Die Helgaard Steyn Toekennings

Transcription

1 Die Helgaard Steyn Toekennings

2

3 Die Helgaard Steyn Toekennings Uitstalling aangebied deur DIE HELGAARD STEYN TRUST in samewerking met LA MOTTE MUSEUM, LA MOTTE WYNLANDGOED, FRANSCHHOEK

4 Navrae in verband met hierdie publikasie kan gerig word aan: La Motte Wynlandgoed La Motte Museum Posbus 685 Franschhoek 7690 Suid-Afrika T: +27 (0) F: +27 (0) E: Voorblad: Coen (Conrad Theodor) van Oven ( ) Portretstudie van dr. Jan Steyn 1948 Olieverf op doek 59 x 44cm Africana-versameling dr. Jan Steyn Skenking Ferdinand Postma-biblioteek Potchefstroom-kampus, Noordwes-Universiteit Foto met vergunning van Noordwes-Universiteit Navrae in verband met die Helgaard Steyn Trust kan gerig word aan: Absa Trust Beperk Posbus 1033 Sanlamhof 7532 Suid-Afrika Uitstalling en katalogus saamgestel deur: Dr. Lydia M. de Waal Eliz-Marié Schoonbee, La Motte Museum 2014 ISBN

5 INHOUDSOPGAWE Voorwoord... i Die Helgaard Steyn Trust...iii Die Helgaard Steyn Toekennings in konteks van die tydsgewrig... v 1987 Skilderkuns Drukgrafika Pippa Skotnes Lament/Klaagsang (1985) Letterkunde Karel Schoeman n Ander Land (1984) Beeldhoukuns David Brown Voyage II (1987) Toonkunskomposisie Roelof Temmingh Drie Sonnette (1988) Skilderkuns Nel Erasmus Jazz baby spent autumn (1991) Letterkunde John Miles Kroniek uit die doofpot. n Polisieroman (1991) Beeldhoukuns Jackson Hlungwani Tiger Fish III; Adam and the birth of Eve; Large Crucifix; God and Christ; Michael Star; Altar of God (1990) Toonkunskomposisie Peter Klatzow From the Poets (1992) Skilderkuns Robert Hodgins South African Summer: All This is So, And Yet (1992) Letterkunde Breyten Breytenbach Nege landskappe van ons tye bemaak aan n beminde (1993) Beeldhoukuns Gert Swart Grace (1996) Toonkunskomposisie Stefans Grové Afrika Hymnus II (1997) Skilderkuns Geen Toekenning 2000 Letterkunde JC Kannemeyer Leipoldt: n Lewensverhaal (1999) Beeldhoukuns Willem Boshoff Blind Alphabet A ( ) Toonkunskomposisie Roelof Temmingh Kantate: Wenn wir in höchsten Nöten sein (2001) Skilderkuns Cyril Coetzee T kama-adamastor (1999) Letterkunde Dan Sleigh Eilande (2001) Beeldhoukuns Jan van der Merwe Showcase/Vertoonkas (2003) Toonkunskomposisie Roelof Temmingh Kantorium (2004) Skilderkuns Bronwen Findlay All about everything (2005) Letterkunde Hermann Giliomee Die Afrikaners: n Biografie (2004)...45 Marlene van Niekerk Agaat (2004) Beeldhoukuns Andrieta Wentzel Aspects of the Dark Other (2006) Toonkunskomposisie Hans Huyssen Proteus Variasies (2006) Skilderkuns Pauline Gutter Silenced I (2008) Letterkunde PG du Plessis Fees van die ongenooides (2008) Beeldhoukuns Wim Botha Blastwave (2010)...57 Bronnelys...59

6 VOORWOORD Me. Hanneli Rupert-Koegelenberg, Trustee Reeds sedert die tagtigerjare van die vorige eeu bestaan daar in die Suid-Afrikaanse kunste n verskeidenheid van prestige-pryse wat op n individuele of gekombineerde grondslag erkenning op die gebied van kunsdissiplines gee. Die afgelope sewe-en-twingtig jaar verleen die Helgaard Steyn Toekennings unieke erkenning aan die Suid-Afrikaanse kuns, juis omdat dit individue in vier afsonderlike kunsdisssiplines om die beurt vir hulle bydrae tot die kunste vereer. Danksy die bemaking van die totale opbrengs van sy boedel het dr. Jan Steyn, alom bekend as n veelsydige man met n strikdas wat as diplomaat, Parlementslid, sakeman, Vrystaatse boer, sportman en vriend uitmuntend gevaar het, die Helgaard Steyn Trust (na sy vader genoem) gestig. Dr. Steyn was drie-en-dertig jaar lank ( ) n direkteur van vier genoteerde maatskappye in die Rembrandt-groep, sowel as n geliefde familievriend. Ek onthou hoe hy gereeld, wanneer direksievergaderings op Stellenbosch gehou is, by ons tuisgegaan het. Ons drie kinders was soos sy eie kinders. Hy is deur my vader, dr. Anton Rupert, en moeder, Huberte Rupert, geïnspireer om die bewaring van kuns en kultuur te ondersteun. Dus is die Helgaard Steyn Trust met my vader se hulp gestig. Die eer om die eerste drie mede-trustees van die Helgaard Steyn Trust te wees, het my vader en sy twee broers, Jan en Koos Rupert, te beurt geval. My moeder het die Trust en die kunste deurlopend gesteun en die toekennings gereeld jaarliks aan die ontvangers oorhandig. Met die heengaan of uittrede van trustees is ons, die kinders of skoonkinders van die drie Rupert-broers, as opvolgers aangewys. Die uitstalling van die Helgaard Steyn Toekennings ( ) is saamgestel ter viering van dr. Steyn se besonderse visie en bydrae ter ondersteuning van die Suid-Afrikaanse kunste sowel as die sentiment ten opsigte van die verhouding tussen dr. Steyn en die Rupert-familie, ons deurlopende teenwoordigheid as trustees en die eer om tans self as trustee te dien. Die uitstalling bied die publiek n geheelbeeld van die wenwerke tot en met 2013 en dien as n bewusmaking van die toekennings, die geskiedenis daarvan, sowel as die wenners. Dit vergemaklik en beklemtoon die besoeker aan die uitstalling, of die leser van die katalogus, se kennismaking met die vereerde komponiste, kunstenaars, skrywers en wenwerke van bykans drie dekades. Met La Motte se handelsmerk-assosiasie rondom kuns en kultuur, wat my passie vir die bewaring van ons erfenis ondersteun, is dit vir my n voorreg en eer om die Helgaard Steyn Trust en sy wenners deur hierdie uitstalling in die La Motte Museum te vereer vir elkeen se deurlopende invloed op en bydrae tot die Suid- Afrikaanse kunste. My hartlike dank aan die volgende instansies en individue vir hul ondersteuning en samewerking wat die saamstel van hierdie uitstalling en die katalogus betref. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / i

7 Medewerkers Dr. Lydia M. de Waal Dr. Francis Galloway Prof. Willie Breytenbach Die Helgaard Steyn Trustees Carel Gersbach van ABSA TRUST BPK Deon Herselman van die Rupert Museum Inligting oor kunstenaars en bruikleen van visuele kunswerke Johannesburgse Kunsmuseum Nelson Mandela Metropolitaanse Kunsmuseum (Port Elizabeth) en Andrieta Wentzel Oliewenhuis Kunsmuseum (Bloemfontein), Jan van der Merwe en Willem Boshoff Pretoriase Kunsmuseum (Stad van Tshwane), Pippa Skotnes en David Brown Standard Bank Kunsgalery (Johannesburg) en Bronwen Findlay SMAC Kunsgalery (Stellenbosch) en Nel Erasmus STEVENSON (Kaapstad) en Wim Botha Tatham Kunsmuseum (Pietermaritzburg) en Gert Swart Universiteit van die Vrystaat en Pauline Gutter Universiteit van die Witwatersrand en Cyril Coetzee Inligting oor en verskaffing van letterkunde-eksemplare NB Uitgewers en Eben Pienaar Human & Rousseau Uitgewers Karel Schoeman, John Miles en Breyten Breytenbach Tafelberg Uitgewers Dan Sleigh, Marlene van Niekerk, Hermann Giliomee en PG du Plessis PROTEA Boekwinkel (Stellenbosch) en Louis Esterhuizen Inligting oor komponiste en verskaffing van opnames Prof. Izak Grové, Departement Musiek, Universiteit van Stellenbosch Peter Klatzow Stefans Grové Hans Huyssen ii / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

8 DIE HELGAARD STEYN TRUST Geskiedenis van die Trust Die Helgaard Steyn Trust het tot stand gekom uit die boedel van wyle dr. Johan Heinrich (Jan) Steyn. Hy is op 20 April 1902 gebore en was die oudste van ses kinders van Barendina Wilhelmina (Dina) Richter en Hillegard Mulder (Helgaard) Steyn. Dr. Steyn was n oud-student van die voormalige Grey-Universiteitskollege (die huidige Universiteit van die Vrystaat). Hy het n doktorsgraad in Ekonomie en Staatsleer (cum laude) aan die Universiteit van Heidelberg in Duitsland verwerf. In 1961 het Potchefstroom Universiteitskollege (die huidige Noordwes-Universiteit) n eredoktorsgraad in die Ekonomiese Wetenskappe aan hom toegeken. Hy het, tot sy uittrede in 1966, agtien jaar lank as LV vir Potchefstroom gedien. Hy was n vrygesel en is op 15 Desember 1983 in die ouderdom van 81 jaar in Bloemfontein oorlede. Die Trust is genoem na dr. Steyn se vader, Hillegard (Helgaard) Steyn (die naamverskil is aan n spelfout in die testament te wyte), n voormalige LPR van Bloemfontein en die jongste broer van die laaste Republikeinse President van die Oranje-Vrystaat, Marthinus Theunis Steyn. Die huidige trustees van die Helgaard Steyn Trust is me. Hanneli Rupert-Koegelenberg, mnr. Gerard Rupert, mnr. Francois van der Merwe en ABSA TRUST BPK. Die doelwitte van die Helgaard Steyn Trust is, eerstens, die bevordering van die Afrikaanse kultuur en, tweedens, die praktiese illustrasie van die instandhouding van Vrystaatse plaaseiendomme, die verbetering van hul natuurlike weiding en die aankoop van verdere landbougrond. Vyftig persent van die netto huurgeld afkomstig van die bewaringsgebied word jaarliks vir n Helgaard Steyn Toekenning aangewend. Die waarde van die toekenning het met die verloop van tyd aansienlik gegroei en die toekenning is een van die grootste kunspryse in die land (die waarde het reeds R behaal). Dit word in n vierjaarlikse siklus toegeken en roteer tussen die dissiplines toonkunskomposisie, skilderkuns, letterkunde en beeldhoukuns, en word om die beurt in Potchefstroom en Bloemfontein oorhandig. Volgens die bepalings van die boedel stel die rektore van die Universiteit van Noordwes (Potchefstroom-kampus) en die Universiteit van die Vrystaat elk jaarliks n beoordelaar in die betrokke kunsdissipline aan, welke twee beoordelaars gesamentlik n derde beoordelaar benoem. Volgens klousule C.5 en C.6 is die toekennings en kriteria met vereistes soos volg op die nominasie en ontvanger van die Helgaard Steyn Toekenning van toepassing: Helgaard Steyn Toekennings word jaarliks, in vierjaarlikse afwisseling, toegeken aan: a). Die komponis wat in die dan afgelope vier jaar die beste musiekwerk gekomponeer het en minstens tien volledige eksemplare daarvan op die ope mark te koop aangebied het. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / iii

9 Hierdie vereistes is, ingevolge n hofbevel, verder uitgebrei om die volgende in te sluit: 1. Musiekkomposisies wat òf: 1.1. in die openbaar voor n betalende gehoor uitgevoer is; òf 1.2. teen vergoeding uitgesaai of gebeeldsend is; òf 1.3. op plaat of magnetiese band of ander klankopname-apparaat opgeneem is en waarvan minstens tien (10) op die ope mark te koop aangebied is. b). Die kunsskilder wat in die dan afgelope vier jaar die beste skilderwerk geskep het en op n openbare uitstalling te koop aangebied het, of so n skilderstuk in opdrag van n private persoon of n openbare liggaam geskep het, mits dit dan op so n wyse in die openbaar geplaas word dat die algemene publiek redelike toegang daartoe het. c). Die skrywer van die beste werk van enige aard in die Afrikaanse taal wat in die dan afgelope vier jaar in minstens driehonderd (300) druk-eksemplare op die ope mark te koop aangebied is. d). Die beeldhouer wat in die dan afgelope vier jaar die beste beeldhouwerk geskep het en op n openbare uitstalling te koop aangebied het, of so n beeldhouwerk in opdrag van n private persoon of n openbare liggaam geskep het, mits dit dan op so n wyse in die openbaar geplaas word dat die algemene publiek redelike toegang daartoe het. Enige persoon, van watter geslag of ras ook al, kwalifiseer vir n Helgaard Steyn Toekenning, indien hy of sy, en die betrokke werk, aan die volgende vereistes voldoen: a). Dat die werk wat vir die toekenning in aanmerking geneem word die bepaalde persoon se alleen-eie en oorspronklike produk is; b). Dat die persoon geestelik hier te lande geakklimatiseer is deur: (i) òf in die Republiek van Suid-Afrika (of in n unitêre of federale staat waarvan die Republiek van Suid-Afrika in die toekoms n deel mag uitmaak) gebore te gewees het; (ii) òf minstens twee-derdes van sy of haar lewe, tot op datum van die toekenning, in Afrika suid van die ewenaar deur te gebring het. Die Helgaard Steyn Toekennings is aan die bepaling van afwisseling, soos in klousule C.5 hierbo uiteengesit, onderworpe en word jaarliks en ten volle toegeken. Die beoordelaars in elke afdeling neem hulle besluite op grond van n meerderheid van stemme en maak hulle keuse van n toekenningwenner sonder enige kommentaar bekend. Hulle besluite is finaal. iv / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

10 INLEIDING Die Helgaard Steyn Toekennings in konteks van die tydsgewrig Volgens die testamentêre bepalings van dr. Jan Steyn moes die Helgaard Steyn-wenwerke in n bestek van vier jaar voorafgaande tot die jaar van toekenning tot stand gekom het. Die werke, hetsy visuele kuns, letterkunde of komposisie, is dus in n spesifieke tydperk (1985 tot 2010) in die Suid-Afrikaanse geskiedenis geskep. Suid-Afrikaners het hulle in n sosiale en politieke landskap bevind wat gekenmerk was deur onrus, stakings, n nasionale noodtoestand, n demokratiese verkiesing, plaasmoorde en ander euwels. Sou dit noodwendig die skeppende kunstenaar se sosiale bewussyn aangespreek het? Dienswillig aan kerk, staat of privaat opdraggewers, of uit weersin teen politieke en sosiale waansin, oor die eeue heen het die kunste nog altyd as die vertolker of die spieël van die tydsgewrig n rol te speel gehad. Die Suid-Afrikaanse kunshistorikus Esmé Berman verwoord dit só: Art does not occur within a vacuum. It exists within a social context and is the product of a particular time and place. It is responsive to extrinsic forces, is impregnated by prevailing thought and ideology, and takes form in overt service to a wide diversity of cultural and social courses (Berman 1995:295) Dit is egter moontlik dat hierdie skeppinge, of dit nou visuele kunswerke of letterkunde is, nie altyd as mooi of esteties bevredigend beskou sal word nie. Alle kunstenaars sal egter ook nie noodwendig by die heersende tydsgees aanklank vind of dit in hul werke reflekteer nie. Daar is altyd diegene wat in die hoër geestelike orde vervulling vind, of wie se werk uit Suid-Afrika se ryke natuur- en kultuurerfenis inspirasie put, óf kuns net ter wille van die kuns wil lewer. Die sosio-politieke speelveld van nader beskou Opsommend Die tydperk van 28 jaar, van 1985 tot 2013, het wel groot sosio-politieke momente bevat. In 1987, byvoorbeeld, het die land gebrand, was daar noodtoestande en sport- en ekonomiese isolasie. Hierna, die De Klerk-toespraak van 1990 en Mandela se vrylating, die politieke onderhandelingsfase van 1991 tot 1993, wat op n meerderheidsregering-grondwet uitgeloop het en seker baie witmense laat dink het dat die land uitverkoop is. Swartes het weer verwagtings oor n goeie toekoms met minder armoede en beter werksgeleenthede gehad. Die kunste het egter begin floreer by die KKNK, woordfeeste, in nuwe boekwinkels, met nuwe kunstepryse, soos die Helgaard Steyn Toekennings, wat beteken het dat vrywillige kultuurorganisasies n nuwe geesdrif geïllustreer het. Die nuwe grondwet het vryheid en artistieke kreatiwiteit gewaarborg. Die ongelykheid van die verlede, wat n rasseding was, het vir nuwe ongelykhede, wat egter n klasseding is, plek gemaak. Witmense is nie noodwendig meer die rykes nie en swartmense is nie noodwendig meer die enigste armes nie. Die onrus onder vakbonde en die werkloses is die bewyse van hierdie nuwe realiteite. (Breytenbach 2014) Die toneel ontvou Die tagtigerjare is voorafgegaan deur swart verset teen apartheid en die passtelsel, die gewelddadige onluste van 16 Junie 1976 in Soweto oor Afrikaans as onderrigtaal in sommige vakke aan die hoërskole daar en die polisie se roekelose gebruik van skerp ammunisie wat direk daartoe aanleiding gegee het dat die verset in n volskaalse opstand verander het. (Giliomee & Mbenga 2007:362) Politieke sensuur, nie net van nuus nie, maar ook van artistieke werke soos dié van André P. Brink, is verbied en Breyten Breytenbach is tronk toe gestuur. Van 1980 af was daar weer hernieude onrus by skole en ook skoolboikotte. In 1983 is n referendum oor n nuwe grondwet onder wit kiesers gehou en in September 1984 het die Driekamerparlement tot stand gekom. In dieselfde maand het onluste in die Vaaldriehoek uitgebreek, wat met erge geweld gepaard gegaan het en ook na ander gebiede en provinsies versprei het. (Pretorius 2012:406) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS /v

11 Daarna het P.W. Botha se sogenaamde Rubicontoespraak gevolg, wat nie aan hervormingsvereistes voldoen het nie, en verdere sanksies is ingestel. Op 20 Julie 1985 is n gedeeltelike noodtoestand afgekondig en, n maand later, n nasionale noodtoestand. Met die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika, in April 1994, is die apartheidsbewind van bykans 46 jaar beëindig. Die tussentydse grondwet, wat op 27 April 1994 aanvaar is, is as een van die liberaalste grondwette ter wêreld beskou. Dit het vir n Menseregtekommissie en n Kommissie vir Geslagsgelykheid voorsiening gemaak (549). Die nuwe president, Nelson Mandela, het dit as sy hooftaak beskou om n nuwe nasie te bou Belangrike hervormings, waaronder grondhervorming, regstellende aksie en swart ekonomiese bemagtiging is van stapel gestuur. Aansienlike vordering is ook gemaak om nasionale eenheid te bevorder (551). Een van die ontstellendste verskynsels ná 1994 was die stygende misdaadsyfers wat Suid-Afrika as een van die misdaadmekkas van die wêreld gebrandmerk het. Verstedeliking, ontoereikende polisiëring en die gebrekkige vervolgingstelsel is as waarskynlike redes hiervoor aangevoer, aldus Japie Brits (570). Maar tog is ons vryer as voorheen. Die Waarheids- en Versoeningskommissie (WVK) is in 1995 in die lewe geroep om menseregteskendings sedert 1960 te ondersoek. Verskeie publikasies en verslae het oor die gebeure en getuienisse van die WVK verskyn, waarvan Antjie Krog se Country of my Skull (1998) beskou is as van die bestes. Ander was Anthea Jeffery se The truth about the Truth Commission (1999) en Marlene Burger en Chandré Gould se Secrets and Lies (2002) (Giliomee & Mbenga 2007:413). Die politieke toneel ná Mandela Die strewe na nasionale eenheid het momentum begin verloor nadat Mandela die politieke toneel verlaat het. Die Madiba Magic het verdwyn en Mandela se opvolger se prioriteite was anders (579). Transformasie was hoog op president Thabo Mbeki se agenda en regstellende aksie is in sy termyn (1999 tot 2004) ook aansienlik verhaas. Teen 2004 het die ANC die politieke toneel in Suid- Afrika heeltemal oorheers, maar die uitdagings wat die regerende party op sosio-ekonomiese en maatskaplike gebied in die gesig gestaar het, was formidabel. Hieroor skryf Brits soos volg: As jong demokrasie het Suid-Afrika se beeld n groot knou gekry as gevolg van korrupsie op alle terreine van die samelewing en n onaanvaarbaar hoë misdaadsyfer. Van die staanspoor het die nuwe regering hom verbind tot die bekamping van hierdie sosiale euwels, maar teen 2004 kon hy nie veel resultate wys nie. n Interne verdeeldheid in die ANC het aan die lig gekom, wat tussen 2005 en 2007 in n politieke straatgeveg ontaard het, aldus Jan-Jan Joubert (Pretorius 2012:583). President Mbeki het op 24 September 2008 as president bedank en is deur Kgalema Motlanthe opgevolg. Hy het ná die 2009-verkiesing weer rolle omgeruil met Jacob Zuma, wat toe die nuwe president geword het. Dit het n nuwe omstrede tyd ingelui wat veral met president Zuma se privaat lewenstyl te make gehad het, wat weer n bloeitydperk vir spotprentkunstenaars meegebring het. Die posisie van die Afrikaanse letterkunde en skrywers Gedurende die sewentigerjare is die Afrikaanse letterkunde uit sy ivoortoring geruk en in die politieke strydperk geplaas. Gebeure wat daartoe aanleiding gegee het, is o.m. die twee verhore van Breyten Breytenbach en die impak daarvan op die beeld van Afrikaanse skrywers, asook die lesersreaksies op en sensuuroptrede teen verskeie Afrikaanse tekste. vi / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

12 Die verskuiwings, alliansievorming en polarisering wat die mite van Afrikanereenheid op politieke terrein die nekslag toegedien het, is deur skeurings en polariserings binne die Afrikaanse literêre veld geëwenaar. In hierdie era dat die Afrikaner-intellektueel oor die posisie van taal en kultuur herbesin het, het die debat in die Afrikaanse literêre veld om die aard en funksie van die woordkunswerk en die rol van die Afrikaanse skrywer gewentel. Tydens die betrokkenheidsdebat bepleit radikaler (jonger) stemme ʼn betrokkenheid met Afrika en met mede-suid-afrikaners, asook die ontwikkeling van ʼn Suid-Afrikaanse identiteit en letterkunde en ʼn voortdurende rebellie teen ongeregtigheid. (Galloway 1990) Binne die kultuurkonteks van die sogenaamde nuwe politieke bedeling van die tagtigerjare is uiteenlopende kragte werksaam: aan die een kant is daar die inisiatiewe van die regering en die Afrikaner-establishment, gerig op die hervorming van apartheid en die Afrikanerkultuur, en aan die ander kant die demokratiseringsinisiatiewe van uiteenlopende buite-parlementêre en anti-establishment-groepe. Terwyl alternatiewe kunsuitinge en ʼn swaai na performance [uitvoering] die grense van die Afrikaanse kultuurkonteks verskuif, staan die demokratisering van swart kultuur sterk onder die invloed van die werkersklas en die vakbondbedeling. Nuwe literatuuropvattings lei gedurende die tagtigerjare tot nuwe groepvorming deur tydskrifte, verenigings, instansies, uitgewerye en Afrikaans-departemente aan universiteite wat geskep en gerig word. In 1989 vind die sogenaamde literêre mafia -debat, onder meer in die onafhanklike koerant Vrye Weekblad plaas. Voorstanders van die ideologie-kritiese / Marxistiese literatuurbeskouing voer aan dat dit vereis dat mense [skrywers] by verandering betrokke raak. Op die vooraand van ʼn nuwe politieke bedeling was die groot vraag wie watter inspraak vir die Afrikaanse literatuur in die oorgang sou kon lewer. (Galloway 1990) Vanaf die vroeë negentigerjare heers daar ʼn onsekere situasie van verandering, oorgang, verwarring, demokratisering in die land (Roos 1998:93) asook die oënskynlike finale versplintering van Afrikanerdom (96). Volgens Roos reflekteer paradoksale en soms selfs direk teenstrydige verskynsels op die gebied van die Afrikaanse letterkunde en kultuur die omringende sfeer van onsekerheid en omwenteling. Aan die een kant is daar gebeurtenisse wat nuwe en verruimende perspektiewe tot die diskoers oor die kuns en ideologie voeg (soos die opheffing van kulturele en akademiese boikotte). Aan die ander kant bring hierdie era toenemend die besef dat Afrikaans sy status as amptelike en [...] oorheersende taal in Suid-Afrika gaan verloor (97). In hierdie era word toonaangewende uitgewerye en media van die vorige era gebruik en word nuwe drukname en opinieblaaie gestig. Die totstandkoming en bestaan van ʼn nasionale letterkunde word bepleit, bemerk en bevraagteken en dit is ʼn teken dat die Afrikaanse letterkunde n nuwe en groter ruimte betree het (98). Louise Viljoen voer aan dat die periode 1976 tot 1990 in die Afrikaanse literêre veld deur resistance (verset) gekenmerk is en die periode sedert 1990 deur Afrikaans literature repositioning itself in various ways with regard to the changing political and social landscape (2012:463). Die belangrikste tendense in die literatuur van hierdie periode is die revisiting of history, the emergence of new voices and the appearance of a body of texts representing dystopic views on post-apartheid South Africa. (Viljoen 2012) Die Suid-Afrikaanse toonkuns Die musiekkuns is uit die aard van die saak n aansienlik minder demonstratiewe kunsvorm as wat die geval is met die woord- en beeldkuns. Sonder beskrywende titels kan musikale uitdrukkingsmiddele ten beste as abstrak en assosiasieloos bestempel word. Selfs die mees sprekende musiek kan slegs met die hulp van toeligting as weergawes van konkrete gebeurtenisse DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / vii

13 geld. Selfs komponiste gee soms verskillende verklarings van hulle werke. Op enkele uitsonderings het die spanningsvolle gebeure in Suid-Afrika gedurende die tagtigerjare dus geen blywende musikale rekord nagelaat nie. Skeppende reaksie op die musikale segregasie van die apartheidsjare sou egter heelwat aandag kry na, maar ook reeds voor, Die musikale materiaal van die (swart) inheemse volkere, waarop in die loop van die 20ste eeu as minderwaardig neergesien is, kon nie op soortgelyke wyse as wat Europese komponiste (soos die Hongaar Bela Bartók) vroeër t.o.v. boeremusiek uit hulle eie omgewing gedoen het, betrek word nie. Vóór apartheid het Jan Gysbert Bosman reeds aan die begin van die eeu getrag om wat hy as Zoeloe-musiek ervaar het in sy eie helaas amateuragtige komposisies te inkorporeer. Die ideaal van so n assimilasie het ook die eerste plaaslike komponis wat in die vyftigerjare internasionale erkenning ontvang het, nl. Arnold van Wyk, geïnspireer. Die eerste plaaslike komponis wat so n integrasie ernstig aangepak het, en die stap selfs as n soort musikale tuiskoms beskryf het, was Stefans Grové ( ), wat met sy vioolsonate op Afrika-motiewe (1983) die aandag getrek het. Ten spyte van sy permanente buitelandse verblyf het Kevin Volans (gebore 1949) internasionale opspraak verwek met sy unieke konsep van die bevrugting van Westerse kunsvorme met musikale idees uit Afrika. Die Afrikanisering van Westerse kunsmusiek duur steeds onverpoos voort en word selfs vanuit bepaalde kringe as die finale antwoord vir die plaaslike musiekkultuur beskou. Die werk van gevestigde en internasionaal geagte komponiste soos Peter Klatzow, Hendrik Hofmeyr en wyle Roelof Temmingh baat, daarenteen, skynbaar by n volgehoue bykans uitsluitlik Westerse estetika, met Afrika-elemente hoogstens by wyse van uitsondering, en ter wille van illustrasie betrek. Ook die akademiese denke rondom die plaaslike musieklewe sedert die einde van die vorige eeu toon tekens van verandering. Grootliks beïnvloed deur geïsoleerde verskynsels in die Anglo-Amerikaanse praktyk word pogings aangewend om, benewens die kunsmusiek, ook aan alternatiewe musikale praktyke soos die populêre musiek, inheemse funksionele musiek, musiek wat die genderkwessie belig, ens. erkenning te gee. Sulke tendense beweeg dikwels op terreine buite die tradisionele musiekwetenskapspraktyk. Die uitvoering van plaaslike sowel as internasionale musiekwerke is lewendig, hoewel grootliks deur die standaard-repertorium van die Europese 18de- en 19de-eeuse musiek gedra. Vol sale tydens onlangse outentieke uitvoerings van J.S. Bach se Mis in b-mineur deur die gekombineerde kragte van die Konservatorium in Stellenbosch en die Johannes Gutenberg-universiteit, is een van baie bewyse hiervan. Alhoewel vroeëre borge en opdraggewers van kunsmusiek (soos die destydse SAUK) nie meer bestaan nie, is instansies soos SAMRO (die Suid-Afrikaanse Musiekregte-organisasie) die saak steeds in beginsel goedgesind. Bekronings van verdienstelike werke deur onafhanklike instansies (soos die Helgaard Steyn Trust) vestig die aandag op die noodsaaklikheid van eietydse kunsmusiek. Uitvoerings van musiek deur plaaslike komponiste uit die onlangse verlede, soos Van Wyk, Grové, Klatzow, Temmingh en andere word, daarenteen, nie bekroon nie en is relatief skaars, maar kan nogtans op substantiewe gehore reken. (Grové 2014) viii / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

14 Skilderkuns Drukgrafika 1987 [R10 000] PIPPA SKOTNES (1957 ) Lament/Klaagsang (1985) Die Kaapse kunstenares, Pippa Skotnes, was in 1987 die eerste wenner van n Helgaard Steyn Toekenning vir haar portefeulje Lament/Klaagsang. Dit is in 1985 as deel van n portefeulje getiteld Shelter/Skuiling uitgegee. Curriculum Vitae Pippa Skotnes is n kunstenaar, kurator, skrywer en direkteur van die Sentrum vir die Kuratering van die Argief (Centre for Curating the Archive) aan die Universiteit van Kaapstad (UK). Sy het die grade M.A. (Visuele Kunste) en D.Lit. aan die UK verwerf. Tydens haar studiejare het sy agt beurse en toekennings ontvang wat haar in staat gestel het om studiereise na die VSA en Europa te onderneem. Haar hoofbelangstellings is boekkuns, kuratorskap en die San (in die besonder rotskuns en die Bleek en Lloyd Argief), en die visuele as n plek van betekenis. Belangrike projekte sluit in verskeie publikasies oor die Bleek en Lloyd Argief (gehuisves by die UK se Manuskripte- en Argiewebiblioteek, Iziko en die Nasionale Biblioteek), met inbegrip van Sound from the thinking strings (1991, wat die UK se Boektoekenning gewen het), In the wake of the white wagons (1993, wennersuitstalling van die Standard Bank Jong Kunstenaars-toekenning), Miscast: negotiating the presence of Bushmen (1996, met n omvattende uitstalling by die SA Nasionale Kunsmuseum), The digital Bleek and Lloyd, n volledige digitale argief wat saam met die boek Claim to the Country (2007) gepubliseer is, Unconquerable Spirit: George Stow s history paintings of the San (2008, met n uitstalling by die Iziko Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsmuseum SANK). In 2010 het Skotnes Rock art made in translation gepubliseer, wat met n uitstalling by die SANK gepaard gaan, en Landscape to literature (2011), n katalogus vir n gelyknamige uitstalling by die Michaelis Galery, UK, wat die eeufeeskonferensie van die Bleek en Loydpublikasie Specimens of Bushman folklore herdenk. Die Lament/Klaagsang-reeks van vier etse beeld armoedige, maar nie onvriendelike, kombuis-interieurs uit. Die leë houers (blikke, bottels, n emmer) het n eiesoortige lewe, naamlik leweloosheid. Dit dui op n somtotaal van n soort bestaan in n byna hoorbare stilte en halfskadu-atmosfeer iets wat n mens sou kon herinner aan die verganklikheid en futiliteit van hierdie aardse gebruiksvoorwerpe omdat die gebruikers daarvan, hoewel afwesig, minstens indirek betrek is. (Ballot 1988) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 1

15 In twee van die etse uit die reeks is daar n element van lewe, naamlik n fladderende uil (simbool van wysheid, of attribuut van duisternis, nag of selfs die menslike siel). In die een ets word dit volledig uitgebeeld, terwyl daar in n ander werk net die punt van n vlerk sigbaar is. Sou die uil se fladderende en uiteraard vasgekeerde teenwoordigheid die faktor van verontrusting, bedreiging, ontneemde vryheid of selfs die onafwendbare dood in hierdie soort sosiale konteks, wat die interieurs noukeurig uitspel, wil simboliseer? Sosiale kommentaar oor die hedendaagse kultuurpolitiese toestande waarin ons in die RSA leef, is sedert die begin van hierdie dekade nie n ongewone tema in die kunste nie. In hierdie verband is daar egter n positiewe sowel as n negatiewe betrokkenheid wat kunstenaars met hul kunswerke aandui Kunstenaars word ongelukkig deesdae deur die aanskouers en ook die owerheid as rebelle, as radikaal en immoreel, en as ongesonde elemente in ons samelewing bestempel wanneer hulle met kunswerke n soort sosiale kommentaar wil lewer. In werklikheid wil die meeste van ons kunstenaars bloot die kuns dien; is hulle geensins rebelle nie, hoewel hulle dalk verontrus is deur die huidige toestande in ons land. (Werth 1987) Lament/Klaagsang I,II,III,IV (1985), ets op papier, 68 x 47.5cm Pretoriase Kunsmuseum, Stad van Tshwane Foto s met vergunning van Helenus Kruger, Kommunikasie, Bemarking en Funksies, Stad van Tshwane. 2 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

16 Letterkunde 1988 [R12 000] KAREL SCHOEMAN (1939 ) n Ander Land (1984) In 1988 is die eerste Helgaard Steyn-prys vir Afrikaanse Letterkunde aan Karel Schoeman toegeken vir sy roman n Ander Land. Curriculum Vitae Karel Schoeman is in 1939 op Trompsburg in die Vrystaat gebore. Hy het aan die Hoër Jongenskool in die Paarl gematrikuleer, waar sy eerste werke in Engels in die jaarblad van die skool verskyn het. Hy het in 1959 die graad B.A. aan die Universiteit van die Vrystaat verwerf en is twee jaar later na Ierland om hom by die Franciskaanse Orde as novise vir priesterskap aan te sluit. Hy het egter in 1964 na Bloemfontein teruggekeer om n Hoër Diploma in Biblioteekkunde te verwerf. Voordat hy in 1983 finaal na Suid-Afrika teruggekeer het, was hy, onder meer, n bibliotekaris in n Amsterdamse biblioteek en verpleër in Glasgow, Skotland. Hy het van 1983 tot met sy aftrede, in 1998, as argivaris in die kaartafdeling by die Suid-Afrikaanse Biblioteek in Kaapstad gewerk. Tans woon hy op sy geboortedorp, Trompsburg. Schoeman is nie net bekend as romanskrywer nie, maar ook as historikus en vertaler. Hy het al drie maal die Hertzogprys vir prosa ontvang, vier maal die Recht Malan-prys vir nie-fiksie, asook verskeie ander pryse. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het hom in 1997 ook met die Stalsprys vir kultuurgeskiedenis bekroon. Schoeman het in 1999 die Staatspresidentstoekenning vir Voortreflike Diens ontvang en is ook deur twee universiteite met eredoktorsgrade vereer die Universiteit van Kaapstad (2000) en die Universiteit van die Vrystaat (2004). Uit Schoeman se pen het daar tot op die hede die volgende publikasies verskyn: 19 prosawerke en 47 nie-fiksie-werke (biografieë, geskiedkundige werke, outobiografieë en reisverhale). Sy outobiografie wat in 2002 verskyn het, is getiteld Die laaste Afrikaanse boek. Vertalings Naas n Ander land is die volgende werke vertaal: Na die geliefde land (1972) Promised Land (1978); Retour au pays bien-aimé (2006) Olive Schreiner: n Lewe in Suid-Afrika (1989) Olive Schreiner: A Woman in South Africa (1991) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 3

17 Afskeid en vertrek (1990) Take Leave and Go (1992); La Saison des Adieux (2004) Hierdie lewe (1993) This Life (2005); Cette Vie (2009) Merksteen (1998) Merksteen: Een Dubbelbiografie (2004) Schoeman se uitgewer, mnr. Koos Human van Human & Rousseau, het die Helgaard Steyn Toekenning op Potchefstroom namens die skrywer in ontvangs geneem. In sy toespraak, wat deur mnr. Human voorgelees is, het die skrywer gesê die prys is vir hom om verdere, nie-literêre redes ook waardevol, omdat dit deur n Vrystater ingestel is en na n Vrystater genoem is wie se familie n besonderse rol in die ontwikkeling van die Vrystaat gespeel het. Voorts wou die toeval dit so hê dat hierdie prys nou toegeken is aan n skrywer wat in die Vrystaat gebore is en wat sterk gevoelens oor die Vrystaat koester, en vir n boek wat nie net in die Vrystaat afspeel nie, maar waarin daar aan die Vrystaatse landskap ook n heel besonderse simboliese waarde gegee word Hoeseer mens teen seksionalisme en chauvinisme moet waak met al die gevare wat hulle inhou, is dit tewens noodsaaklik om bewus te wees van jou herkoms en van die invloede wat jou[self] help bepaal het; en vir die Vrystater is een van die vernaamste van hierdie invloede onvermydelik die provinsie waar hy gebore is, en daardie leë landskappe vol belofte, simbole van die dood. (Aldus die skrywer, 3 September 1988) n Ander Land is met drie ander pryse ook bekroon: Die Ou Mutual-prys (1984), die W.A. Hofmeyr-prys (1985) en die Hertzogprys vir prosa (1986). Hierdie werk het in 1991 in Engels verskyn as Another Country; in 1992 in Nederlands as Een Ander Land; en die jaar daarna in Duits as In einem fremden Land. Die Franse vertaling, En étrange pays het in 2007 verskyn. 4 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

18 Beeldhoukuns 1989 [R16 000] DAVID BROWN (1951 ) Voyage II (1987) Die eerste Helgaard Steyn-prys vir Beeldhoukuns is in 1989 aan die Kaapstadse kunstenaar David Brown toegeken. Hy het dit ontvang vir Voyage II, wat deur die beoordelaars aangewys is as die beste werk wat in die voorafgaande vier jaar in Suid-Afrika gelewer is. Curriculum Vitae David Brown is in Johannesburg gebore en het Ontwerp en Fotografie aan die Michaelis Kunsskool in Kaapstad gestudeer. Hy het in 1975, deur Cecil Skotnes, met beeldhoukuns kennis gemaak. In 1985 het hy die Johannesburgse Eeufees-Beeldhoukompetisie gewen en in 1989 die AA Mutual Life Vita Art Now-toekenning verwerf. Die uitstalling Dogwatch (1993) en Dialogue at the Dogwatch (1995) sluit die grootste en mees ambisieuse beeldhouwerke tot in daardie stadium van sy loopbaan in. Sy beeldhouwerke is in verskeie openbare versamelings opgeneem, met inbegrip van die Iziko SA Nasionale Kunsmuseum, Kaapstad, die Durbanse Kunsmuseum, Johannesburgse Kunsmuseum, Pretoriase Kunsmueum, Tatham Kunsmuseum, Pietermaritzburg, en in die vaste versamelings van die Universiteit Kaapstad, Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg en die Universiteit Stellenbosch. Die skip van Voyage II is van corten-staal (geroes) met bronsfigure en versinnebeeld n wêreld van geweld en patos waar die begrip beskawing oorboord gegooi is. Die figure in beheer is gemasker, besig met doellose aktiwiteite en het beheer oor al die chaos verloor. David Brown is nie geneig om oor sy lewe of werk te teoretiseer nie. Hy is eerder in sy ateljee aan die werk en laat sy kragtige kombinasies van staal, geroeste corten-staal en brons vir hulleself praat. In dié opsig het Rose Korber (1989) opgemerk: And indeed, the image of the decaying ship of fools on wheels, peopled by distorted and vicious puppet-like humanoids, is a metaphor for a brutal power-hungry world gone mad. Die wêreld van die geroeste skip is gedoem tot ondergang (romp is oopgeskeur) en al die aktiwiteite van die bemanning (ook n paar vrouefigure) is doelloos en selfs tragies in die futiliteit en pyn wat alles oorheers het. (Miles 1989) Oor die verskillende skepe in die reeks Voyages is ook opgemerk: Die kunstenaar maak hiermee n kragtige stelling oor die onmenslikheid van een mens teenoor die ander in n wêreld waarin die mens n hulpelose slagoffer van die kragte van onredelikheid geword het. Die skepe seil nie na enige nuwe bestemming nie, daar is geen hoop vir die mense-vrag nie, tog gaan hulle voort met die vernietiging, asof Brown hiermee die gruwel verpak en dit na ons uithou vir betragting. (De Villiers 1990) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 5

19 Voyage II (1987), corten-staal, vlekvrye staal en brons, 223 x 273 x 182cm Pretoriase Kunsmuseum, Stad van Tshwane Foto s met vergunning van Helenus Kruger, Kommunikasie, Bemarking en Funksies, Stad van Tshwane. 6 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

20 Toonkunskomposisie ROELOF TEMMINGH ( ) Drie Sonnette (1988) 1990 [R22 000] Die eerste Helgaard Steyn-prys vir Komposisie is in 1990 op Potchefstroom aan die Stellenbosse komponis dr. Roelof Temmingh toegeken. Hy het hierdie gesogte toekenning ook in 2002 vir die Duitse kantate op die Duitse koraalmelodie Wenn wir in höchsten Nöten sein, en in 2006 vir die omvangryke oratoriumwerk Kantorium ontvang. Albei die werke is in opdrag van die Evangelisch-Lutherische Kirche van die Pfalz in Duitsland geskryf. Curriculum Vitae Roelof Temmingh was lid van n musikaal begaafde familie (vader, twee broers en n suster bedrywig as musici), wat in 1958 na Suid-Afrika geëmigreer het. Na aanvanklike teologiestudies aan die Universiteit van Kaapstad het Temmingh n musiekloopbaan gevolg met mentors soos Gideon Fagan en Gunther Pulvermacher. Hy was later opeenvolgend musiekdosent aan UNISA en die destydse Universiteit van Port Elizabeth. As wenner van n komposisiewedstryd in 1972 kon hy sy studies in Darmstadt destyds n vooraanstaande sentrum vir die na-oorlogse avant-garde-musiek voortsit. Hy was hierna, van 1973 tot 2004, aan die Universiteit van Stellenbosch verbonde. Vroeë uitdagende komposisies kenmerk hom as n enfant terrible van die destydse Suid-Afrikaanse musieklewe. Sedert die middel-tagtigerjare het meer gematigde en luisteraarsvriendelike werke ontstaan en die belang-riker komposisies verteenwoordig. Benewens vroeëre elektroniese pogings het Temmingh bydraes op allerlei terreine gelewer, met inbegrip van die liedkuns, koraalvoorspel, instrumentale werke, geestelike koormusiek en opera. Sy laaste grootskaalse werk is die vioolkonsert van Temmingh, as skeppende kunstenaar, se werk getuig deurgaans van oorspronklikheid van ingewing, vorm en tegniek. Eiesoortige titels is kenmerkend en het dikwels n ironiese of humoristiese inslag. Die Drie Sonnette dra die vreemde titels Flarde, Penta en Dodeka en d-moed. Waar die eerste hiervan op die fragmentariese aard van die materiaal wys, hou die tweede deel verband met n gewilde faset van twintigste-eeuse musiek, d.w.s. die gebruik van pentatoniese (vyftonige) materiaal en die gebruik van al twaalf (duo-deka) chromatiese tone van die beskikbare Westerse toonleer. Die derde stuk is skynbaar n woordspeling wat terselfdertyd die karakter van die deel en die d-toonhoogte omskryf. (Grové 2014) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 7

21 8 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

22 Skilderkuns NEL ERASMUS (1928 ) Jazz baby spent autumn (1991) 1991 [R30 000] Solo-uitstallings Erasmus het sedert haar eerste solo-uitstalling in 1957 by die Lidchi-galery in Johannesburg al meer as dertig ander in al die groot sentra van Suid-Afrika gehou. Die jongste, Review; a retrospective exhibition, was in 2011/2012 by die SMAC Kunsgelary, Stellenbosch. Vorige retrospektiewe uitstallings: 2000 Sasol Kunsmuseum, Universiteit Stellenbosch; 1986 Pretoriase Kunsmuseum; 1985 Suid-Afrikaanse Nasionale Kunsmusem, Kaapstad; Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein en die US Kunsgalery, Stellenbosch. Curriculum Vitae Nel Erasmus is in 1928 in Bethal gebore en woon en werk in Johannesburg. Sy het in 1950 die graad B.A. (Visuele Kunste) aan die Universiteit van die Witwatersrand verwerf en in 1952 die Nasionale Kunsonderwysersertifikaat aan die Witwatersrandse Tegniese Kollege. Verdere studies het onder die Tsjeggies-Duitse skilder Gina Berndtson gevolg; by die École Nationale des Beaux Arts en Académie Ranson in Parys, 1953 tot 1955, en weer by laasgenoemde in 1960 tot Van 1957 tot 1977 was Erasmus by die Johannesburgse Kunsmuseum werksaam, aanvanklik as Vakkundige Beampte, en gedurende die laaste dekade as Direkteur. Sedertdien wy sy haar lewe voltyds aan haar kuns. Groepuitstallings Erasmus het tot op die hede aan 90 groepuitstallings deelgeneem, waarvan die eerste in 1950 by die Kunstefees, Universiteit van die Witwatersrand was. Daarna, die tiende Salon des Realities Nouvelles, Musée d Art Moderne, Parys, 1955; Vyftig Jaar van Abstrakte Kuns, Gallerie Creuze, Parys, 1957; Tweede Paryse Biennale, Musée d Art Moderne, 1961; São Paulo Biennale, Brasilië, 1965; die Republiekfees-uitstalling, Pretoria, 1966; n Eeu van Suid-Afrikaanse Kuns, Johannesburg, 1969 en, in 1978/79, Art in South Africa, n rondreisende uitstalling in die VSA. Erasmus se mees onlangse deelname was aan Collection 17, wat in 2012 deur die SMAC Kunsgalery by die Aardklop Nasionale Kunstefees, Potchefstroom aangebied is. Verteenwoordig in kunsversamelings Iziko Nasionale Kunsmuseum, Kaapstad; Johannesburgse Kunsmuseum; Pretoriase Kunsmuseum; Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein; Hester Rupert DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 9

23 Jazz baby spent autumn (1991), akrielverf op papier op bord, 101 x 68cm Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein Kopiereg Nel Erasmus. Foto s met vergunning van SMAC Kunsgalery, Stellenbosch. Kunsmuseum, Graaff-Reinet; Sanlam Kunsversameling, Kaapstad; Sasol Kunsversameling, Johannesburg; Polokwane Munisipale Kunsversameling; Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg; Universiteit van Johannesburg; Universiteit Stellenbosch; Noordwes- Universiteit, Potchefstroom-kampus; Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein; Rembrandt Kunsstigting, Stellenbosch; Telkom, Pretoria; Rand Merchant Bank, Kaapstad; Anglo American, Johannesburg en Dimension Data, Johannesburg. In Jazz baby spent autumn kommunikeer die kunstenaar in n dinamiese veelvlakkige wisselwerking van vorms of merke op die plat vlak. Die hoof-element, n Y-vormige merk in die prentvlak, suggereer byvoorbeeld n proses van oopgaan, wording en verandering. In hulle verskeidenheid is vorme ekspressies van die onbegrensde vryheid van die mens wat op geestelike vlak vry word van die beperking van tyd en tradisie. As sodanig beskou, dui Jazz baby spent autumn op die mens se gereedheid om nuwe lewensruimtes te betree ruimtes vry van oorsaak of antesedent. (Theron 1992) Hoewel sy wegbeweeg van die uitbeelding van realisme in haar werke, beskou sy haar werke nie as abstrak nie. Sy meen iets van die filosofie van Vryheid van die Sestigers in die Afrikaanse Letterkunde is te bespeur in haar kuns. (Die Volksblad, 11 November 1991). In dié tyd het skrywers soos Jan Rabie en Bartho Smit haar pad gekruis / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

24 Letterkunde 1992 [R32 500] JOHN MILES (1938 ) Kroniek uit die doofpot. n Polisieroman (1991) Curriculum Vitae Johannes Daniel (John) Miles is op 1 Augustus 1938 in Port Elizabeth gebore en het aan die Hoërskool Erasmus op Bronkhorstspruit gematrikuleer. Hy het die graad M.A. in Sosiologie aan die Universiteit van Pretoria verwerf en ook later n honneursgraad in Afrikaans. Miles het voorts n lektor in Afrikaans Taalkunde aan die Universiteit van Natal in Pietermaritzburg geword en sedert 1967 was hy lank aan die Universiteit van die Witwatersrand se Departement Afrikaans en Nederlands verbonde. Sy eerste gedigte het in 1963 in Standpunte verskyn en een gedig in D.J. Opperman en Le Roux se Stiebeuel 2 van Hy het in 1970 met die kortverhaalbundel Liefs nie op straat nie gedebuteer. Sedert sy aftrede in 1998 bly hy op n plaas, Katstaartlaagte, naby Nieuwoudtville, waar hy met rooibostee, olyfbome en boegoe boer. Miles is medestigter van Taurus, die Afrikaanse uitgewery wat in die sewentigerjare gestig is om boeke te kon uitgee wat die hoofstroomuitgewers, weens die Wet op Publikasies, huiwerig was om te publiseer. Die ander stigterslede was Ampie Coetzee en Ernst Lindenberg. André P. Brink se Oomblik in die wind was een van die eerste boeke wat deur Taurus uitgegee is. In 1978 is Miles se satiriese roman, Donderdag of Woensdag deur n komitee van publikasies verbied. In 1983 is die verbod opgehef. Taurus het Miles se boek, Stanley Bekker en die boikot, in 1980 gepubliseer en dit was die eerste Afrikaanse kinderboek wat verbied is. Dié kinderboek, vertel vanuit die perspektief van n bruin seun wat die diskriminasie van apartheid beleef, is tot verbode leesstof verklaar. Lys van publikasies Prosa 1970 Liefs nie op straat nie 1973 Okker bestel twee toebroodjies 1978 Donderdag of Woensdag 1983 Blaaskans die bewegings van Flip Nel 2003 Die buiteveld 2009 Voetstoots Kinderboek 1980 Stanley Bekker en die boikot DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 11

25 Kroniek uit die doofpot word as n Polisieroman aangebied oënskynlik n onskuldige subtitel wat die illusie van n lekker ontspanningsverhaal wek. Die leser word egter met n skrikwekkende en ontstellende relaas van gebeurtenisse gekonfronteer wat deur die tegniek van onderbeklemtoning less is more soveel ontstellender word. (Commendatio 1992) Die roman dateer uit die Noodtoestand van die tagtigerjare. Ek wou met hierdie roman doelbewus soveel moontlik lesers bereik, ook lesers wat andersins nie my sienswyses deel nie. Ek wou alles moontlik doen op die wyse van n roman, natuurlik om juis my Afrikaner-medeburger te oortuig van die waansin van onverdraagsaamheid en onbillikheid, en uiteindelik van die volstrekte dwaasheid waarin die beleid van Totale Paraatheid ons laat beland het. (John Miles, Bedankingswoord) Kroniek uit die doofpot is n meesleurende verhaal. Dis aangrypend, ontstellend en kan geen leser koud laat nie. Joan Hambidge, Beeld (1991) Die gespanne, gelade prosa maak Kroniek uit die doofpot Miles se allerbeste werk en een van die merkwaardigste en sterkste romans in die Afrikaanse prosa as sodanig. JC Kannemeyer, Beeld (1991) Miles het in 1992 ook die M-Net- en CNA-prys vir hierdie roman ontvang. In 1997 is Kroniek uit die doofpot in Engels as Deafening silence vertaal en dit is tot n minireeks verwerk wat op televisie uitgesaai is / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

26 Beeldhoukuns 1993 [R40 000] JACKSON HLUNGWANI ( ) Tiger Fish III; Adam and the birth of Eve; Large Crucifix; God and Christ; Michael Star; Altar of God (1990) Met vergunning van: Neillen van Kraayenburg Versameling Fotograaf: Merwelene van der Merwe Curriculum Vitae Hlungwani was priester-beeldhouer en die charismatiese geestelike leier van n groep navolgers van die African Zionist Church in Gazankulu. In sy persoonlike geestelike filosofie kombineer Hlungwani tradisionele elemente van sy Tsonga-erfenis met dié van sy Christelike oortuigings. Hierdie idees is ook die voedingsbron vir sy visies en die inspirasie vir sy beeldhoukuns. Hy herinner ons aan universele waarhede, veral dat die mens n vrye wil het én die kreatiewe ruimte om homself en sy leefwêreld op verskillende maniere weer te gee. Ons is dit aan onsself verskuldig om hierdie verskil, hierdie unieke kreatiewe gees op opregte en eerlike maniere tot uiting te bring as ons die wêreld wil verander. (Hopkins [s.a.]) Esmé Berman (1993) verwys na n toonaangewende uitstalling in 1985, die BMW Tributaries, wat in die onstuimige sosio-politieke omstandighede van die laat tagtigerjare uitgestaan het júís omdat dit nie die brutaliteit en geweld weerspieël het nie, maar van kunstenaars was who recognised the healing, humanising value of artistic vision and who sought spiritual essence amid the harshness of objective truths. Die kurator van die uitstalling, Ricky Burnett, het die platteland besoek en onbekende swart kunstenaars se werke opgediep wat vroeër as tradisionele kuns, kunsvlyt of selfs rariteite (curios) bestempel is. Berman het verder ook opgemerk dat heersende leerstellings skielik omvergewerp is en aannames oor die oppergesag van Westerse estetiese waardes as selfbedrieglik en wesenlik elitisties aan die kaak gestel is. Jackson Hlungwani se werk is hierby ingesluit. Waarom dan hierdie skielike entoesiasme oor kunsuitinge wat vroeër as minderwaardig beskou is? Berman is van mening dat hierdie onverwagse verskyning van werke gewortel in tradisionele waardes, onbesoedel deur die heersende gekunsteldheid en veral vry van die retoriek en woede in die meeste kunsuitinge van die tyd, soos n koel briesie op n hittige somersdag was. Its appeal to common sensibilities, across the barriers of culture, race and ideology, performed a healing function and seemed to signal a ray of hope. (Berman 1993) Even in full sensibility of the upheaval all around them maybe because of it there were artists in South Africa who recognised the healing, humanising value of artistic vision and who sought spiritual essence amid the harshness of objective truths. (1993) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 13

27 Tiger Fish III ( ), nkonono-hout, 94 x 470 x 26cm Large Crucifix (1990), hout, potlood en houtskool, 293 x 178 x 120cm Altar of God, [s.a], hout en klip, verskillende groottes In die versameling van Johannesburgse Kunsmuseum Foto s met vergunning van Johannesburgse Kunsmuseum Adam and the Birth of Eve (1989), ntoma (jakkalsbessie) hout, 404 x 142 x 87cm 14 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

28 Toonkunskomposisie 1994 [R40 000] PETER KLATZOW (1945 ) From the Poets (1992) Curriculum Vitae Peter Leonard Klatzow is in 1945 op Springs gebore en het sy jeugjare aan die Oos-Rand deurgebring, waar hy sy eerste musiekonderrig ontvang het. In 1964 is hy na Londen om met n beurs van Samro aan die Royal College of Music in Londen te studeer. Hierna het hy sy studies in Florence en by Nadia Boulanger in Parys voortgesit. Ná sy terugkeer na Suid-Afrika het Klatzow aan die Salisbury College of Music onderrig gegee en as musiekregisseur by die SAUK gewerk. Vanaf 1973 tot sy aftrede was hy n dosent aan die Universiteit van Kaapstad se Musiekkollege. Klatzow se styl kan as grotendeels afhanklik van die Westerse Klassiek-Romantiese kanon beskou word, met moontlike spesifieke invloedsfere dié vanaf Brahms, Liszt, Ravel, Prokofjef, Copland, Messiaen en ander. Sy uitgesproke behorendheid tot n bepaalde gemeenskap binne die landsgrense en sy oënskynlike huiwering om tot n fundamentele stilistiese Afrikanisering toe te tree, het meegebring dat sy musiek as verteenwoordigend Suid-Afrikaans volgens bepaalde definisies al bevraagteken is. n Kernelement is sy aangetrokkenheid tot die skilderen digkuns vir inspirasie. Etlike werke het ontstaan na aanleiding van skilderye van Paul Klee, Douglas Portway, Irma Stern en ander. Sy belangstelling in die Afrikaanse digkuns het reeds in sy skooljare tot n eerste toonsetting van Eugéne Marais se ikoniese gedig Winternag gelei. Van Wyk Louw se werk het onder meer aanleiding gegee tot werke wat dié digter se Drie Diere en Vier Gebede by Jaargetye in die Boland betrek het. Ook Klatzow se klaviersuite From the Poets wat in 1994 as wenner van n Helgaard Steyn Toekenning aangewys is het n sterk verbintenis met die inheemse digkuns. Dit bestaan uit vier werke wat as vrye ballades beskou kan word en is gebaseer op drie Afrikaanse gedigte en een Engelse gedig. Die titel van die suite en van die eerste stuk het sy naam te danke aan D.J. Opperman se gedig Gebed om die gebeente, die verhaal van die rebel Gideon Scheepers, soos deur Scheepers se moeder vertel. Die slotdeel van die suite, Impundulu, is n refleksie op die digter A.G. Visser se weergawe van die Zoeloelegende van die blitsvoël (die weerlig). Die ander twee gedigte is Phil du Plessis se Dae voor Winter en R.M. Bruce se The Watermaid s Cave. (Grové 2014) Klatzow het in sy bedankingswoord ná die prysoorhandiging onder meer opgemerk: Ons is nie meer afgesonder van die internasionale artistieke gemeenskap nie. Maar met hierdie onlangs-ontdekte internasionalisme moet ons nie ons eie identiteit vergeet nie. Dit wat aan ons enig is, moet beskerm en bevorder word. Hoog op hierdie lys is die Afrikaanse taal (Klatzow 1994) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 15

29 16 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

30 Skilderkuns ROBERT HODGINS ( ) South African Summer: All This is So, And Yet... (1992) 1995 [R40 000] Curriculum Vitae Robert Hodgins is in 1920 in Dulwich in die Verenigde Koninkryk gebore en in 2010 in Johannesburg oorlede. Hy is bekend as skilder en drukgrafiese kunstenaar. Hoewel Hodgins reeds sedert die vroeë vyftigerjare uitgestal het, is daar eers in 1981 ernstiger van hom kennis geneem. Sy impak op die kunsmark is van so n omvattende aard dat n belangrike retrospektiewe uitstalling in 1986 by die Standard Bank Nasionale Kunstefees, Grahamstad aangebied is. n Vroeë hoogtepunt in sy kunstenaarsloopbaan was in 1980 met die tweepersoon-uitstalling saam met Jan Neethling, getiteld Pretty Boy Floyd. Die sowat sestig eksperimentele syskermdrukke was gebaseer op n koerantfoto van dié berugte rower uit die depressiejare (die dertigerjare). Die monodrukke is in die Markteater-galery, Johannesburg aan n wasgoeddraad opgehang. Hodgins het hierna verwys as n ware intellektuele corroboration. Hodgins en Neethling het 35 jaar lank saam uitgestal. Hodgins het ook verskeie multi-media werke saam met William Kentridge en Deborah Bell gelewer. Sy eerste uitstalling saam met Bell was in 1983, met Hogarth in Johannesburg. Hierna het die Little Morals-reeks, Easing the Passing (of the Hours) en Ubu 101 gevolg. Die hoogtepunt van hul samewerking is in die tiende jaar met n uitstalling in die Johannesburgse Kunsmuseum gevier. Hodgins is een van Suid-Afrika se voorste kunstenaars. Sy werk is landwyd in private en openbare versamelings opgeneem. Hy het ook aan verskeie uitstallings in Europa en Suid-Afrika deelgeneem. Hy het jare lank by The Artists Press gewerk. Hier het Mart Attwood n spesiale plek vir Hodgins ingeruim omdat hy gereken het die ou man was vir hom n groter aansporing en motivering as die meeste ander kunstenaars. Hodgins het eers monodrukke gemaak en dan steendrukke van dié waarvan hy die meeste gehou het. Hy het ook met handgekleurde gravures geëksperimenteer. There are paintings that stem from memory and from a sombre look at the human condition. Paintings about the construction and confusion of contemporary urban life, but also paintings about the pleasures of being alive, pleasures that crowd in upon the pessimism everywhere that crowd in and refuse to be ignored. Robert Hodgins (Goodman Gallery 2000) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 17

31 Robert Hodgins het n gestandaardiseerde styl vermy, hoewel sy werk vanweë sterk kleurgebruik, vloeiende skildertegniek en innoverende komposisies deeglik herkenbaar is. Sy skerp piktorale kommentaar, geestig dog skroeiend, was in die besonder op die Suid- Afrikaanse situasie van toepassing, maar het ook die plaaslike toepaslikheid daarvan oorskry as n universele stelling van die gekheid van die mensdom. (Commendatio 1995) Tydens sy aanvaardingstoespraak op 4 Desember 1995 het hy na die eerste ontvangers van die Helgaard Steyn Toekenning verwys en opgemerk: I think what runs through our work as a common stream is that we are none of us consolatory artists we do not soothe, we do not address ourselves to what our society would perhaps prefer that we did. South African Summer: All This is So, And Yet (1992), olie en akrielverf op doek, 205 x 305cm Sandton Kunsgalery-versameling, Johannesburgse Kunsmuseum Foto met vergunning van Johannesburgse Kunsmuseum In my own case, I am a man most disappointed in my time We are conquering disease, we are producing more food than in the history of the world, we have had no conflict in fifty years. All this is so. And yet. We have AIDS, over-population, horrors from Bosnia and Rwanda. All this is so, so indeed. And indeed and yet. Being an artist is about putting something into your subject matter lifetime love-affairs you never know until you get cracking. (Robert Hodgins [s.a.]) / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

32 Letterkunde 1996 [R50 000] BREYTEN BREYTENBACH (1939 ) Nege landskappe van ons tye bemaak aan n beminde (1993) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 19 Curriculum Vitae Breyten Breytenbach word as een van Afrikaans se grootste lewende digters beskou. Hy is 16 September 1939 in Bonnievale gebore en het in 1957 aan die Hoërskool Hugenote in Wellington gematrikuleer. Hy het Kuns aan die Universiteit van Kaapstad gestudeer. Sy eerste gedigte het in 1959 in die studenteblad Groote Schuur verskyn. Breytenbach het Suid-Afrika in die sestigerjare verlaat en is na Parys, Frankryk. Hy het in 1964 met die vernuwende digbundel Die ysterkoei moet sweet gedebuteer en in dieselfde jaar het n prosawerk, Katastrofes, verskyn. Na sy huwelik met Yolande Ngo Thi Hoang Lien (dit beteken Geel Lotus ), n Franse vrou van Viëtnamese afkoms, kon hy, weens die Wet op die Verbod op Gemengde Huwelike, nie na Suid-Afrika terugkeer nie. In 1973 is n spesiale visum vir die eerste keer aan hom en Yolande toegeken en hulle het, te midde van groot mediadekking, vir n skrywerskongres aan die Universiteit van Kaapstad na Suid-Afrika teruggekeer. Tydens n besoek met n vals paspoort aan Suid-Afrika in 1975 is hy op n klag van terrorisme gearresteer en tot nege jaar tronkstraf gevonnis. Na sewe jaar is hy vrygelaat. In 1984 is die Hertzogprys vir poësie vir Yk aan hom toegeken, maar hy het dit van die hand gewys. Breytenbach se werk sluit poësie, romans, toneelstukke en essays in, waarvan die meeste in Afrikaans is en n aantal oorspronklik in Engels gepubliseer is. Die meeste van sy boeke is in verskeie tale vertaal. Hy is ook bekend om sy skilderwerk en het uitstallings in Suid-Afrika en verskeie wêreldstede soos Amsterdam, Stockholm, Parys, Edinburgh en New York gehou. Ander bekronings APB-prys (1965) Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes CNA-prys (vyf keer) vir: Die huis van die dowe (1967), wat ook in 1968 met die Reina Prinsen Geerling-prijs voor Zuid-Afrika bekroon is; Kouevuur (1969); Lotus (1970), waarvoor hy in 1972 ook die Lucy B en CW van der Hoogt-prijs ontvang het; YK (1983) en vir Memory of snow and dust (1989). Perskorprys (1977) vir Voetskrif Hertzogprys vir poësie (1999) vir Oorblyfsels: n roudig en Papierblom Sy digbundel, Die windvanger (2007), is in 2008 met die Universiteit van Johannesburgprys vir skeppende skryfwerk, die Hertzogprys én die W.A. Hofmeyr-prys bekroon. In 2010 het hy die Mahmoud Darwish-prys asook die Max Jacob-prys Outre Voix/Voice Over, die Franse uitgawe van Oorblyfsel/Voice Over, ontvang.

33 Publikasies Poësie Altesaam 28 bundels tussen Die ysterkoei moet sweet van 1964 en Die beginsel van stof in 2011 Prosa Van die kort kortverhale Katastrofes in 1964 tot A Veil of Footsteps in 2008 altesaam 18 CD s Mondmusiek (2001) en Lady One (2002) Vertalings Die debuutbundel van 1964, Die ysterkoei moet sweet, is in Engels as The Iron Cow Must Sweat vertaal, gevolg deur vertalings in Engels, Frans, Nederlands, Arabies, Pools, Baskies, Deens, Sweeds, Portugees en Italiaans van nog 21 werke. Breyten Breytenbach durf in n bundel verse aan wat volgens baie kenners slegs die prosa beskore is. Hy probeer naamlik om soos n skilder in groot en kleiner doeke n steeds wisselende landskap vas te lê; bestek te neem van n lewensreis as n reeks metamorfoses. Nostalgies word in elegiese toon n klaagsang aangehef oor wat verby is én aan verval toe is: veral miskien die liggaam en sy vreugdes. Tog klink ook n lied van vreugde op juis oor daardie dinge wat paradoksaal steeds voortleef in die herinnering, óók as kunsproduk. Nege landskappe van ons tye bemaak aan n beminde word opgedra aan Hoang Lien, die donker beminde. Die donker beminde is egter n fasetryke gegewe: sy is die vroulike aspek van die kosmos, die donker Isis wat kan heelmaak en genees; Kali in wie skepping en vernietiging saamval; die bruid in die alchemie. Maar sy is ook die dood, wat in die beskrywing van Hooglied, donker en lieflik is. Lieflik, omdat die dood die hergeboorte voorafgaan. In hierdie bundel is dit juis die dood wat teenwoordig is as die ewige beminde, wat paradoksaal sin gee aan die lewe en die aardse vreugdes. Op vreemde wyse word die dood so ook omskep tot muse vir die kunstenaar tydens sy reis op soek na heelheid en insig. (Commendatio 1996) Nege landskappe van ons tye bemaak aan n beminde is in 1995 deur A van Dis in Nederlands vertaal / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

34 Beeldhoukuns GERT SWART (1952 ) Grace (1996) 1997 [R50 000] Curriculum Vitae Gert Swart is in 1952 in Durban gebore en het aan Queensburgh Boys High School gematrikuleer. Hy het in 1972 n Diploma in Openbare Gesondheid aan die Natal Technikon verwerf en is die volgende jaar vir Nasionale Diensplig (Suid-Afrikaanse Mediese Korps) opgeroep. In 1980 het hy sy beroep as gesondheidsinspekteur bedank en op sy kuns begin konsentreer. Hy het Visuele Kuns onder Andries Botha en Jeremy Wafer aan die Natal Technikon gestudeer. Swart woon en werk al twee dekades lank in Pietermaritzburg. Sy belangrikste uitstalling in dié tyd was Contemplation: a body of work by Gert Swart, in Hierin verbeeld hy die redding (van n sondaar) as n metamorfose uit die vloek van die dood tot die hoop van opstanding en hoe hierdie oorgang die individu se verhouding tot die gemeenskap, die natuur en God beïnvloed. Een van Swart se belangrikste opdragwerke is die monument wat in 1999 by die Isandlwana-slagveld opgerig is. In die verlede is net monumente vir gevalle Britse soldate daar opgerig. Die kunstenaar spreek in sy monument hierdie onreg aan en het n monument ter ere van die gevalle Zoeloe-krygers ontwerp. Oorlog word egter nie hierin verheerlik nie. Grace is n sonderlinge werk. Waar baie van Swart se werk vol woedende verdriet oor die gebrokenheid van ons wêreld, die pyn en swaarkry van ons lewens, die gebrokenheid van ons tegnologiese interaksie met die res van die skepping en die gebrokenheid van ons politieke wanbestel is, handel Grace oor meer as woede. Ja, dit erken hierdie gebrokenheid tot op die punt van sterfte in sy torpedo-agtige doodskis wat oor die Styx-rivier spoed. En tog jubel dit soos n reënboog triomfantelik oor die dood, behang met linte wat swiep in die wind; vier dit die verkwikkende vryheid wat in genade beërwe word. Dit dui op ons afhanklikheid n kleiner boot in n groter een. Terselfdertyd gee die beeld nie enige ontsnapping aan die materiële wêreld te kenne nie. Die voetstuk wat Grace in die lug hou en wat vir my na swempote lyk, boei my die meeste. Dit lyk soos n eend se pote aards en humoristies. Vir my dien dit as herinnering dat hierdie beskouing van genade in ons aardse werklikheid veranker is iets veel groter as onsself is aan t werk in hierdie vryheid van die Gees. In dié sin sluit die swempote aan by die boot in n boot. (Bartholomew 1997) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 21

35 Grace (1996), hout, metaal en verf, 188 x 203 x 136cm Tatham Kunsmuseum, Pietermaritzburg Foto met vergunning van Tatham Kunsmuseum Die Christelike geloof speel n kernrol in sy werk. Oor hierdie reis van gedeelde worsteling met kuns en geloof skryf Gert Swart se vriend, Rick Andrews (1997): Ons was nie regtig seker presies wat ons onder Christenskap verstaan het nie, maar ons was besiel deur die visie van hoop wat daarin vervat is die heerlikheid onder die oppervlak. Die verpligtinge van die liefde. Ons het van n nuwe doelgerigtheid bewus geraak. Die dorings van apartheid het ons om elke hoek en draai uitmekaargeskeur. Die apartheidswette was so kennelik nadelig vir die menslike gees en vir die nasie. Ons kennis was beperk, maar ons entoesiasme het gelei tot diepgaande verkenning, bevraagtekening, beslistheid en ook tye van groot beproewing. Kuns wat uit hierdie oogpunt beoefen word, het in ons tyd die moeilike taak om die seerkry en verborge sjarme, die gruwele en gewonde glorie van mense se lewens in ons konteks met soveel takt te ondersoek dat dit die respek van sekulêre spesialiste, TV-verslaafdes en God se eie volk afdwing (Strauss 1997) 22 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

36 Toonkunskomposisie STEFANS GROVÉ ( ) Afrika Hymnus II (1997) 1998 [R50 000] Curriculum Vitae Stefans Grové is afkomstig van n familie wat aan vaders- én moederskant om musikale gawes bekend is. (Sy moeder en twee ooms aan moederskant was almal praktiserende musici.) Ná sy opleiding by sy moeder en n oom, David Roode, het hy in Kaapstad aan die Suid-Afrikaanse Musiekkollege opleiding van prof. W.H. Bell ontvang, sodat n spesiale program, aan sy musiek gewy, reeds in 1946 aangebied kon word. n Uitvoering van sy Drie Klavierstukke voor n internasionale gehoor in Salzburg (1952) was een van die eerste blootstellings van n plaaslike komponis aan die res van die musiekwêreld, en sou bydra tot sy verowering van n Fulbright-studiebeurs, in 1953, vir studie aan die Harvard Universiteit. Dié geleentheid sou uiteindelik tot n verblyf van agtien jaar in die VSA lei. Ná sy terugkeer na Suid-Afrika, in 1972, het hy n pos aan die Universiteit van Pretoria beklee. Grové se werkslys was omvangryk, en het feitlik alle bekende musiek-genres ingesluit. Ten tyde van sy dood, op 29 Mei 2014, het hy pas die eerste deel van n concerto vir altviool en orkes voltooi. Sy musikale styl, wat sterk bande met die musikale ekspressionisme (met hoofverteenwoordiger Arnold Schönberg) het, het met die verloop van tyd aansienlike aanpassings ondergaan. Die mees onlangse daarvan was sy bewuste besluit, in 1983, om die inheemse musikale elemente van Suidelike Afrika as inspirasiebron te betrek. Die komponis ontwerp n tema wat na sy oordeel die kenmerke van Afrika-musiek weerspieël en dan op n verskeidenheid van wyses ontwikkel word. Grové se gebruik van die orrel in sy drie Afrika Hymnuskomposisies verteenwoordig n unieke benadering tot die instrument buite die tradisionele assosiasie daarvan met die kerk. Hierby gaan die besonderse koloristiese klankmoontlikhede van die instrument hand aan hand met die komponis se kennis van en vernuf ten opsigte van speeltegnieke en klankkombinasies. As sodanig, en as himnes, is die werke veronderstel om n bepaalde grootsheid aan die Afrika-verbintenis te verleen. Die tweede Hymnus, waarvoor die Helgaard Steyn-prys aan Grové toegeken is, dateer uit Die werk is vyfdelig, met deelomskrywings wat tipies van Grové se Afrika-oeuvre is: 1. Dansende vroue; 2. Afrika Madonna (na Ernest Mancoba se beeldhouwerk); 3. Vuka! Word wakker! 4. Voor my venster die eindelose nag; 5. Die pryssanger. (Grové 2014) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 23

37 24 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

38 Letterkunde 2000 [R55 000] JC KANNEMEYER ( ) Leipoldt: n Lewensverhaal (1999) Curriculum Vitae John Christoffel (JC) Kannemeyer is op 31 Maart 1939 in Robertson gebore. Hy het in 1964 sy doktorsgraad onder leiding van D.J. Opperman aan die Universiteit van Stellenbosch verwerf. Kannemeyer het in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Kaapstad, die Randse Afrikaanse Universiteit en die Universiteit van Stellenbosch onderrig gegee. Hy was van 1982 tot 1987 professor in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand. In 1993 het hy en Wium van Zyl met die organisering van literêre toere begin hulle het toergangers in die voetspore van bekende skrywers geneem. Hy was sedert 2004 n buitengewone professor in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Stellenbosch. Kannemeyer is bekend om sy biografieë oor bekende skrywers soos D.J. Opperman, C. Louis Leipoldt en C.J. Langenhoven. Die biografie Jan Rabie het in 2004 by Tafelberg Uitgewers verskyn. Kannemeyer is ook bekend om sy boeke oor die geskiedenis van die Afrikaanse Letterkunde, soos Die Afrikaanse Literatuur: Ander bekronings 1979 Recht Malan-prys Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur I 1987 Ou Mutual-prys vir nie-fiksie D.J. Opperman: n biografie 1988 Gustav Preller-prys vir Literêre Kritiek 1996 Recht Malan-prys Langenhoven: n Lewe 2000 Recht Malan-prys Leipoldt: n Lewensverhaal 2003 N.P. van Wyk Louw-medalje Publikasies 1968 Prosakuns ( n inleiding tot die tegniek van die prosa) 1970 Op weg na Welgevonden (oor Etienne Leroux) 1973 Nederduitse digkuns (bloemlesing) 1978 Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur I 1979 Kroniek van klip en ster: n studie van die oeuvre van D.J. Opperman 1983 Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur II 1990 Die dokumente van Dertig 1992 Figuur en fluit 1993 Die Afrikaanse Literatuur: A History of Afrikaans Literature 1995 Die gespitste binneblik 1998 Op weg na Verse vir die vraestel 2000 Kaap van skrywers: n literêre reisgids 2000 Sonklong oor Afrika 2005 Ek ken jou goed genoeg Die briefwisseling tussen N.P. van Wyk Louw en W.E.G. Louw: Die Afrikaanse Literatuur: DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 25

39 Biografieë 1986 D.J. Opperman: n biografie 1993 Wat het geword van Peter Blum? 1994 Die bonkige Zoeloelander en Opperman se lewe in beeld 1995 Die dienswillige dienaar en Langenhoven: n Lewe 1999 Uit die skatkis van die slampamperman en So blomtuin-vol van kleure: Leipoldt oor Clanwilliam 2002 Die lewe en werk van Uys Krige: die goue seun en Uit die skatkis van die goue seun 2004 Jan Rabie: n biografie 2006 Hannes van der Merwe: argitek en skrywersvriend 2008 Leroux: n lewe 2009 Briewe van Peter Blum, (Geredigeer en ingelei deur JC Kannemeyer) Die man van die sjarmante onsin, die Slampamperman, word in JC Kannemeyer se biografie Leipoldt: n Lewensverhaal beskryf, n waardevolle en waardige toevoeging tot die reeks publikasies wat deur die jare met die Helgaard Steyn-prys bekroon is die prys met die grootste geldwaarde vir n boek in Afrikaans in ons land. Dit is so dat Leipoldt: n Lewensverhaal die verhaal soos n handskoen pas. Dit is die werk van n gerekende en vooraanstaande literator in die persoon van John Kannemeyer en die werk handel oor n kunstenaar, n Afrikaanse digter, wat n besonderse plek in die Afrikaanse Letterkunde beklee en wat steeds as digter in die aandag staan. Dit is inderdaad so dat n biografie kan ophef en ontluister. Ek dink nie dat dit vir John Kannemeyer nodig was om te ontluister nie. Hy het hom naamlik besig gehou met n luisterryke maar natuurlik n eksentrieke figuur. Waar kry jy naamlik soveel hoedanighede in een mens verenig: n digter, n medikus, n filosoof, n literator, n kosmopoliet, dramaturg, fynproewer/kok, wynkenner en n plantkundige? Die Helgaard Steyn Toekenning is n eerbetoon aan John Kannemeyer wat met Leipoldt: n Lewensverhaal n wonderlike bydrae tot die Afrikaanse kultuurskat gelewer het. Dis tegelyk n eerbetoon vir ander werk wat hy op hierdie terrein gelewer het, ook oor Opperman, Langenhoven en Blum. (Commendatio 2000) 26 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

40 Beeldhoukuns 2001 [R50 000] WILLEM BOSHOFF (1951 ) Blind Alphabet A ( ) Willem Boshoff skep in hoofsaak taal-/teksverwante kuns wat oor lang termyne voorberei word en in die vorm van groot installasies, visuele digkuns, konkrete digkuns en beeldhouwerk na n maatskaplike konteks verwys. Hy gebruik hout, klip, objet trouve, gemengde media en n verskeidenheid van grafiese media. Curriculum Vitae Willem Boshoff is in 1951 in Vereeniging gebore. Hy is die vader van vier kinders (Karen, Martin, Willem en Emma). Hy het aan die Johannesburg College of Art (nou Universiteit Johannesburg, FADA) gestudeer en het in 1974 die Nasionale Kunsonderwysdiploma verwerf, in 1980 n Hoër Diploma in Beeldende Kuns (Drukgrafika) en in 1984 die Meestersdiploma in Visuele Kunste (Beeldhoukuns) aan die Technikon Witwatersrand. Studiereise na Oostenryk en Duitsland het in 1982 gevolg en, in 1993, na Engeland, Wallis en Skotland. In n onderwysloopbaan van 23 jaar in verskillende kunsverwante vakke was Boshoff onderwyser, lektor, senior lektor, later Vise-direkteur en Hoof van die Departement aan die Technikon Witwatersrand. Hy is ook eksterne eksaminator by verskeie tersiêre instellings asook eksaminator vir nagraadse studente. Boshoff bied gereeld oudio-visuele vertonings by verskillende instellings in Suid-Afrika en oorsee aan en is geleentheidspreker by uitstallings en ander geleenthede. Sedert 1981 is sy KYK AFRIKAANS en lesings oor taal en visuele poësie baie bekend. In 2005 was hy gasdosent vir die Smithsonian Instituut by Washington se universiteite en skole. Hy is ook n beoordelaar vir kunskompetisies, kunsadviseur vir kunsinstellings, soos die Universiteit van Johannesburg se Kunsadvieskomitee, die Standard Bank se Visuele Kunskomitee en die Sanlam Kunsversameling en n trusteelid en adviseur vir die Ampersand Foundation van New York, wat fellowship aan kunstenaars toeken. Versamelings UNISA Kunsgalery; BHP Billiton Kunsversameling, Johannesburg; Universiteit van Johannesburg; Iziko SA Nasionale Kunsmuseum, Kaapstad; Johannesburgse Kunsmuseum; Universiteit van die Witwatersrand; Nelson Mandela Metropolitaanse Kunsmuseum, Port Elizabeth; Durban Kunsmuseum; Pretoriase Kunsmuseum; Jack Ginsberg-versameling van boekkuns, Johannesburg; Pierre Lombart-versameling van Kontemporêre Suid- Afrikaanse Kuns; David Krut-beeldendekunsversameling, Johannesburg; Gordon Schachat-versameling, Johannesburg; Sackner Archives of Concrete and Visual Poetry, Miami, Florida, VSA; Robert Loder Collection of DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 27

41 International Art, Londen; versameling van ARTSENSE, n groep van Birmingham, Engeland, wat kuns by blindes bevorder; Sammlung der Städtische Galerie, Göppingen, Duitsland; MTN Kunsversameling, Johannesburg; Sanlam Korporatiewe Versameling, Kaapstad; Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam; Dimension Data, Johannesburg; Konstitusionele Hof van Suid-Afrika; Reserwebank van Suid-Afrika; Ferguson Collection, Boston. Ander toekennings/beurse 1971 Pryswenner, Beeldhoukuns, Sasol Nuwe Handtekeninge 1974 Pyswenner, Drukgrafika en Teken, Sasol Nuwe Handtekeninge 1974 Beste Onderwysstudent 1995 Toekenning van die Anglo American Chairman s Fund vir uitstalkoste vir Blind Alphabet ABC by die Johannesburgse Biennale; genomineer vir die Alumnus van die Jaar Toekenning, Technikon Witwatersrand 1996 Suid-Afrikaanse verteenwoordiger by die São Paulo Biennale 1997 Wenner van die FNB Vita Award for Art 1998 Wenner van die Ludwig Giess Preis für Kleinplastik by die LETTER Stiftung, Keulen, Duitsland 1999 Wenner van die Gauteng Kuns- en Kultuurtoekenning vir Visuele Kuns 2000 Wenner van die Aardvark-prys as topkunstenaar, Aardklop Nasionale Kunstefees, Potchefstroom 2001 Ontvanger van n eremedalje vir Beeldende Kuns (Beeldhoukuns), SA Akademie vir Wetenskap en Kuns 2005 Medewenner van die Goue Loerie Toekenning, asook die D&AD Global Award 2008 Eredoktorsgraad, Universiteit van Johannesburg. Blind Alphabet A vorm deel van die Blind Alphabet ABC, n projek waarmee Boshoff in 1995 begin het en wat lopend van aard is. Aangesien die projek dus in 2001 onvoltooid was, het Blind Alphabet A vir die prys gekwalifiseer. Ander komponente van hierdie projek is reeds in Amerika, Engeland, Portugal en Spanje uitgestal. Die hele Blind Alphabet C is as n permanente uitstalling in die National Library for the Blind in Birmingham, Engeland opgeneem. Boshoff het n navorsingsbeurs van die Stigting vir Skeppende Kunste ontvang om sy werk aan die Blind Alphabetprojek voort te sit. 28 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

42 Boshoff is n veelbekroonde konseptuele kunstenaar, bekend om sy weldeurdagte en innoverende werk. Sy werk is diep betrokke by verhoudings en sosiale interaksie. Hieroor sê hy: My werk is oor die algemeen daarop ingestel om gesprek teweeg te bring, veral gesprek tussen groepe wat nie dikwels of maklik met mekaar skakel nie. Die werk dien as n soort ysbreker, dit vorm n forum van gemeenskaplike belang. Ek werk byvoorbeeld met Braille ter bevordering van verhoudings tussen siendes en blindes, maar gebruik ook gebeeldhoude vorms om die proses te versterk. Andersins gebruik ek die tradisie van mondelingse oorlewering van inheemse groepe in Suid-Afrika binne die struktuur van n Westerse skrif-idioom met gevolglike sosiale interaksie. (Katalogus: Kring van Kennis, RAU, 2001) Hierdie komplekse projek (moontlik die grootste van sy soort) het n sosiale interaksie geword wat oor n lang tydperk plaasgevind het. Gedurende 1991, terwyl Boshoff besig was om n diepsinnige, post-moderne woordeboek vir die blindes saam te stel, het hy aangetrokke geraak tot interessante woorde wat vorm, struktuur en tekstuur beskryf het. Hy het besef dat beeldhouers en kritici van beeldhou onkundig was oor spesifieke, morfologiese woorde. Indien blindes deur die gevoelsintuig oor n gevorderde taal vir voorwerpe en oppervlakke sou kon beskik, sou dit van hulle geloofwaardige getuies van sodanige ervarings maak. Gewoonlik is dit egter die siendes wat die blindes help om deur middel van beskrywende taal sogenaamd te sien. Die kunstenaar huldig die mening dat die voelsintuig meer intieme sensoriese ervaring as die siensintuig teweegbring. Voel elimineer afstand, waarteenoor sien illusionisties en meer oppervlakkig van aard is. Boshoff het oor n lang tydperk besef dat juis die blindes die voorste kundiges op die terrein van die voel-estetika behoort te wees omdat hulle van hulle voelsintuig afhanklik is vir oorlewing. Sy werk poog dan ook om die blinde se ongelukkige situasie van sogenaamde onbekwaamheid en onkunde reg te stel. Hy wil die toestand van blindheid veredel binne die konteks van, sê maar, n wanbegrip-persepsie. (Venter 2001) Boshoff bestee die meeste van sy tyd aan navorsing ter voorbereiding van kunswerke en praatjies. Dit sluit die opstel van botaniese kontrolelyste by toonaangewende botaniese tuine van die wêreld in, asook die skryf van woordeboeke. Hoofareas van verkenning: Woordeboeke, botaniese tuine en die natuur, middeleeuse en vroeë musiek, avant garde-musiek, etniese musiek en filosofie DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 29

43 Blind Alphabet A ( ), hout en metaal, 72.5 x 35 x 50cm Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein Foto met vergunning van Oliewenhuis Kunsmuseum 30 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

44 Toonkunskomposisie ROELOF TEMMINGH ( ) Kantate: Wenn wir in höchsten Nöten sein (2001) 2002 [R62 000] Curriculum Vitae Roelof Temmingh was lid van n musikaal begaafde familie (vader, twee broers en n suster bedrywig as musici), wat in 1958 na Suid-Afrika geëmigreer het. Na aanvanklike teologiestudies aan die Universiteit van Kaapstad het Temmingh n musiekloopbaan gevolg met mentors soos Gideon Fagan en Gunther Pulvermacher. Hy was later opeenvolgend musiekdosent aan UNISA en die destydse Universiteit van Port Elizabeth. As wenner van n komposisiewedstryd in 1972 kon hy sy studies in Darmstadt destyds n vooraanstaande sentrum vir die na-oorlogse avant-garde-musiek voortsit. Hy was hierna, van 1973 tot 2004, aan die Universiteit van Stellenbosch verbonde. Vroeë uitdagende komposisies kenmerk hom as n enfant terrible van die destydse Suid-Afrikaanse musieklewe. Sedert die middel-tagtigerjare het meer gematigde en luisteraarsvriendelike werke ontstaan en die belang-riker komposisies verteenwoordig. Benewens vroeëre elektroniese pogings het Temmingh bydraes op allerlei terreine gelewer, met inbegrip van die liedkuns, koraalvoorspel, instrumentale werke, geestelike koormusiek en opera. Sy laaste grootskaalse werk is die vioolkonsert van Temmingh, as skeppende kunstenaar, se werk getuig deurgaans van oorspronklikheid van ingewing, vorm en tegniek. Eiesoortige titels is kenmerkend en het dikwels n ironiese of humoristiese inslag. Die kantate op die 16de-eeuse Duitse melodie Wenn wir in höchsten Noten sein is n komposisie wat hierdie liturgiese genre van die Barok in n nuwe gedaante laat herleef. Dit is geskryf in opdrag van die Evangelisch-Lutherische Kirche van die Pfalz, Duitsland, vir koor, vier soliste, kamerorkes en orrel. Die koraalmelodie verskyn na die voorspel, word deur die koor gesing en verskyn ook elders in die kantate. Daar is vier dele, waarbinne al sewe strofes van die lied voorgedra word. (Grové 2014) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 31

45 32 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

46 Skilderkuns 2003 [R50 000] CYRIL COETZEE (1959 ) T kama-adamastor (1999) Curriculum Vitae Coetzee was n dosent in Beeldende Kuns aan die Port Elizabeth Technikon en het Kunsgeskiedenis aan die Universiteit van die Witwatersrand gedoseer. Hy is sedert 1990 heeltyds kunstenaar. Hy het die graad M.A. (Visuele Kunste) en B.A. Hons. (Engels) (met onderskeiding) verwerf en gevorderde navorsing in kleurteorie aan die Tobias School of Art in Sussex en by die Goetheanum in Dornach, Switserland gedoen. Coetzee was gasdosent in Kunsgeskiedenis in Suid- Afrika, Engeland, die VSA en Kanada, en het ook lesings oor sy eie werk gegee. Hy stal uit in Suid-Afrika, Switserland, Kanada, Indië en die VSA en hou oorsigtentoonstellings by die UNISA-kunsgalery, Pretoria en die Gertrude Posel-galery van die Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg. Coetzee is tans kurator vir Exact Imagination: 300 Years of Botanically Inspired Art in South Africa, wat aan die einde van 2014 in die Standard Bank-galery, Johannesburg geopen word. Portrette in een of ander vorm is in die kern van Coetzee se kuns. Hy skilder dwarsdeur sy loopbaan formele en informele portrette of opdragwerke in n verskeidenheid van style, realisties sowel as ekspressionisties. Hy het twee opdragportrette van Nelson Mandela geskilder, waarvan die eerste, tydens Mandela se termyn as Staatspresident, as ontwerp vir die internasionale seël gebruik is om Mandela se 90ste verjaarsdag te herdenk. Sy ander formele sitters sluit bekende akademici, regsgeleerdes, sakelui en verhoogkunstenaars in. Vorige toekennings 1981 Rhodes Universiteit Akademiese Vaandel 1982 Kendallbeurs 1982 Eerste Prys vir die NBS Nasionale Interskole Kunskompetisie 1983 Purvisprys vir Beeldende Kuns, Rhodes Universiteit 1983 Rhodian Guy Butler Creative Writer 1993 Vita Art Award Werke in openbare versamelings Presidensiële kantore, Uniegebou, Pretoria; Johannesburgse Kunsmuseum; Durbanse Kunsmuseum; Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein; Sanlam, Kaapstad; Telkom, Johannesburg; die Berardoversameling, Johannesburg; BKS Engineering, Pretoria; SABC (Raadsaal-versameling), Johannesburg; William Humphreys Kunsmuseum, Kimberley; DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 33

47 Rhodes Universiteit, Grahamstad; Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg; Raadsaal en Gertrude Posel-galery; UNISA, Pretoria; Sasol Bpk Kunsversameling, Johannesburg; Universiteit van Natal (Raadsaal), Durban; Universiteit van Pretoria (Raadsaal); Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein. Die bekroonde werk, wat in opdrag van die Universiteit van die Witwatersrand geskilder is en in Februarie 1999 onthul is, word permanent in die leessaal van die Universiteit se William Cullen-biblioteek uitgestal. Die skildery is volledig gedokumenteer en geïnterpreteer in n publikasie onder redaksie van Ivan Vladislavic, T kama-adamastor; inventions of Africa in a South African painting. (2000. Johannesburg: University of the Witwatersrand Press) Professor Alan Crump merk in dié publikasie op: T kama-adamastor is questionably one of the most challenging and evocative paintings produced in this country in recent times Die beoordelaars van die Helgaard Steyn-prys was dit eens dat die werk, in n publiek-toeganklike ruimte uitgestal, n baie verdienstelike en gepaste wenner van die prys was, en een van die belangrikste werke is wat in die tydperk gelewer is. Die prys gee ook erkenning aan Coetzee se werk, wat van volgehoue artistieke integriteit en visie getuig. As kunsskilder het Coetzee n blywende identiteit en naam verwerf, waarvan die groot getal van sy werke in openbare kunsen museumversamelings getuig. Coetzee se T kama-adamastor sluit in internasionale verband aan by n hernieude belangstelling in geskiedskildering, terwyl die skildery se multi-kulturele spel met inheemse etniese identeite n verbeeldingryke T kama-adamastor (1999), olieverf op doek, 864 x 326cm Universiteit van die Witwatersrand William Cullen-biblioteek Kopiereg Universiteit van die Witwatersrand Foto verskaf deur die kunstenaar wending in die politieke strekking van die vooroorlogse siklus van historiese panele in die William Cullen-biblioteek verteenwoordig. Die kunstenaar rekonstrueer in dié muurpaneel die koloniale ontdekkingsreise na Suider-Afrika metafories deur die oë van n inheemse bevolkingsgroep. Hy herwerk materiaal uit Barok-reisbeskrywings en Camoes se mitiese weergawe van Da Gama se reis. Hy reageer ook op die ideologiese perspektief van Amshewitz se skildery Vasco da Gama vertrek uit die Kaap op die oorkantse muur in die biblioteek. (Commendatio 2003) / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

48 Letterkunde 2004 [R60 000] DAN SLEIGH (1938 ) Eilande (2001) Curriculum Vitae Daniel (Dan) Sleigh is op 3 November 1938 op Geelbeksfontein aan die Weskus gebore. Hy het aan die Hoërskool Vredenburg gestudeer en het hom daarna by die Suid-Afrikaanse Vloot aangesluit. Van 1960 tot 1962 het hy aan die Paarlse Opleidingskollege gestudeer om n Liggaamsopvoeding-onderwyser te word. Hy het daarna in Namibië en Kaapstad onderwys gegee. In 1969 het hy die graad B.A. met Geskiedenis en Engels aan UNISA verwerf, en later die graad M.A. (met onderskeiding). Sleigh het in 1987 sy doktorsgraad in Geskiedenis aan die Universiteit Stellenbosch verwerf. Tot sy aftrede, in 1996, was hy by die Wes-Kaapse Onderwysdepartement werksaam. Sleigh het in 1974 met die digbundel, Duif oor water, gedebuteer. Daarna het hy boeke met n geskiedkundige agtergrond vir jongmense geskryf, soos Die buiteposte en Tussen twee vlae. Bekronings 1971 C. Louis Leipoldt-prys Duif oor water 2007 Erepenning van die Akademie vir Wetenskap en Kuns 2007 RAU-prys vir Skeppende Skryfwerk en Kuns vir die bevordering van Geskiedenis Publikasies Poësie 1971 Duif oor water Prosa: romans 1972 Die nege-maande-mars 1973 n Man om te hardloop 1977 Sersant Barodien, Kaapse Korps 1978 n Kanon vir Barbier 1979 Vryburger Tas 2001 Eilande 2010 Afstande 2011 Wals met Matilda Prosa: jeugverhale 1974 Tussen twee vlae 1975 Onder die Bittervaan 1976 Anselm en die jut Nie-fiksie 1978 Jan Kompanjie: die wêreld van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie 1979 Ruiters teen die Ryk 1988 The Huguenots (met A.J. Grant en Ronald Mayo) 1993 Die buiteposte 1996 The Forts of the Liesbeeck Frontier, Castle Military Museum 1999 They Rode Against an Empire, Castle Military Museum DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 35

49 Uittreksels uit resensies Eilande is n baken in die tradisie van die historiese roman in Afrikaans. Dis n outentieke werk, tot in die fynste vesels van die taal waarin vertel word. L.S. Venter, Beeld (2002) Hoewel Dan Sleigh se pryswenner-roman met sy 757 bladsye swaar in die hand rus, is dit louter plesier om hierdie onderhoudende boek te lees. Louise Viljoen, Die Burger (2002) Die deeglike historiese navorsing vir Eilande, asook die egtheid en integriteit van die historiese herskepping het die keurders beïndruk. Sleigh gee in die roman blyke van n deeglike vertroudheid met heersende teorieë in die geskiedskrywing, onder meer dat die weergawe van die geskiedenis n subjektiewe proses is wat nie so ver van n fiksionele relaas staan nie, of dat die kleingeskiedenisse van gemarginaliseerde mense aandag verdien. Een van die kenmerke van die omvangryke roman is die wyse waarop spanning deurgaans volgehou en n vormlose stuk geskiedenis stewig ingebind word. (Commendatio 2004) Hierdie roman is deur plaaslike en internasionale kritici onder meer as monumentaal, groots en indrukwekkend beskryf. In 2001 het Sleigh die Sanlam/ Insig/Tafelberg-romanwedstryd vir Eilande gewen, en later ook die W.A. Hofmeyr-, RAU- en M-Net-prys vir skeppende werk in Afrikaans. Eilande se vertaling in Engels, Islands (2004), deur André P. Brink, is deur die Seattle Times as een van tien beste boeke van 2005 aangewys. Dit is ook deur Booklist, n Amerikaanse biblioteekdienspublikasie, as een van die toptien-debuutromans van 2005 aangewys. Die Nederlandse vertaling, Stemmen uit zee, het in 2004 die 98ste plek op die topverkoperlys van Nederlandse boekhandelaars beklee / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

50 Beeldhoukuns 2005 [R50 000] JAN VAN DER MERWE (1958 ) Showcase/Vertoonkas (2003) At present I work with artifacts of our time and attempt to transform them into archaeological remnants. The installation becomes an indoor monument to the universal history of ordinary people, their politics and religion and their treasuring of valuables. Rust refers to the transient nature of everything, a return to original matter. (Hundt ed. 2005) Curriculum Vitae Jan van der Merwe is in 1958 in Virginia in die Vrystaat gebore en het in Ladysmith, KwaZulu-Natal grootgeword. Hy het in 1975 gematrikuleer. Van der Merwe woon en werk in Pretoria en is n senior lektor in Beeldende Kuns aan die Tshwane Universiteit van Tegnologie (TUT). In 1999 het hy die graad M.A. (Visuele Kunste) aan dié Universiteit verwerf. Sedert 1976 het hy aan ongeveer 131 nasionale en 18 internasionale groepuitstallings asook verskeie solo-uitstallings deelgeneem. Verskeie artikels het al oor sy werk as praktiserende kunstenaar verskyn en sy kunswerke dien ook as verwysingsmateriaal vir sekondêre en tersiêre studentestudies. Van der Merwe se werk is in verskeie museum- en korporatiewe versamelings opgeneem. Toekennings 1982 Nuwe Handtekeninge, SA Kunsvereniging, Pretoria 1999 Sasol Scifest 99. Tema: Kuns en Tegnologie. Eerste Prys: n Reis na Parys, geborg deur die Franse Ambassade en die Instituut vir Navorsingsontwikkeling, Grahamstad 2002 Hoof-Feeskunstenaar, Hadeda Kunsfees, Tzaneen 2003 Hoof-Feeskunstenaar, Aardklop Nasionale Kunstefees, Potchefstroom 2003 IOK Olimpiese Kunskompetisie: Nasionale wenner, beeldhoukategorie. Prys: Bywoning van die Senior Delfiese Spele Olimpiese Sport- en Kunswedstryd, Internasionale Vierde Prys, beeldhoukategorie. Diploma of Erkenning 2005 Verteenwoordig Suid-Afrika as installasiekunstenaar by die Tweede Internasionale Delfiese Spele in Kuching, Sarawak, Maleisië. Ontvang n spesiale Internasionale Delfiese toekenning vir uitstaande aanbieding in die dissipline van installasiewerk 2012 Ontvanger van die Ampersand Toekenning. Die prys was twee maande verblyf in New York Fiësta Beste prestasie Beeldende Kuns (Tyd en Ruimte-uitstalling, Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 37

51 Showcase/Vertoonkas (2003), gevonde materiaal, geroeste staal en video projeksies, 151 x 155 x 215cm Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein Foto met vergunning van Oliewenhuis Kunsmuseum Van der Merwe verwys dikwels na sy installasies as monumente, n metafoor vir die universele geskiedenis van gewone mense: hul politiek en religie, hul bewaring of versameling van kosbaarhede, in kontras met die monumente wat vir politieke maghebbers opgerig word. Dit is hierdie persoonlike assosiasies wat toeskouers aanspreek, want die kunstenaar probeer menslikheid bewaar. Die materiaal wat hy gebruik, is n toonbeeld van nederigheid, kwesbaarheid en die spirituele kwaliteit en integriteit van sy installasies. (Commendatio 2005) Die Vertoonkas/Showcase-installasie bestaan uit n vertoonkas wat verouder is deur die oppervlak met geroeste blik te oordek. Die ornamente en trofeë in die kas is ook verouder om dit die voorkoms van argeologiese artifakte te gee. n Televisiebeeld in die kas vertoon die beeld van n silwertrofee wat herhaaldelik gepoets word n verwysing na die skoonmaak en herinterpretasie van die verlede wat geslag na geslag in die geskiedenis herhaal word. Bokant die vertoonkas word n videobeeld van die Voortrekkermonument geprojekteer. Die beeld verskyn en verdwyn ritmies, soos gebeurtenisse in die geskiedenis. Die geroeste horlosie bo-op die vertoonkas verwys na die vanitassimboliek van verganklikheid; die vergeefse stryd teen die roes van die tyd / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

52 Toonkunskomposisie 2006 [R ] ROELOF TEMMINGH ( ) Kantorium (2004) Die toekenning van 2006 se Helgaard Steyn-prys vir Komposisie was om twee redes merkwaardig. In die eerste plek was die prysgeld meer as R , wat dit een van die grootste toekennings vir die kunste in Suid-Afrika maak. Tweedens is die vorige wenner vir Komposisie (in 2002), naamlik prof. Roelof Temmingh, ook in dié jaar as wenner aangewys. Curriculum Vitae Roelof Temmingh was lid van n musikaal begaafde familie (vader, twee broers en n suster bedrywig as musici), wat in 1958 na Suid-Afrika geëmigreer het. Na aanvanklike teologiestudies aan die Universiteit van Kaapstad het Temmingh n musiekloopbaan gevolg met mentors soos Gideon Fagan en Gunther Pulvermacher. Hy was later opeenvolgend musiekdosent aan UNISA en die destydse Universiteit van Port Elizabeth. As wenner van n komposisiewedstryd in 1972 kon hy sy studies in Darmstadt destyds n vooraanstaande sentrum vir die na-oorlogse avant-garde-musiek voortsit. Hy was hierna, van 1973 tot 2004, aan die Universiteit van Stellenbosch verbonde. Vroeë uitdagende komposisies kenmerk hom as n enfant terrible van die destydse Suid-Afrikaanse musieklewe. Sedert die middel-tagtigerjare het meer gematigde en luisteraarsvriendelike werke ontstaan en die belang-riker komposisies verteenwoordig. Benewens vroeëre elektroniese pogings het Temmingh bydraes op allerlei terreine gelewer, met inbegrip van die liedkuns, koraalvoorspel, instrumentale werke, geestelike koormusiek en opera. Sy laaste grootskaalse werk is die vioolkonsert van Temmingh, as skeppende kunstenaar, se werk getuig deurgaans van oorspronklikheid van ingewing, vorm en tegniek. Eiesoortige titels is kenmerkend en het dikwels n ironiese of humoristiese inslag. Temmingh het die prys vir sy Kantorium vir koor, soliste en orkes ontvang. Dié werk is in opdrag van die Evangelisch-Lutherische Kirche in Pfalz, Duitsland vir dubbele feesvieringe in 2004 geskryf 475 jaar sedert die Reformasie, sowel as die eeufees van die massiewe Gedächtniskirche in Speyer. Die titel Kantorium suggereer n hibriede vorm tussen kantate en oratorium gebaseer op tekste wat deur die komponis self uitgesoek is. Die werk toon bepaald ses strukturele ooreenkomste met Händel se Messias-oratorium: Dit is tweeledig; die eerste deel het betrekking op die skeppingsverhaal en eindig met die belofte van troos. Die langer, tweede deel het n Nuwe Testamentiese strekking en sluit die kruisiging en opstanding van Christus in. (Grové 2014) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 39

53 40 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

54 Skilderkuns 2007 [R ] BRONWEN FINDLAY (1953 ) All about everything (2005) Findlay geniet die verrassing om goed saam te voeg wat nie gewoonlik saam gesien word nie. Haar versameling word in haar huis ten toon gestel. Dit het n dekoratiewe sowel as n funksionele doel en skep n leefwêreld wat baie na n driedimensionele skildery voel. Haar belangstelling in voorwerpe as bronmateriaal vir haar kunswerk lê egter nie in direkte vertolkings nie en illusionisme is nie haar doel nie. Vir haar gaan dit eerder om n verwerking van die werklikheid deur intens te kyk en te skilder. (Charlton 2007) Curriculum Vitae Findlay het vanaf 1978 aan die Universiteit van Natal, Pietermaritzburg gestudeer en in 1994 die graad M.A. (Visuele Kunste) (cum laude) verwerf. Sy is ook n gekwalifiseerde opvoedkundige. Haar werkloopbaan het in 1989 met kunsonderwys aan hoërskole in Durban begin. Vanaf 1993 was sy n dosent aan die Universiteit van Durban-Westville, tot met die sluiting van die Kuns-, Drama- en Musiekdepartement in Daarna het n tydperk van kontrakwerk aan die Universiteit van die Witwatersrand en die Universiteit van Johannesburg begin. Sy het, onder meer, visuele geletterdheid, skilderkuns, tekenwerk en ontwerp gedoseer. In 2014 is sy by die Departement Opvoedkunde van die Universiteit van die Witwatersrand en die Fakulteit Kuns en Drama, Universiteit van Johannesburg, aangestel. Die afgelope vyf jaar is Findlay kunsfasiliteerder vir die Tsogang Basadi Vroueprojek, Ekupholeni, Natalspruit-hospitaal, Katlehong. Voorheen was sy ook fasiliteerder vir die Vroue en Geweld-projek van die CDP in Johannesburg. Uitstallings Browen Findlay se eerste van meer as vyftien solouitstallings tot op die hede was, in 1983, by die Natalse Kunsvereniging in Durban en, die jongste, Moving Flowers (skilderye), in 2012, in die Everard Read-galery, Rosebank, Johannesburg. Die uitstalling All about everything is in 2006 by die Standard Bank-galery, Johannesburg aangebied. Die eerste groepuitstalling waaraan sy deelgeneem het, was die End Conscription Campaign in Durban (1986). In 1995 is haar werk in die reisende tentoonstelling, Panoramas of passage: Changing landscapes of South Africa, ingesluit, wat deur die Meridian International Center, Washington DC in samewerking met die Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg gereël is, asook in die UTSAV -uitstalling van kunstenaars van Indië en Suid-Afrika, in die Durbanse Kunsmuseum (1998). Die uitstalling was ter ere van Mahatma Gandhi en Nelson Mandela. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 41

55 All about everything (2005) triptiek, olieverf en gemengde media op doek, 200 x 350cm Standard Bank Kunsgalery, Johannesburg Foto verskaf deur die kunstenaar 42 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

56 Ander uitstallings 2000 The hour glass project. Drukgrafika, in samewerking met die Caversham Press, Natal. Die uitstalling is by die Standard Bank Nasionale Kunstefees, Grahamstad, in Atlanta, VSA en by die Tatham Kunsmuseum, Pietermaritzburg aangebied & 2005 Break the silence Artists for Human Rights. HIV/Aids. Reklamebord en drukgrafikaprojek Untold tales of magic: Abelumbi. Jill Addleson, kurator, Durbanse Kunsmuseum Brett Kebble Art Awardsuitstalling, Kaapstad Spier Kontemporêre uitstalling 92 South African artists Groepuitstalling van kunstenaars van KwaZulu-Natal, Bamboo, kurator Carol Lee. Findlay is in 2002 vir die FNB Vita Awards-prys genomineer. Haar werk is by die Aardklop Nasionale Kunstefees, Potchefstroom uitgestal. Verteenwoordig in die volgende versamelings Durban Instituut van Tegnologie; Durbanse Kunsmuseum; Tatham Kunsmuseum, Pietermaritzburg; UNISA-versameling, Pretoria; Wits Art Galleries, Universiteit van die Witwatersrand; Departement Botanie, Universiteit Kaapstad; ABSA Bank-versameling; Engen-versameling; Empangeni Kuns- en Kultuurmuseum; Carnegie Kunsmuseum, Newcastle; Margate Kunsmuseum; KwaZulu-Natal Provinsiale Administrasie; Sasol Kunsversameling, Johannesburg; MTN-versameling, Johannesburg; Standard Bank, Johannesburg en Eerste Nasionale Bank. Kommissies Ontwerp omslae vir Alternation: Journal of the Centre for the Study of Southern African Literature and languages Ontwerp boekomslag vir Jurisprudence: A South African Perspective deur Johnson, Pete en Du Plessis. Skildery Seeds and Scales Melrose Arch-mosaïekprojek saam met Jane du Rand en Andrew Verster. Gedeeltelik verantwoordelik vir die aanbring van n mosaïek van 400 m 2 aan die hysbakskag, toringblok en binne- en buitemure van n gebou deur argitekte van Omm Design Workshop, Durban ontwerp. Ander professionele aktiwiteite: eksterne eksaminator, Durban Instituut vir Tegnologie, Vaal Universiteit van Tegnologie, Universiteit van Johannesburg, Universiteit van die Witwatersrand, Universiteit van die Vrystaat en Rhodes Universiteit. Findlay dien ook in die keurpaneel van die Emma Smith Overseas Art Scholarship van die Natal Technikon, is keurder vir kunskompetisies en openingspreker by uitstallings. Findlay se werk All about everything is monumentaal sowel as groot en verteenwoordig die kunstenaar se oeuvre op n treffende wyse. Die grootsheid van konsep word deur indrukwekkende tegniese uitvoering, diepsinnige inhoud en byderwetse sowel as historiese verwysingsraamwerke ondersteun. Die uitvoering van All about everything herinner, enersyds, aan die epiese skilderstyle van die abstrakte ekspressioniste, maar tog verteenwoordig dit ook die alledaagse rommel van eenvoudige en onmisbare dinge wat enige menslike lewe omring. Nieteenstaande die epiese afmetings slaag die skildery daarin om die persoonlike stem van die kunstenaar as individu sigbaar te maak en getuig dit van Findlay se voorneme om eerlike en gevoelige werke met menslike appèl te skep. (Commendatio 2007) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 43

57 All about everything (2005) detail uit triptiek, olieverf en gemengde media op doek, 200 x 350cm Standard Bank Kunsgalery, Johannesburg Foto verskaf deur die kunstenaar 44 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

58 Letterkunde HERMANN GILIOMEE, MARLENE VAN NIEKERK, Die Afrikaners: n Biografie (2004) Agaat (2004) 2008 [R gedeel] In 2008 was dit die eerste keer in die geskiedenis van die Helgaard Steyn-prys vir Letterkunde dat twee skrywers die prys en prysgeld (van R ) gedeel het. Albei die betrokke werke was toe al herhaaldelik in Suid-Afrika bekroon en het sedert 2004 ook wye internasionale erkenning ontvang. Hermann Giliomee het Die Afrikaners: n Biografie die storie van die Afrikaner se oorlewingstryd van die kolonisasietyd tot en met die een-en-twintigste eeu eers in Engels geskryf as The Afrikaners Biography of a people (2003). Dit het n blitsverkoper geword en hy het dit self tot n Afrikaanse weergawe verwerk wat groot lof ingeoes het. Curriculum Vitae Hermann Buhr Giliomee is op 4 April 1938 op Sterkstroom in die Oos-Kaap gebore. Hy het op Porterville skoolgegaan en Geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch gestudeer. Daarna het hy by die Departement van Buitelandse Sake gewerk en lesings aan die Universiteit van Stellenbosch gegee. Van 1983 tot 1998 was hy professor in Politieke Studies aan die Universiteit van Kaapstad en van 1995 tot 1997 president van die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseaangeleenthede. Hy is tans n buitengewone professor in Geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch. Giliomee was in 1984 die medestigter van Die Suid- Afrikaan, n Afrikaanse meningstydskrif. In die tagtigerjare was hy ook n gereelde rubriekskrywer vir die Rand Daily Mail en die Cape Times. Hy was n genoot by Yale Universiteit in die VSA (in die sewentigerjare), Cambridge Universiteit ( ) en die Woodrow Wilson Center for International Scholars in Washington D.C. ( ). Hy is getroud met Annette van Coller. Hulle het twee dogters en vyf kleinkinders. Bekronings Stalsprys vir politieke wetenskap (2001) Stalsprys vir geskiedwetenskappe (2004) The Afrikaners Recht Malan-prys vir nie-fiksie (2004) The Afrikaners Publikasies Nie-fiksie 1975 Die Kaap tydens die eerste Britse bewind: Ethnic power mobilized Can South Africa change? (met Heribert Adam) 1982 The Parting of the Ways: South African politics Up against the fences (met Lawrence Schlemmer) 1988 The Shaping of South African Society, From apartheid to nation-building (met Lawrence Schlemmer) DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 45

59 1989 Negotiating South Africa s future (met Lawrence Shlemmer) 1990 n Samelewing in wording: Suid- Afrika, The Bold experiment (met Lawrence Shlemmer en Sarita Hauptfleisch) 1999 The awkward embrace (met Charles Simkins) 2001 Kruispad 2003 The Afrikaners Biography of a people 2004 Die Afrikaners: n Biografie 2006 n Vaste plek vir Afrikaans (met Lawrence Schlemmer) 2007 Nog altyd hier gewees 2007 Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika (met Bernard Mbenga) 2007 New History of South Africa (met Bernard Mbenga) 2012 Die laaste Afrikanerleiers, (Engels: The Last Afrikaner Leaders) 46 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

60 Marlene van Niekerk se roman vertel oënskynlik die lewensverhaal van n sterwende vrou en haar komplekse verhouding met haar huisbediende / pleegkind / versorgster. Maar eintlik is dit ook n geskiedenis van die Afrikaner en sy verlies van mag. Agaat is n belangrike bydrae tot en grensverskuiwing binne die Afrikaanse prosa. Veral om die deeglike ontginning van die plaasroman, boonop deur n vrou. Joan Hambidge, Volksblad (2004) Michiel Heyns het die roman in Engels vertaal met die titel The Way of the Women. In 2008 was dit op die kortlys van ses boeke wat vir die Independent Foreign Fiction Prize benoem is en in daardie jaar het dit ook op die kortlys van die Britse koerant The Telegraph se Pick of the Paperbacks verskyn. Dit is as n beautifully written novel beskryf. Die roman is ook in Nederlands vertaal. Bekronings vir Agaat: C.L. Engelbrecht-prys vir letterkunde (2007); Hertzogprys vir prosa (2007); M-Net-prys, W.A. Hofmeyr-prys en Universiteit van Johannesburg-prys (2005). Curriculum Vitae Marlene van Niekerk is op 10 November 1954 op die plaas Tygerhoek naby Caledon gebore. Sy het op Riviersonderend en Stellenbosch skoolgegaan en aan die Hoërskool Bloemhof gematrikuleer. Sy het filosofie, tale en letterkunde aan die Universiteit van Stellenbosch en dié van Amsterdam en die Witwatersrand gestudeer. Sy het in 1977 met die digbundel, Sprokkelster, waarvoor sy die Eugène Marais- en Ingrid Jonker-prys ontvang het, gedebuteer. Haar eerste roman, Triomf, het in 1995 verskyn en is met, onder meer, die Noma-prys vir die beste publikasie uit Afrika bekroon. Tien jaar later het Agaat verskyn, wat ses toekennings, onder meer die Hertzogprys vir prosa (2004), ontvang het. Die vertaling van Agaat is ook met die Sunday Times Literary Award bekroon. Van Niekerk is tans n professor in Kreatiewe Skryfkunde aan die Universiteit van Stellenbosch. Ander bekronings 1977 Eugène Marais-prys Sprokkelster 1978 Ingrid Jonker-prys Sprokkelster 1995 Vir Triomf: die Nomaprys vir publikasies in Afrika asook die CNA-prys en M-Net-prys 2007 Sunday Times Literary Award vir die Engelse vertaling (deur Michiel Heyns) van Agaat DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 47

61 2007 Afrikaans Onbeperk-toekenning van die KKNK vir vernuwende denke 2010 Universiteit van Johannesburg-prys vir die beste skeppende skryfwerk in Afrikaans Die sneeuslaper 2014 Hertzogprys vir poësie Publikasies Poësie 1977 Sprokkelster 1983 Groenstaar 2013 Kaar Prosa 1992 Die vrou wat haar verkyker vergeet het 1995 Triomf 2004 Agaat 2006 Memorandum (met skilderye van Adriaan van Zyl) 2010 Die sneeuslaper Vertalings Die vrou wat haar verkyker vergeet het (1992) Nederlands: De vrouw die haar verrekijker had vergeten Triomf (1995) Engels (1999), Nederlands en Frans Memorandum (2006) Engels en Nederlands 48 / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

62 Beeldhoukuns 2009 [R ] ANDRIETA WENTZEL (1961 ) Aspects of the Dark Other (2006) Curriculum Vitae Andrieta Wentzel is n dosent in driedimensionele studies aan die Skool vir Musiek, Kuns en Ontwerp, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU), Port Elizabeth. Sy het in 2006 die graad M.A. (Visuele Kunste) aan die NMMU verwerf. Sedertdien verdeel sy haar tyd tussen doseerwerk en groot opdragwerke. Sy gaan ook voort met skilder- en tekenwerk en die skep van beeldhouwerke in n groot verskeidenheid van media (olie, pastel, gemengde media, gevonde objekte, brons en hout). Wentzel se eerste solo-uitstalling was in 1989 in the EPSAC-galery in Port Elizabeth. Hierna het deelname aan meer as vyftig groepuitstallings in Port Elizabeth, Kaapstad, Stellenbosch, Pretoria en Kimberley gevolg, asook aan die Standard Bank Nasionale Kunstefees in Grahamstad. Haar jongste deelname was aan die uitstalling Journeys (2014) by die Nelson Mandela Metropolitaanse Kunsmuseum, Port Elizabeth, waar die bekroonde werk Aspects of the Dark Other uitgestal is en Wentzel ook n lesing en rondleiding aangebied het. Sy stal ook gereeld plaaslik en nasionaal uit. Andrieta Wentzel het verskeie opdragwerke uitgevoer, soos n bronsborsbeeld van Nelson Mandela vir die Oos-Kaapse Provinsiale Wetgewer in Bisho (wat in 2004, op Mandela se 86ste verjaarsdag, aan hom oorhandig is), ontwerpe vir keramiekteëls en reliëfpanele vir die Landdroshof in Port Elizabeth en olieverfskilderye vir Sun International se belange in dié stad. Ander toekennings 1993 & 94 Sanlam-beurse 1994, 95 & 97 Merietetoekennings, NMMU 1996 Robert Niven-beurs en die EPSAC-beurs 2006 NMMU-beurs asook die P.A. & Aliza Malan Trust-beurs (Worcester) 2009 & 2012 NMMU Kreatiewe uitsette in beeldende kuns Werke in versamelings Beeldhoukuns in die Nelson Mandela Metropolitaanse Kunsmuseum (NMMK), Port Elizabeth en bronsbeeldhouwerk in n private versameling, Duitsland. Tekeninge in n private versameling, Engeland; private versamelings, Suid-Afrika en Telkom, Suid-Afrika. Skilderye in die Salon Prive en Casino, Sun International en NMMK, Port Elizabeth. Ciment Fondu openbare beeldhouwerk, DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 49

63 Aspects of the Dark Other (2006), installasie van nieshout en gemengde media, h± 218 cm Nelson Mandela Metropolitaanse Kunsmuseum, Port Elizabeth Foto s met vergunning van die kunstenaar Sun and Sea, Happy Valley, Port Elizabeth. Reliëfpanele by Geregshof, Port Elizabeth. Olifantbeeldhouwerke by Oostelike Provinsie Kommandement, Lugmagbasis. Drie beeldhoufigure by die Sister Ethal s Missionvale Kerk, Port Elizabeth. n Bronsportret van Nelson Mandela in die Nelson Mandela-kunsversameling. Die titel van Wentzel se M.A.-verhandeling was The Four Cycles of Heracles: Towards the Visual Articulation of Myth as a Psychological Process, waarin sy die vier siklusse van Hercules bestudeer het ter verkenning van die visuele uitbeelding van mites as n sielkundige proses. Hiervoor het sy Jung se gedagte van individuasie ondersoek en in haar uitstallingswerk vir haar finale eksamen, getiteld Aspects of the Dark Other, die twaalf take van Hercules probeer vertolk. Die twaalf totempale verbeeld nie letterlik die verhaal van Hercules se twaalf take nie, maar poog om n gevoel te skep waarin die Aspects of the Dark Other gedurende die reis na psigiese volwassenheid getrotseer word. Die installasie is n voorstelling van die reis na die innerlike self, deur die assimilasie van die argetipes: skadu, die anima en die wyse ou man. Aanvanklik was die installasie van die twaalf nieshouttotempale in n middelpuntsoekende spiraal gerangskik op die kern gefokus en gerig. Die eerste twee totems val in die eerste siklus van die held se take en in die eerste fase van individuering, wat daarop toegespits is om die skadukant te erken en te integreer. Die derde tot negende totem val in die tweede fase die spanning tussen die twee pole, wat gewoonlik halfpad deur die lewe voorkom. Die doel van die tweede siklus is om die negatiewe aspekte van die skadukant van die argetipes te aanvaar ten einde ook hul positiewe kreatiewe kenmerke te onthul. Totem tien en elf handel oor die derde siklus, om die betekenis agter die pare teenoorgesteldes te bepaal. Gedurende die twaalfde taak moes Hercules sy derde doop van die aarde/onderwêreld oorleef / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

64 Toonkunskomposisie 2010 [R ] HANS HUYSSEN (1964 ) Proteus Variasies (2006) Curriculum Vitae Na studies in Stellenbosch, Salzburg en München het Huyssen n professionele loopbaan as tjellis en komponis in Europa gevolg. Hy het gereeld opgetree met n verskeidenheid instrumente-ensembles wat in musiek van vroeëre historiese eras gespesialiseer het, n aktiwiteit wat hy nog steeds as artistieke leier van die Münchense ensemble cosí facciamo en die plaaslike Cape Consort volhou. Sedert 2000 is hy by etlike interkulturele samewerkingsprojekte betrokke. Sy integrering van inheemse musiekidiome binne sommige komposisies word met outentieke uitvoerings van Vroeë Europese musiek op vroeë instrumente aangevul. Tussen 2004 en 2013 was Huyssen met die Universiteit van die Vrystaat geaffilieer en sedert 2014 is hy aan die Musiekkollege in Kaapstad verbonde. Hy is tans met doktorale studies in komposisie aan die Universiteit van Stellenbosch besig. Sy oeuvre omvat tans meer as 50 werke, insluitende n opera. Hy het in 1997 n spesiale toekenning van SAMRO ontvang. Sy musikale aktiwiteite omvat die uiteenlopende pole van vroeë en kontemporêre Europese en Afrika-musiek, dikwels in n poging om essensiële kwaliteite vanuit al hierdie velde bymekaar te bring. Sy intensiewe fokus op kontekstualiteit suggereer dat hy musiek as n diepliggend sosiale krag beskou wat n spesifieke rol binne ons nuwe gediversifiseerde Suid-Afrikaanse samelewing mag speel. (Commendatio 2010) Proteus Variasies is n musikale voorstelling van die uitgebreide Suid-Afrikaanse Proteaceae-plantfamilie. Dit is n opdragwerk van Radio Deutsche Welle vir die Suid-Afrikaanse Nasionale Jeugorkes (2006) en is aan die Bettysbaai Hack Group opgedra. Volgens die Griekse mitologie is Proteus n halfgod met profetiese vermoëns. As gevolg van sy vermoeidheid met tallose sterflikes wat hom met versoeke rakende hulle eie toekoms lastig geval het, het hy besluit om verskillende vorme en voorkomste aan te neem, ten einde van die menigtes te kon ontsnap. In die omgangstaal het sy naam gevolglik sinoniem geword met terme wat veranderlikheid, vlugheid en wispelturigheid impliseer. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 51

65 Proteus Variasies is dienooreenkomstig geïnspireer deur die buitengewone veelheid van gestaltes en vorme binne die protea-plantefamilie. Daar is agt variasies, elk genoem na een van die protea-genera inheems aan Suid-Afrika en die daarmee geassosieerde eienskappe. Daar is heelparty voorbeelde van sirkels en spirale, asook n groot verskeidenheid van kleure en teksture. Op soortgelyke wyse varieer musikale vorme vanaf die kleinste tot die grootste. Subtitels soos Koraal, Cavatina en Chaconne verduidelik die verband met historiese musiek-genres en komposisietegnieke. n Oorkoepelende eienskap is die nuwesoortige benadering tot die klassieke tema-en-variasies: in hierdie geval is daar geen spesifieke tema nie, maar eintlik slegs variasies. Aangesien almal bepaalde eienskappe deel, gee die verskeidenheid uiteindelik aanleiding tot n gemeenskaplike idee of die een of ander vorm van bepaalde uitdrukking. Die doelwit is die beginsel van variëring en verandering. Deur middel van gereelde, maar subtiele verwysings na musikale elemente van inheemse Afrika-tradisies moet Proteus Variasies ook as uitdrukking van die plaaslike musikale verskeidenheid gesien word. Soos wat die komponis dit stel: Dit is noemenswaardig dat n protea Suid-Afrika se nasionale blom is. Wat kan meer gepas wees om n sleutel te bied tot n toepaslike waarneming en verstaan van die land se diverse kulturele uitdrukkings? In hierdie opsig is dit my hoop dat Proteus Variasies mag bydra tot die wye skopus van kulturele response wat nodig is om te begin om reg te laat geskied aan die uitermate ryk tapisserie van ons onmiddellike kulturele en natuurlike omgewings. (Grové 2014) / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

66 Skilderkuns PAULINE GUTTER (1980 ) Silenced I (2008) 2011 [R ] Curriculum Vitae Pauline Gutter is in 1980 gebore en het op die plaas Nuwe Orde in die Vrystaat grootgeword. Sy het die graad B.A. (Skone Kunste) met lof aan die Universiteit van die Vrystaat verwerf, asook erekleure vir Kuns en Kultuur. Haar verkose media is olies, houtskooltekening en video. Haar werk kan beskryf word as n sigbare weergawe van strepe en kleur. (Van den Berg 2011) Sy beskou haar kuns as n manier om gemeenskappe byeen te bring: Kuns is n instrument van diversiteit wat mense genees. (Van Wyk 2012) Uitstallings 2008 Werke by Art Miami uitgestal Werke in Johnny Clegg se program A Country Imagined (SABC 2). Uitstalling Stand by Aardklop Nasionale Kunstefees, Potchefstroom Solo-uitstallings by die Universiteit van Stellenbosch, Potchefstroom-kampus van NWU en Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein. Reisende groepuitstalling Rendezvous, a focus on painting, by Aardklop Nasionale Kunstefees 2011, Potchefstroom. Werke deur Everard Read Gallery by Joburg Art Fair uitgestal Werke ook by die reisende groepuitstalling Land: Diversity and Unity: South Africa and India ingesluit. Die skildery Die Makelaar is in 2011 vir die tweede rondte van die British Portrait Awards in Londen gekies. Gutter was ook finalis in Sasol Nuwe Handtekeninge en, in 2013, in die ABSA L Atelier-toekennings. Werke in versamelings Oliewenhuis Kunsmuseum, Bloemfontein; William Humphreys Kunsmuseum, Kimberley; Sanlam-kunsversameling; ABSA-kunsversameling; Universiteit van Stellenbosch, Universiteit van die Vrystaat en Noordwes Universiteit (Potchefstroom-kampus); verskeie private en korporatiewe versamelings in Suid-Afrika en oorsee. Pauline Gutter werk telkens met plaasdiere, figure en portrette, soms in jukstaponering uitgebeeld, waarin veral die inherente kwesbaarheid van die subjek as slagoffer uitgebeeld word. Sy is al beskryf as n kunstenaar in wie se werke olieverf as voorkeurmedium gebruik word ten einde die onsigbare sigbaar te maak. Deur van fotografie, video en ander media gebruik te maak, laai sy haar werke met n gevoel van dringendheid en blootstelling wat veral met plaasmoorde verband hou, met mens en dier wat as slagoffers, weerlose ikone van n plattelandse gemeenskap uitgebeeld word. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 53

67 Silenced I (2008), olieverf op doek, 150 x 100cm Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein Foto met vergunning van die Johannes Stegmann Kunsgalery Silenced I is n kwalitatief-puik en verteenwoordigende voorbeeld van Gutter se werk. Dit is n ekspressiewe portretstudie met n verwantskap aan die werke wat sy rondom plaasaanvalle gedoen het; n maskeragtige verteenwoordiging van die slagoffer, reeds vergaan, met wie die aanskouer slegs deur middel van die oorkoepelende teenwoordigheid en vitaliteit van die skildery kan identifiseer. (Commendatio 2011) Pauline Gutter wil land, mens en bees peil deur hulle metafories te vervleg tot figure van mekaar amper soos beelde wat onderling tussen drie spieëls gekaats word. Daar heers n oorlewingstryd in die gevaarlike wêreld wat hierdie werke vir ons projekteer. Ons aanskou land, mens en dier in extremis, want hulle word as sagte teikens en stemlose slagoffers voorgestel. Die geweld word nie openlik uitgebeeld nie, maar eerder in die skilderkunstige medium beliggaam. Die skilderkunstige maakproses ontplooi en ontrafel in hierdie werke tot n buitengewone verskeidenheid van merke en motiewe soms energiek, hardhandig en selfs gewelddadig aangewend, op bepaalde punte kroes en kras, by tye egter ook met n uiters behendige en verfynde aanslag. (Van den Berg 2011) / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

68 Letterkunde 2012 [R ] PG DU PLESSIS (1934 ) Fees van die ongenooides (2008) Du Plessis se styl is vlot en onderhoudend hy vertel immers n hoogs emosionele verhaal en hy doen dit met die nodige dramatiese flair. Marina le Roux, Die Burger (2008) Curriculum Vitae Pieter Georg (PG) du Plessis is op 14 Julie 1934 op Boshof in die Vrystaat gebore en het aan die Hoër Volkskool op Heidelberg gematrikuleer. In 1955 het hy die graad B.A. (Afrikaans-Nederlands en Geskiedenis) aan die Universiteit van Pretoria verwerf. In 1966 het hy n doktorsgraad oor Die verwysing in die literatuur onder NP van Wyk Louw verwerf. Later was hy n direkteur by die RGN, eindredakteur van die tydskrif Standpunte, assistentredakteur van die dagblad Die Transvaler en redakteur van Hoofstad. Sy eerste drama, Die nag van legio, het in 1969 die lig gesien. In 1972 het hy die Hertzogprys vir drama vir Legio en Siener in die suburbs ontvang. Hy het ook bekendheid verwerf met Koöperasiestories, wat tot n TV-reeks verwerk is. Hy was die draaiboekskrywer vir die TV-reeks, Feast of the Uninvited, wat later tot sy roman, Fees van die ongenooides, wat in 2008 verskyn het, verwerk is. Du Plessis woon op sy plaas naby Rysmierbult in die destydse Wes-Transvaal. Wetenswaardighede Siener in die suburbs is in die sewentigerjare opgevoer, met Marius Weyers, Sandra Prinsloo, Don Lambrecht en Louis van Niekerk in die hoofrolle. Dit is later vir die radio en televisie verwerk. In 2002 is Siener onder regie van Chris Vorster by die KKNK opgevoer. Du Plessis en Jan Spies was die aanbieders van die gewilde TV-program Spies en Plessie met permissie. Du Plessis het in 1987 sy eie rolprentmaatskappy gestig en het die draaiboeke vir flieks soos Nag van die negentiende, Liewe hemel, Genis en Koöperasiestories: die moewie geskryf. In die laaste paar jaar is sy toneelstukke soos Nagkantoor en Sophia Mentz beredder haar boedel landwyd opgevoer. Ander bekronings 1970 W.A. Hofmeyr-prys Die nag van legio 1971 CNA-prys Siener in die suburbs 1972 Hertzogprys vir drama Die nag van legio en Siener in die suburbs 1973 W.A. Hofmeyr-prys Siener in die suburbs 1988 FAK-prys vir Ontspanningsleesstof Het olifante elmboë? 2002 Insig Afrikaans Onbeperk Pioniersprys 2007 ATKV-televisieprys vir beste draaiboek vir die TV-reeks Dryfsand 2009 ATKV-prosaprys DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 55

69 Lys publikasies Literêre kritiek 1968 Die verwysing in die literatuur Drama 1969 Die nag van legio 1971 Siener in die suburbs 1973 Plaston: DNS-kind 1977 n Seder val in Waterkloof 1985 Vereeniging, Vereeniging Prosa: kortverhale 1980 Koöperasiestories op Donderdag 1983 Hier sit die manne 1985 Nog koöperasiestories 1991 Koöperasiestories: die omnibus 1997 Tussen die riewe 1998 Tweehonderd stories sommerstories 2009 Kortetjies en n lange Prosa: sketse 1987 Het olifante elmboë? 1993 Neklis Prosa: roman 1998 The Married Man s Guide to Adultery: A Study of Adulterations 2008 Fees van die ongenooides Vertalings 1969 Die nag van legio Engels (My name is Legion) 1971 Siener in die suburbs Engels (Seer in the suburbs teaterproduksie) PG du Plessis het die Helgaard Steyn-prys vir die beste werk van enige aard wat die voorafgaande vier jaar in Afrikaans verskyn het vir sy hoogs suksesvolle Anglo-Boereoorlog-roman, Fees van die ongenooides, ontvang. Die roman handel oor die wel en wee van n uitgebreide Vrystaatse familie, die Van Wyks, tydens die Anglo-Boereoorlog n oorlog wat in die kollektiewe psige van Suid-Afrikaners steeds n belangrike herinnering is. Nogtans is hierdie roman geen tipiese verhaal oor die Anglo-Boereoorlog nie, omdat die aandag juis op ongewone en onbekende fasette van die oorlogsgeskiedenis gevestig word, maar veral ook omdat die vertelstyl van die roman n bepaalde blik op die historiese gegewens bied / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS

70 Beeldhoukuns 2013 [R ] WIM BOTHA (1974 ) Blastwave (2010) Dit is moelik om jouself in te dink dat iets soos hierdie toekenning bestaan. Dit is wonderlik, en ek is innig dankbaar. n Toekenning soos hierdie kan n deurslaggewende impak op n kunstenaar se lewe en werk hê. Ek hoop om dit ten beste toe te pas, het Botha gesê nadat hy op 26 November 2013 die Helgaard Steyn-prys in Bloemfontein ontvang het. Botha, wat tans in Kommetjie woon, het in 1996 die graad B.A. (Visuele Kunste) aan die Universiteit van Pretoria verwerf en stal sedert 1995 gereeld plaaslik en internasionaal uit. Uitstallings/werke 2003 Prints (2003) en Speculum (Kaapstad) 2004 Mnemonic Reconstruction 2005 Cold Fusion: Gods, heroes and martyrs (Kaapstad) A Premonition of War (rondreisende uitstalling) Calamity en Tête d un homme op South African Art Now (Kaapstad) 2007 Rorschach (After Velázquez) op Afterlife (Kaapstad) 2007 Apocalagnosia (Kaapstad) Small God Vitrine op Summer 2007/8 (Kaapstad) 2008 New Works (Johannesburg) 2008 Generic Self-portrait as an Exile en Generic Self-portrait as a Heretic by Disguise (Kaapstad) 2009 Joburg Altarpiece & Amazing Things from Other Places (Kaapstad) 2011 Nuwe werk by Joburg Art Fair 2011 All This (Kaapstad) Fuse by What we talk about when we talk about love (Kaapstad) 2012 A Thousand Things (Johannesburg) 2013 Solipsis V (Sasol Kunsmuseum, Universiteit van Stellenbosch) 2013 Maquettes for Blastwave op The Loom of the Land (Johannesburg) 2013 Prism 8 op A Sculptural Premise (Kaapstad) 2014 Linear Perspectives (Kaapstad) Sy werk is by die volgende internasionale groepuitstallings ingesluit: Imaginary Fact: South African Art and the Archive, die Suid-Afrikaanse Pawiljoen, 55ste Venesiese Biennale (2013); The Rainbow Nation, Museum Beelden aan Zee, Den Haag (2012); die Göteborg Biennial, Swede (2011); Memories of the Future: The Olbricht Collection, La Maison Rouge, Parys (2011); die 11e Triennale für Kleinplastik, Fellbach, Duitsland (2010); Peekaboo: Current South Africa, Tennis Palace Art Museum, Helsinki (2010); Olvida Quien Soy Erase me from who I am, Centro Atlantico de Arte Moderno, Las Palmas de Gran Canaria (2006); die sewende uitgawe van Dak Art, die Dakar Biennale (2006) en die rondreisende uitstalling Africa Remix ( ). Botha se werk is ook in 2014 by die rondreisende uitstalling The Divine Comedy, Museum für Moderne Kunst, Frankfurt, Duitsland ingesluit, en by Lichtspiele, Museum Biedermann, Donaueschingen, Duitsland. Hy het ook n solo-uitstalling by die Standard Bank Nasionale Kunstefees, Grahamstad vertoon. DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS / 57

71 Blastwave (2010), swart lakverniste merantihout oor n staalstruktuur, h cm; w cm; d cm NEDBANK Hoofkantoor, Sandton, Johannesburg Foto s met vergunning van STEVENSON, Kaapstad Vorige toekennings 2003 Die eerste Tollman-toekenning 2005 Standard Bank Jong Kunstenaar Versamelings ABSA Bank, Suid-Afrika; BHP Billiton, Australië; Gordon Schachat-versameling; Johannesburgse Kunsmuseum; Nedbank, Johannesburg; Universiteit van Johannesburg; Spier-versameling, Suid-Afrika; Sasol Kunsversameling, Johannesburg; South African Broadcasting Corporation; Suid-Afrikaanse Reserwebank; Standard Bank, Suid-Afrika; Universiteit van Pretoria. Botha het die beeldegroep Blastwave, bestaande uit vier groot bome, in opdrag vir Nedbank se hoofkantoor (Fase 2 Foyer) in Sandton, Johannesburg voltooi. Die staalkonstruksies, met swart lakverniste merantihout beslaan, beeld die sikliese aard van ontwikkeling en verandering uit, onder meer met verwysing na Pierneef se akasiabome en die voormalige Britse premier Harold Macmillan se toespraak oor die winde van verandering in Verskeie konseptuele oorwegings is in sy werk vasgelê, waarvan sommige met Suid-Afrika as n plek en n land verband hou, en ander met sy geskiedenis en erfenis. Die beoordelaarspaneel het Botha juis geprys vir sy konseptuele insig, veral van belang vir post-kolonialisme in Suid-Afrika, en sy uitmuntende tegniese vernuf. Ander oorwegings handel oor die gebou self en die vloei wat die ontwerp daarvan teweegbring, benewens n sydelingse toespeling op een van die opdragwerke in fase 1 [die werk van Willem Boshoff, wat na windname in verhouding tot finansiële en markkragte verwys]. Sodoende is die gedagte van wind reeds in die hele gebou vasgevang. Botha is bekend om sy bevraagtekening van simboliek verwant aan religie, magstrukture en geskiedenis, asook sy gebruik van diverse materiaal soos mieliemeel, boeke en houtskool / DIE HELGAARD STEYN TOEKENNINGS