MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI Fizika-matematika fakulteti Amaliy matemarika va axborot texnologiyalari kafedrasi Xamidov Sanjar Xakimovich Mavzu: Ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun matn muharriri va multimediya dasturlar to plamini yaratish. 5А Amaliy matematika va axborot texnologiyalari mutaxassisligi magistri darajasini olish uchun MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI Ish ko rildi va himoya qilishga ruxsat berildi Kafedra mudiri I.G.Rasulov 2012 y. Ilmiy rahbar J. Jumayev 2012 y. Taqrizchilar 2012 y. Himoya qilishga ruxsat berildi Fakultet dekani SH.M.Mirzayev 2012 y. Buxoro-2012

2 . 2

3 Kirish Hozirgi kunda Kompyuter texnologiyalari kirib bormagan soha deyarli uchramaydi. Kompyuter texnologiyalardan nafaqat hisoblash ishlarini olib borish uchun balki, hayotga tadbiq qilinadigan elektron darsliklar, rasm va video tasmalarni qayta ishlovchi, katta hajmli ma lumotlarni o zida saqlovchi dasturlar yaratish uchun ham foydalaniladi.so nggi yillarda kompyuter va uning dasturiy ta minotiga bo lgan talab va qiziqishlar ortib bormoqda. Bu esa o z navbatida dasturchidan katta izlanish va mahoratni talab qiladi. Prezidentimiz I. A. Karimovning Yoshlarimiz bizdan ko ra kuchli bilimli dono va albatta baxtli bo lishlari kerak, O zbekiston kelajagi yoshlar qo lida degan so zlari va 2008 yilning Yoshlar yili deb belgilaganlari, yoshlarga bo lgan e tiborni va katta ishonchni ko rsatadi[1]. Biz yoshlar o z navbatida bunday ishonchni oqlashga va komillik sari intilishga harakat qilamiz. Yangi axborot kommunikatsion texnologiyalari hozirgi vaqtda eng dolzarb mavzulardan biri bo lib kelmoqda, sababi har bir sohani o rganish, izlanish va tajriba orttirish uchun turli usullardan foydalanish kerak bo ladi. Shuning uchun yangi axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvoffiqdir. Hozirgi zamon mutaxasislari, faoliyat doiralari qanday bo lishidan qat iy nazar informatika bo yicha keng ko lamdagi bilimlarga, zamonaviy hisoblash texnikasi, informatsion aloqa va kommunikatsiya tizimlari, orgtexnika vositalari va ulardan foydalanish borasida yetarli malakalarga ega bo lishi, hamda yangi information texnika va texnologiya asoslarini uning ertangi kuni, rivoji to g risidagi bilimlarni o zida mujassamlashtirgan bo lishi kerak. Zamonviy hisoblash texnikasi va information texnologiyalarning kun sayin rivojlanib, jamiyatning esa tobora informatsiyalashib borishi sababli, uzluksiz ta lim tizimining o rta va yuqori bosqichlariga informatika, ishlb chiqarish va boshqarish jarayonlarini kompyuerlashtirish bo yicha bir qator o quv fanlari kiritilgan. Yigirmanchi asr o rtalariga kelib tezkor mashina mexanizmlaridan foydalana boshlandi, Murakkab texnika va texnologiyalar o ylab topildi. Ko pgina 3

4 masalalarni hal qilish jarayonida axborot haji behisob bir majmuaga aylandi, hamda bu axborotlarni yig ish va uzatish vositalarini yaratish, ularni vaqtida qayta ishlab, boshqarish uchun zarur bo lgan chorlarni belgilab chiqish kerak bo ladi. Ko pchilik vazifalarni bajarishda boshqarish jarayonini takomillashtirish, axborot tizimini joriy etish, mutaxasislarni kompyuterda ishlashga orgatish muhim ahamiyatga ega. Mavzuning dolzarbligi. Mul timedia - komp yuter tizimida matn, tovush, videotasvir, grafik tasvirlarni va turli (mul tiplikatsiya) animatsiyalarni mujassamlantirish imkonini beruvchi zamonaviy komp yuter axborotlari texnologiyasidir. Mul timedia tizmining paydo bo`lishi ta`lim tizimida, san`at, kompyuter treninglar, komp yuter o`yinlari, o`tkazishda juda katta o`zgarishlar olib kirdi. Multimedia vositalari hayotimizning deyarli barcha sohalariga shiddat bilan kirib kelayotgan bugungi kunda undan imkoniyati cheklangan insonlar uchun ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jumladan multimedia imkoniyatlaridan foydalanib ko zi ojizlar uchun o zbek tilida, ekranni ko rmay ishlash imkonini beruvchi dasturiy ta minot yaratish dasturchilarning muhim vazifalardan biridir. Tadqiqot obyekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishimning tadqiqo obyektlariga ko zi ojizlarning alifbosi Brayl, Delphi dasturlash muhiti kiradi. Ishning maqsad va vazifalari. Klaviatura klavishlari bosilganda, undagi qaysi tugma bosilganini eshittiruvchi, ko zi ojizlar uchun Brayl alifbosini tugmalar orqali kiritishga imkon beruvchi va ekranni ko rmasdan turib boshqarish mumkin bo lgan interfaol dasturiy ta minot yaratish. Muammoning o rganilganlik darajasi. Multimedia imkoniyatlaridan deyarli barcha jabhalarda foydalaniib kelinmoqda. Shu jumladan imkoniyati cheklangan insonlar uchun ham bu tizim axborot gipperolamiga kirish imkonini berdi. Multimedia tizimi yordamida ko zi ojizlar uchun dasturiy ta minotlar yaratildi. Bunday dasturiy ta minotlar ko p, lekin 4

5 ularning deyarli hammasi rus va ingliz tilida. Masalan Jaws, Speech AP va boshqalar[3]. Jaws dasturiy ta minoti ingliz va rus tillaridagi yozuvlarni o qish uchun mo ljallangan. U word matn muharririda kiritilgan oddiy yozuvni o qish bilan birga windowsdagi fayllar va yordamchi menyularning nomini o qiy oladi. Ammo Jaws o zbek tilida yozilgan so zlarni aniq talaffuz qila olmaydi. Shuning bilan birga uni boshqarish jarayoni juda murakkab. Olingan asosiy natijalar. Brayl alifbosining kodli usuli dasturga joriy qilindi. Bir tugmadan ikkinchi tugmaga o tishda jarayonni eshittirish muammosi hal qilinib, ekranni ko rmay turib matn kirituvchi dastur tuzildi. Natijaning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati. Matn kiritishda har bir bosilgan harf eshittiriladi, faqat sonlar yordamida Brayl yozuvini kodli kiritish imkoniyati mavjud. Yaratilgan multimediali dastur ko zi ojiz foydalanuvchilarning axborot texnologiyalari olamiga kirib kelishiga katta hissa qo shadi. Qo llanilish sohasi. Interfaol dastur ko rish imkoniyati cheklangan va ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun mo ljallangan. Ishning hajmi va tuzilishi. Magistirlik ishi kirish, ikki bob, xulosa, ilova va adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kirish qismida magistrlik ishining tadqiqot obyekti va predmeti, ishning maqsadi va vazifalari, muammoning o rganilganlik darajasi, olingan asosiy natijalar, natijalarning ilmiy yangiligi, amaliy ahamiyati va qo llanilish sohasi haqida gapiriladi. I-bobda Brayl yozuvi haqida shuningdek ko zi ojizlar uchun yaratilgan apparat hamda dasturiy ta minotlar haqida gapiriladi II-bobda esa Interfaol dastur ni yaratishda qo llanilgan dasturiy ta minotlar, dasturni yaratish qadamlari yoritilgan. Xulosa qismida dasturdan samarali foydalanish haqida fikr yuritilgan. 5

6 I bob. Ko zi ojiz o quvchilarning o qitish tizimi. Tiflopedagogika vositalari bugungi kun sanoatida rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarilmoqda. Bular: pribor yozuv dastgohi, grifel ignali qalam (ruchka), rasm pribori, sirkul va har xil chizg ichlardir. Ularning barchasi ko zi ojizlarning o qishi va yozishi uchun ancha qulay bo lib, ular ish samaradorligini oshiradi, kasbiy faoliyatidagi qiyinchiliklarni birmuncha osonlashtiradi[8]. Tiflotexnika tarixi uzoq davrlarga borib tarqaladi. Tiflotexnika shakllanmasdan avval ko zi ojiz insinlar og zaki tarzda o qitilgan va ularning fikrlari maxsuli bugungi kundagi ma naviyatimizning oltin durdonalari bo lgan asarlarni sog lom kishilarga og zaki bayon qilish orqali yozdirishgan. Keyinchalik ko zi ojizlarning o qib o rganishida bir qancha qulayliklar yaratildi. Ya ni, ularga moslashtirilgan o quv ish qurollari yaratila boshlandi. Tiflotexnikaning rivojlanish bosqichlarini quyidagicha tasniflash mumkin: I. XVII asr oxiriga qadar; II. XIX asr davomida; III. XIX asr oxiri va XX asrning o n yilligi; IV. 1-jahon urushidan XX asrning so nggi o n yilligiga qadar; V. XX asrning 90-yillaridan bugungi kunga qadar. Birinchi bosqichning o quv qurollari haqida quyidagi tasavvurlar mavjud: Bu davrda harflar taxtaga o yib tushirilgan va taxtaklardan kesib yasalgan. Sanoq sistemasini esa, cho plr orqali hosil qilingan. Ikkinchi bosqichda biroz takomillashtirilgan tiflotexnikalar yaratildi. Bu davrda Lui Braylning bo rtma nuqtali yozuvi kashf etildi va ushbu yozuv asosida kitoblar chop qilina boshlandi. Uchinchi bosqichda Lui Brayl alifboi ancha soddalashtirilib, yozish uchun qulay pribor va grifillardan foydalanila boshlandi. To rtinchi bosqichda Brayl yozuviga asoslangan murakkab yozuv va turli belgilarni ifodalovchi umumjahon qoidalari qabul qilinishi bilan birga o ramli lenta va audio kasetalarda yozilgan gapiruvchi kitoblardan foydalanish joriy etildi. 6

7 So nggi, beshinchi bosqichda esa, zamon talabi bo lgan kompyuter texnologiyalardan imkoniyati cheklangan, ya ni ko zi ojiz insonlar ham foydalanadigan bo ldi. Kompyuterda o rnatilgan gapiruvchi dasturlar kashf qilindi. Bu dasturda sichqoncha ko rsatib turgan element haqida kompyuter og zaki, ya ni gapirish orqali xabar berib turadi. Bu jarayon ko zi ojiz kimsaga kompyuter texnikasidan bemalol foydalanish imkoniyatini yaratadi. Hatto Brayl bo rtma nuqtai yozuviga asoslangan printerlat ham mavjudki, ular yordamida kompyuter ekrani yoki xotirasidagi keraki matnni Brayl yozuvida chiqarib olish mumkin. Hozirda O zbekistonda ham Brayl yozuviga asoslangan kichik yozuv mashinkalardan ko zi ojizlarning maxsus internat maktablarida foydalanilmoqda. Mashinkada yozish uchun qulay bo lib, o ng va chap tomonida joylashgan 3 tadan 6 ta tugmacha harf hosil qiluvchi 6 ta nuqtani aniq ifodalab beradi. Bundan tashqari hatto yozilgan so z yoki harfni tekshirib, yo l qo yilgan xatoni o z o rnida bartaraf qilish ham mumkin. Ko zi ojizlarga moslashtirilgan gapiruvchi kalkulatorlar ham mavjud. Ular ommaviy kalkulyatorlardan farqli o laroq, barcha tugmachalar va bajarilayotgan ishning ekrandagi tasviri haqida ovozli ma lumot berib turadi (bajarilayotgan va bajarilmagan ish natijasini ovoz yordamida aytib turadi). Pribor Pribor ko zi ojizlarning yozuv dastgohi bo lib, u tag qism, ya ni igna botishi uchun moslashtirilgan chuqurchalardan iborat metal qism, ustki qism, ya ni harf hosil qilish uchun mo ljallangan har bir to rtburchakli teshigi 6 chuqurchani tashkil etadigan to r (setka)dan iborat. Yanada tushunarli qilib aytadigan bo lsak, pribor bu ikkita A-4 formatdagi temir list bir biriga oshiq-moshiq bilan qotirilgan. Uning tagi nuqtai chuqurchadan iborat list, usti esa maxsus to rsimon qilib teshilgan listdan iborat bo lgan moslama. Bu ikki qism o rtasiga yozishga qulay bo lgan qalinlikdagi qog oz (yoki daftarning varog i) qistirib qo yiladi va qog oz chiqib ketmasigi uchun priborning tag yoki tepa qismidagi maxsus tugmacha bilan maxkamlanadi. Shundan so ng yozish mumkin bo ladi. Priborning hajmi turli 7

8 bo lishi mumkin: 6 qatorli, 10 qatorli, 24 qatorli vahokazo. Lekin xalqaro me yor sifatida 18 qator, 432 katak va 2592 nuqtadan iborat bo lgan pribor qabul qilingan. Grifel. Grifel bu yozuv qalami (ruchka) bo lib, bu uchiga qog ozni teshish uchun mo ljallangan sim o rnatilgan bigissimon quroldir. Grifel ham har xil hajmda bo ib, u foydalanuvchi shaxsning qo iga moslashtirilgan bo ladi, ya ni kattalar uchun kattaroq, kichiklar uchun kichikroq. Ularning dastasi yog och yoki boshqa metallardan tayyorlanishi mumkin. Pribor va grifeldan foydalanish qoidalari. Priborning tag qismi va to r qismi oralig ida yozuv qog ozi qo yilib, mustahkamlangandan so ng, o ng qo l bilan grifelni ushlab, o ngdan chapga tomon yoziladi. Chap qo lning ko rsatgich barmog I esa, yozilmagan kataklarni grifel ignasidan bitta katak oldindan nazorat qilib boradi. Bu jarayon yozilayotgan so zning sig imi, bo gin ko chirish va qator oxirida tinish belgilarini qo yish zarur bo lganda qolgan kataklar haqida ma lumot beradi, hamda xatosiz yozishni ta minlaydi. So z, gap yoki matnni yozib bo lgandan so ng, qog oz pribordan chiqariladi. Yozishda o ngdan chapga qarab yozilgan bo lsa, o qishda esa chapdan o ngga o ng qo l ko rsatgich barmoq yordamida o qiladi. Bu paytda chap qo lning ko rsatgich barmog I o qilayotgan qatorni nazorat qilib boorish bilan birga keyingi qatorni tezroq topishga ko maklashadi. Bola o qish va yozish jarayonida qomati hamda yelkalarnbi tik tutgan holda, ayniqsa, o qilayotgan vaqtda o rindiqqa suyangan holatda o qishi lozim. Bu o sib kelayotgan bolaning umurtqa pog onasi va suyaklarini to g ri rivojlantiradi. Ikkilamchi nuqsonning vujudga kelishini bartaraf etadi. Ko zi ojizlar maktabida dars o tishning birdan bir to g ri usuli mustaqil kuzatish hisoblanadi. Zotan, ko rishdan mahrum inson shu yo l bilangina bilim olishga poydevor bo luvchi asosiy tushunchalarga ega bo ladi. Mustaqil kuzatish orqaligina jismlar va ular orasidagi aloqa haqida to g ri xulosa chiqara oladi. Bu esa ko zi ojizning o ziga ishonchini orttiradi. Jism bilan tanitishda o qituvchi har bir ko zi ojiz bola qo lida o sha jismning bo lishiga erishishi lozim. Aks holda bola 8

9 jismni emas, o qituvchining jism haqidagi tushunchalarini o rganadi. Bu holda o quvchi yangi ma lumotni oson o zlashtirish, tahlil qilish va o z uslubida tadqiq etish imkonidan mahrim bo ladi. Ushbu fikrimizning bir hayotiy misol orqali dalillash lozim. Zoologiya fanidan o qituvchi kemiuvchi hayvonlar haqida ma lumot berayotgan chog ida sichqonlar va ularning yashash tarzi, bioligik tuzilishi haqida ko plab ma lumotlar keltiradi. Ammo mutlaqo ko rmaydigan o quvchilarga uning kattaligi, qanday shaklda ekanligini plastilin yoki loydan yasab ko rsatmaydi. Oqibatda bola sichqonning kattaligini qovun yoki tarvuz kattaligida bo ladi deb tasavvur qilish mumkin. Demak, o qituvchi dars davomida ko rgazmali qurollardan foydalanmaganligi natijasida bola sichqon haqidagi avvalgi tasavvurlari hamda Bolalar nima uchun undan cho chishadi,? degan fikrmulohazaga borib, sichqon tanasini aqlidagidan ko ra bir necha bor katta tasavvur qiladi. O qituvchi yordamida yoki o zi mustaqil ravishda tabiatdagi jismlar, hodisalar va boshqa ko plkab jarayonlar haqida to g ri tasavvur hosil qilgan ko zi ojiz o quvchi qism va butun, sabab va harakat orasidagi uzviy aloqani asta-sekinlik bilan o zlashtira boradi. Biror jism tuzilishini o rganish orqali o z hayoti haqida to g ri xulosa chiqara olgan ko zi ojiz keyinchalik tabiat va jamiyat orasidagi ichki bog liqlik, mushtaraklikni juda oson ilg ay oladigan bo ladi. Ko rinib turibtiki, jismni bevosita mustaqil o rganish uni yaxshiroq bilishigina emas, balki chuqur tadqiq etishga ham yo l ochadi va bu keyinchalik muhim ahamiyatga ega bo lishi ma lum. Ko zi ojiz bolalar maktabida o quvchilar bir-birining ishini katta qiziqish bilan kuzatayotgani bahorda gullayotgan buttani paypaslab, ushlab ko rib o rganayotganiga guvoh bo lish mumkin. Ularga atrof-muhitni to g ri o rgatishgina, uni jismlar orasidagi ichki aloqani ilg ashga ham odatlantirish kerak. Maktabga o rganilayotgan narsa hamisha o quvchining qo l ostida bo lishi, uning o z guli o z boig chasi bo lihi lozim. Bularning barchasi bolada bilimga mehr va samimiy quvonch yg otadi. U, ayniqsa o rmonga, toqqa, daryoga qilingan safarlardan juda katta ma naviy ozuqa oladi. Ko zi ojiz bola har bir narsani to g ri tasavvur qilishi uchun yetaklovchi ota-ona, murabbiy, o qituvchi yoki 9

10 tengdoshlari unga aniq va to liq ma lumotlar berishi, jismlarni inkom qadar ushlatib ko rsatishi kerak. Dema, bola mustaqil kuzatish metodi orqali juda ko p bilimlarga ega bo ladi. Bu holatda ko pincha unga o qituvchi ko magi kerak bo lsa-da, biroq u tovushlarni va ko rishdan tashqari sezgi a zolari bilan hi qiladigan hodisalarni yaxshi anglaydi. Bog da o tirgan bola tabiatdagi har bir hodisani diqqat bilan eshitadi va his etadi. Faqat unga sayrayotgan qushlarning nomini hamda qaysi qush qanday tarzda sayrashini voqeylik asosida aytib berish lozim bo ladi. Yana shuni ta kidlash joizki, ko zi ojiz bolalarda xotira ham ancha yaxshi rivojlangan bo ladi. U o zi duch kelgan har qandy hodisani uzoq vaqt eslabqolish qobiliyatiga ega bo ladi. Brayl yozuvi haqida ma lumot. Ma lumotlarni yetkazib beruvcki xat odatda 3 guruhga bo linadi. Bular: piktogrammalar; ierograflar 50 fonrtik yozuvlardir. Eng avvalgi piktogrammali (rasmli) yozuvlarni tog toshlarida qadimgi odamlar yozib qoldirganlar. Ierografli yozuvlar eramizdan 3 ming yil oldin qo llanilgan. Fonetik yozuvlar esa bulardan ancha keyin eramizdan oldingi 2 minginchi yilda vujudga kelgan. Barcha alifbolar bir xil prinsipga asoslangan bo lib ularni o qib, muayyan fikrga kelish mumkin. Alifbolarda bu harflarni ko rish talab qilinadi. Xo sh, bunda ko zi ojiz kishi nima qilishi kerak?- degan savol tugiladi. Yoki boshqacha qilib aytganda ma lumotlarni insonga faqat ko z orqali, ko rish orqali emas, balki boshqa yo l bilan yetkazishning iloji bormi? Olimlarning aytishicha bunday yo l mavjud ekan. Bu ma lumotlarni sezgi orqali qabul qilishdir. Bu usulda insonning ko rsatkich barmog i asosiy rol o ynaydi. Chunki, inson nerv tolalarining ko p qismi aynan shu barmoqga tugydi. Ma lumotlarni bu usulda qabul qilish Lui Brayl nomi bilan bog liq. 10

11 Lui Brayl 1809 yil 4 yanvarda Fransiyaning Kuvre shahrida Simona Rene Brayl oilasida tug ildi. Ota-onasi bu ko zi ojiz bolalariga dastlab skripka chalishni o rgatishdi. Maltabda u harflarni oddiy tayoqchalar yordamida o rgandi. Lui Brayl ko zi ojizlar institutiga o qishga kiradi va institutni tugatgach shu yerga ishga kiradi. O qish davomida bo rtib chiqqan Xaui harflarini o rganadi. Shundan so ng Sharle Barbye nomli ofitserning kechki paytdagi jo natmalarni yuborishda qo llagan alifbosini o rgandi. Bu usul quyidagicha edi: harflar kardonda o yib yozilar ya ni har bir harf uchun kardonda teshikchalar hosil qilainar edi. Bu yozuvni ko rmasdan qo l bilan sezib o qish mumkin edi. Ammo Barbyening bu usuli noqulay edi. Ular yosh bolaning qo llari uchun juda kattalik qilar edi. Shularga qaramay bu usul Lui Braylga ijod qilishga imkon berdi. U ko zi ojizlar uchun shunday yozuv ixtiro qilmoqchi ediki, unda sonlarni, ximk va fizk belgilarni, notalarni yozish qulay bolsin. U o zining bu g oyasi ustida 15 yoshidan boshlab ishlay boshladi[6]. Lui Brayl o zining kichik yacheyka usulini ishlab chiqdi. Uning sistemasi 2 ta vertical joylashgan sonlar qatoridan iborat edi. U o ng ustunda 1, 2, 3 va chap ustunda 4, 5, 6 sonlardan tuzilgan edi. Bu sonlardan 63 xil kombinatsiyani hosil qilish mumkin edi. Bu kombinatsiyalardan Lui Brayl o zining alifbosi, sonlar, matematik belgilar ko p ishlatiladigan so zlar uchun moslarini tanlab oldi. U o zining sistemasi ustida ko p yillar ish olib bordi va sistemasining birinchi variantini 1829 yil institut kengashiga havola qildi. Lekin uni hamkasblari qo llabquvvatlamadilar yil institut kengashi bu usulni qayta ko rib chiqib, undan foydalanib Fransiyaning kichik tarixi nomli kitob chop etildi. Bu kitobning nashr qilinishi olti nuqtaga asoslangan Bayl yozuvi ning qonuniy tarqalishiga asos bo ldi. Ammo Fransiya bu yozuvni tan olmadi yil Lui Brayl vafotidan 1 yil o tgach uning yozuvi ko zi ojizlar uchun eng qulay va eng yaxshi deb topildi. U ko zi ojizlarning yozishi uchun ishlatiladigan maxsus moslamani ham ixtiro qilgan. Bu qurilma ozgina o zgarishlar bilan bo lsada bizgacha yetib keldi. Rassiyada Brayl yozuvi asosida chop qilingan kitob 1885 yilda nashrdan chiqgan. Ko zi ojizlar uchun kitob chiqaruvchi 11

12 nashriyotlardan eng kattasi Londonning ko zi ojizlar uchun institutida joylashgan. Bu nashriyotda ko zi ojizlar uchun kitoblar musiqa sohasida ijodkorlarning ishlarini, imtihon varaqalarini, bank faoliyati to g risidagi ma lumotlarni va boshqa ko plab shu kabi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Rassiyada brayl yozuvi XIX asrning 2-yarmida kirib kelgan. Fransuslarda birinchi bo lib bu yozuvni Denis Moxaylovich Oblenskiy o rganib unu rus alifbosi uchun sozlab oladi. Rassiyada brayl yozuvi assosida kitoblarni dastlab anna aleksandrovna adler o z hisobidan chiqargan. Brayl alifbosi asosida chop etilgan bunday kitoblarga talab juda yuqori edi. Shuning uchun 1898 yildan boshlab Rassiyada досуг слепых nomli jurnal chop etila boshlandi.1924 yilda brayl alifbosi asosida dastlabki sovet kitoblari nashr etila boshlandi yil Moskvaning o quv pedagogik nashriyotida ko zi ojizlar uchun redaksiya tashkil qilindi. Bu davrda o qishni va yozishni bilmaydigan kauua va kichik yoshli ko zi ojiz insonlar juda ko p edi. Shuning uchun bu nashriyot avvaliga faqat o quv materiallarini chop eta boshladi. Shu vaqtda Rassiyaning avtonom respublikalarida ko zi ojizlarni o qitish tashkil qilingan edi. Shunda brayl alifbosining ukrain, tatar, gruzin, o zbek, va boshqa ko rinishlari shakllandi. Brayl yozuvini yozish uchun grefil va maxsus moslamadan foydalaniladi. Maxsus moslama alyuminiydan yasalgan bo lib, katakchalardan iborat. Har bir katak ichida 6 ta nuqta bor. Kardondan taxlangan daftar maxsus moslama ichiga qoýiladi va har bir harf yoki belgi 1 ta katakchaga yoziladi. Barcha belgi va harflar 6 ta nuqta orqali yoziladi. Grefil bu har bir katakchada harf yozish uchun ishlatiladigan bigizsimon moslama. Gerefil orqali maxsis moslama orasiga qoýilgan varoqni teshib belgilar kiritiladi. Yozuv yozishda matn o ngdan chapga qarab kiritiladi va o qish chapdan o ngga qarab yoziladi. Daftarda hosil qilingan nuqtachalar ko rsatgich barmooqlar yordamnida o qiladi. Bu yozuvning afzalligi shundaki, ehtiyotsizlik bilan hosil qilingan ortiqcha nuqtalar gerefil yordamida, varoqni teskarisiga o girib oçhirish mumkin. Bu yozuvning kamchiligi shundaki, agar varoqda yozilgan ma lumotni 12

13 ko p o qish natijasida ular yemirilib ketadi va keyinchalik bo rtib chiqqan nuqtalarni qo l sezmaydi, ma lumot yo qoladi. Brayl yozuvidagi Harflarning ifodalanilishi : А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н О П Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я?., : -! 13

14 Sonlarning Brayl yozuvida ifodalanilishi : Ko zi ojizlar uchun yaratilgan apparat ta minotlar. Ko zi ojiz insonlarning imkoniyati cheklanganligini hisobga olib, ular uchun maxsus qurilamalar yaratilgan. Quyida shu qurilmalar haqida batafsil ma lumot keltirilgan. Maxsus monitor. Brayl displeyi bu elektromexanik qurilma bo lib, u begilarni Brayl shriftida namoyon qilish uchun ishlatiladi. Brayl yozuvi bu tekislikda bo rtib chiqarilgan bo rtmalar (ular nuqtalar deb ataladi) dan iborat bo lgan ko zi ojizlar yozuvidir. 6 ta nuqta 1 ta Brayl yacheykasini tashkil qiladi. Brayl displeyi bir necha shunday yacheykalardan iborat satrlar majmuidir. Nuqtachalarni bo rtib chiqishga majbur qiluvchi mexanizim, kuchlanish berilganda kengayuvchi bir necha pyezokrisstallar majmuidan iborat bo ladi. Ammo bunday kengayish nuqtalarni bo rtib chiqishi uchun yetarli bo lmaydi. Buning uchun pyezokrisstallar maxsus richak bilan bog langan bo lib, u nuqtalarni yuqoriga bo rtib chiqara oladi[4]. 14

15 Bunday qurilma yacheykadagi nuqtalarning dinamik o zgartirish imkonini beradi va bu orqali ma lumotlarni Brayl shriftida namoyish qilish imkoniyati tug iladi. Har bir nuqta uchun alohida mexanizm ishlatilganligi sababli, yacheykalar Brayl displeyining eng qimmat elementi bo lib hisoblanadi. Brayl displeyi qancha ko p yacheykalardan tuzilsa u shuncha qimmat bo ladi. Brayl displeylarining ko p qismi atigi bitta satrdan iborat bo lib ma lumotlarni satrma-satr ifodalay oladi. Dasturlar bilan ishlashda hozir faol bo lgan qatorgina brayl displeyida ifodalaniladi. Masalan matn muharrirlari bilan ishlashda brayl displeyida kursor turgan matn aks etadi. Ekranda muloqot oynasi chiqganida, Brayl dipleyida muloqot oynasidagi ma lumot ifodalaniladi. Foydalanuvchi ekrandagi qolgan ma lumotni o qishi uchun kursor joyini o zgartirishi kerak. Buni u oddiy klaviaturaning klavishlaridan foydalanib yoki Brayl displeyidagi tugmalar yordamida bajarishi mumkin. Natijada ekrandagi ma lumotlar o zgaradi. Brayl displeylarida 8 ta nuqtadan iborat bo lgan yacheykalardan foydalanish qulay. Ularning 6 tasi Brayl harflarini ifodalash uchun ishlatilsa, eng pastki ikkita nuqta kursor turgan joyni ko rsatish uchun ishlatiladi. Yoki display sozlovlariga ko ra ulardan bosh harflarni ko rsatish yoki matnning boshqa atributlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Ammo bir qancha yevropa tillarida 7- va 8-nuqtalar Brayl yozuvining tarkibiy qismiga kiritilgan. Brayl dipsleyini ishlatish uchun ekranga ruxsat beruvchi maxsus dastur kerak bo ladi. Bunday dastursiz Brayl displeyi butkul keraksiz qurilmaga aylanadi. Bunday dastursiz avtomatik ishlovchi yordamchi Brayl displeylari ham mavjud bo lib, ularning imkoniyati sezilarli darajada cheklangan. Aynan ekranga ruxsat beruvchi dasturlar Brayl displeyiga kerakli axborotni yetkazib beradi. Ekranga ruxsat beruvchi dasturlarda bir qancha opsiyalar mavjud bo lib, ular Brayl displeyi bilan muloqotni o rnatadi. Natijada foydalanuvchi ma lumotning yetishmovchiligi yoki ortiqchaligi kabi muammolardan qutiladi va qulay ish sharoitiga ega bo ladi. Masalan foydalanuvchi ma lumotlarni 6 nuqta yoki 8 nuqta orqali ifodalash, displeydagi ma lumotlarni avtomatik yangilanish vaqtini belgilash, faqat ma lum talablarga (masalan qalin yozuvli matnni chiqarish) 15

16 javob beruvchi ma lumotlarni chiqarish kabi birqancha sozlovlarni amalga oshirishi mumkin. Odatda Brayl displeylari USB portlar orqali ulanadi. Ammo, oxirgi qilingan fan texnika yutuqlari ularni simsiz ulash imkonini beradi. Bu Bluetoothlar orqali amalga oshiriladi. Bluetooth orqali ulash brayl displeylarini smartfonlarga ham ulash imkonini beradi Klaviatura, printer. Hozirgi kunda klaviaturalarning birqancha turlari ishlab chiqilgan bo lib ular har tomonlama foydalanuvchi ehtiyojlarini qondirishga yo naltirilgan. Ko zi ojiz foydalanuvchilarning ko p qismi foydalanadigan klaviaturalar bu standart ko rinishdagi klaviaturalar bo lib hisoblanadi. Biz ishlatadigan klaviaturalardan farqli tomoni undagi klavishlarga Brayl yozuvidagi nuqtali bo rtma harflar bo ladi. Ko zi ojiz foydalanuvchilar harflarni o qiy olishmaydi huning uchun ular faqat qo l sezgilari yordamida klavishlardagi harflarnio qiy olishadi. Ammo hozirgi kunga kelib Brayl yozuviga asoslangan klaviaturalar bo lib ko zi ojiz foydalanuvchilar mtn kiritishda faqat 6 ta nuqtadan foydalanishadi. Ya ni Brayl yozuvi asosida 6 nuqta majmuidan iborat belgilar orqali katta hajmni ma lumotlarni kiritishadi. Ko zi ojiz foydalanuvchilar o z ish faoliyatlari davomida sichqonchadan foydalana olishmaydi. Shuning uchun ularga klaviaturada qo shimcha tugmalar ham qo yishgan. Ular yordamida varaqlarni sahifalash yoki playerlar bilan ishlashda keyingi va oldingi faylga o tish kabi qator vazifalarni oson bajarish imkoniyati tug iladi. Ko zi ojizlar foydalanuvchilar uchun yaratilgn yana bir noqulaylik shundaki Brayl displeyi bilan ishlashda foydalanuvchi qo lini displeydan olib klaviaturadagi tugmalarni bosishi va yana qaytib displeyga o tishi kerak. Bunda kihining chalg ishi tabiiy. Bunday noqulayliklarni yo qotish maqsadida Brayl displeylarida maxsus klavishlar joylashtirilgan. Ushbu klavishlar klaviaturadagi tab-o tish, sahifa boshiga, sahifa oxiriga, satr boshiga, satr oxiriga o tish kabi vazifalarni bajaradi. 16

17 Brayl displeyining qulayliklaridan biri shundaki undagi yacheykalar ustida qarot klavishlar joylashtirilgan bo lib, ular bosilganda kursor shu klavish ostida joylashgan yacheykadagi harf yonida joylashadi. Bu bilan klaviaturadagi yo nalish tugmalarini bir necha bor bosishning oldi olinadi va matnni oson tahrirlashga imkon beradi. Brayl displeylarida kursorning joriy holatini aniqlash oson biz bilamizki u brayl alifbosi ya ni 6 nuqtaga asoslangan alifbo asosida ishlaydi. Ammo brayl displeyida 7- va 8- klavishlar ham joylashgan. Aynan manashu 7-va 8-nuqtalar kursor turgan o rinni aniqlaydi. Qaysi yacheykada 7- va 8-nuqtalar yonib-o chib tursa, ya ni bir bo rtma holda bir bo rtirilmagan holda tursa, shu yacheykada kursor joylashganligini bilib olish mumkin. Bunday displeylarda maxsus klavishlar ham joylashgan bo lib, foydalanuvchining o zi ushbu klavishning vazifasini belgilaydi. Brayl displeyi ixtirochilari hozirgi kunga kelib display va klaviaturaning birlashgan variatini ihlab chiihga harakat qilishmoqda. Ya ni bitta apparatning o zidan ham klaviatura ham monitor sifatida foydalanishga erishilmoqda. Printer. Ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun qulayik tug dirish maqsadida maxsus printerlar ishlab chiqilgan. Ushbu printerlar matnni kardon qog ozga bo rtirib tasvirlaydi. Agar tasvir chop etilsa chop etish usuli ya ni tasvir chop etilayotgani haqida ma lumot beriladi. Agar matn chop etilsa, ekranda ko rinib turgan matn brayl aifbosida chop etiladi[5]. Ko zi ojizlar uchun yaratilgan dasturiy ta minotlar. Ko zi ojizlar uchun yaratilgan dasturiy ta minotlar sifatida Windows operatsion tizimi tarkibiga kiruvchi ekran lupasi va ekran diktorini keltirish mumkin. Ekran lupasi bu ko rish imkoniyati cheklangan yoki ko rish qobiliyati past bo lgan fodalanuvchilar uchun ishlab chiqilgan qism dastur bo lib, uning yordamida ekranning bir qismini lupaga aylantirish mumkin. Ya ni ushbu dastur yordamida sichqoncha joylashgan sohani kattalashtirib ko rsatish mumkin. «Экранная лупа» dasturi ko rish qobiliyati past bo lgan foydalanuvhilarga ekrandan foydalanishni osonlashtiradi. Dastur alohida oyna hosil qilib, unda 17

18 ekranning bir qismi kattalashtirilgan holda namoyon bo ladi. Bundan tashqari ekranni ajratib olishni osonlashtirish uchun lupa oynasining ranglar sxemasini o zgartirish mumkin. Lupa oynasining joylashuvini yoki o lchamlarini o zgartirish mumkin. Ekran lupasi ko rish qobiliyati past bo lgan foydalanuvchilar uchun aks qotadi. «Экранная лупа» dasturi bilan ishlaganda quyidagilarni bajarish mumkin: Kattalashtirish foizini o zgartirish. Oyna o lchamini o zgartirish Oynaning ishchi stolida joylashgan o rnini o zgartirish Kattalashgan qismning ranglar sxemasini o zgartirish. Ekran lupasi nazoratning bir qator parametrlarini o z ichiga oladi va ular quyidagilar: Sichqoncha ko rsatkichi harakatini nazorat qilish; Kiritish fokusini nazorat qilish; Matnni kiritishni nazorat qilish. Ekran lupasining oynasi ochiq bo lgan paytda oyna ustida sichqonchaning o ng tugmasini bosib uning parametrlarini o zgartirish yoki dasturdan chiqish mumkin. Ekran lupasini ishga tushirish uchun Пуск tugmasini bosing, undan Все программы, Стандартные, Специальные возможности va Экранная лупа buyruqlarini tanlang. Ekran lupasidan tashqari ekran o lchamlarini sistema orqali kattalashtirib ishlash ham mumkin. Ammo, har ikkala holda ham ko zi ojiz foydalanuvchilar ya ni mutlaqo ko rish imkoniyati cheklandan foydalanuvchilar uchun bunday imkoniyatlar kamlik qiladi. Ular uchun ko rish emas eshitish muhim hisoblanadi. Windows operatsion tizimining oxirgi versialarida bunday talablar inobatga olindi va Ekran diktori dasturi ishlab chiqildi. Ushbu dastur ekranda bajarilayotgan hodisalarni eshittirib boradi Masalan klaviaturadagi a harfi bosilsa, u a harfini inglizchada talaffuz qiladi. Bulardan tashqari ushbu dastur ko plab bajarilgan 18

19 amallarni eshittira oladi. Uning kamchiligi shundan iboratki, u amallarni ingliz tilida eshittiradi. Jaws dasturi Zamonaviy texnologiya vositalaridan foydalanishni, ular asosida ta lim olishni, uzluksiz axborot manbai bo lmish internet global tarmog idan foydalanishni har bir inson xohlaydi. Shu jumladan ko zi ojiz foydalnuvchilar ham. Ko pchilik foydalanuvchilar kompyuter monitorini ko rmasdan turib unda ishlash mumkin emas deb hisoblashadi. Ammo bunday emas albatta. Hozirgi kunda dasturchilar tomonidan imkoniyati cheklangan foydalanuvchilar uchun qator qulayliklarga ega bo lgan maxsus dasturlar ishlab chiqarilgan. Bunday dasturlar yordamida kompyuterni monitorsiz, faqat klaviatura va joriy jarayonni eshittirish orqali boshqarish mumkin. Ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun yaratilgan bunday dasturlar ichida eng keng qo llaniladigani bu Jaws dasturidir. Jaws dasturi Freedom Scientific kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo lib, ushbu kompaniya ko zi ojizlar tomonidan ko zi ojizlar uchun dastur yaratuvchi eng mashhur kompaniya bo lib hisoblanadi. Ushbu kompaniyada ishlovchi dasturchilarning, texnik xodimlarning hamda sotuvchilarning asosiy qismini ko zi ojizlar tashkil qilishi, kompaniya maxsulotlarining ommalshuvining sabablaridan biridir. Ular tuzgan dasturlari bilan o zlari uchun ham, boshqa ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun ham foyda kletiribgina qolmay, texnologiyalar bozorida birinchilikni qo ldan boy bermay kelmoqdalar[3]. Jaws dasturi yodamida ko zi ojiz foydalanuvchilar axborot olamiga kirib borishlari mumkin. Ular internet global tarmog i orqali elektron xatlarni o qishlari va yozishlari, jadvallar yoki ma lumotlar bazasi bilan ishlashlari mumkin. Hozirda bu dasturning Jaws 8, Jaws 9, Jaws 10, Jaws 11, Jaws 12 turlari bor. Dasturni yoki mumkin. 19 sahifalaridan yuklab olish Jaws dasturi o rnatilgandan so ng uning справка menyusidan Мастер запуска bandiga o tilib, Автоматически запускать Jaws bo limi tanlansa,

20 dastur windows yuklanganda avtomatik ishga tushadi. Agar foydalanuvchi Jaws dasturini avtomatik yuklanishini istamasa, ya ni xohlagan paytda yuklamoqchi bo lsa, Автоматически запускать Jaws bo limini nofaol holga keltirib qo yadi va kerakli paytda ish stolidagi Jaws yorlig i orqali ishga tushiradi (1-rasm). 1-rasm. Jaws dasturini ishga tushiruchi yorlig. Jaws dasturi ishga tushgandan so ng, quyidagilarni o qib eshittira olish imkoniyatiga ega: - Bosilgan klavishlarni; - Menyu bandlarini; - Rasmlarning nomini; - Piktogrammalar nomini; - Havola (ssilka) nomini Ushbu amallarni tezkor klavishlar orqali ham bajarish mumkin. Masalan: Jadvallarda: Satrni o qish Ustunni o qish Joriy ktakni o qish 1-yacheykaga o tish Oxirgi yacheykaga o tish Ma lumot beruvchi: Ma lumotni o qishini to xtatish Oyna sarlavhasini o qitish Oynadagi matn va qo shimcha ma lumotni o qish WINDOWS+VERGUL INDOWS+NUQTA ALT+CTRL+5 sonlar klavishida ALT+CTRL+HOME ALT+CTRL+END CTRL INSERT+T INSERT+TAB 20

21 Ajratilgan matnni o qish Kursor uchun komandalar: PC курсор JAWS kursori PC kursorni JAWS kuror yoniga keltirish JAWS kursorini PC kursorga keltirish Sichqonchaning o ng tugmasi Boshqalar: JAWS oynasi Ekranni yangilash JAWS sozlovlari JAWS dispatcher JAWSni yopish Ochilgan oynalar ro yxati Sistema soatini aytish Sistema sanasini aytish Tilni tanlash INSERT+SHIFT+PASTKI STRELKA PLYUS sonlar klavishida MINUS sonlar klavishida INSERT+PLYUS sonlar klavishida INSERT+MINUS sonlar klavishida YULDUZCHA sonlar klavishida INSERT+J INSERT+ESCAPE INSERT+V INSERT+F2 INSERT+F4 INSERT+F10 INSERT+F12 INSERT+F12 ikki marta tez CTRL+WINDOWS+L Bulardan tashqari Windowsning tezkor klavish birikmalari ham Jawsda amal qiladi. Masalan: Matnni tahrirlovchi buyruqlar: Nusxalash Qirqib olish Joylashtirish CTRL+C CTRL+X CTRL+V 21

22 Oxirgi amalni bekor qilish CTRL+Z Joiy simvolni o chirish DELETE Jaws dasturi bir necha menyulardan tashkil topgan ularning ko p qo llaniladiganlari quyidagilar: Параметры Основные - ushbu bo'lim yordamida ma'lum amalning bajarish yo'llarini eshittirish yoki bunday yordamni bekor qilish mumkin. Голос - Общие параметры amallar ketma-ketligi bajarilib, ovozdagi sozlovlarni amalga oshirish, o'qish tezligini, punktuatsiyani, o'qish tilini, hamda diktorlar kabi sozlovlarni amalga oshirish mumkin. Брайл - ushbu menyu bandi maxsus brayl displeyining sozlovlarini amalga oshirish uchun ishlatiladi. Выход - dastur ishini tugatish uchun ishlatiladi. Язык - jaws ishlaydigan tilni tanlash uchun ishlatiladi Справка - dastur haqida ma'lumot olish uchun ishlatiladi. Jaws dasturi ko zi ojizlar uchun axborot olamini ochib berar ekan, ularga mustaqil ta lim olish, masofaviy muloqotni amalga oshirish va eng muhimi o z ustida ishlash imkonini tug dirib beradi. Ko zi ojiz maxsus maktab internat o quvchilari ham hozirgi kunda Jaws dasturi yordamida Word, Power Point, Excel kabi office dasturlarini; baysic, pascal kabi dasturlash tillarini o rganibgina qolmay, balki o zlari mustaqil holda turli fanlardan kitoblar va referatlarni web sahifalardan yuklab olib o qimoqda. Bir so z bilan aytganda imkoniyati cheklangan bunday o quvchilar uchun Jaws dasturi zamonaviy bilimlarni qunt bilan o zlashtirishlari uchun muhim vositaga aylandi. 22

23 II bob. Ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun matn muharriri yaratish. Hozirgi kunda dasturchilar oldiga qator muammoli vazifalar qo yilgan bo lib, ulardan biri bu imkoniyati cheklangan foydalanuvchilar uchun dasturiy ta minot yaratish bo lib hisoblanadi. Bugungi kunda bunday dasturiy ta minotlar soni anchaga yetdi. Xususan ko zi ojiz yoki zaif ko ruvchi foydalanuvchilar uchun dasturlar yaratilgan bo lib, ular ekranni ko rmasdan turib jarayonni boshqarish imkonini beradi. Ammo ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun dasriy ta minot yaratishda uni ma lum til doirasida yaratishadi. O zbek tilida bunday dasturiy mahsulot yaratish maqsadga muvofiq bo lar edi. Interfaol dastur da multimedia maxsulotlaridan foydalanish. Mul timedia - komp yuter tizimida matn, tovush, videotasvir, grafik tasvirlarni va turli (mul tiplikatsiya) animatsiyalarni mujassamlantirish imkonini beruvchi zamonaviy komp yuter axborotlari texnologiyasidir. Mul timedia - komp yuterga matn, tovush, videotasvir, grafik tasvirlarni va turli (mul tiplikatsiya) animatsiyalarni kiritish, chiqarish, qayta ishlash, saqlash, uzatib berish texnologiyalari ko`paytmasidir[10]. Mul timedia tizmining paydo bo`lishi ta`lim tizimida, san`at, kompyuter treninglar, komp yuter o`yinlari, o`tkazishda juda katta o`zgarishlar olib kirdi. Mul timedia tizimini paydo bo`lishi amaliy tarafdan qanday tayyorlangan bo`lsa, nazariy tarafdan ham shunday tayyorlangandi, ammo bu sohaning tezlikda o`sishida texnikaviy va tizimli vositalarning rivojlanishi katta o`rin egallaydi. Bu jarayonning rivojlanishi kuchli xotirali, grafik imtiyozlarni tezkorlikda ishlata oladigan, tashqi xotira tasnifiga ega, videotexnika yutuqlaridan foydalana oladigan,cd-rom va o`xshash lazer disklarini ishlata oladigan hamda ko`plab yangiliklar bilan boyitilgan SHEXMlarni rivojlanishiga olib keldi. Ma`lumotlarni tez va unumli siqib yozish, yoyish usullarining ishlab chiqilishi ham o`ta muhim rol o ynadi. Zamonaviy mul timedia bilan qurollangan shaxsiy komp yuter tom ma`noda displeey-televizor bilan birlashtirilgan uy stereofonik NI-RI kompleksini eslatadi. U faol stereofonik kolonka,mikrofon va optik kompakt CD-ROM (CD- 23

24 Compact Disc, kompakt-disk; ROM-Read onli Memory, fakat o`qish uchun xotira)disklari uchun diskovod qurilmalari bilan ta`minlangan. Bundan tashqari komp yuter ichida yangi shaxsiy komp yuter qurilmasi audioadapter joylashtirilgan bo`lib, u tiniq stereofonik tovushlarni akustik kolonkalarga o`rnatilgan kuchaytirgichlar orqali eshitishni ta`minlaydi. Oddiy komp yuter mul timediya ilovalari uyinlar, ta`lim beruvchi dasturlar entsiklopediya ma`lumotlaridan tashkil topgan bo`ladi. Ko`pgina mul timediya ilovalari avvaldan aniqlangan mediya elementi va mavzu orasida giper aloqani foydalanuvchi uchun o`rnatadigan assotsiatsiyalardan tashkil topadi. Giper aloqa mul timediyani o`zgarmas xolatdagi rasm va tovushdan o`zgaruvchan dialog xolatidagi axborot eksperimentiga aylantiradi. Odatda mul timediya ilovalari shunday ko`rinishdagi matnga qaraganda komp yuterdan katta hajmdagi xotira va kuchli qayta ishlashni talab qiladi. Masalan,mul timediya ilovasini bajaruvchi komp yuter elektron sxema orqali komp yuterni boshqaradigan va hisoblash imkoniyatini ta`minlaydigan yuqori tezlikdagi markaziy protsessorga ega bo`lishi lozim. Mul timediya komp yuterdan hisoblash ishlarini bajarish va televizor ekraniga kompleks tasvirni chiqarishda markaziy protsessorga yordam berish uchun qo`shimcha elektron xotira talab qiladi. Komp yuterga mul timediya axborotini saqlash uchun katta xajmdagi qattiq xotira kerak bo`ladi. Shuningdek komp yuterga ilovani CD-ROMda ishlatish uchun disk yurituvchi qurilma kerak bo`ladi. Foydalanuvchi mul timediya elementlari orasida tanlashni amalga oshirishi uchun klaviatura, sichqon qurilmalari yoki sharli ko`rsatkich qurilmalari komp yuterda mavjud bo`lishi lozim. Mamlakatimizda mul timediya taxminan 1980 yilning oxirlarida paydo bo`ldi.bu vaqtda mul timediya xonadon komp yuterlarida emas,balki mutaxasislar tomonidan ishlatilgan yilga kelib mul timediya tadqiqotchilar jamoasi tizimlari, tayyor mul timediya maxsulotlari, ularni iste`molchilari yuzaga keldi. Bugungi kunda deyarli har bir komp yuterda mul timediya mavjud. Mul timediyali dastur ta`minotining turfa turlari sotuvda mavjud. 24

25 Biz multimedia maxsulotlaridan biri bo lmish tovush visual elementidan foydalanamiz. Tovush vizual element sifatida formatlashtirilgan va shunday yozilgan bo`lishi kerakki, komp yuter prizentatsiyada tushunadigan bo`lsin. Keng tarqalgan komp yuterning tovushli formatlari quyi-dagilardir: 1. Waveform (WAV) 2. Musical Instrument Digital Interface(MIDI) - Musiqali asboblarning sonli interfeysi. WAV fayllar qaqiqiy tovushlarni musiqali kompakt disklar va magnit tasmalari kabi saqlaydi. WAV fayllar qajm jixatidan katta bo`lgani uchun ixchamlashtirishni ya`ni arxiv-lashni talab qilishi mumkin. MIDI fayllari aniq tovushlarni emas,balki musiqa qurilmalari uchun buyruqlarni saqlaydi. Buyruqlarni sintezator deb nomlangan qurilma qabul qiladi va tovush yoki musiqalarni xosil qiladi. MIDI fayllar WAV faylidan xajm jixatidan bir muncha qisqaroq, tovush sifati esa yaxshiroqdir. Har qanday shaxsiy komp yuter mul timediasi tarkibida audioadapter platasi mavjud. Birinchi audioadapter Creative Labs (Singapur) firmasi tomonidan yaratilgan va Sound Blaster deb nomlangan. Bu qurilmalar odatda saundblasterlar deb atalib komp yuterga nafaqat stereofonli tovush balki, tashqi yurituvchilarga tovushli signallarni yozish imkonini berdi.. Bizga ma`lumki shaxsiy komp yuter disk yurituvchi qurilmalari oddiy tovushli signallarni yozib olish uchun mutloqo to`g ri kelmaydi, chunki ular aloqa yo`nalishilari bo`yicha sonli signalarni yozib olish uchun mo`ljallangan. Audioadapterda uzluksiz (analog) signalni raqamli signalga aylantirib kodlashtiruvchi (ATSP-analogo-tsifrovoy preobrazovatel ) mavjud bo`lib, u analog signalni sonli signalga aylantiradi va tovush sonli signal sifatida tashqi yurituvchiga yoziladi. Aniq tovushli signallarning sonli tanlanishi komp yuter xotirasida saqlanib qoladi (masalan WAV fayllar ko`rinishida). Diskdan o`qilgan sonli signal analog signalga sonli signaldan analog signalga aylantiruvchi (TSAP-tsifro-analogoviy preobrazovatel ) orqali o`tkaziladi. 25

26 Interfaol dastur ni yaratishda qo llanilgan dasturiy ta minotlar. Interfaol dasturni yaratishda obyektga mo ljallangan dasturdan foydalanish talab qiinadi. Bunday dasturlar yordamida tayyorlangan mahsulot o zining qulay boshqaruvi bilan birga dasturlashning keng imkoniyatlarini ochib beradi. Hozirgi kunda obyektga mo ljallangan dasturlar ko p. Masaan, CII++, CI#, Borland Delphi. Biz ushbu dasturni yaratish uchun Borland Delphi dasturini tanadik. Buning asosiy sababi unda yaratilgan dasturlarda tugmalarni boshqaruvi klaviatura yordamida amalga oshirish mumkin. Dasturimiz ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun mo ljallangan bo lganigi sababli dastur boshqaruvini klaviatura orqali amalga oshirish muhim masala bo lib hisoblanadi. Qolaversa bir tugmadan ikkinchi tugmaga o tganda jarayonni ovoz orqali amalga oshishi ushbu dasturda oson amalga oshadi. Undagi edit, memo kabi komponentlar matn kiritishning brayl usulini qo llash uchun maxsus funksiyalarni qo llab quvvatlaydi. Ya ni dasturlash orqali Brayl yozuvini joriy qilish mumkin. Qolaversa Borland Delphi dasturida tayyorlangan maxsulot oson kompilatsiya qilinib, ularning ishlashi uchun hechqanday qo shimcha dasturiy ta minot talab qilinmaydi. Ushbu dastur maxsuloti Windows operatsion tizimida hechqanday muammosiz ishaydi va boshqa sistemani o rnatishni talab qilmaydi. Dasturning birinchi sahifasida fon sifatida ko zi ojizlarning yozishi uchun mo ljallangan maxsus qurilmaning tasviri joylashtirilgan. Shu va shu kabi tasvirlarni hosil qilish va tahrirlash uchun Photo Shop dasturidan foydalanilgan. Ushbu dastur tasvirlarni yuqori darajada tahririni amalga oshirish uchun keng imkoniyatlarga ega. Dasturni ishlashi uchun ovozli fayllar talab qilinadi. Ularni hosil qilish va tahrirlash uchun Adobe Audition dasturidan foydalanildi. Ushbu dastur kompyuterning tashqi qurilamarini qo llab-quvvatlaydi. Ya ni video kamera, mikrafon, flesh xotira kabi qurilmalardan ovozli fayllarni yuklab oladi. Adobe Audition dasaturi yordamida ovozli faylning biror qismini qirqib olish, nusxalash ovozning balandligini oshirish yoki kamaytirish, tezigini o zgartirish kabi amallarni bajarish mumkin. 26

27 Delphi muhitida dastur yaratish. Delphi da boshlangich amallar va proektlar. Delphini ishga tushirgandan keyin uni ekran ko rinishi hosil bo lib, u unchalik oddiy emas (2.19-rasm). Ekranda to rtta oyna xosil bo ladi: Delphi4 bosh oynasi, Form1 forma oynasi, Object Inspector ob ekt inspektori oynasi va Unit1.pas kodlarini taxrirlash oynasi. Delphini bosh oynasida Delphi buyruqlar satri, qurilmalar paketi va komponentlar palitrasi joylashgan. Object Inspector oynasi yordamida ob ektlar hususiyatlarini o zgartirish mumkin: formalar, buyruq tugmalari, kiritish maydonlari va hakazolarni. DELPHIda kodlar muhiti Delphi kodlar muhiti aftomatik tarzda Object Pascal dasturlash tilidagi kalit so z larni (begin, end, procedure, const, var va bosh.) qalin hariflar bilan belgilaydi. Malumot yozilgan satr(dastur izoxi)ni belgilash uchun figurali qavslardan foydalaniladi. Qavs ochilsa undan keyin turgan kodlar ko rinishi o zgaradi. Kerakli joyda qavs berkitilsa ko rinishi o zgargan kodlar faqat qavs oraliјidagina qoladi va dastur ishlash jarayonida shu oraliq ishlatilmaydi. Delphi kodlar muhitining imkoniyatlaridan yana biri shuki, u erga biror funktsiyani masalan: «StrToFloat» ni yozib, qavs ochsak satr ostida kichik oyna hosil bo ladi. Bu oynada qavs ichidagi o zgaruvchi tipi ko rsatilgan bo ladi, yoki biror operatorni masalan: Label1 ni yozib nuqta qo yilsa satr ostida nuqtadan keyingi yozish mumkin bo lgan operatorlar ro yhati chiqadi va ulardan kerakligini tanlab qo yishimiz mumkin. Kodlar oynasida biror operator ustiga kursorni olib borib Ctrl+F1 tugmalari teng bosilsa shu operator haqidagi yordam oynasi hosil bo ladi. U erdan kerakli axborotni olish mumkin. Agar kursorni bo sh joyga olib kelib F1 bosilsa umumiy yordam fayllari chiqadi. Kodlar oynasida taxrirlash oddiy matn muxarrirlari kabi amalga oshiriladi. Ya ni belgilangan (blokka olingan) kod nusxasini olish, qirqib olish va kerakli joyga qo yish mumkin. Undan tashqari kodlar ichidan kerakli belgini izlab topish va almashtirish, Delete tugmasi yordamida kursordan keyin turgan belgini, 27

28 Backspace yordamida esa kursordan oldin turgan belgi yoki belgilarni o chirish mumkin. Ctrl+, Ctrl+ klavishlari yordamida bir so z keyinga va oldinga, PgDn, PgUp klavishlari yordamida esa bir ekran pastga va yuqoriga o tiladi. Dastur bajarilayotganda yuz beradigan xatoliklar. Odatda dastur tuzilayotganda ba zi kamchilik yoki xatoliklarga yo l qo yamiz. Dasturni ishga tushirgan vaqtimizda esa bu xatoliklar to јrisida axborot beruvchi oyna hosil bo ladi. Dephi proekti bu kompilyator tomonidan, dastur yaratgandan so ng, yaratilgan dasturga tegishli bo lgan fayllar to plamidir. Proekt, bir yoki bir nechta proekt fayllarini va modullarni o z ichiga oladi (Unit moduli). Proekt fayli *.dpr kengaytmasiga ega bo lib, proektning umumiy xolatini o zida saqlaydi. Proekt moduli fayli esa *.pas kengaytmali bo lib, ishchi faylini yaratishda kompilyatorga kerak bo luvchi protsedura, funktsiya matnlari, tiplarni tavsifi va boshqa ma lumotlarni o zida saqlaydi. Delphi muhiti. Delphi dasturlash tilini ishga tushirganimizda uning ishchi ekran ko rinishini ko ramiz (qanday ishga tushirishni avvalgi ma ruzada ko rib o tilgan). Dastur muhitidan buyruqlar menyusi, buyruq tugmachalari, komponentlar palitrasi, ob ekt inspektor, forma va uni ortida tahrirlagich oynaklari joy olgan bo lib deyarli ekranni to ldirib turadi [11-rasm]. Buyruq menyusi. Delphi ning menyu satridan quyidagilar joy olgan. File, Edit, Search, View, Project, Run, Component, Database, Tools, Help. Bularning barchasida ost menyular mavjuddir. File ning ost menyusida bir necha buyruqlar bo lib ular yordamida yangi proekt ochish, yangi forma ochish va ularni saqlash mumkin shu bilan birgalikda ochilgan proektni yopish, Delphi dan chiqish va shularga o xshash fayllar bilan ishlash imkoniyatlari bor. Edit menyusi ost menyularidan foydalanib kodlarni tahrirlash, umuman kodlar ustida turli xil amallarni bajarish mumkin. View yordamida esa Delphi ishchi muhiti ko rinishining o zgarishi mumkin. 28

29 Run menyusi yordamida dasturni ishga tushirishni turli yo llari amalga oshiriladi. Database menyusida malumot ba zasini tashkil qilish mumkin. Help menyusi esa Delphi va unda dasturlash haqidagi barcha ma lumotlarni olish imkoniyatini yaratadi. Buyruqlar tugmachasi Buyruqlar tugmachasi yordamida yangi formalar yaratish, mavjud faylni ochish, Dasturni saqlash, yangi forma yaratish va shunga o xshash amallar tez bajariladi. Komponentlar palitrasi. Bu erda standart yoki dasturchilar tomonidan yaratilgan komponentlar mavjud bo lib, ulardan tez va sifatli dasturlar yaratishda foydalaniladi. Object Inspector oynasi. Object Inspector oynasi quyidagi ob ektrlarning xolatini o zgartiradi: formalar, buyruqlar tugmachasi, kodlar maydoni va boshqalar. Dastur formasi. Dastur tuzishda ishlatiladigan barcha komponentlar dastur formasiga joylanadi va ana shu erdan ularga o zgartirish kiritilishi mumkin. Dastur ishga tushirilgandan so ng, barcha amallar dastur formasi yordamida bajariladi. Dastur kodi. Dastur kodi forma orqasiga yashiringan bo lib, u erga dastur matnlari kiritiladi. U oynaga F12 yoki Ctrl+F12 tugmalari yordamida o tish mukin. Delphi muhiti. Delphi dasturlash tilini ishga tushirganimizda uning ishchi ekran ko rinishini ko ramiz (qanday ishga tushirishni avvalgi ma ruzada ko rib o tilgan). Dastur muhitidan buyruqlar menyusi, buyruq tugmachalari, komponentlar palitrasi, ob ekt inspektor, forma va uni ortida tahrirlagich oynaklari joy olgan bo lib deyarli ekranni to ldirib turadi [11-rasm]. Delpdi komponentlari. Biz kuyida Delphi dasturlash tilining komponentalar bibliotekasida mavjud bo lgan hamda ko p foydalananiladigan komponentalar bilan tanishib chiqamiz. Ushbu komponentalar Delphi tilini o rganish vaqtida guruxlarga ajratib o rgatilgan. Ma lum bir komponentalar to plamini komponentalar palitrasi (palitra komponentov) deb nomlaymiz. Dasturni qayta ishlash bosqichlari. 29

30 Dasturlash bu dastur yaratish bo lib, uni yaratishda quyidagi bosqichlar bosib o tiladi: Qo yilgan masalani dasturlash mumkinligini tekshirish; Qo yilgan masalaning algoritmini tanlash yoki qayta ishlash; Bo yruqlarni yozish; Dastur xatoliklarini tekshirish; Testdan o tkazish. Qo yilgan masalani dastrlash mumkinligini tekshirish kerakli bosqichlardan biri bo lib, masalaning qo yilishi sinchikovlik bilan tekshiriladi va natija olish uchun ma lum bir formaga tushiriladi. Masalan, masalaning qo yilishi bo yicha kvadratli tenglamani umumiy ko rinishi quyidagicha yoziladi ax2+bx+c=0 va uni quyidagi formalarga bo lish mumkin: (a,b,c) nomalumlik darajasining koeffitsientlari dasturlashda boshlanјich shart hisoblanadi; Nomalumlar albatda dialog rejimida, klaviaturadan dastur ishlayotgan vaqtda kiritilishi shart; Chiqariladigan natijalar ma noga ega bo lishi kerak; Agarda natija ma noga ega bo lmasa, ogoxlantiruvchi so z chiqishi kerak Tuzilgan dastur Windowsda ishlash uchun mo ljallanadi, tuzilayotgan dasturga ixtiyoriy ravishda dalog oynalarini qo shish mumkin. Qo yilgan masalaning algoritmini tanlash yoki qayta ishlash bosqichida natija olish uchun kerak bo ladigan muhit tekshiriladi. Agarda masala turli usullar bilan echiladigan bo lsa, dasturchi eng qulay ya ni tez va aniq ishlaydigan usulni tanlaydi. Buyruqlarni yozish programmaga qo yilgan talablar tekshirilganidan va algoritmi tuzilganidan so ng, u tanlangan dasturlash tillaridan birida yoziladi. Dastur xatoliklarini tekshirish bosqichida yaratilgan dastur ichidagi xatoliklar izlanadi. Dasturdagi xatoliklar ikki qismga bo linadi: sintaktik (matn ichidagi xatoliklar) va algoritm. Sintaktik xatoliklarni (belgilarning almashganlig, 30

31 tushirib qoldirilganligi va xokazolar) oson topiladi. Algoritm xatoliklarini topish mushkulroq kechadi. Ma lumotlarni kiritish bir-ikki bor takrorlanganda dastur to јri ishlasa, xatoliklarini tekshirish bo limi yakunlangan hisoblanadi. Testdan o tkazish bosqichi o ta muxim bo lib, yaratilgan dasturdan boshqalar ham foydalanishi hisobga olinadi. Bu bosqichda eng ko p qancha malumotni ko tara olishi va unda kiritilishi mumkin bo lgan noto јri malumotlar tekshiriladi. Algoritmlar va dasturlar Dastur yaratishning birinchi bosqichida qo yilgan masalani kompyuterga tushirishdagi bosqich va muammolari ko rib chiqiladi. Masalan, kvadrat tenglamani ildizini hisoblash dasturi. Bunda kvadrat tenglama ildizini topish uchun kerakli malumotlar kiritilishi kerak Nataja kvadrat tenglamani ildizi yoki tenglamaning ildizi yo q degan ogohlantirish chiqishi lozim. Kvadrat tenglamaning echish usuli formula orqali hisoblanadi. Dastlab formuladan deskriminant natijasini topish kerak So ngra agar natija nolga teng yoki katta bo lsa, u xolda formula bo yicha ildiz hisoblanadi. Algoritm deb, qo yilgan masalani echishga qaratilgan, hisoblash jarayonini ifodalovchi, boshlanјich ma lumotlardan izlanayotgan natijani keltirib chiqarishga qaratilgan jarayonga aytiladi. Shuni aniqlash kerakki muayyan ketma-ketlik quyidagi 3 ta xossaga ega bo lsagina algoritm hisoblanadi: Bir qiymatlilik; Umumiylik; Natijaviyliq Delphining bo limlari haqidagi ma lumot ilovada keltirilgan [1-jadval]. Photo shop Photoshop dasturi rasmlar bilan ishlashda eng qulay dastur hisoblanadi.bundan tashqari Image Ready dasturi Web grafika bilan ishlashga asoslangan.photoshop dasturi turli xil ko'rinishdagi rasm formatlarini o'qish imkoniyatiga ega.bu dastur yordamida turli xil ko'rinishdagi animatsiyala,foto roliklar,montajlar va boshqa shu turdagi ishlarni amalga oshirsa bo'ladi 31

32 Photoshopdagi barcha import qilingan,skanerlangan,tekstlar va hokazo tasvirlar Rastrlidir. Ular ixtiyoriy manbadan kelganiga qaramay baribir Rastrlidir. Rangli tasvirni ekranga chiqarishda qizil,yashil,ko'k ranglardan foydalanish juda yaxshi.(red,blue,green---rgb).agar shu uchala ranglarni qo'shsak oq rang hosil bo'ladi. Deyarli hamma monitorlar RGB modelida ishlaydi. Photoshopdagi har bir tasvir turli xil kanallarga ega. Masalan RGB rejimidagi tasvir 3 xil kanaldan tashkil topgan(red,green,blue).agar kanal o'rnatilmagan bo'lsa,edit>preferences>displays dagi Color Channels in Color bayroqchasi o'rnatiladi. Tasvirda qancha ko'p kanal mavjud bo'lsa u shuncha ko'p xotiradan joy egallaydi. Agar siz web sayt uchun tasvir yaratayotgan bo'lsangiz RGB modelidan foydalaning.sifat web tasvir yarataman desangiz Web Color Sliders komandasidan foydalaning. Tasvirni ixtiyoriy 8 ta rejimda yaratish umkin: Bitmap, Garayscale, Duotone, Indexed Color, RGB, CMYK, Lab, Multichannel faqat ishchi rejimni tanlang. Image>Mode. Oxirgi zamonaviy skanerlar CMYK rejimidagi tasvirni yaratadi. Bitmap rejimida tasvir 100% oq yoki 100% qora pixellardan tashkil topgan. Aralashtirish rejimini Layers palitrasi yoki Fill palitrasidan olish mumkin. Aralashtirish rejimi sloylarni qo'shishda ishlatiladi. Fill(Quyish), Stroke(Chizish), Fade(Tinchlantirish), Fill Path(Konturni quyish) va hokazolar. Siz turli xil manbalardan turli xil ko'rinishdagi tasvirlarni ko'rishingiz mumkin.bu tasvirlarni o'zingizga qulay qilb olish uchun ranglarni boshqarishni yaxshi bilishingiz juda muhimdir.ranglarni boshqarish parametrlari Color Setting menusida joylashgan.siz unda xar xil holat uchun kerakli parametrlarni o'rnatib olishingiz mumkin.bu menu asosan RGB va CMYK rejimidagi tasvirlar bilan ishlashga mo'ljallangan. Birinchi qiladigan ishimiz RGB rejimida Adobe Gamma yordamida monitorni nastroyka qilamiz.kalibrovka asosan ranglarni boshqarishda ishlatiladi. Shaxsiy rang boshqaruv sistemasini yaratish. 32

33 1. Edit>Color Settings oynasini oching 2. Suzuvchi Setting menusidan Emulate dan to Photoshop 4 ustanovkalarni tanlang. 3. Color Management Policies guruhidan rang boshqaruv sistemasini tanlang. 4. OK tugmasini bosing. Parametrlarni SOZLAS 1. Edit>Color Settings oynasini oching 2. Advanced Mode bayrog'ini o'rnating Siz rang profilini o'chirish yoki o'zgartirish imkoniyatiga egasiz. 1. Image>Mode>Assign Profile komandasini oling. 2. Do'nt Color Manage This Document komandasini ishlatsangiz rang profili o'chadi va aksincha Working komandasi berilsa ishga tushadi. 3. OK tugmasini bosing. Adobe Audition Adobe Audition dasturi audio va video fayllar ustida tahrirlash ishlarini amalga oshiruvchi dastur bo lib hisoblanadi. Ushbu dastur yordamida yuklangan ovozi faylarni tahrirlab ularga turli xil effektlar qo llash mumkin. Masalan ovoz balandligini oshirish yoki kamaytirish, chastotasini o zgartirish, cho zish yoki qisqartirish, formatini o zgartirish Adobe Audition dasturining ish maydoni uch qismdan iborat. Bular: Ko rinishni sozlash, Multitrack ko rinish va CD proyekt ko rinishi. Har uchala ko rinish o zida quyidagi komponentlarni mujassamlashtirgan Menyu. Ushbu bo limda amalga oshirish mumkin buyruqlar ro yxati joylashtirilgan. U quyidagi bo limlardan tuzilgan: File, edit, view, insert, effects, Options, Windw, help. Toolbars. Ko p ishlatiladigan buyruqlarning tugmali ko rinishi joylashgan. Windows. Windovs o zida quyidagilarni mujassamlashtirgan: organizator, transportni boshqarish elementlari, masshtabni o zgartirishni boshqarish elementlari va Selection/ View ni boshqarish elementlari. 33

34 Displeyli oyna. Unda bir necha fayllar aralashmasi namoyon bo ladi. Biz Adobe Audition dasturidan asosan ovozli faylni yozish va uni tahrirlash uchun foydalanamiz. Adobe Audition dasturida audio faylni ochganimizda ushbu fayldagi tovushlarning vizual ko rinishi ya ni chiziqli to lqinlarni ko rishimiz mumkin. Agar tovush baland bo lsa hosil bo gan to lqinlarning balandligi ham shuncha katta bo ladi. Agar tovush past bo lsa, to lqin balandligi ham unga mos ravishda past bo ladi. Ushbu fayllarni tahrirlahda aksariyat vaziyatlarda uning biror qismini belgilashga to g ri keladi. Bunda tovushning vizul ko rinishi tasvirini kattalashtirish yoki aksincha kichiklashtirish orqali yuqori aniqikka erishish mumkin. Undagi boshqarish tugmalari yordamida yoki kontekstli menyu yordamida begilangan qismdan nusxa olish, qirqib olish yoki nusxalangan qismni joylashtirish kabi amallarni bajarish mumkin. Macromedia Flash. Flash texnologiyasiga - ShockWave Flash (SWF) formatli vektorli grafikdan foydalanishga asoslangan texnologiyadir. Bu format eng samarali grafik formatlardan bo`lmasada, SWF formati foydalanuvchilarga grafik imkoniyatlari cheklanmagan grafiklar bilan ishlovchi vositalar va natijani Web- brouzerlarda, kerakli muxarrirlarda foydalanish imkoniyatilari mavjud. Flash texnologiyasining imkoniyatlardan yana biri - bu uning moslashuvchanligidir, ya ni bu format barcha platformalarda (MacOS tizimli Macintosh kompyuterlari yoki Windows tizimli kompyuterlarida) ishlatilishi mumkin. Yana bir qulay imkoniyati uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafaqat animatsiyali bo`lishi, balki interfaol elementlar va tovush bilan boyitilishi hamda dasturlash orqali boshqarilishi mumkin[2]. Flash texnologiyasining mosalashuvchanlik va interfaol multimediya dasturlar yaratish imkoniyati ko`pchilik Web-dizaynerlar o`rtasidagi bahslarga sabab bo`lib, uni mashhurligini oshishiga imkoniyat berdi. Shuning uchun bu texnologiyaning yaratilishi bilan bir vaqtda Macromedia kompaniyasi tomonidan ikki asosiy web-brouzerlari, Internet Explorer va Netscape Communicatorlar uchun elementlar Plug-In yaratildi. Bu esa, o`z navbatida Flash texnologiyasini 34

35 Internetda yana ham keng tarqalishiga olib keldi. Natijada ushbu web-brouzerlar yaratuvchilari swf formatini o`z dasturlarini asosiy formatlar bazasiga qabul qildi. Bunday usulni boshqa yirik dasturiy ta minot yaratuvchilar (masalan, Adobe firmasi) ham qo`llay boshladi. Macromedia kompaniyasi swf formatini juda oddiy va qulay uskunalar bilan ta minlaganligi bu formatdan ko`p muxlislarning foydalanishiga olib keldi. Shuni aytish kerakki, hozirgi vaqtda ushbu uskunalarni bir qancha to`liq to`plamlari ham mavjud. Ushbu uskunalarni bir turi Macromedia Director Shockwave Studio - multimediya taqdimotlarni yaratish, Macromedia FreeHand va Macromedia Fireworks - grafik tasvirlar muharriri, Macromedia Authorware va Macromedia CourseBuilder - interfaol o`rgatuvchi kurslarni yaratish muharriri va boshqalarni misol qilib olish mumkin. Web-sahifa yaratuvchilar orasida eng ko`p ishlatiladigani bu Macromedia Flash dasturidir, chunki ushbu dastur ixtiyoriy Web-sahifaga mashhurlik olib keluvchi banner va animatsiya, interfaol lavhalar yaratish imkonini beardi. Balki shuning uchundir swf formatini oddiy qilib Flash deb atalish odatga kirib kolgan. Flash texnologiyalar tarkibining elementlari: vektorli grafika; animatsiyani bir qancha usullarda ishlash; interfeysda interfaol elementlarini yaratish; sinxron ovoz qo`shish; HTML formati va boshqa internetda foydalaniladigan barcha formatlarga o`tkazishni ta minlash; mustaqil platformali; Flash-roliklarni avto rejimda ham, Web - brouzer yordamida ham ko`rish imkoniyati mavjud; vizual uskunalari mavjudligi Flash-rolik yaratuvchilarini ko`plab murakkab amallardan xalos etadi, shuningdek Flash-texnologiyalarning texnik asnektlarni o`rganishni talab etmaydi. Hozirgi vaqtda Web-sahifalarni yaratishda birinchi o`rinlardan birini rastrli grafika egallaydi. Rastrli formatlardan GIF (Graphics Interchange Format - 35

36 ma lumotlar almashuvi uchun grafik format), JPEG (Join Photographic Experts Group tasvir bo`yicha mutaxassislar birlashgan guruhi) va PNG (Portable Network Graphics- ko`chirma grafik format) va boshqa formatlarni keltirish mumkin. Rastrli grafikani ishlatishda tasvir nuqtalar majmuasi (piksellar inglizca pixels) dan iborat bo`ladi. Bu nuqtalar bir - biri bilan bog`liq bo`lmaganligi uchun ushbu nuqtalarni har birga rangi va koordinatasi berilishi kerak. Oddiy holda, agar ikki xil rangli tasvir ishlatilsa (masalan, oq-qora), u holda har bir pikselni ta riflash uchun bitta ikkili razryad (0- qora, 1- oq) ta riflash etarli bo`ladi rangli rasm uchun har bir pikselga bunday razryadlardan 8 ta kerak bo`ladi (256=2 8 ). Juda ham murakkab fotorealistik rangli tasvirlar 1 pikselga 24 razryad talab qiladi. Natijada rastr tasvirli fayllar o`lchami tasvirni rang chuqurligi o`sgani sari oshib boradi. Rastrli tasvirlarni yana bir kamchiligi shundan iboratki, tasvir sifati piksel o`lchamiga bog`liq, u esa o`z navbatida monitorni imkoniyati bilan belgilanadi. Shuning uchun bir xil rasm turli monitorlarda har xil ko`rinishga ega bo`lishi mumkin. Rastrli tasvir o`lchamini o`zgartirish juda ham murakkab ishdir. Chunki bunday tasvirni kattalashtirish piksellar sonini o`sishiga olib keladi. Kompyuter grafikasi sohasidagi mutaxassislar tomonidan juda murakkab rastrli tasvirlar piksellar «ko` naytirish» yoki o`chirish (agar tavirni kichraytirish kerak bo`lsa) algoritmlari ishlab chiqilgan, lekin ular doim ham ushbu masalani oqilona bajara olmaydi. Web-sahifalarni yaratishda birinchi o`rinlardan birini vektorli grafika ham egallaydi. Bu tasvirni rasmdagi joylashuvi matematik formulalar bilan berilgan egri chiziqlar majmuasi yordamida namoyish etish usulidir. Masalan, istalgan doirani tasvirlash uchun uch-to`rt raqam kerak bo`ladi: radius, markaz koordinatalari va chiziq qalinligi. Shuning uchun, vektorli grafika rastrli grafikaga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega: vektorli tasvirlarni belgilovchi matematik formulalar kompyuter xotirasida rastrli tasvir piksellariga qaraganda kamroq joy egallaydi; tasvir (yoki uning ayrim qismlarini) sifatini yuqotmasdan chegaralanmagan kattalashtirish imkoniyati mavjudligi; 36

37 tasvirni bir platformadan ikkinchisiga ko`chirishning qulayligi. Albatta, vektorli tasvirlarni o`z kamchiliklari ham mavjud. Masalan, fotorealistik tasvirni vektorli formatda namoyish qilish murakkabroq. Flash yaratuvchilari bunga echimni tonishgan. Flash yordamida Web sahifalar tuzishda siz nafaqat vektorli balki rastrli tasvirlarni ishlatishingiz ham mumkin. Interfaol dastur muhitini yaratish va undan foydalanish. Maxsus funksiyalarni tugmalarda joylashtirish. Ush bu dasturni yaratishda interfeys katta ahamiyatga ega emas. Shuning uchun har bir buyruq oddiy tugmalarga joylashtirib chiqilgan, Har bir oynada joylashgan tugmalar vazifalkari bilan quyida tanishib o tamiz. 1-oyna. Ushbu oynada 3 ta bitbtn komponenti, 1 ta image komponenti va 1 ta mediaplayer komponenti joylashtirildi [1-rasm]. Bitbtn va image komponentlarii additional komponentlar palitrasida joylashtirilgan. MediaPlayer komponenti esa system komponentlar palitrasida joylashgan. Image komponentining picture xususiyatini tanlaymiz. Ekranda yangi oyna ochiladi. Bu oynadagi load tugmasini bosib, o zimizga kerakli rasm turgan manzilni ko rsatamiz. Bu rasm bizlarga fon vazifasini bajaradi. Image komponentining autosize xususiyatidan alclient bo limini tanlab qo yamiz. Tugmalarning caption xususiyati orqali nomlab chiqamiz. Bitbtn1-kirish (bu tugma dasturga kirish uchun ishlatiladi), Bitbtn2-ma lumot (bu tugma dastur haqida qisqacha ma lumot olish uchun ishlatiladi.), Bitbtn3-chiqish (bu tugma dasturdan chiqish uchun ishlatiladi) deb nomlangan. Dastur ishga tushganda mediaplayer komponenti ko rinmasligi kerak. Buning uchun uning visible xususiyatini false deb ko rsatishimiz kerak. Har bir oynada chiqish tugmasi faol bo ladi, agar tab tugmasi bosilsa, navbatdagi tugma faol bo ladi. Chiqish tugmasini faolqilish uchun dastlab biror komponentni tanlaymiz. Uning ustiga sichqonchaning chap tugmasini bosib, tab order xususiyatini tanlaymiz va har bir komponentdan keyin qaysi component faol bo lishini belgilab olamiz. Har bir tugma ustidan 2-tugma ustiga o tganda 2-tugma qanday vazifani bajarishi eshittiriladi. Buning uchun mediaplayerni ishlatish kerak. 37

38 Uning ishlashi uchun har bir oynada bitta protsedura yaratib qo yamiz. U quyidagicha ko rinishga ega: procedure TForm1.Player(Name: String; MM: TMediaPlayer); Begin MM.Close; MM.FileName := Name; MM.Open; MM.Play; End; Har bir tugma ustiga tab tugmasi kelganda (tugma faol bo lganda) ko zi ojiz foydalanuvchi bu qanday tugma ekanligini bilishi kerak buning uchun dasturdagi har bir tugmaning onkeyup holatiga quyidagi satrlar kiritiladi: begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; if Key=VK_TAB Then Player(w1+'kirish.MP3',MediaPlayer1); //agar tab tugmasi bosilsa, kirish.mp3 fayli eshittirilsin end; Ovoz papkasining ichiga dasturda ishlatiladigan barcha tugmalarning nima ish qilishi mp3 formatdagi fayllarga yozib qo yilgan. har bir tugmaning onkeyup holatiga kirish.mp3 faylining o rniga mos fayl nomini ko rsatib, yozish kifoya. Har bir tugma ustiga klaviaturadagi + tugmasi bosilsa, shu tugma qanday imkoniyatlarga ega ekanligi batafsil eshittirilishi kerak. Buning uchun tugmalarning har biriga tegishli o zgartirishlarni kiritib onkeypress holatiga quyidagi satrni kiritamiz: Begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; if Key='+' Then //agar klaviaturadan + tugmasi bosilsa Player(w1+'m13.MP3',MediaPlayer1); {m13 fayli eshittirilsin.} end; Yuqoridagi 3 ta protsedura dasturning barcha oynalarida ishlatilganligi uchun ularga boshqa to xtalib o tmaymiz. 1-bitbtn ning onclick holatiga quyidagi kodni kiritamiz: Begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; 38

39 { w1 o zgaruvchisiga fayl turgan manzilda joylashgan ovoz papkasining joylashgan yo li saqlanadi } Player(w1+'kirish71.MP3',MediaPlayer1); { ovoz papkasi ichida joylashgan 'kirish71.mp3' fayli MediaPlayer1 komponenti yordamida eshittiriladi. } form1.hide; // 1-oyna ko rinmas bo ladi. form2.show; // 2-oyna ko rinadigan bo ladi. end; Bitbtn2 componentining onclick holatiga quyidagilarni kiritamiz: Begin form7.show; // 7-oyna ko rinsin, bunda ekranda 2 taoyna ko rinib turadi end; Bitbtn3 componentining onclick holatiga quyidagi satrni kiritamiz: Begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; Player(w1+'chiqish81.MP3',MediaPlayer1); form1.close; //1-oyna yopilsin end; 2-oyna. Ushbu oynada 7 ta bitbtn tugmasi, 1 ta image (fonga rasm qo yish uchun), 1 ta mediaplayer (ovozlarni eshittirish uchun) ishlatiladi. 1,2,4,5-bitbtnlar navbatdagi oynani ochish uchun ishlatiladi. Ularning onclick holatiga kerakli parametrlar o zgartirilib quyidagi satr kiritilgan: form2.hide; //2-oyna ko rinmasin; form3.show; //3-oyna ko rinsin; 3-bitbtn da esa quyidagi satr kiritilgan: Begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; w11:=w1+'\oy nomeri\' ; //ovoz papkasi ichida turgan oy nomeri papksi turgan manzil w1 ga olinyapti t:=now; DecodeTime(t,a,b,c,d); { DecodeTime ning parametrga joriy vaqt haqida ma lumot turibdi. a-soat, b-minut } case a of 0:Player(w1+'0.MP3',MediaPlayer1); 24:Player(w1+'24.MP3',MediaPlayer1); end; 39

40 //tanlash operatori yordamida parametrlarga mos keladigan fayllar eshittiriladi DecodeDate(t,a,b,c); //a,b,c parametrlarga kompyuterdagi joriy yil oy kun haqida ma lumot yuboriladi case c of 1:Player(w11+'1.MP3',MediaPlayer1); 2:Player(w11+'2.MP3',MediaPlayer1); 3:Player(w11+'3.MP3',MediaPlayer1); 31:Player(w11+'31.MP3',MediaPlayer1); //tanlash operatori yordamida parametrlarga mos keladigan fayllar eshittiriladi 6-bitbtn da quyidagi satr kiritilgan: Form1.show; Form2.Close; 3-oyna. Ushbu oynada foydalanuvchi ma lumotlarni kiritib, saqlab qo yishi, kerak bo lganda qaytib ochib tahrirlashi mumkin (1-rasm). Dasturda ishlash davomida foydalanuvchi ma lumotlarni ham klaviaturadagi barcha klavishlar yordamida, ham faqat sonlardan foydalanib, Brayl yozuvi asosida ma lumotni kiritishi kerak bu talablar hisobga olinib, ushbu oynada dastlab 1 ta memo komponentini keltirib qo yamiz. Memo komponenti standart komponentlar palitrasida joylashgan. Brayl yozuvida har bir harf yozilgandan keyin 0 tugmasi bosiladi. Sonlar faqat 1,2,4,5,7,8 tugmalaridan foydalanilib kiritiladi. Barcha harflarga mos tugmalar kombinatsiasini o rgangan holda uning onkeypress holatiga quyidagi satrlarni kiritamiz: begin case Key of #13,#8,#78:; '1','2','4','5','7','8','0': 40

41 {dasturning bu qismi klaviaturadan 1,2,4,5,7,8,0 sonlaridan boshqa kalavishlarning tugmalarini ishlarini to xtabib qo ydi} Begin if Key='0' then begin key:=#0; if (('2' in x) and ('7' in x) and ('4' in x) and ('1' in x)) then begin y:=x; x:=[]; Key:=#0; end else begin if (('2' in y) and ('1' in y) and ('4' in y) and ('7' in y)) then begin if ('8' in x) and ('5' in x) and ('7' in x) and ('4' in x) then begin Key:='7';Player(w1+'4.MP3',MediaPlayer1); end else if ('5' in x) and ('2' in x) and ('4' in x) and ('1' in x) then key:='=' else if ('8' in x) then begin Key:='1'; end else y:=[]; x:=[]; end {Brayl yozuvida ba zi nuqtalar to plami har xil joyda harxil beldini ifodalaydi. Masalan: 8 tugmasi ba zan a harfni ba zida esa 1 sonini ifodalaydi. Agar berilgan nuqtalar to plami sonini ifodalaydigan belgidan keyin yozilsa u son deb hisoblnadi, agar son belgisi qo yilmagan bo lsa, u harf deb hisoblaniladi. Yuqoridagi qismda tugmalar son belgisinidan keyin kiritilgandagi ko rinishi keltirilgan. Pastda esa son belgisini kiritmagan holdagi ko rinishi keltirilgan.} Else Begin if('8' in x) and ('5' in x) and ('2' in x) and ('7' in x) and ('4' in x) then key:='ч' else if('5' in x) and ('7' in x) and ('4' in x) and ('1' in x) then key:='в' else if('8' in x) and ('5' in x) and ('1' in x) and ('4' in x) then key:='ю' else {agar 8,5,1,4 tugmalari bosilib so ng 0 tugmasi bosilsa ekranga ю harfi chop etilsin} if('3' in x) then key:='`' else if ('5' in x) then Key:=',' else key:=' '; 41

42 y:=[]; x:=[]; end; end; end Harflarni kiritish uchun Brayl yozuvida 5 ta sonning kombinansiasidan ham 1 ta sonning kombinatsiasidan ham foydalaniladi. Masalan ч harfini yozish uchun 7,4,2,5,8 tugmalarini bosib, undan keyin 0 bosiladi; a harfini yozish uhun 8 tugmasinini bosib undan keyin 0 ni bosish kifoya. Bu kombinansialarni inobatga olgan holda, quyidagi fikrga kelamiz: Dastlab dasturda yozilishi uchun ko p tugma kerak bo ladigan harflarni undan keyin, yozilishi uchun kamroq tugma kerak bo ladigan harflarni kiritamiz. Tugmalarni kamayish tartibida joylashtirishimizning sababi, agar kam tugma kerak bo ladigan harfni kiritib 0 tugmasi bosilsa, if operatorining ishlash prinsipiga ko ra u birinchi o rinda turgan harlar kombinatsiasini oladi. Shuning uchun ko rsatilgan tartibga rioya qilish kerak. Brayl alifbosidagi nuqtalar quyidagicha nomerlangan: Ammo bizlar Klaviaturaning quyidagi raqamlaridan foydalanamiz: Lotin harflarining Braylcha ifodasi: A N B O 42

43 C P D Q E R F S G T H U I V J W K X L Y M Z Qolgan belgilar Keyingi belgi bosh harfda! 43

44 Keyingi kiritiladigan belgilar sonlar deb hisoblansin Nuqta Ochiluvchi qo shtirnoq Yopiluvchi qo shtirnoq Vergul Qavs? Defis ; (nuqtali vergul) Agar foydalanuvchi ma lumotni lotin yozuvi asosida kiritmoqchi bo lsa, u biror tugmaning xususiyatiga qarab yuqoridagi kodni o zgartirib kiritadi. Masalan, button1 ko rinsa, ma lumotlar lotin tilida ifodalansin, bu quyidagicha yoziladi: If button1.visible then if('8' in x) and ('5' in x) and ('2' in x) and ('7' in x) and ('1' in x) then key:='e' else if('8' in x) and ('5' in x) and ('2' in x) and ('7' in x) and ('4' in x) then key:='c' if('5' in x) and ('2' in x) then key:=';' else if('8' in x) then key:='a' else if('3' in x) then key:='`' else if ('5' in x) then Key:=',' else key:=' '; Endi ekranda ko ringan har bir belgiga mos ovoz eshittirilishi kerak. Buning uchun quyidagi buyruqlar ketma-ketligidan foydalanamiz: case Key of 44

45 '1':Player(w1+'1.MP3',MediaPlayer1); '2':Player(w1+'2.MP3',MediaPlayer1); Navbatdagi masala, foydalanuvchi klaviaturaning barcha tugmalaridan foydalanib ma lumotlarni kiritish imkoniyatiga ega bo lsin. Buning uchun 2 ta tugmadan foydalanamiz, ularni ustmaust joylashtiramiz va 1ta tugmaning visible xususiyatini false deb, ikkinchisinikini true deb ko rsatamiz. Bunda 1-tugmada 6 nuqtani rasmi ko rinsin, 2-tugmada A yozuvi joylashsin. 6 nuqta ko rinayotgan bo lsa Brayl yozuvi amal qilsin, aks holda oddiy yozuv amal qilsin degan buyruqni kiritamiz. 1-tugma bosilganda o zi ko rinmas bo lsin va 2-tugma ko rinsin. 2- tugma bosilganda o zi ko rinmas bo lsin va 1-tugma ko rinsin. Buyruqlarini kiritib qo yamiz. Dasturda saqlash tugmasi bor. Bu tugma bosilganda navbatdagi oyna ochiladi [9-rasm]. Unda 1 ta edit va 2 ta button joylashtirilgan. Memoda kiritilgan yozuvga nom beriladi va saqla tugmasini bosish orqali ma lumotlar saqlanadi. Saqla tugmasining kodi quyidagicha: Begin w1:=extractfilepath(application.exename)+'\ovoz\'; { w1 o zgaruvchisiga (w1 global o zgaruvchi deb e lon qilingan) kerakli ovozlar turgan yo l olinyapti} Player(w1+'chiqish86.MP3',MediaPlayer1); { saqlash oynasi yopilganligini ko zi ojiz foydalanuvchi bilishi uchun har bir oyna yopilganda maxsus ovoz orali eshittiriladi. Bu yerda xuddi shu ovoz eshittiriladi. } a:=memo1.lines[0]; {a ga memoning foydalanuvchiga ko inib turgan 1-satri olinyapti (faylning nomi sifatida)} Form3.memo1.Lines.savetofile(a+'.txt'); {3-oynadagi memoda kiritilgan fayl a nomi va txt kengaytmasi bilan programma turgan papkada saqlanayapti.} Memo1.Lines[0]:=''; {nom kiritilgan satr qayta bo sh holatga keltirildi} form5.close; // 5-oyna yopildi. end; Kiritilgan matnni memodan o chiish kerak. Buning uchun Tozalash deb nomlangan tugmaga quyidagi satrni kiritamiz: memo1.clear; //memo1 dagi ma lumotlar tozalansin ma lumotlar ro yxatini ochish uchun quyidagi satrlardan foydalanamiz: 45

46 begin if FileListBox1.Visible=false then FileListBox1.Show else FileListBox1.Hide; end; Bunda listbox komponenti ko rinayotgan bo lsa, ko rinmasin aks holda, ko rinsin buyrug i yozilgan. Listboxni hardoim joriy papkadagi *.txt fayllarni ro yxatini chiaradigan qilib sozlab olamiz. Listbox komponenti ustida yuqori va quyini ko rsatib turuvchi klavishlar yordamida kerakli fayl tanlanib enter tugmasi bosilsa, nomi keltirilgan memoda aks ettirilsin. Bu quyidagicha amalga oshiriladi: Begin memo1.lines.loadfromfile(filelistbox1.filename); end; ro yxatdan faylni o chirish uchun quyidagi yoziladi: begin w1:=extractfilepath(application.exename); w1:=w1+'\ovoz\'; if (Key=VK_DELETE) and (FileListBox1.ItemIndex<>-1) Then begin //delet tugmasi bosilsa va u ro yxatdagi oxigi fayl bo lmasa DeleteFile(FileListBox1.FileName); FileListBox1.DeleteSelected; end;end; Memodagi ma lumotni chop etish uchun chop etish tugmasining onclick holatiga quyidagi satrni kiritamiz: Begin AssignPrn(matn); Rewrite(matn); Printer.Canvas.Font:=memo1.Font; for ww:=0 to memo1.lines.count-1 do writeln(matn,memo1.lines[ww]); System.Close(matn); end; 4-oyna. Ushbu oynada kalkulyator joylashtirilgan[4-rasm]. Unda memo komponentidan foydalanib sonlar kiritiladi va inter tugmasi bosilib natija olinadi. Bu imkoniyatlaridan tashqari birorsonning ildizini hisoblash mumkin: procedure TForm4.Button6Click(Sender: TObject); begin Memo1.Lines[0]:=floattostr(sqrt(StrTofloat(Memo1.Lines[0]))); end; Sonni xotiraga saqlab qo yish: Begin BitBtn1.Caption:=Memo1.Lines[0]; end; Ma lumotlarni faylga yozish va o qish. FAYL-( File -inglizcha, ma lumot)biror nomga ega bo lgan va kompyuterning tashqi xotirasida joylashgan bir turdagi ma lumotlar majmuidir.bu ma lumotlar matn,chizma,dastur ko rinishda va h.k bo lishi mumkin.ms DOS kabi operatsion sistemalarda fayl nomining davomida fayldagi ma lumotlarning 46

47 turini bildiruvchi qoshimcha yoziladi.bu qo shimcha fayl nomining kengaytmasi deyiladi.u fayl nomidan nuqta bilan ajratilib uchta belgidan oshmasligi kerak. COMMAND.COM, DASTUR.TXT va hk com,exe-kompyuter tiliga o girilgan dasturlar yoki buyruqlar ketma-ketligini o z ichiga ilgan fayllar kengaytmasi. Bat-buyruqlar majmuini o z ichiga olgan fayllar. Bas-beysik dasturlash tilida yaratilgan dastur. Pas-paskal dasturlash tilida hosil qilingan dastur. Faylli tiplar. Faylli tipdagi o zgaruvchilarni diskdan ma lumot o qib oluvchi yoki diskka ma lumot yozib qo yuvchi programmalarda ishlatish mumkin. Faylli tipdagi o zgaruvchilarni e lon qilishda file va text xizmatchi so zlari ishlatiladi: var mfile 1, mfile 2: file; afile: file; Prima: TextFile; TextFile xizmatchi so zi faylning matnli ekanligini anglatadi. Matnli fayllar maxsus belgilar bilan ajratilgan, uzunligi noma lum bo lgan qatorlardan tashkil topadi. Ayrim paytlarda fayllarni bir xil tipli hadlar ketma-ketligi ko rinishida qarash qo layrok bo ladi. Bu ketma-ketlik qatorlar, butun sonlar yoki yozuvlardan tashkil topishi ham mumkin: var A1: file of byte; {A1 fayli baytlar ketma - ketligidan tashkil topgan} A2: file of integer; {A2 fayli butun sonlar ketma-ketligidan tashkil topgan} A3: file of string; {A3 fayli katorlar ketma-ketligidan tashkil topgan} A4: file of string[20]; {A4 fayli 20ta belgili qatorlarning ketma-ketligidan tashkil topgan} A5: textfile; {A5 fayli matnli fayl hisoblanadi} 47

48 Agar faylning hadlari uchun tip aniqlangan bo lsa, bo nday fayllarni tiplashtirilgan, aks holda tiplashtirilmagan deb ataladi: var A: file ; { tiplashtirilmagan fayl} B: file of char; { tiplashtirilgan fayl} Fayllar bilan ishlaydigan quyidagi programmani ko rib chiqayliq Var mydata: file of integer; i, j, sum: integer; s:string; begin AssignFile (mudata, d:\tp\myfile.dat ); {mydata fayl uzgaruvchisi bilan faylning ismini myfile.dat va uning anik yuli aniklanmokda} rewrite (mydata); {fayl yozish uchun ochik} ShowMessage ( Salom noma lum urtoq.. ); S:=InputBox ( Kiritish oynasi, Birinchi sonni kiriting, ); I:=StrToInt(S); ShowMessage ( Kiritilgan sonni diskdagi myfile.dat fayliga yozilmokda ); write (mydata, i); {bu operator yordamida diskdagi myfile.dat fayliga I sonining kiymati yoziladi} S:=InputBox ( Kiritish oynasi, Ikkinchi sonni kiriting, ); J:=StrToInt(S); writeln ( Kiritilgan ikkinchi sonni diskdagi myfile.dat fayliga yozilmokda ); write (mydata, j); {Diskka yozish ajarilmokda} sum := i + j; ShowMessage ( Yigindi = + IntToStr(sum)); ShowMessage ( Yigindi diskdagi myfile.dat fayliga yozilmokda ); write (mydata, sum); {Diskka yozish bajarilmokda} closefile (mydata); {mydata fayli yopildi} 48

49 ShowMessage ( Xayr noma lum urtoq.. ); End; E tiboringizga havola etilgan programmada AssignFile, Rewrite, Write va CloseFile protseduralaridan foydalanildi. Endi shu protseduralarning va keyingi programmada ishlatiluvchi Reset va Read protseduralarning vazifalari va qanday aniqlanganligi haqida qisqacha ma lumot berib o taylik: AssignFile protsedurasi. Vazifasi: Faylli o zgaruvchiga tashqi fayl ismini o zlashtiradi. Aniqlanishi: AssignFile (f; name: string); bu erda f - ixtiyoriy tipli faylli o zgaruvchi; name - qatorli tipdagi ifoda yoki qator, fayl ismi (agar faylning to liq yo li ko rsatilmagan bo lsa fayl ishlanayotgan katalogda joylashgan bo ladi). CloseFile protsedurasi. Vazifasi: ochiq faylni yopadi. Aniqlanishi: CloseFile (f); bu erda f - oldindan ochilgan faylga mos keluvchi faylli o zgaruvchi. Read protsedurasi. Vazifasi: fayl hadini o zgaruvchiga o qiydi. Aniqlanishi: Read (f, v); bu erda f - faylning ixtiyoriy tipiga mos faylli o zgaruvchi (faqat matnli tipli emas); v - fayl hadi tipi bilan bir xil tipli o zgaruvchi. Reset protsedurasi. Vazifasi: mavjud faylni ochadi. Aniqlanishi: Reset (f: file); bu erda f faylning ixtiyoriy tipiga mos faylli o zgaruvchi va u fayl bilan Assign protsedurasi orqali boјlangan bo lishi kerak Reset 49

50 protsedurasi shu faylni ochadi. Rewrite protsedurasi. Vazifasi: yangi faylni yaratadi va ochadi. Aniqlanishi: Rewrite (f: file); bu erda f ixtiyoriy faylli tipdagi faylli o zgaruvchi. Rewrite protsedurasini ishlatishdan oldin f o zgaruvchi Assign protsedurasi yordamida diskdagi fayl bilan boјlanishi kerak Rewrite protsedurasi yangi fayl tashkil qiladi. Write protsedurasi. Vazifasi: fayl hadiga o zgaruvchini yozib qo yadi. Aniqlanishi: Write (f, v); bu erda f faylli o zgaruvchi; v - f fayli hadi bilan bir xil tipli o zgaruvchi. Oldingi tuzgan programmamiz «d:» diskdagi tp katalogida myfile.dat faylini tashkil qildi. Endi shu fayldan qanday qilib ma lumotlarni o qishni ko rib chiqayliq Var mydata: file of integer; i, j, sum: integer; begin AssignFile (mydata, d:\tp\myfile.dat ); reset (mydata); {fayl ukish uchun ochilmokda} ShowMessage ( Salom noma lum urtoq.. ); read (mydata, i); ShowMessage ( myfile.dat faylidan birinchi son ukildi ); read (mydata, j); ShowMessage ( diskdagi myfile.dat faylidan ikkinchi son ukildi ); read (mydata, sum); 50

51 ShowMessage ( myfile.dat faylidan uchinchi son ukildi ); closefile (mydata); {mydata.dat fayli yopiladi} ShowMessage ( Xayr noma lum urtoq.. ); End; TextFile standart faylli tip matnli fayllarni aniqlaydi. Matnli fayllar o zaro yangi qatorga o tish belgilari bilan ajratilgan qatorlardan tashkil topadi. Matnli fayllar bilan ishlash uchun maxsus kiritish (Readln) chop etish (Writeln) protseduralari kiritilgan. Bu protseduralar uzunligi noma lum katorlarni fayllardan o qish va fayllarga yozish uchun ishlatiladi. Endi matnli fayllar bilan ishlashga doir quyidagi programma bilan tanishib chiqaylik: Var mytext:ttextfile; s: string; Begin AssignFile (mytext, d:\tp\mytext.txt ); {mytext faylli uzgaruvchi orkali fayl ismi va yuli aniklanmokda} rewrite (mytext); {fayl yozish uchun ochik} s:=inpurbox ( Kiritsh, Sizning ismingiz?,s); ShowMessage ( Ismingizni diskdagi mytext.txt fayliga yozilmorda ); writeln (mytext, s); {s -katori mytext.txt fayliga yozilmokda} closefile ( mytext); {mytext fayli yopildi} end; Yangi tiplar hosil qilish Amalda turli xil tipdagi qiymatlar bilan ishlashga to јri keladi. Masalan, rang tushunchasi qizil, qora, oq, sariq, kulrang va h. q o z ichiga oladi, yoki yil oylari tushunchasi yanvar, fevral,..., dekabr kabi 12 ta oyni o z ichiga oladi. Bunday qiymatli tiplarni sonlar orqali ifodalab olsa ham bo ladi, lekin bu belgilab olish ularnig mohiyatini yo qotib, tushunishga qiyin holni hosil qiladi. Masalan: if k = 7 then 51

52 programma qatorini o qib gapni nima haqida ketayotganiligini dabdurustdan anglash qiyin. Ehtimol, gap bu erda 7 - oy haqidadir, balki "k" o zgaruvchini 7 butun soni bilan tekshirilayotgandir. Shunday qilib, "7" soni ostida nima yashiringanini bilish juda qiyin. Lekin, programmaning bu qatori if k = iyul then bo lsa, gap yilning iyul oyi haqida ketayotganligini osongina anglash mumkin. Yuqoridagi tushunmovchiliklarni bartaraf qilish, programmani o qishga qulayligini oshirish uchun qiymatlar tiplarining sanalma tipi kiritilgan. Standart tiplar ichida bu tipga misol qilib boolean (mantiqiy) tipini ko rsatish mumkin: boolean = (false, true). Sanalma qiymat tipini quyidagicha aniqlanadi: <sanalma tipi>::=(<ism>,<ism>,...) yoki <sanalma tipi>::=(<ism> {,<ism>}) bu erda kichik qavs ichidagi o zaro vergul bilan ajratilgan <ism>lar aniqlangan tipning o zgarmaslari hisoblanadi, ularning qavs ichiga olib yozilgan birikmasi esa shu tipning qiymatlar to plami hisoblanadi. Sanalma tip qiymatlari qat iy noldan boshlab nomerlangan. Masalan, (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba) sanalma tipi 7 ta haddan iborat bo lib, bu erda quyidagi hol o rinlidir: dushanba < seshanba < chorshanba < payshanba < juma < shanba < yakshanba ya ni dushanba 0 - tartib raqamiga, seshanba 1-tartib raqamiga ega va h.k. Bu tip programmaning yangi tiplar bo limida aniqlanadi. Sanalma tipni aniqlashga doir misollar: type Rang = (qizil, safsar, sariq, kuk, havorang, kulrang, qora, oq); Hafta = (dush, sesh, chor, pay, jum, shan, yaksh); Mevalar = (olma, nok, shaftoli, uzum); Gul = Rang; bu erda biz to rtta sanalma tip kiritdik, oxirgi Gul tipi Rang tipi bilan bir xil qilib aniqlandi. 52

53 Shuni esda tutish kerakki bir ismda har xil tip qiymatlari bo lishi mumkin emas. Masalan yuqoridagi tiplarning safiga Zirovor = ( zira, qalampir, olma) tipini qo shish mumkin emas, chunki olma qiymati Mevalar tipida aniqlangan edi. Bunday tip e lon qilish programmani xatoligini anglatadi. Programmaning type bo limida aniqlab qo yilgan tiplardan o zgaruvchilarni tiplarini e lon qilish bo limida xuddi standart tiplar kabi foydalanilsa bo ladi: var Kun: Hafta; shar, kub: Rang; Yangi sanalma tiplarni o zgaruvchilarning tiplarini e lon qilish bo limida ham kiritish mumkin: var A, B: (stul, divan, stol, shkaf, parta); Lekin, kiritilgan bu tip ismsiz bo lganligi uchun bu tipga programmaning boshqa joylaridan murojaat qilish mumkin emas. Shuning uchun, sanalma tipni aniqlashning birinchi usuli ma qulroqdir. Sanalma tipli "x" argumenti uchun Succ(x), pred(x) va ord(x) standart namunalar funktsiyalari mavjud. Yuqoridagi aniqlangan tiplarga doir misollardan ko rib chiqayliq Faraz qilaylik, x= sesh qiymatli bo lsin. succ (x) = chor (x dan keyingi qiymat), pred (x) = dush ( x dan oldingi qiymat), org (x) = 1 ( x qiymatning tartib raqami), for x = sesh to yaksh do S; Sanalma tipli qiymatlar ustida hech qanday amalni bajarib bo lmaydi. Sanalma tipli qiymatlarni chop etish uchun odatda tanlash operatoridan foydalaniladi[6]. Dasturdan foydalanish tartibi. Interfaol dasturini ishlatish uchun foydalanuvchidan klaviaturadagi tab, enter, yo nalish tugmalari, Num lock va sonlarning joylashish o rnini bilish talab 53

54 qilinadi. Dastur oynalar va shu oynadagi turli xil tugmalardan tashkil topgan. Oynadagi har bir tugma unga yuklangan vazifani bajaradi. Har safar tab tugmasi bosilganda shu oynadagi buyruqlar ketma-ketligi eshittiriladi. Oxirgi eshittirilgan buyruq bajarilishi uchun enter tugmasi bosiladi. Eslatma: Har bir oyna ochilganda chiqish tugmasi faol bo ladi. Birinchi va ishchi dasturlar ro yxati ochilgan oyna faol bo lganda, oynadagi har bir tugma ustida klaviaturadagi + tugmasi bosilganda shu tugmaga izoh eshittiriladi. Interfaol dastur da foydalanuvchi biror ma lumotni yozib, saqlab qo yishi, matematik hisoblashlarni bajarishi, kompyuterdagi joriy vaqt va sana haqida ma lumot olishi, musiqalarni disklar va fleshkalardan ko chirib olishi va ularni tinglashi shu bilan birga turli xil o yinlar o ynashi mumkin. Dastlab foydalanuvchiga dasturning asosiy oynasi ochilagan holda bo ladi. [1-ram] Bu oyna yordamida ko zi ojiz foydalanuvchi dasturning menyular bo limiga kirishi, dastur haqida ma lumot olishi, yoki dasturdan chiqishi mumkin. Unda uchta tugma joylashgan bo lib, ular mos ravishda kirish, ma lumot, chiqish deb nomlangan bo ladi. Foydalanuvchi hechqaysi tugmani bosmasdan enter tugmasini bossa chiqish tugmasi ishga tushadi va dastur yopiladi. Agar tab tugmasini bossa, kirish tugmasi faol bo ladi. Uni ishga tushirish uchun enter tugmasini bosish talab qilinadi. Enter tugmasi bosilmasdan yana bir marotaba tab tugmasi bosilsa, u holda ma lumot tugmasi faol bo ladi. Ma lumot tugamasi ustida enter tugmasi bosilsa, joriy dastur nima uchun ishlatilishi, uning jamiyatda tutgan o rni va muallifi haqida ma lumot olish mumkin. Demak, birinchi oynadan kirish tugmasi tanlansa, bizga menyular bo limi ochiladi. Menyular bo limi alohida oynada ochilib, unda ham bir qator tugmalar joylashtirilgan. Bu yerdan ham kerakli bo lim tanlanib, shu tanlangan bo limda ish olib boorish mumkin bo ladi. Bu bo limning kiritilishining asosiy sababi shundaki, agar to g ridan-to gri dasturlar ichiga kirilsa, foydalanuvchi chalkashliklarga uchraydi. Shuning uchun dasturning har bir qismi alohida bo limlarga ajratilgan [2- rasm]. Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin: 54

55 Bosh oyna Yozuv yozish Menyular bo limi Chiqish Kalkulyator Vaqt va sana Player O yinlar Saqlash 1-sxema. Bu tugmalarning har biri ( chiqish tugmasidan tashqari ) bosilganda bizga yangi oyna ochiladi va keyingi jarayonlar shu oynalarda olib boriladi. Endi bu bo limlarning har biriga qisqacha to xtalib o tamiz Yozuv yozish Yozuv maydoniga matn kiritiladi. Dastlab matn Brayl yozuvida kiritiladi. Brayl yozuvi bu ko zi ojiz insonlar uchun yaratilgan bo lib, bu yozuvda 6 ta nuqtadan foydalanib alfavitdagi barcha harflar yasaladi, ya ni harflar kodlanadi. Dasturda shu 6 nuqta klaviaturadagi 1,2,4,5,7,8 sonlariga ko chirilgan. Chunki klaviaturadagi tugmalarning bunday joylashuvi ko zi ojizlarning daftaridagi nuqtlar bilan bir xil ko rinishga ega. A harfining Brayl alifbosidagi ifodasi va klaviatura tugmalariga joylashishi quyidagi rasmda tasvirlangan. "A" harfining Brayl yozuvidagi ifodasi "A" harfining dastur dagi ifodasi Matnni kiritish uchun ishlatiladigan daftarda xuddi shunday yacheykachalar joylashtirilgan bo lib, har bir harf bitta yacheykachaga kiritiladi. Kompyuterda esa bir yacheykadan ikkinchisiga o tish uchun [0] tugmasi bosiladi. Uning bosilishi keyingi xonaga o tishni bildiradi. 55

56 Baryl yozuvi asosida Sonlarni kiritish uchun har bir son oldidan maxsus son belgisi kiritiladi. Shundan so ng songa mos kod teriladi. Har bir harfga mos kod kiritiladi va 0 tugmasi bosiladi. Shunda bu harf eshittiriladi va Kiril yoki Lotin yozuvida (kompyuter qaysi biriga sozlangan bo lsa) ko rinadi [3-rasm]. Matnni saqlash uchun saqla tugmasi ustiga [enter] bosiladi. Bunda muloqot oynasi ochiladi va bu oynada [tab] yordamida matn nomini kirit komponenti ustiga o tib matn nomlanadi va «saqla» tugmasi ustiga o tib enter tugmasi bosiladi. Agar, chiq tugmasi bosilsa, matn saqlanmasdan qoladi. «Tozala tugmasi» yozuv maydonida kiritilgan matnni tozalash uchun kerak bo ladi. Ochish tugmasi saqlangan fayllarni yozuv maydoniga chiqarish uchun foydalaniladi. Bu tugma bosilganda saqlangan fayllar ro yxati ochiladi, [tab] tugmasi yordamida bu ro yxatlar ustiga o tiladi va strelka yordamida kerakli matn tanlanadi. Matnni o qib ko rish uchun yozuv maydoniga o tib strelkadan foydalaniladi. Yozilgan matnni chop etish uchun chop etish tugmasidan foydalaniladi. Agar bu tugma bosilsa, matn ketma-ket ravishda qog ozlarga chop etiladi. Matn nafaqat brayl usulida, balki kiril va lotin yozuvlarida to gridan-to g ri kiritilishi mumkin, bunda klaviaturadagi qolgan tugmalarning ham o rnini bilish kerak bo ladi. Dastur yuklanganda u dastlab brayl yozuvida yozishga sozlangan bo ladi. Oddiy yozuvga o tish uchun [tab] tugmasi yordamida «oddiy yozuv» deb nomlangan tugma ustida [enter] tugmasi bosiladi. Bu tugma o zgaruvchi nomga ega bo lib, agar, foydalanuvchi klaviaturadagi harflar yordami matn yozayotgan bo lsa, u holda uning nomi «brayl yozuvi» bo ladi. Agar, matn brayl yozuvi asosida, sonlar yordamida kiritilayotgan bo lsa, u holda bu tugmaning nomi «oddiy yozuv» bo ladi va ushbu tugma joriy holda qanday nomlangan bo lsa, o sha rejimda ishlashni ta minlaydi. Kalkulyator Bu bo limda matematik hisoblashlar amalga oshiriladi[4-rasm]. Hisoblash ishlarini bajarish uchun dastlab birinchi son kiritiladi, shundan so ng qo shish, ayrish, ko paytirish, bo lish tugmalaridan biri tanlanadi va ikkinchi son kiritiladi. 56

57 Natijani olish uchun enter tugmasidan foydalaniladi. Chap va o ng strelkalar harakatlantirilsa, natija eshittiriladi. Har bir klavish bosilganda unga mos son va amal belgilari eshittiriladi. Biror son kiritilib klaviaturadagi s tugmasi bosilsa, kiritilgan sonning sinusi, c tugmasi bosilsa, kiritilgan sonning cossinusi qaytariladi. Kiritilgan sonlar gradus deb hisoblanadi Bundan tashqari biror sonni xotiraga olish ildizni hisoblash kabi imkoniyatlari ham mavjud. Vaqt va sana Bu bo limda kompyuterdagi joriy vaqt va sana haqida ma lumot olamiz. Buning uchun menyular bo limida vaqt v asana tugmasi ustida [enter] tugmasini bosish kerak bo ladi. Bunda hechqanday oyna ochilmasdan ma lumotlar shunchaki eshittiriladi. Bu bo limdan chiqish uchun chiqish tugmasini bosish shart emas [tab] klavishi bosilsa, menyular bo limidagi navbatdagi amal bajarilib keatadi. Player. Bu tugma bosilganda, qo shiqlar ro yxati yangi oynada ochiladi [5-rasm]. [Tab] yordamida qo shiqlar ro yxati ustiga o tiladi va strelka yordamida kerakli qo shiq tanlanadi. Agar foydalanuvchiga aynan biror qo shiq kerak bo lsa, [tab] tugmasini bosib uning tartib nomerini kiritib enter tugmasini bosganda, shu nomerda turgan qo shiq eshittiriladi. Dasturda yana bir imkoniyat joylashtirilgan bo lib, bu qo shiq yangrashini to xtatishdir. Qo shish belgisi yordamida musiqa yangrashini to xtatib qo yishimiz, yoki to xtagan joydan qayta eshitishimiz mumkin. Agar qo shiq yangrashini to xtatmay turib, chiqish tugmasi bosilsa, oyna yopilsada, qo shiq davom etaveradi va foydalanuvchi o ziga kerakli boshqa oynani ochib, birvaqtda foydalanishi mumkin. Qo shiq eshittirilishini to xtatish uchun qaytib menyular bo limidan Player bo limi tanlanadi va qo shiq to xtalib, qaytadan «chiqish» tugmasi bosiladi. O yinlar Hammamizga ma lumki turli xil o yinlar kishining fikrlash doirasini kengaytirib, ma lum muammoni tez va aniq to g ri qaror qabul qilishni yengillashtiradi. Bu bo limda ikkita o yin mavjud. Bular: 1. Savollar to plami. 57

58 2. Xotira mashqi. 1-o yin savollar to plami [6-rasm]. Uning asosiy vazifasi foydalanuvchiga klaviaturadagi barcha tugmalar joylashish o rnini va gramatik to g ri yozishni o rgatishdir. O yinning qoidalari: Dastlab biror son eshittiriladi, buning uchun o qi(qaytar) tugmasi ustiga enter bosiladi. So ng eshittirilgan so z yozuv maydoniga klaviaturadagi tugmalar yordamida kiritiladi. Masalan so zi eshittirilsa, uni million, mln, ko rinishlarda yozish mumkin. Dastlab foydalanuvchiga so zlar eshittiriladi, bosqichlardan o taversak, keyinchalik savollarga o tiladi. To gri javobni topgunga qadar foydalanuvchi klaviaturadagi tugmalarni joylashishini ham so zni to g ri yozishni ham o rganish mumkin. Yozuv maydoniga so z kiritilgach tekshir tugmasi ustiga enter bosiladi va natijaning to g ri yoki xatoligi eshittiriladi. Agar javob to g ri kiritilgan bo lsa keyingi savol eshittiriladi, aks holda shu savol qaytarilaveradi. 2-o yin xotira mashqi [7-rasm]. Bu o yin nomidan ko rinib turibdiki xotirani mustahkamlash uchun tuzilgan. Bunda 7 ta son eshittiriladi va xotiraga qolgani kiritiladi. Sonlar eshittirilishi uchun oynadagi o qi tugmasi ustida enter tugmasi bosiladi, so ng tab tugmasi bosiladi. 7 ta sonni tab yordamida kirit buyrug i eshittirilgandan so ng xotirada qolgan sonlar kiritiladi va tekshir tugmasi yordamida nechta son to g ri kiritilganligi haqida ma lumot beriladi. Agar 7 tadan 4 tagacha son to g ri kiritilgan bo lsa, kiritilgan sondan nechtasi to g ri ekanligi eshittiriladi, aks holda 4 tadan kam sonni to g ri kiritding deb eshittiriladi. O yin shu tariqa davom etadi. Saqlash Bu tugma bosilganda yangi oyna ochiladi [8-rasm]. Bu oynani faqat ikkita tugmani bosish orqali ishlatish mumkin. Bular [1] va [2] tugmalaridir. Agar oyna ochilganda, klaviaturadagi 1 tugmasi bosilsa, DVD yoki CD disklardagi mp3 formatdagi barcha fayllar, kompyuter xotirasiga ko chiriladi. Agar klaviaturadagi 2 tugmasi bosilsa, fleshkadagi mp3 formatdagi barcha fayllar, kompyuter xotirasiga ko chiriladi. Barcha fayllar ko chirib bo lingandan so ng oyna avtomatik ravishda yopiladi va oyna yopilganligi eshittiriladi. Agar mp3 formatdagi fayllar papkalar 58

59 ichida joylashtirilgan bo lsa, ichma-ich joylashgan 2 ta papkadagi fayllarni ko chirib olish mumkin. Xulosa. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida multimedia imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda ko zi ojiz foydalanuvchilar uchun maxsus «Interfaol dastur»ni yaratish bosqichlari, Interfaol dastur ni yaratishda qo llanilgan dasturiy ta minotlardan Borland Delphi, adobe audition, macromedia flash, photo hop kabi dasturlar, Delphi muhitida dastur yaratish, Brayl yozuvi haqida ma lumot keltirib o tilgan. Hammamizga ma lumki, dasturdagi barcha buyruqlar tugmalarda joylashtirilgan va har bir buyruq eshittirilgan. Eshittiriladigan fayllar esa ma lumotlar bazasida saqlanadi. Ushbu dissertatsiyada maxsus funksiyalarni tugmalarda joylashtirish bosqichlari yoritilgan. Dastur ma lumotlar bazasi asosida ishlaydi. «interfaol dastur» bian ishlash davomida u ma lumotlar bazasida joylashtirilgan mp3 formatdagi fayllardan keraklisi eshitiriladi. Dissertatsiyada ma lumotlar bazasiga murojaatni amalga oshirish usullari, ma lumotlarni faylga yozish va o qish tartibi keltirilgan. 59

60 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati: 1. Barkamol avlod O zbekiston taraqqiyotining poyedevori. T.: Sharq, 1997 y. 2. Flash texnologiyasi & Action Script. Mo minov B.B. Kamolova N.I. Buxoro b 3. Elektron darsliklarni yaratish texnologiyasi va sifatini baholash metodikasi. Hojiyev M. T, Olimov K.T. T. Fan nashriyoti 2005 y. 72 b 4. Kasb hunar ta limi tizimida maxsus fanlardan electron darsliklarga qo yiladigan talablar, ularni yaratish texnologiyasi va uslubiy ta minoti, kasb mahorati. Olimov K.T O zbekiston Respublikasi O rta Maxsus Kasb hunar ta limi axborotnomasi 2004 y b 5. Informatika asoslari. Oripov M., Haydarov A T.: O qituvchi 2002 y. 6. Профессиональное программирование на Турбо Паскале. 3.А.Файсман М г. 7. Internet va undan foydalanish asoslari. A.R.Maraximov T.: 2000 y. 8. Sunnatilla Dangalov Tiflopedagogika tarixi va uning ahamiyati T T. Saidakbarova Umumta lim maktablarining fan dasturlarini ko zi ojiz bolalar ta limiga moslashtirish bo yicha tavsiyalar Toshkent Zamonaviy o qitishning texnalogiyalari. Avliyoqulov.N.X Buxoro: Matbaa 2001 y. 60

61 ILOVA 1-rasm. Bosh oyna 2-rasm. Menyular bo limi. 3-rasm. Yozuv yozish 4-rasm. Kalkulyator 5-rasm. Player 6-rasm. Savollar to plami. 61

62 7-rasm. Xotira mashqi. 8-rasm. Nusxa olish 9-rasm. Saqlash oynasi. 10-rasm. Lui Brayl 11-rasm. Delphi ning ishchi ko rinishi. 62