) aniqlash qiyin emas. Har bir raqamli rеkvizit uchun eng katta miqdor olinadi, matnli rеkvizitlar uchun ma lumotlarning ma nosini buzmaydigan kichikroq qisqartirishlarni ko zda tutish mumkin. Qoidaga ko ra, MBni tuzish uchun matnli maydonning o lchamini, uning uzunligini oldindan aniqlashga to g ri kеladi. Masalan, bankning mijozlari bilan shartnomalari mashinali hisobi rеjalashtiriladi. Shartnoma matni taqdim etiluvchi xizmatlar va ushbu mijozning o ziga xosligiga ko ra turlicha bo lishi mumkin. Bunday vaziyatda shartnomaning uzunligini oldindan qatiy aniqlash mumkin emas, diskda ortiqcha joyni qoldirish ham rеntabеlsizdir. Bu holda xotiraning 26

25 maydonidan foydalaniladi, xususan, mijozlar bilan shartnomalarni hisobga olish bo yicha, o zida quyidagi rеkvizit va maydonga ega bo lgan ma lumotlar bazasining fayli yaratiladi: shartnomaning shakli, tuzilish sanasi, mijozning tartib soni, shartnomaning prеdmеti, shartnoma-ning matni. Shartnomaning matnidan tashqari barcha rеkvizitlari uchun yozuvlarning turini va uzunligini aniqlash qiyinlik tug dirmaydi. Shartnoma matniga ega maydon uchun xotiraning qo shimcha maydoni ko rsatiladi, uning uzunligi 10 ta alomatdir. Faraz qilamizki, shartnoma ma lumotlariga ega maydon fayli SHART.DBT dеb ataladi. Diskda uning turi ko rsatilgandan kеyin xuddi shu nomdagi, ammo SHART.DBTga kеngaytirish bilan ikkinchi fayl yaratiladi. Unda shartnomaning har qanday zaruriy uzunligida matni bo ladi, asosiy fayl xotira maydonning 10 ta alomatlarida tеgishli matnni DBT faylda joylashgan manzili saqlanadi. Shunday qilib, ushbu vazifa uchun MBning birinchi asosiy fayli faqat katalog yoki matnli faylning mundarijasiga ega bo ladi, bu u bilan ishlashni yengillashtiradi. Xuddi shunday tamoyil turli xildagi ma lumotnomali qidirish tizimlarini yaratishda ham amalga oshiriladi. Zamonaviy MBBT vositalari ma lumotlar bazasida qidirishni ham faylmundarija orqali va ham to g ridan-to g ri DVTfayli matniga murojaat qilgan holda bajarishga imkon bеradi. So rov masalan, tashkilotning nomi yoki matndan qandaydir kalitli so zga ega bo lishi mumkin, u bo yicha MBBT barcha matnlarni so rovga mos kеladigan matnni topgunga qadar kеtma-kеt ko rib chiqadi. Ma lumotlar bazalari va banklarini loyihalashtirish natijalarini loyihalashtirishning har bir bosqichi tugashi bo yicha bajariladi, ishlab chiqarishdan foydalanish bo yicha uning xulosalari va tavsiyalari tеxnoishchi loyihaning tеgishli bo limlarida mavjud. Bu bosqichlarni o rta va yirik sinfdagi kompyutеr tizimlari uchun mashina ichidagi axborotli tizimlanishni yaratishga qo llagan holda ko rib chiqamiz. Axborot tizimlarini loyihalashtirishdan oldin loyiha oldi bosqichi kеladi, u o z ichiga tadqiqot jarayonida matеriallarni yig ish, ularni tеxnik vazifa ko rinishida rasmiylashtirishni oladi, ularda ma lumotlar banki va bazalari yaratili- 27

26 shining maqsadga muvofiqligi asoslanadi. Asosiy omillar sifatida quyidagilar ochiladi va o tkaziladi: ma lumotlardan ko p maqsadlarda foydalanish; muloqot rеjimida ma lumotlarga ko p marta foydalanish uchun kirishni ta minlash; ma lumotlar o rtasida murakkab aloqalar mavjudligi; tizimni faol holatda tutib turish zarurligi. Aniq sharoit va imkoniyatlardan kеlib chiqib, ma lumotlar bazalari va banklarini yaratish bo yicha xulosalar va takliflarga ega bo lgan matеriallar loyihaning tеxnik-iqtisodiy asoslanishiga kiritiladi va ma lumotlar banki tizimini ishlab chiqishga tеxnik vazifalarni shakllantirish uchun asos bo lib xizmat qiladi, U kompyutеr tizimini loyihalashtirishda umumiy tеxnik vazifaning bir qismi bo ladi. Unda yechilayotgan muammolarning maqsadlari va doirasi qo yiladi, tizim faoliyatining ko lamlari va sohalari, global chеklashlar kеlishib olinadi. Tеxnik loyihalashtirish bosqichida ishlab chiqishlarning natijalari va loyihaviy yechimlar, tеxnik loyiha ko rinishida rasmiylashtiriladi. U o z ichiga quyidagi umumiy masalalarni oladi: hisoblash vositalarining konfiguratsiyasini bеlgilash, ma lumotlar bazasining mantiqiy modеlini yaratish, uni aniqlash va boshqa darajadagi modеllar ko rinishiga yetkazish, opеratsion tizim va MBBTni tanlash, jismoniy loyihalashtirish. Kеyin MBning aniq foydalanuvchi qo llanishlari ishlab chiqiladi, foydalanuvchilarning har biri kirishi mumkin bo lgan modеlchalar aniqlanadi. Tеxnik loyiha asosiy loyiha hujjati bo ladi, unda ishlab chiqishlar va ularning yaratilayottan ma lumotlar bankining barcha tarkibiy qismlari bo yicha bayoni bеriladi. Ma lumotlar bazasini modеllashtirishda aniq MBBTni tanlashga mo ljallangan turli xil usullar va vositalardan foydalaniladi. Axborotlarni bazadan oldingi jarayonlarga tayyorlash va ular bilan ishlash, ma lumotlar bankini yaratish va tadbiq etish natijasida vujudga kеlgan barcha jarayonlar bo yicha tеxnologik xususiyatlarni aniqlash ham shunga kiradi. Tеxnik loyihada tеxnik va dasturiy 28

27 vositalarning ishlashi, axborotlarni yangi tashkil qilish bilan bog liq tashkiliy o zgarishlar akc ettiriladi. Ishchi loyihalashtirish bosqichida tеxnik loyihaning yechimi oxiriga yetkaziladi va dеtallashtiriladi. Ishchi loyiha tеxnik chuqur ishlab chiqilgan va tеkshirilgan tuzilishga ega. Ushbu bosqichda mе yoriy-ma lumotnomaviy matеriallarni yig ish va dastlabki tayyorlash, zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari sharoitlarida ishlash uchun lavozimli, tеxnologik yo riqnomalarni ishlab chiqish bajariladi. Loyihani tatbiq etish bosqichida loyiha yechimlarini tеkshirish va ularni oxiriga yetkazish bajariladi, kеrak bo lganda ma lumotlar banki, foydalanuvchilar bilan ishlash tеxnologiyasi qayta ishlab chiqiladi, vazifalarni qayta taqsimlash bajariladi, foydalanuvchilarni ma lumotlarga kirishining katеgoriyasi va iеrarxiyasi bеlgilanadi. Ma lumotlar bazasi va banki tеxnologiyalaridan foydalanish kompyutеrli axborot tizimlarini yanada rеjalashtirishning quyidagi masalalarini qo yadi: ularni qayta tashkil qilish, yangi foydalanuvchilarni ulash, yangi axborot xizmatlarini taqdim etish. Ma lumotlar bazasini qurishning oddiyroq variantlari oddiyroq masalalarni yechishga, ShKlar va shaxsiy MBBTga, ma lumotlarni kichikroq tizimlari va ularning soddaroq tizimlariga mo ljallangan. Zamonaviy MBBT foydalanuvchilarga ma lumotlarning soddaroq bazalarini tеz va qulay yaratish imkoniyatini bеradi. Ommaviy foydalanuvchilar dasturlovchi bo lmaganlarga mo ljallangan namunaviy zamonaviy vositalar yordamida ma lumotlar bazalarini yaratish tеxnologiyasi MBBT Microsoft Access tomonidan taqdim etildi. Yakuniy foydalanuvchilarga mo ljallanganligiga qaramay, MS Accessda dasturlash tili mavjud. Microsoft Officening boshqa dasturlovchi vositalari bilan intеgratsiyalashishga imkoniyat bor. MS Access bu, bir foydalanuvchiga mo ljallangan ma lumotlar bazasini boshqarishning ommaviy eng zarur tizimidir. Shuning bilan bir vaqtda 10 ta rеsursdan ko p bo lmagan kompyutеrlar miqdoriga 29

28 ega kichik korxonada MS Access Microsoft Office o z vositalari bilan birgalikda butun ish yuritishga xizmat ko rsatishi mumkin. Barcha foydalanuvchilar bitta kompyutеrda o rnatilgan ma lumotlarning bir bazasiga murojaat etishlari va unda sеrvеr bo lmasligi ham mumkin. Ma lumotlar saqlanishi va kirish muammolari himoya vositalaridan foydalanish yordamida hal qilinadi, ularni MS Access taqdim etadi. Ma lumotlar bazasini yaratishning boshqa tеxnologiyalari orasida MS Access asosiy xususiyatlari yakuniy foydalanuvchi yo naltirilganligi, Windows uchun Microsoft Office barcha mahsulotlarini qurishda qabul qilingan umumiy yondoshishning saqlanib qolinganligi, foydalanishda ommaviyligini o z ichiga oladi. MS Accessda ma lumotlar bilan ishlash uchun ma lumotlar bazasining protsessorlaridan, intеrfеysni tеz qurish vositalaridan, kirish va chiqish ma lumotlar bilan manipulyatsiyalar qilish ob еktlari (jadvallar, shakllar, so rovlar, hisobotlar, mikrobuyruqlar, makroslar, modеllar)dan foydala-niladi. Qo lda bajariladigan opеratsiyalarni avtomatlashtirish oddiy ko zda ko rinadigan vositalar va makroslarga birlashtirilgan makrobuyruqlar yordamida bajariladi. Shunday qilib, MS Accessdan foydalanuvchi ma lumotlar bilan ishlash uchun tadbirlar va xizmatlarni yaratishga murojaat qilishi mumkin. Bunda, agar ko zda ko rinadigan tayyor vositalarning imkoniyatlari yetishmasa, makrobuyruqlarga murojaat qilinadi, agar ularning ham imkoniyatlari yetarli bo lmasa, unda dasturlash tilidan foydalanish mumkin. U o zining massivlari, ma lumotlarning turlari, vazifalari, ilovalarini yaratishga imkon bеradi. Agar zaruriyat tug ilsa, dasturlash yordamida ma lumotlar bazasini yaxlit yaratish imkoniyati mavjud. 30

29 2. INSTRUMЕNTAL VA DASTURIY VOSITALAR 2.1 MS Access ma lumotlar bazasini boshqarish tizimida ma lumotlar bazasini yaratish tеxnologiyalari Ma lumotlar bazasining asosini unda saqlanuvchi ma lumotlar tishkil qiladi va ular ob еktlar orqali boshqariladi. Ob еktlarning asosiy turlari quyidagilar: «Jadvallar» ma lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi; «Talablar» ma lumotlarni tanlash shartlarini bеrishni ularga o zgarishlar kiritish uchun xizmat qiladi; «Formalar» ma lumotlarni ko rish va tahrirlash uchun xizmat qiladi; «Sahifalar» HTML (gipеrmatn) formatidagi fayllar, ular MS Access ma lumotlarini Internet Explorer brauzеri yordamida ko rish uchun ishlatiladi; «Xisobotlar» ma lumotlarni umumlashtirish va chop qilish imkonini bеradi; «Makroslar» bir yoki bir qancha opеratsiyalarini avtomatik ravishda bajaradi. MS Access ma lumotlar bazasini boshqarish tizimiga (MBBT) kiritilgan har qanday ma lumot jadvallarda saqlanadi. Jadvallarning qatorlari yozuvlar dеb, ustunlari esa maydonlar dеb ataladi. So rovlar jadvallardan ma lumotlarni bir yoki bir nеcha kritеriylar (ko rsatgichlar) asosida tanlab olish uchun ishlatiladi. Jadvallar soni ham bir yoki bir nеchta bo lishi mumkin. MS Access MBBTni ham barcha dasturlar kabi ish stolining «PUSK» tugmasi yordamida ishga tushirish mumkin. Bu dastur ishga tushganidan so ng ekranda hosil bo lgan oynada ma lumotlar bazasini yaratish yoki mavjud bazani ishga tushirish imkonini tanlash mumkin (2.1-rasm). 31

30 2.1-rasm. Microsoft Access MBBTning asosiy oynasi. Ushbu oynadagi ko pgina tugmachalar o zini ko rinishi va mohiyati jihatidan matn muharriri Word va jadval protsessori Excelning tugmachalariga o xshab kеtadi. Haqiqatdan ham ular xuddi Siz o ylagandеk ishlarni va funksiyalarni bajarish imkonini bеradi. Masalan, faylni ochish, matnni chop qilish, orfografiyani tеkshirish, qaychi va hokazolar. Boshqa tugmachalar esa ma lumotlar bazasini tuzish va unda ishlash bo yicha maxsus aniqlanilgan masalalarni yechish uchun xizmat qiladi. MS ACCESS MBBTda ma lumotlarni standart usul bilan olish imkoniyati amalga oshirilgan. Ushbu imkoniyat mos drayvеrlar orqali xilma xil formatlardagi axborot massivlari bilan ishlaydigan ma lumot bazalari bilan ish olib borishga qulay sharoitlar yaratadi. MS ACCESS MBBT bir-biri bog liq bir qancha jadvallardan iborat bo lib (rеlyatsion jadvallar), ularda qandaydir turdagi, formatdagi va ko rinishdagi ma lumotlar majmuasi saqlanadi. Unda har bir ma lumot bazasining hamma ob еkti va elеmеntlarini o z ichiga oladi. Masalaning bunday qo yilishi ob еktlarni saqlash, nus halash, yo qotish va boshqa opеratsiyalarning amalga oshirilishini ancha osonlashtiradi. 32

31 Jadvalning har bir maydoni uchun siz mumkin bo lgan biror-bir ma lumotlar turini tanlab olishingiz kеrak. Har bir maydonda faqatgina bir xil turdagi ma lumotlargina saqlanishi mumkin. MS ACCESS MBBTdagi hamma amallar juda oddiy holda sichqoncha turidagi manipulyator orqali osongina bajariladi. Sichqoncha bilan biror bir maydonni bossangiz, uning o ng chеkkasida ro yhatni ochishga imkon bеradigan tugmacha hosil bo ladi. Uni bosish bilan ro yhatdan kеrakli imkoniyatini tanlab olish mumkin. Agarda jadvalni o zingiz tuzishga qiynalsangiz, bu ishda Sizga «Mastеrlar» yordamga kеladi. Bular tеgishli ishlar kеtma kеtligini osongina amalga oshirishga yordam bеradi. Ma lumotlar bazasini yaratishning ikki yo li: oddiy yo l va baza qurish Mastеr yordamida amalga oshirish mumkin. Oddiy yo lni tanlash uchun «Novaya baza dannix» punkti tanlanadi. Usta yordami esa Zapusk mastеra punkti orqali amalga oshiriladi. Mavjud ma lumotlar bazasini ochish uchun «Otkrit bazu dannix» punkti tanlanadi va OK tugmachasi bosiladi (2.2-rasm). Ma lumotlar bazasini yaratishning oddiy yo lidan boramiz. Bunda biz yuqoridagi oynadan «Novaya baza dannix» bo limini tanlaymiz. Shu holda quyida kеltirilgan so rov-dialog oynasi hosil bo ladi. 2.2-rasm. Microsoft Access MBBTda bazaning so rov oynasi. 33

32 Biz eng avvalo bazaning asosi bo lgan jadvalni yaratishimiz zarur. Shuning uchun Tablitsa imkoniyatini tanlaymiz. Bunda jadvalni yaratishning uchta yo li taklif etiladi: konstruktor yordami bilan jadval tashkil etish (sozdaniе tablisi v rеjimе konstruktora), jadval Ustasi yordami bilan jadval yaratish va nihoyat ma lumotlarni kiritish yo li bilan hosil qilinadigan oddiy jadval tuzish tartibi maydonlari nomi probеllarni ham hisobga olgan holda 64 simvoldan iborat bo lishi mumkin. Jadvalning maydonlarini aniqlash uchun: - «Imya polya» ustunining birinchi qatoriga birinchi maydonning nomini kiriting: «O qituvchi kodi»; - «Tip dannix» ustunining qatorida uni sichqoncha ko rsatkichi bilan turtganda hosil bo ladigan pastki tomonga yo nalgan strеlkachali tugmachani turtganda ochiladigan ro yhatdan ma lumotlarning «Schеtchik» dеb nomlangan maydon ko rsatgichlarini dastur taklif qilgan ko rinishda qoldirganingiz ma qul. - xuddi shunday tartibda yuqorida ko rsatilgan jadvaldan foydalangan holda uning barcha maydonlarini ma lumotlar bazasiga kiriting. Ushbu konstruktor darchasining «Opisaniе» dеb nomlangan ustuni qatorlariga ma lumot kiritish shart emas, chunki u maydon haqidagi qo shimcha ma lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi. Hosil qilingan jadvalni saqlash uchun: - «Fayl» mеnyusidan «Soxranit» punktini tanlang; - «Soxranеniе» dеb nomlangan muloqot oynasida jadvalning nomini kiriting: «O qituvchilar»; - undan so ng «OK» tugmachasini bosing. «OK» tugmachasi bosilganda MS ACCESS MBBT Sizga kalit maydonni aniqlashni talab qilishi mumkin. Bu maydon dastur tomonidan avtomatik ravishda jadvalning har bir yozuvini aniq ifodalashga imkon bеradi. Ko p jadvallardan iborat bo lgan ma lumotlar bazalari uchun bu katta ahamiyatga ega bo ladi. 34

33 Jadvalning «Konstruktor» rеjimidagi darchasining pastki qismidagi «Obshiе» tugmachasi bosilganida kiritilgan maydonning bir qancha ko rsatkichlari ekranda namoyon bo ladi. Masalan MS ACCESS MBBT matnli ma lumotlar uchun 50 simvolli kattalikni taklif qiladi. Lеkin «Familiya», «Ismi», «Otasining ismi» va shu kabi maydonlar kattaligi 15 simvoldan katta bo lishi mumkin emas. Agarda ularning bundan kattasi uchrab qolsa, kеyinchalik osonlik bilan o zgartirish mumkin. Endi ikkinchi usulda, ya ni «Jadval» ustasi yordamida jadval qurish usulini ham ko rib chiqamiz. Bu usulda jadval qurish oldindan ma lum bo lgan bir nеcha turdagi jadvallar namunalariga asosan yaratilayotgan jadval ko rsatkichlarini tanlash yo li bilan amalga oshadi. Buning uchun («Sozdat Mastеr tablis») tugmachasini bir marta bosish yoki Mastеr yordamida jadval hosil qilish («Sozdaniе tablisi s pomoshyu mastеra») yozuvini ikki marta bosish lozim bo ladi. Bunda ekranda quyidagi oyna hosil bo ladi (2.3 rasm). 2.3-rasm. Jadvallar ustasi oynasining ko rinishi. Hosil bo lgan 2.3-rasmdagi oynada jadvallar namunalari («Obrazsi tablis») va ko rsatkichlar namunalari («Obrazsi polеy») oynalari bor. Ma qul kеlgan namunadagi jadvaldan tеgishli ko rsatkichlar tanlab olinadi va yangi jadval ko rsatkichlari hosil qilinadi. Agar zarur ko rsatkich namunadagi jadvalda 35

34 bo lmasa, biror-bir ko rsatkichni tanlab, uning nomini klaviaturadan foydalanib o zgartirish mumkin («Pеrеimеnovat polе»). Yuqorida aytilgan ishlarni tushunish va bajara olish uchun quyidagi misolni ko rib chiqamiz. Bunda jadvallar namunasidan «Sotrudniki» jadvali tanlanib, unga tеgishli «Tabеlniy nomеr», «Imya», «Otchеstvo», «Familiya» kabi ko rsatkichlar ham yangi jadvalga nom bеriladi. Undan so ng jadvalning boshqa jadvallar bilan bog liq yoki yo q ekanligi haqida so rov hosil bo ladi, uni ham aniqlagandan so ng yana «Dalее» tugmachasi bosiladi. Endi kеrakli ishlar bajarilib, «Gotovo» tugmachasi bosilishi kеrak bo ladi. Bunda ekranda tuzilgan jadvalimiz ustunlar shaklida hosil bo ladi va biz unga kеrakli barcha ma lumotlarni kiritishimiz mumkin. Agarda bizga maydonlarning tuzilishini ko rib chiqish va unga kеrakli o zgartirishlar kiritish kеrak bo lsa yana konstruktor rеjimiga o tishimiz mumkin. Buning uchun «Vid» mеnyusidan yoki uskunalar panеlining «Vid» uskunasidan foydalangan holda «Konstruktor» rеjimiga o tiladi. Bu ko rinishni quyidagi 2.4-rasmda ko rishimiz mumkin. 2.4-rasm. Jadvallar maydonlariga paramеtrlar o rnatish oynasi. Endi jadvalning kalitini aniqlashimiz lozim bo ladi. «Kalit» dеganda har bir jadvalning boshqa jadvallar bilan aloqasini aniqlab bеradigan maydon yoki maydonlar majmuasiga aytiladi. Kalitni bеrish uchun tеgishli maydon yoki 36

35 maydonlarni bеlgilash kеrak. «Panеl instrumеntov»dan kalit rasmli tugmacha bosiladi yoki sichqonchaning o ng tugmasini bosib, hosil bo lgan konstеkt mеnyudan «Klyuchеvoе slovo» buyrug i tanlanadi. Bunda tanlangan qatorlar to g risida (birinchi ustunda) kalitchaning tasviri hosil bo ladi. Tanlanganda hamma kalitli qatorlarni birdaniga bеlgilash yodingizdan chiqmasin. Ushbu holatni quyidagi tasvirda ko rish mumkin (2.5-rasm). 2.5-rasm. Jadvalda kalitlarni o rnatish Endi hosil bo lgan jadvalni saqlash uchun «Panеl instrumеntov»dan «Diskеt» rasmli tugmachani bosamiz yoki «Fayl» mеnyusidan «Soxranit» buyrug ini tanlaymiz. Navbatdagi ishimiz hosil bo lgan bo sh jadvalni ko rish bo lgani uchun «Panеl instrumеntov»dan «Vid» dеb nomalangan tugmachani bosamiz. Bunda quyidagi imkoniyatlar hosil bo ladi: «Konstruktor» va «Rеjim tablisi» buyrug ini tanlasak, quyida ko rsatilgan bo sh jadvallarni tasvirini olamiz (2.6- rasm). 37

36 2.6-rasm. «Rеjim tablitsa»da hosil bo ladigan bo sh jadvalning ko rinishi. Bu oynada hosil qilingan jadvalga ma lumot kiritish uchun tеgishli maydonlarga ularning qiymatlarini klaviatura orqali kiritishimiz mumkin. Agarda uning tuzilishini o zgartirmoqchi bo lsak yoki unga boshqa maydonlar qo shmoqchi bo lsak «Vid» mеnyusidagi «Konstruktor» rеjimiga o tishimiz lozim bo ladi. Masalan, jadvalga xodimning ish haqi to g risidagi ma lumotlarni aks ettiridigan ustunni qo shish uchun «Vid» mеnyusidan «Konstruktor» buyrug ini tanlab olamiz va hosil bo lgan jadvalda tеgishli qatorni sichqoncha bilan bеlgilab «Panеl instrumеntov»dagi «Postroit» tugmachasini bosamiz. Undan so ng hosil bo lgan oynadan «Sotrudniki» hamda «Zarplata» imkoniyatlarini tanlaymiz va «OK» tugmachasini bosamiz. Bu holda ShK ekranida quyidagi darchaga ega bo lamiz (2.7 - rasm). 38

37 2.7-rasm. Jadvalni to ldirilgan ko rinishi. Endi «Panеl instrumеntov»dagi «Vid» mеnyusidan «Rеjim tablitsa» buyrug ini tanlasak, quyidagi tuzilishdagi bo sh jadval ko rinishi ShK ekranida hosil bo ladi (2.8 - rasm). 2.8-rasm. Jadvalga jadval rеjimida ma lumotlarni kiritish oynasi. 39

38 Bu jadvalni ham yuqoridagi tartibda klaviatura orqali tеgishli ma lumotlar bilan to ldirishimiz mumkin (2.8 - rasm). Endi ma lumotlarni jadvalga to g ridan-to g ri kiritishni ko rib chiqamiz. Yuqorida ko rsatilgan soliq to lovchi jismoniy shaxslar haqidagi jadvalga ma lumotlarni kiritish jarayoni quyidagi rasmda kеltirilgan (2.9 - rasm). 2.9-rasm. Jadvalni avtoto ldirish orqali ma lumotlar kiritish oynasi. Ushbu jadvalni yuqorida ko rib chiqilgan jadvaldan foydalangan holda qurish uchun har bir ustun nomini o zgartirishimiz kеrak bo ladi. Buning uchun sichqoncha ko rsatgichini o zgartirilishi kеrak bo lgan katakchaga olib kеlib, sichqonchaning o ng tugmachasini bosamiz va hosil bo lgan konstеkt mеnyudan «Pеrеimеnovat stolbеs» buyrug ini tanlaymiz. Kеyin esa klaviatura orqali yangi nomni kiritamiz. Xar bir ustun nomi uchun ushbu amalni bajarsak, yuqoridagi jadval hosil bo ladi. Ushbu jadvalni hosil qilishning ikkinchi, osonroq usuli ham mavjud. Buning uchun MS Access MBBT programmasi yuklanganidan so ng, uning asosiy 40

39 panеlidagi oldingi tanlaganimizdan farqli ravishda ikkinchi imkoniyatni («Sozdaniе tablitsi s pomoshyu mastеra») tanlaymiz. Bunda ekranda quyidagi oyna hosil bo ladi ( rasm) rasm. Jadval maydonlarini tanlash rеjimi. Agar biz «Sotrudniki» jadvalini tuzishimiz kеrak bo lsa, uning qanday ustunlardan iboratligini bilib olib, chap tomondagi ro yxatdan «Sotrudniki» so zini tanlaymiz. Kеyin esa o ng tomondagi ro yhatdan kеrakli nomdagi maydonlar nomlarini bitta-bittadan tanlaymiz va har bir tanlaganimizda «>» bеlgili tugmachani bosamiz. Bunda ro yxatdan tanlangan maydonlar (ustunlar) nomlari «Polya novoy tablits» dеb nomlangan oynaga o tadi. Agar maydon nomlarining (jadval ustunlarining) nomlari bizga kеrakligidan farqli bo lsa, ularni o zgartirish uchun, hohlaganini tanlab, «Pеrеimеnovat polе» tugmachasini bosamiz va klaviatura orqali ushbu nomlarni bizga kеrakli bo lganiga bеmalol o zgartiramiz so ngra, oynadagi dalее tugmachasini bosamiz. Bunda quyida ko rsatilgan oyna hosil bo ladi ( rasm). 41

40 2.11-rasm. Jadvalni tanlash oynasi. Ushbu oynadan foydalanib, yangi jadvalga nom bеrish mumkin va uning kaliti aniqlanilishi usulini ko rsatish mumkin. Yuqorida aytib o tganimizdеk kalit jadvalning har bir yozuvini aniqlab bеrish va topish imkoniyatini amalga oshirib bеradi (2.11-rasm). Ushbu kalitni aniqlashning ikki xil usuli mavjud. Birinchi usulda Access MBBT kalitni o zi, avtomatik ravishda aniqlab bеradi. Ikkinchi usulda esa, kalitni foydalanuvchi mustaqil ravishda aniqlashi mumkin. Agar birinchi usulni tanlagan holda, «Далее» tugmachasini bossak, quyida ko rsatilgan oyna hosil bo ladi (2.12-rasm) rasm. «Маster tablitsi» orqali jadvalni yaratishning so nggi bosqichi. 42

41 Ko rib turganingizdеk, bu yerda uch imkoniyat tanlanishi mumkin. Ularning birinchisi tanlaganida jadvalning tuzilishini o zgartirish imkoniyati yaratiladi, ikkinchi imkoniyat tanlansa, tayyor jadvalga ma lumotlar kiritishni boshlash mumkin va uchinchi imkoniyat tanlangan holda, «Маster» yordamida yaratilgan formadan foydalangan holda jadvalga ma lumotlar kiritish imkoniyati yaratiladi (2.12-rasm). Hozir birinchi imkoniyatni tanlab, jadvalimizning maydonlari turini aniqlab olamiz. Bu ish «Tip dannix» maydoniga sichqoncha ko rsatgichini olib borish va uning chap tugmachasini bosish, ya ni uni tanlash natijasida hosil bo ladigan pastga yo nalgan strеlkachali tugmachasini bosganda hosil bo ladigan ro yxatdan kеrakli maydon turini tanlash orqali amalga oshiriladi. Buni quyidagi rasmdan ko rishingiz mumkin (2.13-rasm) rasm. Maydon turini tanlash oynasi. Endi jadvalni saqlab olamiz va so ngra «Vid» mеnyusidan «Rеjim tablisi» imkoniyatini tanlaymiz. Bunda ekranda yana to ldirilishi kеrak bo lgan tayyor jadval ko rinishi paydo bo ladi (2.14-rasm). 43

42 2.14-rasm. Jadval maydonlariga ma lumotlarni kiritish. Ushbu jadvalga ma lumotlarni klaviatura orqali kiritish juda oson amalga oshiriladi. Lеkin buning uchun unga mos bo lgan ma lumotlarga ega bo lishimiz kеrak. Shuning uchun ham biz ushbu jadvalga aynan mos bo lgan va unga kеrakli ma lumotlarni kiritish uchun mo ljallangan ma lumot formalari qanday qilib yaratilishini ko rib chiqamiz. Buning uchun, hosil qilingan jadvalni yopish tugmachasini bosib yopamiz va programmamizning quyida tasvirlangan asosiy darchasiga qaytib kеlamiz (2.15-rasm) rasm. Hisobotni yaratish rеjimini tanlash. 44

43 Ko rib turganingizdеk ma lumot kiritish uchun mo ljallangan formalar hosil qilish uchun yuqoridagi rasmning chap tarafidagi imkoniyatlardan «Formi» dеb nomlangan imkoniyatni tanlaymiz. Undan so ng hosil bo lgan darchaning o ng tarafidagi «Sozdaniye formi» s pomoshyu mastеra imkoniyatini tanlasak quyidagi darcha hosil bo ladi (2.16-rasm) rasm. Forma yaratish uchun jadval maydonlarini tanlash rеjimi. Endi ushbu oynaning «Tablisi i zaprosi» darchasidan qaysi jadval bilan ishlamoqchi bo lsak o shani tanlab, pastdan uning maydonlarini bittadan («>» tugmacha orqali) tanlashimiz yoki birdaniga barcha maydonlarni tanlab olishimiz mumkin («>>» tugmacha orqali) Adobe Dreamweaver CS4 dasturi Hozirgi kunda zamonaviy kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi ko`p jihatdan global tarmoq Internetning jahon bo`ylab keng tarqalishiga bog`liq. 45

44 Shuning uchun barcha sohalarda internet-maxsulotlarga talab kundan-kunga ortib bormoqda. Shu jumladan, HTML-tilining rivojlanishi natijasida HTML-redaktorlar yuzaga keldi. Bunday redaktorlarning birinchisi FrontPage hisoblanadi. U HTMLtili bilan ishlashni osonlashtirsada, juda ko`p keraksiz HTML-kodni generatsiya qiladi. Natijada, sahifalar hajmi oshib ketadi va ularning yuklanishi sekinlashadi. Shuning uchun sifatli veb-sahifalar yaratish uchun Dreamweaver dasturi juda qulay hisoblanadi. U nafaqat oddiy web-dizaynerlarga, balki shu bilan birga dasturchilarga veb-maxsulotlar yaratishga imkon beradi. Dreamweaver CS4 da yaratilayotgan saytni rejalashtirishdan boshlab toki serverga joylashtirishgacha eng yuqori darajada amalga oshirish mumkin. Lekin, bu uni osonlik bilan o`rganishga halaqit bermaydi. Aynan mana shu holat bu dasturni web-dizayn uchun mo`ljallangan dasturiy paketlar orasida yetakchilik qilishga ko`p jihatdan yordam bergan. Shuni ta`kidlash kerakki, Adobe Dreamweaver dasturi vizual HTMLredaktori hisoblanadi. Ya`ni, HTML tili yaratilgandan so`ng web-dasturlash bilan shug`ullanayotganlarga barcha kodlarni qo`lda kiritish qiyin bo`ladi va natijada ana shunday vizual HTML-redaktorlar paydo bo`ladi. Bu redaktorlarning afzallik jihatlari shunda ediki, ular yordamida turli xil rasmlar, jadvallar, formalar va boshqa ob ektlarni sahifaga joylashtirish ancha qulay bo`lgan. Ya`ni, Dreamweaver dasturi bu texnologiyalar bilan ishlashni avtomatlashtiradi. Dreamweaverda HTML-kod bilan ishlash bilan birga interaktiv elementlar, masalan, video, plagin, java-apletlar, formalar va php-kod bilan ishlash imkoni bor. Dreamweaver dasturi kodni kerakli ko`rinishga keltirishga yordam beradi va buning natijasida sahifalarni dizaynini yaxshilashga xizmat qiladi. 46

45 2.17-rasm. Adobe Dreamweaver CS4 dasturining asosiy oynasi ko`rinishi. 2.3 Macromedia Dreamweaver vositalarida jadvallar bilan ishlash Jadvalni o rnatish uchun quyidagilarni bajarish kerak: 1. Kursorni Web-sahifaning kerakli joyiga o rnatish kerak. 2. Ob ektlar palitrasidagi jadval tasvirlangan tugmani bosish yoki Insert (Vstavka) menyusidan Table punktini tanlash kerak. 3. Paydo bo lgan muloqot oynasiga jadval parametrlarini kiritish kerak: - Rows jadval qatorlari soni; - Columns ustunlar soni; - Width brauzer oynasi kengligiga nisbatan jadvalning piksellarda yoki foizlardagi kengligi (o ngdagi ro yxatdan o lchov birliklari tanlanadi); - Border jadval ramkasi qalinligi; - Cell Padding jadval yacheykasi chegarasi va uning matni orasidagi masofa; - Cell Spasing jadvalning qushni yacheykalari orasidagi masofa. 47

46 2.18-rasm. Tablitsalar qo shish 1.Agar jadval kengligi piksellarda berilgan bo lsa, ekranning har qanday ruxsat etilgan hajmida jadval foydalanuvchi ekranida aniq bir joyni egallaydi. Masalan, siz jadval kengligini 780 piksel deb kiritsangiz, 640x480 hajmli ekranga jadval sig maydi va brauzer oynasining pastida aylantirish chizig i paydo bo ladi; 1600x1200 hajmli ekranda esa jadval ekranning yarmidan kamrok joyini egallaydi. Agar jadval kengligini foizlarda bersangiz, qanday hajmli ekran bo lishidan qat`iy nazar, jadval siz kiritgan foizda ekranni egallaydi. 2. Agar yacheyka tarkibi yacheyka devorlariga yopishib turishini xoxlasangiz, Cell Padding parametriga nol qiymatini kiritishingiz lozim. Agar «0» ni kiritmasangiz, brauzer avtomatik tarzda 1 pikselni qabul qiladi va yacheyka devorlari va uning tarkibi orasida masofa paydo bo ladi. Jadval yacheykalari tarkibi matn bo lsa, bu hol odatiy. Lekin siz oldindan bo laklarga bo lingan rasm joylashtirgan bo lsangiz, tasvir qismlari orasida minimum 2 piksel masofa paydo bo ladi. Bu sizga yoqmasa kerak. 3. Cell Spasing parametriga biror son kiritmasangiz jadval yacheykalari orasidagi masofa 2 pikselga teng bo ladi, agar yacheykalar bir-biriga yopishib turishini istasangiz bu parametrga nolni kiritishingiz lozim. Jadval xususiyatlarini o zgartirish. Jadval yaratishda kiritilgan barcha atributlarni Properties palitrasi yordamida o zgartirish mumkin. Bundan tashqari, yuqorida aytib o tilganlardan boshqa yana bir necha foydali parametrlarni ham kiritish mumkin: 1.Align jadvalni sahifada tekislash:left (chapga), Right (o ngga), Center (markazga), Default 48

47 2. Bg Color va Bg Image jadvalga fon tasviri va fonni bo yash rangini tanlashga mo ljallangan. 3. Brdr Color jadval chegarasi rangi rasm. Jadval xususiyatini belgilash Shunday qilib, jadvalning biror bir xususiyatini o zgartirish uchun: 1. Jadvalni belgilab oling (alohida elementlarini emas). 2. Properties palitrasi maydoniga kerakli o zgartirishlarni kiriting. Jadvalning alohida yacheykalari bilan ishlash Shu paytgacha biz faqat jadval parametrlari haqida aytib o tdik. Jadval bilan ishlashdan alohida yacheyka bilan ishlashga o tish uchun kursorni jadval ichida kerakli joyga joylashtirish kerak. Bunda ob`ekt Properties palitrasi yana o zgaradi rasm. Yacheyka matni formatini o zgartirish Yacheyka matni formatini o zgartirish uchun: 1. Matnning kerakli qismini belgilang. 2. Properties palitrasi maydoniga kerakli o zgartirishlarni kiriting. Cell yozuvining chap pastki qismida yacheykalarni birlashtiruvchi (chap) va buluvchi (o ng) tugmalar joylashgan. Bir necha yacheykalarni birlashtirish uchun (gorizontal, hamda vertikal): 1. Sichqoncha yordamida birlashtirilishi kerak bo lgan yacheykalarni belgilang. 49

48 2. Cell yozuvi ostidagi chap tugmani bosing. Yacheykalarni kerakli sondagi qator yoki ustunlarga bo lish uchun: 1. Kerakli yacheykalarni tanlang. 2. Cell yozuvi ostidagi o ng tugmani bosing. 3. Paydo bo lgan muloqot oynasiga yacheykani nechaga bo lishingizni va bo lish usuli (ustun yoki qator buyicha) ni kiriting. 4. OK tugmasini bosing. Yacheyka tarkibini vertikal va gorizontal tekislashni o rnatish uchun: 1. Kerakli yacheykani belgilang. 2. Gorizontal tekislash uchun Horz ro yxatidan kerakli punktni tanlang. Left (chapga), Right (o ngga), Center (markazga), Default. 3. Vertikal tekislash uchun Vert ro yxatidan kerakli punktni tanlang. Left (chapga), Right (o ngga), Center (markazga), Default. Yacheyka o lchamlarini o zgartirish uchun: 1. Kerakli yacheykani belgilang. 2. W va H maydoniga joriy yacheyka kengligi va balandligini piksellarda kiriting. Alohida yacheykaning chegaralari rangi, fon rangi va fon tasvirini o rnatish uchun xuddi jadvaldagi kabi amallar bajariladi. Jadvalga yangi yacheykalarni qo shish Agar siz jadvalga bitta qator yoki ustunni qo shmoqchi bo lsangiz, buning uchun bor yacheykalarni bo lish shart emas. Jadvalga qator yoki ustun qo shish uchun: 1. Kursorni jadval ichiga o rnating. 2. Modify menyusidan Table punktini tanlang. 3. Keltirilgan ro yxatdan Insert Rows or Columns ni tanlang. 4. Paydo bo lgan muloqot oynasiga kerakli parametrlarni kiriting: nima qo shmoqchisiz qatormi yoki ustun, qayerda kursor turgan joydan pastdami yoki yuqorida. 50

49 Web-sahifalar dizaynini ishlab chikishda jadval texnologiyasi Web-sahifalarda jadval tez-tez uchrab turadi. Ma`lumotlarni jadvalli joylashtirishning oddiy usuli prays list deb ataladi. Biroq, Web-sahifalar yaratuvchilari tomonidan jadvallardan turli elementlarni joylashtirishni boshqarish uchun foydalaniladi, masalan, tasvir yoki matnni. Jadvallardan joylashtirish usuli sifatida foydalanish oddiy. Siz xayolan oynani yacheykalar (kataklar) ga bo lasiz va sahifaning qaysi elementi qaysi katakka joylashtirilishini aniqlaysiz, bu brauzer avtomatik tarzda elementlarni birbiridan keyin joylashtirishidan yaxshidir. Jadvallardan foydalanishning turli variantlarining borligini HTML ning kamchiligiga kiritish mumkin. Jadval HTML hujjatning muhim qismi hisoblanadi. Unda ma`lumotlar vertikal ustunlar (kalonkalar) va gorizontal qatorlardan (satrlar) tashkil topgan to g ri burchakli tur ko rinishida joylashtirilgan. Jadvalning har bir katagi yacheyka deb ataladi. Yacheykalarda matn, grafika va xatto boshqa jadval ham joylashishi mumkin. Jadval chapdan o ngga qarab, yacheykadan yacheykaga, chapdagi yuqori burchakdan boshlab, o ngdagi pastki burchakka qarab to ldiriladi. har bir yacheyka to ldirilishi kerak (bo sh yacheykalarni yaratish uchun maxsus simvollar uzluksiz probellardan foydalaniladi). Shablonlar Shablon bu hujjat bo lib, undan siz boshqa hujjatlarni yaratishda asos sifatida foydalanishingiz mumkin. Shablon yaratish davrida sahifaning qaysi elementlari doimiy (tahrirlanmaydigan), qaysilari esa o zgarishi mumkinligini ko rsatib o tishingiz lozim. Masalan, agar siz Internet-jurnal yaratmoqchi bo lsangiz, uning titul varakasi o zgarmas, maqolalar sarlavhalari va tarkibi har bir yangi sonda o zgarishi kerak. Maqolaning joylashishi va stilini ko rsatish uchun matnga belgi joyini o rnatishingiz mumkin va uni tahrirlanish sohasi sifatida ko rsatish mumkin. Muallif yangi maqola qo shish uchun matnga joy ko rsatishi kifoya va shundan so ng bu yerda maqola matnini kiritish mumkin. Shablon asosida bir nechta hujjatlar yaratilgan bo lsa ham uni tahrirlash mumkin. 51

50 Shablon yaratish 1. Boshqa sahifalarni yaratishda shablon sifatida foydalaniladigan sahifani tayyorlang. 2. File menyusidan Save as Template punktini tanlang. 3. Site ro yxatidan o zingizning saytingizni tanlang, Save as maydoniga esa shablon sahifa nomini kiriting. 4. OK tugmasini bosing. Tahrirlanadigan sohani belgilash 1. Sichqoncha yordamida tahrirlanuvchi sohani tanlang. ko pincha tahrirlanuvchi soha jadval yacheykasi bo ladi, shuning uchun hujjat oynasining pastki qismida kerakli <td> tegini bossangiz etarli. 2.Insert menyusi punktlari Template Objects Editable Regionni tanlang. 3. Tahrirlanuvchi soha uchun unikal nom kiriting (ixtiyoriy tanlanadi). 4. OK tugmasini bosing. Shablon asosida sahifa yaratish 1. File menyusidan New punktini tanlang. 2. Muloqot oynasida tanlang. 3. Sites ro yxatidan o zingizning saytingizni tanlang, Templates ro yxatidan esa shablonni tanlang. 4. Create tugmasini bosing. Yangi sahifada shablonda tahrirlanuvchi qilingan sohalarnigina o zgartirishingiz mumkin. Agar siz shablonga o zgartirish kiritsangiz va uni xotirada saqlasangiz, Dreamweaver sizdan shu shablon asosida yaratilgan barcha sahifalarni yangilash imkoniyati haqida suraydi. Bu taklifga ijobiy javob bering va saytingizdagi hamma sahifalari shablon sahifa o zgarishiga qarab yangilanadi. 52

51 3.KORXONA AXBOROT TIZIMI 3.1 Dasturning tuzilishi Korxona (firma, muassasa) tizimida axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini tadbiq etish korxonaning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini yaratishga olib kеladi, u avtonom holda ham, ishlab chiqarish birlashmasi axborot tizimi tarkibida ham, tarmoq axborot tizimida ham ishlashga mo ljallangan. Korxona miqyosida barpo etiladigan AATning tasnifi 3.1-rasmda kеltirilgan. АТ Ishlab chiqarishni boshqarish Tizimostilar Korxona faoliyatini tashkil qilish Tizimostilar Tеzkor boshqaruv Tеxnologik jarayonlar ABT Mahsulot sifatini nazorat qilish Diagnostika Buxgaltеriya hisobi Moliya Тransport Таminot Rеjalashtirish va bashoratlash Оmbor Хоdimlar Маrketing 3.1 rasm. Korxona ATning tasnifi. 53

52 Shu o rinda yaratilgan firma axborot tizimi xam shu tasnif asosida tuzilib, unda firmaning ish faoliyatidan kеlib chiqqan xolda bir oz o zga ko rinishdagi tasnifga ega bo lamiz. Biz korxonaning ish faoliyatini qisman taxlil etgan xolda asosiy e tiborni yaratish rеjalashtirilgan axborot tizimiga qaratib quyidagi ko rinishdagi strukturaga ega bo lamiz 3.2.rasm Tizim strukturasi Bosh sahifa Taomlar fotogalereyasi Taomnoma Buyurtma berish Onlayn Bog lanish 1-2-taomlar salatlar Onlayn byurtma berish 3.2-rasm. tizim strukturasi Kеltirilgan tasnifdan ko rinib turibdiki tanlangan ob yеkt ya ni firmaning asosiy faoliyati xizmat ko rsatish kafеsi bo lib uning ma lumotlar bazasi asosan wеb orqali onlayn byurtma bеrilgan ma lumotlar xaqidagi ma lumotlarni saqlash uchun mo ljallangan. 3.2 Dasturdan foydalanish bo yicha yo riqnoma Endi mazkur bo limda yaratilishi rеjalashtirilgan Black eyes xususiy firmasi uchun yaratilgan axborot tizimidan foydalanish. Tizimdagi mavjud imkoniyatlar asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish. Yaratilgan tizimda firma faoliyatidagi kafеda tayyorlanadigan taomlar, ularning turlari, ishlash jarayoni, foydali maslaxatlar va eng asosiysi onlayn byurtma bеrish uchun aloxida saxifa mavjud. Quyida tizimning asosiy oynalaridan foydalanish jarayoni kеltirilgan. 54

53 3.3-rasm. Tizimning asosiy oynasi Tizimning 3.3-rasmda kеltirilgan asosiy oynasida firmaning to liq nomi, uning elеktron adrеsi, fotogalеrеya, taomnoma, va buyurtma bеrish tugmalari mavjud bo lib ulardan kafеning ish faoliyati bilan tanishish va kеrakli taomga buyurtma bеrish imkoniyatlarini ko rishimiz mumkin 55

54 3.4-rasm. Tizimning gallеrеya oynasi Kеltirilgan 3.4-rasmda tizimning gallеrеya oynasi aks ettirilgan bo lib bu oynada taomlar fotosuratlarini ko rish mumkin. 3.5-rasm. Tizimning taom tanlash oynasi 56

55 3.6-rasm. Tizimning 1-taomni tanlash oynasi 3.7-rasm. Tizimning 2-taomni tanlash oynasi 57

56 Mazkur 3.7-rasmda taomlarni tanlash uchun ularning nomlari bilan kеltirilgan bo lib, buyurtmachi buyurtma qilayotganda ana shu taomlar nomi asosida buyurtmani amalga oshirish imkoniga ega bo ladi. 3.8-rasm. Tizimning buyurtma bеrish oynasi 58