PERSOONLIKHEID, SELFAKTUALISERING EN TOESIGHOUERSVAARDIGHEID AS VOORSPELLERS VAN TOESIGHOUERSUKSES ANTON NEL HANEKOM MAGISTER COMMERCII

Transcription

1 PERSOONLIKHEID, SELFAKTUALISERING EN TOESIGHOUERSVAARDIGHEID AS VOORSPELLERS VAN TOESIGHOUERSUKSES deur ANTON NEL HANEKOM voorgele ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir die graad MAGISTER COMMERCII in die DEPARTEMENT BEDRYFSIELKUNDE aan die UNIVERSITEIT VAN SUID AFRIKA STUDIELEIER: PROF F VAN N CILLIERS JANUARIE 1995

2 PERSONALITY, SELF-ACTUALISATJON AND SUPERVISORY SKILL AS PREDICTORS OF SUPERVISOR SUCCESS by ANTON NEL HANEKOM submitted in part fulfilment of the requirements for the degree of MAGISTER COMMERCII in the DEPARTMENT OF INDUSTRIAL PSYCHOLOGY at the UNIVERSITY OF SOUTH AFRICA SUPERVISOR: PROF F VAN N CILLIERS JANUARY 1995

3 Studentenommer: Ek verklaar hiermee dat PERSOONLIKHEID, SELFAKTUALISERING EN TOESIGHOUERSVAARDIGHEID AS VOORSPELLERS VAN TOESIGHOUERSUKSES my eie werk is en dat ek alle bronne wat ek gebruik of aangehaal het deur middel van volledige verwysings aangedui en erken het. MNR AN HANEKOM DATUM

4 INHOUDSOPGAWE Bladsy LYS VAN FIGURE LYS VAN TABELLE OPSOMMING SUMMARY (vi ) (vii ) (vi i i ) ( i X) HOOFSTUK 1 INLEIDING 1.1 Agtergrond tot en motivering vir die navorsing 1. 2 Probleemstelling 1.3 Doelstelling Algemene doelstelling Spesifieke doelstellings 1.4 Paradigmatiese perspektief van die navorsing Metateoretiese aannames Basiese konsepte Persoonsrolle Navorsingsterminologie Toepaslike modelle en teoriee Metodologiese aannames 1.5 Aanbieding van die navorsing 1. 6 Hoofstuksamevatting HOOFSTUK 2 PERSOONLIKHEID EN SELFAKTUALISERING Omskrywing van persoonlikheid Selfaktualisering Historiese beskouing Humanistiese psigologie ( i )

5 Carl Rogers Gordon Allport Abraham Maslow Kenmerke van selfaktualisering Intrapersoonlike kenmerke Fisiekekenmerke Kognitiewekenmerke Affektiewekenmerke Konatiewekenmerke Interpersoonlikekenmerke Werkskenmerke Hoofstuksamevatting 31 HOOFSTUK 3 TOESIGHOUERSVAARDIGHEID 3.1 Toesighouding Omskrywing van 'n organisasie Omskrywing van toesighouding Toesighouersfunksies en aktiwiteite Beplanning Organisering Leiding Kontrole Toesighouersdimensies Tegniese dimensies Mensdimensies Kontekstuele dimensies Ontwerpdimensies Verband tussen toesighouersdimensies en bestuursvlak 46 ( i i )

6 3.3 Ontleding van toesighouerspos Posontleding Posbeskrywing Posspesifikasies Geldigheid van posbeskrywings en posspesifikasies Meting van toesighouersgedrag Hoofstuksamevatting 54 HOOFSTUK 4 NAVORSINGSMETODOLOGIE 4.1 Empiriese doelstellings Navorsingsprosedure Bepaling van posgedragsdimensies Posontleding Posbeskrywing Posspesifikasies Posgedragsdimensies Die psigometriese toetsbattery Die 16 Persoonlikheidsfaktorvraelys (16 PF) Rasionaal vir die 16 PF Beskrywing van die 16 PF Afneem van die 16 PF Interpretasie van die 16 PF Betroubaarheid en geldigheid van die 16 PF Motivering vir die gebruik van die 16 PF vraelys Die Persoonlike Orientasie-Inventaris Rasionaal vir die POI Beskrywing van die POI Afneem van die POI Interpretasie van die POI Betroubaarheid en geldigheid van die POI Motivering vir die gebruik van die POI 71 ( i i i )

7 4.4.3 Die Posmandjie l Rasionaal vir die Posmandjie Beskrywing van die Posmandjie Afneem van die Posmandjie Interpretasie van die Posmandjie Betroubaarheid en geldigheid van die Posmandjie Motivering vir die gebruik van die Posmandjie Die Prestasiebeoordelingstelsel Rasionaal vir die Prestasiebeoordelingstelsel Beskrywing van die Prestasiebeoordelingstelsel Afneem van die Prestasiebeoordelingstelsel Interpretasie van die Prestasiebeoordelingstelsel Betroubaarheid en Geldigheid van die Prestasiebeoordelingstelsel Motivering vir die gebruik van die Prestasiebeoordelingstelsel Steekproef Dataverwerking Hipotesestelling Nulhipoteses Alternatiewe hipoteses Hoofstuksamevatting 83 HOOFSTUK 5 RESULTATE 5.1 Verband tussen persoonlikheid en selfaktualisering Verband tussen persoonlikheid en toesighouersvaardighede Verband tussen selfaktualisering en toesighouersvaardighede Verband tussen prestasiebeoordeling en persoonlikheid 93 (iv)

8 5.5 Verband tussen prestasiebeoordeling en selfaktualisering Verband tussen prestasiebeoordeling en toesighouersvaardighede Verband tussen die afhanklike veranderlike, prestasiebeoordeling Ctoesighouersukses) en die onafhanklike veranderlikes, persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardighede Gevolgtrekking Hoofstuksamevatting 104 HOOFSTUK 6 LEEMTES IN DIE NAVORSING EN AANBEVELINGS 6.1 Leemtes in die navorsing Aanbevelings Hoofstuksamevatting 107 BRONNELYS 108 BYLAAG A POSBESKRYWING VAN 'N PRODUKSIETOESIGHOUER 120 BYLAAG B POSSPESIFIKASIES 122 (V)

9 LYS VAN FIGURE 2.1 Fokusverskuiwing van abnormaal na optimaal Agteruitgang, handhawing en aktualisering Die sisteemteorie Verskillende bestuursvlakke binne 'n organisasie Interafhanklikheid van die toesighouersfunksies Verband tussen toesighouersdimensies en bestuursvlak Omvang van posontleding Prestasiebeoordelingstelsel (vi )

10 LYS VAN TABELLE 4.1 Toets-hertoets betroubaarheidsindeks vir die 16 PF 5.1 Korrelasie tussen 16 PF en POI 5.2 Korrelasie tussen 16 PF en Posmandjie 5.3 Korrelasie tussen POI en Posmandjie 5.4 Korrelasie tussen Prestasiebeoordeling en 16 PF 5.5 Beduidenheid tussen Prestasiebeoordeling en 16 PF kombinasies 5.6 Korrelasie tussen Prestasiebeoordeling en POI 5.7 Beduidenheid tussen Prestasiebeoordeling en POI kombinasies 5.8 Korrelasie tussen Prestasiebeoordeling en Posmandjie 5.9 Beduidenheid tussen Prestasiebeoordeling en saamgestelde kombinasies (vii )

11 OPSOMMING PERSOONLIKHEID. SELFAKTUALISERING EN TOESIGHOUERSVAARDIGHEID AS VOORSPELLERS VAN TOESIGHOUERSUKSES Hierdie verhandeling fokus op persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardighede. as voorspellers van toesighouersukses. Persoonlikheid en selfaktualisering word vanuit die dimensionele en humani sti ese persoonl i khei dsteori ee. en toesi ghouersvaardi ghede vanui t die bestuurpsigologie beskryf. n Psi gometri ese toetsbattery is saamgeste l ui t dri e i nstrumente wat onderskeidelik persoonlikheid (16 PF Vraelys). selfaktualisering (Persoonlike Orientasie-inventaris) en toesighouersvaardigheid (Posmandjie) evalueer. Vir die doel van hierdie navorsing, is toesighouersukses (volgens prestasiebeoordeling), die afhanklike veranderlike terwyl persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid die onafhanklike veranderlikes is. Die psigometriese toetsbattery is gebruik om te bepaal of daar 'n verband bestaan tussen: a) persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid onderling b) persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid. en prestasie c) per soon l i khei d. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid gesamentl i k. en prestasi e deur die formul eri ng van stati sti ese kombinasies. Die resultate is weergegee en die nulhipoteses aanvaar of verwerp waarna die resultate bespreek is. Hierna is die gevolgtrekking geformuleer dat die gekombineerde statistiese kombinasies of gedeeltes van die drie psigometriese instrumente saam gebruik kan word om toesighouersukses te voorspel. Sleutelwoorde Persoonlikheid. selfaktualisering, toesighouer. toesighouersvaardigheid. toesighouersukses. groeipsigologie. bestuurpsigologie. 16 Persoonl i khei dsfaktorvraelys (16 PF). Persoonl i ke Ori entasi e-inventari s (POI). Posmandjie (vi i i )

12 SUMMARY PERSONALITY, SELF-ACTUALISATION AND SUPERVISORY SKILL AS PREDICTORS OF SUPERVISOR SUCCESS This dissertation focuses on personality. self-actualisation and supervisory skills as predictors of supervisor success. The dimensional and humanistic personality theories were used to describe personality and self-actualisation while supervisory skills were explained in the context of management psychology. A psychometric battery was compiled consisting of three instruments to evaluate personality (16 PF Questionnaire). self-actualisation (Personality Orientation Questionnaire). and supervisory skills (In-basket Exercise) respectively. In this research supervisory success is the dependent variable. and personality. self-actualisation and supervisory ski 11 s the independent variables. The psychometric battery were used to determines if any correlation exists between: a) personality, self-actualisation and supervisory skills b) personality, self-actualisation and supervisory skills. and performance. c) personality, self-actualisation and supervisory skills combined and performance through the formulation of statistical combinations. The results were provided. interpreted and discussed. The conclusion was reached that the statictical combination or parts of the three psychometric instruments combined could be used to predict supervisory success. Key words Personality, self-actualisation. supervisor. supervisory skills. supervisory success. growth psychology, management psychology, Sixteen Personality Factor Questi onai re (16 PF). Personality Orientation Inventory (POI). In-basket Exercise (ix)

13 HOOFSTUK 1 INLEIDING Hierdie verhandeling handel oar persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardigheid as voorspellers van toesighouersukses. In hoofstuk 1 word die agtergrond tot en die motivering vir die navorsing aan die hand van die probleemstelling, doelstellings en die paradigmatiese perspektief van die navorsing aangebied. Daarna word die aanbieding van die navorsing bespreek. 1.1 AGTERGROND TOT EN MOTIVERING VIR DIE NAVORSING Die sielkunde toon in die afgelope eeu groat ontwikkeling en differensieer in verskeie toepassings- en spesialisgebiede. In die bedryfsielkunde is daar altyd sterk gefokus op organisasieprosesse en meganistiese insette om gedrag te verander. Hi erdi e i nsette was meesta l daarop geri g om produktiwiteit te verhoog (Heap, 1992:3-15; Kopelman. 1986:3-18). Algaande het die klem in bestuur na gedragsdinamika verskuif - soos ge1llustreer in die Hawthorne-ondersoeke en daarna toegepas deur die "human potential movement". Die Hawthorne ondersoeke het die interaksies tussen produktiwiteit en verskeie menslike faktore soos interpersoonlike verhoudings. status en sekuriteitsbehoeftes aangetoon. Die Hawthorne-effek dui op die neiging van mense om meer produktief te wees wanneer hulle voel dat aandag aan hulle bestee word of wanneer hulle iets nuuts ervaar (Flippo, 1980: ; Plug, Meyer. Lauw & Gouws. 1988:135). As gevolg hiervan het die klem op die geestesgesondheid van die werknemer soos bestudeer binne die terrein van die bedryfsgeestesgesondheid ontstaan (Schultz. 1977). As teoretiese vertrekpunte het die gesondheidsielkunde - met 'n redelike mate van mediese en fisiese klem (Stone. Cohen & Adler. 1979) en die groeisielkunde - met die klem op die psigologiese ontwikkeling of groei van die bestuurder (Schultz. 1977), ontstaan. Op die terrei n van toes i ghouersontwi kke ling - wat die takseri ng en die stimulering van vaardighede insluit - word toenemend gefokus op die - 1 -

14 persoonlikheidskenmerke van die.. toesighouer. Meer spesifiek word die vlak van se l faktua l i sering gesi en as n aandui ding van groei en sukses bi nne bestuursverband. Ui t die l i teratuur word spesi fi eke werkskenmerke aan n selfaktualiserende toesighouer toegeken. naamlik n demokratiese bestuurstyl, pro-aktiewe beplanning, delegering van take. respek vir ander mense as individue in eie reg en ruimte vir ondergeskiktes om hulle eie potensiaal te ontwikkel (Argyris. 1962; Cilliers. 1984:81. Nelson-Jones. 1986). 1.2 PROBLEEMSTELLING Presies hoe toesighouersukses met 'n posbekleer se persoonlikheid en meer spesifiek sy selfaktualisering en toesighouersvaardighede verband hou, is moeil i k om te bepaa l. Die konsepte persoon l i khei d en se l faktua l i sering, word in die l i teratuur we l met groei en ontwi kke ling van die i ndi vi du geassosieer. en dus word aangeneem dat dieselfde op toesighouding van toepassing is. Die empiriese toetsing van persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardighede vind egter selde plaas en die verband met toesighouersukses word nie dikwels getrek nie. Die navorsingsvrae wat in hierdie navorsing aangespreek word. kan soos volg geformuleer word: * Kan sukses in toesighouding in konsep en in terme van die kenmerke daarvan. teoreties aan persoonlikheid en selfaktualisering as konstrukte gekoppel word? * Bestaan daar instrumente waarmee hierdie konstrukte gemeet kan word ten einde die verband te bepaal? * Bestaan daar n verband tussen hi erdi e konstrukte wat daarop dui dat persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardigheid voorspellers van toesighouersukses is? * Wat beteken hi erdi e verband in terme van toesi ghouersontwi kke ling as bedryfsielkundige aktiwiteit? - 2 -

15 1.3 DOELSTELLING Die volgende algemene en spesifieke doelstellings kan uit bogenoemde probleemstelling geformuleer word: Algemene doelstelling Die algemene doelstelling van die navorsing is om te bepaal of persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardighede as voorspellers van toesighouersukses kan dien Spesifieke doelstellings Om die algemene doelstelling te bereik word die volgende spesifieke doelstellings gestel: (1) om persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardighede uit die 1 i teratuur te omskryf en te bepaa 1 watter kenmerke ei e is aan toesighouersukses in die organisasie (2) om met d1e literatuur as agtergrond en vanuit die praktiese toesighouers posisie. deur middel van die tegniek van posontleding. posgedragsdimensies af te lei en te omskryf (3) om 'n psigometriese toetsbattery wat die posgedragsdimensies sal meet. saam te stel (4) om uit die toetsresultate van die psigometriese toetsbattery vir die teikengroep te bepaal of daar 'n verband bestaan tussen: (a) persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid (b) persoonl i khei d. se lfaktua 1 i sering en toesi ghouersvaardi ghei d enersyds en prestasie andersyds (c) persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid gesamentlik en prestasie deur die formulering van statistiese kombinasies. (5) om aanbevelings te formuleer ten opsigte van die gebruik van die psigometriese toetsbattery in die voorspelling van toesighouersukses

16 1.4 PARADIGMATIESE PERSPEKTIEF VAN DIE NAVORSING Hierdie navorsing word. wat terreinafbakening betref in die geesteswetenskappe en meer spesifiek die sielkunde gedoen. Op die terrein van die sielkunde word na die bedryfsielkunde verwys as die toepassingsgebied van die sielkunde in die werksituasie (Plug et al :36). As toepaslike subgebiede word verwys na persoonlikheidspsigologie. bedryfsgeestesgesondheid, groeisielkunde. organisasiesielkunde. toesighouersevaluering en -ontwikkeling, en psigometrika. Hierdie navorsing word vanuit verskeie paradigmas soos volg aangebied: * In die l i teratuurgedee lte word die konsep "persoon l i khei d" vanui t die dimensionele paradigma en saam met "selfaktualisering" vanuit die humanistiese paradigma beskryf. Die humanistiese psigologie het ontstaan uit die humanist i ese f il osofi e enersyds en die eks i stens i el e fil osofi e andersyds. Humanistiese psigologie plaas klem op vryheid in die maak van keuses en die strewe na die positiwiteit. selfbewustheid en verantwoordelikheid (Jourard & Landsman. 1980:440; Plug et al ). Die eks i stens i el e psi go l ogi e bek l emtoon vryhei d van keuse in s i tuas i es wat die individu nie gekies het nie. op verantwoordelikheid tot transendering en die verwerwing van lewensin (Jourard & Landsman. 1980; Plug et al ). * Toesighouding word in hierdie navorsing vanuit die sistemiese paradigma aangebied soos dit in die bestuursielkunde ter sprake kom. Wat gedrag as fenomeen betref word gesteun op die humanistiese psigologie wat die uni eke kwa l i tei te van die werknemer as mens. naaml i k sy vryhei d en potensiaal vir persoonlike groei. beklemtoon (Weiton. 1983: 32-72). * Die evaluering van gedrag by toesighouers word uit die funksionalistiese paradigma aangebied. Die funksionalistiese paradigma soos van toepassing op die organisasiesielkunde. is gebaseer op die aanname dat die interaksies en gedrag van organisasies en hul werknemers. op 'n geordende en geregul eerde wyse bi nne die konteks van een of ander struktuur of omgewing plaasvind. Die funksionalistiese benadering is primer regulerend in sy basiese orientasie. en poog om die gemeenskap - 4 -

17 ("toesighouer" in hierdie navorsing), so te verstaan dat dit waardevolle empiriese kennis genereer (Morgan. 1980: ) Metateoretiese aannames Die metateoretiese aannames word aan die hand van basiese konsepte. persoonsrolle en navorsingstermonologie bespreek Basiese konsepte Die volgende konsepte vorm die basis van hierdie navorsing: (1) Persoonlikheid Vir die doel van hierdie navorsing word Allport (1945; 1961:28; Plug et al :274) se definisie aanvaar. waar persoonlikheid beskryf word as die dinamiese organisasie van daardie psigologiese stelsels in 'n individu wat sy kenmerkende gedagtegang en gedrag bepaal. Hierdie definisie beklemtoon die unieke aard en die belangrikheid van elke individu. Individue (toesighouers vir die doeleindes van hierdie navorsing) sal dus van mekaar verskil. nie net ten opsigte van hulle uiterlike waarneembare gedrag nie. maar oak ten opsigte van hulle innerlike subjektiewe bewussynslewe (Murphy & Davidshofer. 1991: ). Daar word van die veronderstelling uitgegaan dat 'n individu met 'n spesifieke tipe persoonlikheidsprofiel meer geskik vir 'n toesighouers posisie is as 'n individu met 'n ander tipe profiel. Vol gens Cattell (1966) bly die kern van die persoonlikheid relatief onveranderd en kan die gedrag van 'n individu in 'n gegewe situasie voorspel word. Die aanname word gemaak dat indien 'n individu met 'n bepaalde persoonlikheidsprofiel ge1dentifiseer word en aan die nodige stimulering blootgestel word. hy tot 'n effektiewe toesighouer sal ontwikkel. (2) Selfaktualisering Shostrom (1976) definieer selfaktualisering as 'n aktiewe groeiproses (sander eindpunt) om meer geintegreerd op die vlakke van denke. gevoel en liggaamlike response te raak. Die selfaktualiseringstendens volgens Maslow (1968) en Rogers (1975a) is aangebore en vuur die individu aan tot grater - 5 -

18 kompleksiteit. onafhanklikheid. kreatiwiteit en sosiale verantwoordelikheid (Ou Tait, Aronstam. Erasmus. Grabler & Van Vuuren. 1986: Fehr. 1983:91). Die se 1faktua1 i serende mens word gemoti veer deur die metabehoeftes (die nie-hierargiese behoeftes van n selfgeaktualiseerde individu soos byvoorbeeld 'n liefde vir die waarheid), wat strewe na die uitleef van identiteit en die strewe na verwesenliking om te word wat die individu kan word (Ou Tait et al., 1986: : Maslow, 1968: Schultz. 1976: 1977). Vir die doel van hierdie navorsing word die aanname gemaak dat 'n individu (toesighouer) wat reeds op 'n hoe vlak van selfaktualisering funksioneer, meer onafhanklik binne die werksplek kan optree. Die toesighouer sal meer verantwoorde 1 i k en k reat i ef en derha 1 we meer effekt i ef wees as 'n ander toesighouer wat nie op dieselfde vlak van selfaktualisering funksioneer nie. Selfaktualisering skep dus ruimte en balans waarbinne sukses en werksbevrediging plek kan vind. (3) Toesighouding Toesighouding behels die verkryging en kombinering van monetere fondse, beheer oor mense en hulle interaksies binne die werksplek en die aanwending van ancter hulpbronne om 'n produk of diens binne 'n sekere tydperk te lewer (Allen, 1964). Binne die raamwerk van hierdie navorsing word toesighouding beskou as die funksies van beplanning, organisering, leiding en kontrole (Van Fleet. 1991:15-17: Von der Embse, 1987:3-15). (4) Toesighouer n Toesighouer word in hierdie navorsing beskou as n individu op eerstevlakbestuur wat oor spesifieke toesighouersvaardighede moet beskik om die funksies van beplanning, organisering, leiding en kontrole (Van Fleet. 1991:15-17: Von der Embse. 1987:3-15) effektief te kan vervul, alhoewel dit op 'n laer vlak as in 'n senior bestuurposisie plaasvind. (5) Toesighouersvaardighede Toesighouersvaardighede verwys na die aangeleerde vaardighede waaroor 'n individu moet beskik om die funksies van toesighouding soos hierbo omskryf, effekt1ef uit te voer. Toesighouersvaardighede kan saam gegroepeer word om toesighouersdimensies te vorm wat in relatiewe belangrikheid van mekaar - 6 -

19 verskil na gelang van die bestuursvlak binne die organisasie. Orie toes i ghouersdi mens i es word ge1 dent if i seer naam l i k. kontekstue le. mens like en tegniese dimensies (Von der Embse. 1987:3-15). (6) Toesighouersukses Vir die doeleindes van hierdie navorsing word die konsep "toesighouersukses" gebruik om te verwys na die effektiwiteit van die toesighouer in die uitvoering van toesighouersfunksies. Ten einde te bepaal of 'n toesighouer wel suksesvol is in die uitvoering van die toesighouersfunksies sal dit nodig wees om. vir die doeleindes van hierdie navorsing, n sistematiese en gestandaardiseerde prestasiebeoorde l i ngste l se l vi r toes i ghouers te ontwi kke l en te imp l ementeer. Die bestaande en ge1mplementeerde prestasiebeoordelingstelsel van die organisasie waarbinne die navorsing plaasvind. word vir hierdie doel gebruik. Hierdie stelsel wys leemtes in die mondering van die toesighouer se toes i ghouersvaardi ghede uit wat deur ontwi kke l i ngsprogramme reggeste l kan word Persoonsrolle Die volgende persoonsrolle is in hierdie navorsing ter sprake: (1) Eerste persoonsrol (a) Psigometris 'n Psigometris is n individu wat oor 'n honneursgraad in die psigologie beskik en by die SA Geneeskundige en Tandheelkundige Raad as psigometris geregistreer is. Die psigometris is 'n individu wat binne die psigologiese vertakking bedryfspsigologie werksaam is. Bedryfsielkunde behels werk binne organisasies en sluit onder andere keuring en plasing, taakontleding en prestasiebeoordeling in. 'n Psigometris mag psigometriese toetse en vraelyste afneem en interpreteer onder toesig van 'n sielkundige (Plug et al :37)

20 (b) Navorser Die navorser is die persoon wat die navorsingsontwerp opstel en die navorsing dienooreenkomstig uitvoer. In hierdie navorsing word die term ondersoeker ook gebruik om na die navorser te verwys. (2) Tweede persoonsrol (a) Mens Die me~s behoort tot die primate (aapsoorte), maar verskil van die ander primate daarin dat hy 'n relatief grater brein besit. Ander onderskeidende kenmerke is sy regop loopwyse, sy gebruik van taal en gereedskap, sy komplekse kultuur, en sy besonderse vermoe tot hoer geestesprosesse soos denke en morele oordele (Plug et al., 1988:217). (b) Werknemer 'n Werknemer is 'n mens wat sy kennis en vermoens beskikbaar stel aan 'n ander individu of organisasie in ruil vir die een of ander vorm - normaalweg finansiele - vergoeding Navorsingsterminologie (1) Konsep 'n Konsep is n kognitiewe voorstelling van 'n saak en is gewoonlik gekoppel aan 'n woord waardeur kommunikasie moontlik gemaak word. Dit is ook enige idee of voorstelling tesame met alle assosiasies en konnektasies wat daaraan verbonde is (Mouton & Marais, 1992: : Plug et al., 1988). Die primere konsepte in hierdie navorsing is persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardigheid. (2) Veranderlike Enige aspek van 'n organisme, of van sy omgewing, wat verskillend waardes kan aanneem, byvoorbeeld ouderdom en akedemiese prestasie (Mouton & Marais, 1992: ; Plug et al., 1988:143). In hierdie navorsing word die drie primere konsepte ook as veranderlikes beskou

21 (3) Afhanklike veranderlike n Veranderlike wat wissel ooreenkomstig verandering in een of meer onafhanklike veranderlikes (Mouton & Marais, 1992: ; Plug et al., 1988:143). Die afhanklike veranderlike in hierdie navorsing is toesighouersukses, wat soos hier geevalueer, gebaseer word op waarneembare gedrag en vaardigheid soos gemeet aan die hand van die posgedragsdimensies, en nie op subjektiewe belewenisse soos emosies en drange nie. (4) Onafhanklike veranderlike Dit is enige veranderlike waarvan die waardes binne 'n gegewe situasie nie bepaal word deur die waardes van ander relevante veranderlikes nie (Mouton & Marais, 1992: ; Plug et al., 1988:143). In hierdie navorsing is daar drie onafhanklike veranderlikes, naamlik persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardigheid. In die teoretiese gedeelte van hierdie navorsing word persoonlikheid en selfaktualisering saam bespreek, terwyl die onafhanklike veranderlike "toesighouersvaardigheid" saam met die afhanklike veranderlike "toesighouersukses" (die evaluering daarvan) bespreek word. Hierdie is 'n praktiese reeling waar die navorser poog om die konsepte "persoonlikheid" en "selfaktualisering" wat handel oor die individu se psigiese, sosiale, morele en fisieke kenmerke en die optimalisering van potensiaal, gesamentlik te bespreek. Toesighouersvaardigheid handel oar daardie gedrag van die individu wat grootliks aangeleer is en wat hoofsaaklik op sy werksituasie van toepassing is. Die individu se subjektiewe belewenisse word nie hier in ag geneem nie. (5) Hipotese Dit is 'n tentatiewe aanname/verklaring van die verband wat tussen twee of meer veranderlikes bestaan en wat deur eksperimentering of waarneming getoets kan word. Hi poteses word deur 'n proses van deduksi e uit teori ee afgelei en is meer spesifiek (Mouton & Marais. 1992: ; Plug et al : 143). In hi erdi e navorsi ng word hi poteses i nsake die verband tussen die drie primere konsepte in operasionele terme geformuleer

22 (6) Konseptuele raamwerk Dit is die raamwerk waarbinne die proses van konseptualisering plaasvind om 'n saak te begryp deur spesifieke gedagtes daaroor te vorm en begrippe vir die beskrywing en moontlike verklarings daarvoor te vind en te manipuleer (Mouton & Marais, 1992:139: Plug et al., 1988:185). In hierdie navorsing word daar verwys na twee soorte konseptuele raamwerke, naamlik modelle en teoriee (van persoonlikheid, selfaktualisering en toesighouersvaardigheid). (7) Madelle 'n Model is 'n voorstelling in simbole van die beginsels wat veronderstel word om onder l i ggend aan die een of ander aspek van gedrag te wees. Di t word algemeen aanvaar dat modelle en teoriee belangrike ooreenkomste toon. 'n Model stem slegs in bree trekke ooreen met die verskynsel waarvan dit 'n model 1s (Mouton & Marais, 1992: : Plug et al., 1988:223). In hierdie navorsing verwys die term na modelle van persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid. (8) Teoriee Dit is 'n groep logies samehangende stellings wat aangebied word as verklaring vir verskynsels of as beskrywing van die verbande tussen die feite wat op n spesifieke saak betrekking het. So is n persoonlikheidsteorie byvoorbeeld 'n sisteem wat as 'n omvattendende verwysingsraamwerk dien vir die beskrywing en verklaring van menslike gedrag en belewenisse (Mouton & Marais, 1992: : Plug et al., 1988). In hierdie navorsing word teoriee oar die drie konsepte uit die literatuur oar persoonlikheids-, groei- en bestuursielkunde aangehaal. (9) Paradi gma Dit is 'n voorbeeld of patroon wat op 'n verskeidenheid sake toegepas kan word, byvoorbeeld 'n stel aannames wat Cnaas ander) in die wetenskap bestaan (Mouton & Marais, 1992: : Plug et al., 1988). In hierdie navorsing word die literatuuroorsig in die vorm van beskrywende navorsing op grand van die humanistiese paradigma en die empiriese ondersoek in die vorm van verklarende navorsing op grand van die funksionalistiese paradigma aangebied

23 1.4.2 Toepaslike modelle en teoriee Vir doeleindes van hierdie navorsing word daar gesteun op die volgende teoriee: Persoonlikheid word aan die hand van definisies uit drie hoofstrome in die persoonlikheidspsigologie bespreek. Selfaktualisering word bespreek aan die hand van die tradisionele teorieklassifikasie in die psigologie aangesien daar geen enkele of volledige psigologiese teorie oar groeipsigologie (waarby selfaktualisering, soos gekonseptualiseer in hierdie navorsing, aansluit), bestaan nie. Onder tradisionele psigologiese teoriee resorteer psigo-analise. behaviorisme en humanistiese psigologie. Toesi ghoudi ng as eerste vl ak van bestuur word bi nne die raamwerk van die bestuursielkunde bespreek. Die bestuursielkunde is die studie en toepassing van psi go l ogi ese aspekte in bestuursteori ee. -begi nse ls. -funks i es. -dimensies en -kenmerke. met die doel om menslike hulpbronne binne die organisasie optimaal te benut. Daar sal veral op die funksies. dimensies en kenmerke van toesighouers gefokus word. Uit die bestuursielkunde word n posbeskrywing opgestel en posgedragsdimensies vir toesighouers afgelei. Vervolgens word daar vanuit die veld van die psigometrika n aantal psigometriese instrumente gesel ekteer om persoonl i khei d, sel faktua l i sering. toesi ghouersvaardi ghei d en toes i ghouersukses te eva l ueer in a ans l ui ting by die al gemene doelstelling van die navorsing Metodologiese aannames Navorsing in die psigologie kan in drie groepe gekategoriseer word. naamlik verkennende, beskrywende en verklarende navorsing (Mouton & Marais. 1992). Die navorsingsmetodologie vir hierdie navorsing varieer soos volg: In die literatuurgedeelte word van beskrywende navorsing gebruik gemaak. Die beskrywende psigologie is enige psigologiese sisteem wat konsentreer op die beskrywing van verskynsels. en afsien van die verklaring daarvan. Dit word verder gesien as 'n denkrigting wat daarop gerig is om psigologiese verskynsels deur middel van empatie en die fenomenologiese metode te begryp en te beskryf (Plug et al., 1988:41). Die l iteratuuroorsig konsentreer

24 daarop om persoonl i khei d. se lfaktua l i sering en toesi ghouersvaardi ghei d te beskryf vanuit die literatuur en die navorser weerhou horn daarvan om enige verklaring aan te bied vir hierdie verskynsels. In die empiriese navorsing word verklarende navorsing gedoen. Die verklarende psigologie is 'n benadering tot die psigologie wat met die beskywende psi go l ogi e gekontrastreer word. Di t word gekenmerk deur die gebrui k van natuurwetenskap like metodes en probeer om gedrag te verkl aar deur na die oorsake daarvan te soek (Plug et al :381). In die paging om die gedrag te verklaar word empiriese doelstellings en navorsingsprosedures saamgestel. Posgedragsdimensies word afgelei deur middel van posontleding en 'n psigometriese toetsbattery word saamgestel om die posgedragsdimensies te meet. Eerstevlak toesighouers word aan n psigometriese toetsbattery onderwerp. Slegs toesighouers wat deur middel van 'n prestasiebeoordelingsproses effektief bevind is. is in die navorsing ingesluit. Die resultate word statisties ontleed. Hierna word die nulhipotese aanvaar of verwerp. en die resultate in detail bespreek. Hierdie navorsing is dus beskrywend en verklarend van aard. Die navorsing is daarop gemik om persoonlikheid. selfaktualisering en toesighouersvaardigheid te beskryf waarna daar gepoog word om te bepaal of dit gebruik kan word om toesighouersukses te voorspel of nie. 1.5 AANBIEDING VAN DIE NAVORSING In hoofstuk een word die probleemstelling, doelstelings en paradigmatiese perspektief van die navorsing bespreek. gevolg deur 'n omskrywing van hoe die navorsing aangebied word. In hoofstuk twee word persoonlikheid en selfaktualisering bespreek aan die hand van die literatuur. In hoofstuk drie word toesighouding vanuit 'n bestuurpsigologiese hoek bespreek. Posontleding word kortliks aan die hand van die literatuur bespreek

25 Die navorsingsmetodologie word in hoofstuk vier bespreek. In hoofstuk vyf word die resultate gerapporteer en bespreek. In hoofstuk ses word die leemtes in die navorsing bespreek en aanbevelings gedoen. 1.6 HOOFSTUKSAMEVATTING In hoofstuk een is die probleemstelling van. en motivering vir die navorsing omskryf. Tweedens is die algemene en spesifieke doelwitte van die navorsi ng geformul eer. Derdens is die para di gmati ese perspekti ef van die navorsing omskryf en die aanbieding van die navorsing bespreek. In hoofstuk twee word die literatuuroorsig behartig waarin persoonlikheid en selfaktualisering bespreek word. Persoonlikheid word gedefinieer en bespreek na aanleiding van Allport se definisie. Die groeiproses van abnormale psigologie na selfaktualisering word bespreek en selfaktualisering word gekategoriseer ten opsigte van intrapersoonlike. interpersoonlike en werkskenmerke

26 HOOFSTUK 2 PERSOONLIKHEID EN SELFAKTUALISERING In hierdie hoofstuk word die konsepte persoonlikheid en selfaktualisering vanuit die relevante literatuur bespreek. Kluckhohn en Murray (soos aangehaal deur Hergenhahn. 1994:1-2) merk op dat elke individu * soos elke ander individu is * soos sommige ander individue is * soos geen ander individu is nie. 'n Individu is soos elke ander individu in soverre daar menslike natuur is wat menslikheid omskryf. 'n Individu is soos sommige ander individue in soverre hulle dieselfde kultuur deel. 'n Individu is soos geen ander i ndi vi du ni e - el ke i ndi vi du is uni ek met sy ei e groeperi ng van gene (oorerflikheid) en eie sy groepering van persoonlike ervarings. Volgens Ewen (1993:3-4) word persoonlikheid in die mees algemene benadering wat gevolg word. gedefinieer in terme van die kenmerke of kwaliteite binne die individu. Sommige definisies beklemtoon daardie kenmerke wat individue in gemeen het. terwyl ander definisies die uniekheid van elke individu se persoonlikheid beklemtoon (Carver & Scheier. 1986). Studies van Warner en Martin (soos aangehaal deur McFarland. 1970:36) wys daarop dat persoonlikheid 'n groat invloed het op 'n toesighouer se gedrag, prestasie en sukses. Dit is dus nodig om te kyk na wat persoonlikheid is en watter persoonlikheidskenmerke eie aan 'n suksesvolle toesighouer is. Vanuit die groeisielkunde (Schultz. 1977) blyk dit dat suksesvolle toesighouersgedrag verband hou met die kenmerke van die individu wat verby bl ote gesondhei d. na se l faktua l i sering ontwi kke l. In hi erdi e proses word gepoog om beroeps-. huweliks-. gesins- en sosiale aktiwiteite te integreer. Indien die aktiwiteite in botsing met mekaar is. kan dit lei tot spanning en verwarring by die individu wat 'n negatiewe uitwerking op sy werksprestasie sal he. Selfaktualisering skep dus ruimte en balans waarbinne sukses en werksbevrediging plek kan vind (Cilliers. 1984)

27 2.1 OMSKRYWING VAN PERSOONLIKHEID Die begrip persoonlikheid is afkomstig van die masker wat die Griekse en Romeinse toneelspelers gebruik het. Die masker (persona) is gebruik om die toneelspeler se eie identiteit te verberg, terwyl hy die rol van 'n ander individu vertolk het (Hergenhahn, 1980:3-4; Morgan, 1977:322; Van der Merwe. 1982:47-49). Volgens Allport (1945) is daar ses belangrike tipes waardes (waardeorientasies) wat betekenis aan 'n individu se lewe gee. naamlik 'n teoretiese, ekonomiese, estetiese. sosiale, politieke en religieuse waardeorientasie. Elke individu het 'n eie unieke kombinasie van waardeorientasies wat die individu uniek en belangrik maak. Die begrip persoonlikheid verwys nie net na die uiterlik waarneembare gedrag nie, maar ook na die innerlike subjektiewe bewussynslewe met kenmerkende kwa 1 i tati ewe verski 11 e tussen i ndi vi due soos gedagtes, gevoelens, emosies, waardes en motivering. Die innerlike geestesfunksies van 'n individu kan afgelei word deur sy gedrag en voorkoms waar te neem. Die uitdrukking "Hy is 'n opgewekte individu", verwys dus na die innerlike bewussynfunksies van die individu (Allport. 1945; Carthwright, 1979; Fehr, 1983; Fulmer, 1983:278; Gough, 1976:571; Gaus & Jacobs. 1980:97-98; McFarland. 1970:35; Monte. 1977; Schultz. 1976:1-14; Tyler & Walsh. 1979:75). Die definisies wat sielkundiges vir persoonlikheid aanbied kan volgens Cartwright (1979:28-33) in drie hoofgroepe verdeel word. naamlik: *Die eerste groep sien persoonlikheid as gedrag. Hulle fokus slegs op gedrag en soek die oorsake daarvoor in die omgewing. * Die tweede groep definieer persoonlikheid as 'n organisasie van stelsels bi nne die i ndi vi du wat onbewuste 1 i k die i ndi vi du se gedrag en ondervinding bepaal. * Die derde groep fokus op die innerlike ervaring, met klem op die subjektiewe bewustheid en 'n sin vir persoonlike identiteit. As voorbee 1 d ui t die eerste groep, defi ni eer Liebert en Spi eg 1 er (197 4: 9), persoonlikheid soos volg: "Personality is an abstraction and is not observed directly; instead. it is inferred from behaviour which is

28 observed". Hiervolgens is persoonlikheid 'n teoretiese konstruk wat afgelei word van waargenome gedrag en op sigself nie gevoel of gesien kan word nie (Cartwright. 1979:29). Persoonlikheid is 'n abstraksie, omdat kennis van ander mense beperk is tot dit wat van hulle gedrag afgelei kan word. Volgens hierdie uitgangspunt word persoonlikheid as gedrag omskryf en word die oorsaak daarvoor in die omgewing gesoek. Persoonlikheid is nie 'n toevalligheid nie, maar is 'n innerlike psigologiese organisme wat ontwikkel het uit persoonlike ervarings wat 'n individu beleef het. Ten einde 'n individu te verstaan en sy gedrag te kan verklaar. moet die omgewir.g waarbinne die individu funksioneer. waargeneem en verstaan word om die individu se gedrag te verklaar. In die tweede groep beklemtoon Allport. Maddi en Pervin (Cartwright. 1979:28-33) die innerlike organisasie van bepalende en toevallige stelsels. Hierdie stelsels bepaal nie net gedrag, nie maar oak 'n individu se gedagtes of innerlike ervarings. Hulle verskil drasties van die ander twee groepe wat slegs konsentreer op gedrag en gedagtes en nie op die onderliggend bepalende stelsels nie. 'n Verdere voorbeeld uit die tweede groep word deur Lundin (1974:7) soos volg gedefinieer: "... that organization of unique behaviour equipment an individual has acquired under the special conditions of his development". Alhoewel die kl em nag nag steeds val op gedrag word daar verwys na "... organization of unique behaviour equipment... " wat die individu geleer het tydens sy eie ontwikkelingfases en wat onderliggend is aan die gedrag wat waargeneem word. Die derde groep wat persoonlikheid definieer plaas klem op subjektiewe ervaring. Ten einde 'n individu te verstaan volgens hierdie groep moet daar begrip wees vir hoe die wereld daar uitsien vir die individu en hoe die individu homself sien (Cartwright. 1979:28-33). Vir die doeleindes van hierdie navorsing word aangesluit by die algemeen en bekende defi ni s i e van A 11 port. A 11 port defi ni eer persoon l i khei d as die dinamiese organisasie van die psigologiese stelsels in 'n individu wat sy kenmerkende gedagtegang en gedrag bepaal (Allport. 1945; 1961:28). Hurlock (1974) en Meyer (soos aangehaal deur Gaus & Jacobs. 1980) bespreek Allport se definisie soos volg (Fulmer. 1983:279; Gough, 1976:573; Hergenhahn, 1994: ; Monte. 1977; Van der Merwe. 1982:49)

29 Cl) Organisasie Hiermee word daar verwys na die strukturele individualiteit van elke mens. Die s i nvo 11 e i ntegras i e van gedagtes. gevoe lens. bes l ui te en die betekenisvolle gedrag spruit dus daaruit voort. Die kern van die aktiwiteit is die self en selfbeheersing. (2) Dinamies Persoonlikheid is dinamies - dit is voortdurend besig om met verloop van tyd te verander en aan te pas, en word be1 nvl oed deur verskei e faktore. Alhoewel persoonlikheid dinamies is en 'n individu in 'n mate nie dieselfde is na 'n ervaringsituasie as daarvoor nie. bestaan daar voldoende stabiliteit binne die individu om sy identiteit van een ervaring tot die volgende te behou (Hergenhahn. 1994:202). (3) Psigologiese stelsels Die psigologiese stelsel bestaan uit twee fasette. naamlik die psigiese (geestelike) en die liggaamlike komponent wat saam die persoonlikheid vorm. Die psigiese komponent is die bewussynselement van die psigologiese stelsel wat kognitief. affektief en konatief van aard is en byvoorbeeld in gedifferensieerde gewaarwordings en skeppende denkprosesse tot uiting kom. Die liggaamlike struktuur behels reflekse - die onbewuste beheer oar reaksies wat nooit tot die bewussyn deurdring nie. Disorganisasie vind plaas wanneer die persoonlikheid lank aan hoe vlakke van druk en spanning onderwerp word. (4) Kenmerkende Elke i ndi vi du se persoon l i khei d is uni ek. El keen het sy ei e begi nse ls. trekke. waardes en gewoontes. Selfs die disintegrasie van gedrag verskil van per soon tot per soon; by versk i 11 ende i ndi vi due vi nd gedragsdi s i ntegrasi e onder moeilike omstandighede op 'n wyse eie aan elke individu plaas. (5) Gedagtegang Dit verwys na alle moontlike liggaamlike en geestelike handelinge van die individu. Deur sy skeppende denkproses kan die individu vir homself 'n doel stel en sy willekeurige gedrag daarvolgens bepaal. Alles wat die individu dink of doen. word deur sy persoonlikheid bepaal. (6) Gedetermineerd 'n Individu se gedrag is altyd doelgerig en word bepaal deur die doelwitte

30 wat hy self ste l. Gedrag is die vrye keuse van die i ndi vi du en word ni e deur onbewuste drange of omgewingsfaktore bepaal nie. In aansluiting by Allport se reeds onvattende definisie en ter wille van die operasionalisering van persoonlikheid in hierdie navorsing, word die defi ni s i e van Cattell bygevoeg. Cattell (1966: 2) defi ni eer per soon l i khei d soos volg: "... that which permits a prediction of what a person will do in a given situation... ". Hier is 'n dimensionele benadering ter sprake waarin 'n multidimensionele stel vraelysskale inligting omtrent die respondent se bree per soon l i khei ds funks i oneri ng meet. Hi erdi e ste l vraelysskale bestaan uit sestien primere (of eerste-orde) en agt sekondere (of tweede-orde) faktore (Cattell. Eber & Tatsuoka. 1970:5-11; Meyer et al ; Murphy & Oavidshofer. 1991: ). Allport en Cattell beklemtoon die belangrikheid van trekke in hul beskrywing van persoonlikheid. Allport en Cattell glo dat die trekke waaroor 'n individu beskik. relatief konstant bly vir sy lewensduur. en derhalwe beklemtoon hulle dat 'n individu se gedrag in soortgelyke situasies konstant sal bly met die verloop van tyd. Volgens Allport en Cattell sa l di t moont l i k wees om n i ndi vi du se gedrag bi nne n gegewe situasie te voorspel. Cattell beveel aan dat die meting van kenmerke (trekke) gebruik moet word vir loopbaanvoorligting en keuring, aangesien 'n meer deeglike en akkurate persoonlikheidsprofiel dit makliker sal maak om 'n gegewe individu (toesighouer) se vaardighede aan die eise van die pas te laat voldoen (Cattell. et al ; Ewen. 1993:335; Hergenhahn. 1994:4; Massey. 1981: ). Persoonlikheid word vir doeleindes van hierdie navorsing omskryf as die dinamiese organisasie van daardie psigologiese stelsels in die individuele toesighouer wat sy kenmerkende gedagtegang en gedrag in n gegewe toesighouersituasie bepaal. BESPREKING Individue verskil. hoewel daar ooreenkomste met ander individue is. grootliks van mekaar as gevolg van oorerflikheidsfaktore en persoonlike l eerervari ngs. Bi nne die werksomgewi ng is daar we l ooreenkomste tussen toesi ghouers. maar verski l hull e oak van mekaar ten opsi gte van hull e agtergrond. opvoeding en persoonlik ervaring

31 Die toesighouersproses is net soos persoonlikheidvorming 'n dinamiese proses wat gedurigdeur verander. by omstandighede moet aanpas en deur omgewi ngsfaktore bei nvl oed word. Hi erdi e proses van veranderi ng en aanpassing plaas. benewens die normale werkslading, groat druk op die toesighouer. Die persoonlikheid. veral die denkproses en gedrag, begin gedi sorgani see rd raak as di t onder l angduri ge druk en spanning gep l aas word. Om hierdie persoonlike. interpersoonlike en bestuursomgewingseise en \/ die gepaardgaande druk effektief te kan hanteer. moet die toesighouer oar spesifieke persoonlikheidskenmerke beskik. Verder is die toesighouer se persoonlikheid belangrik in die bepaling van sy eie gedrag, asook sy interaksie met ondergeskiktes en kollegas. Meer spesifiek sal sy kognitiewe gedrag (byvoorbeeld probleemoplossing en besluitneming), affektiewe gedrag (byvoorbeeld hoe hy onsekerheid. angs en woede hanteer) en konatiewe gedrag (byvoorbeeld sy eie gemotiveerdheid en deursettingsvermoe) gebruik kan word om sy optrede binne 'n gegewe situasie te voorspe l. Verder sa l sy i nterpersoon like gedrag of kommuni kas i e. soos deur sy persoonlikheid bepaal. sy sukses as toesighouer beinvloed. Die toes i ghouer is verantwoorde l i k vi r die opste l en berei king van doe l wi tte vir homself en sy ondergeskiktes binne die organisasie. Hiervoor moet hy 'n werkskl i maat skep wat die ondergeski kte sa l moti veer om n doe l bewuste besluit te neem. om die vooropgestelde doelwitte na te street en te bereik. Volgens Allport is elke individu se persoonlikheid uniek met sy eie kenmerkende trekke. beginsels. waardes en gewoontes wat dit moontlik maak om 'n individu se gedrag binne 'n gegewe situasie te voorspel. Cattell bevee l aan dat n i ndi vi du se persoon l i khei dskenmerke gemeet moet word wanneer keuring en loopbaanvoorligting gedoen word aangesien dit die proses sal vergemaklik om die individu se vaardighede by die eise van die pas te laat pas. Dit is derhalwe moontlik om 'n toesighouer se gedrag in 'n gegewe situasie te voorspel. Persoonlikheid het as kern die self en selfbeheersing wat teoreties ooreenkom met die algemene konsep van selfaktualisering. Dit word vervolgens in meer detail vanuit die groeipsigologie bespreek. 2.2 SELFAKTUALISERING Die gesondheidsielkunde (Stone et al ) en groeipsigologie (Schultz. 1977) as studieterreine het binne die psigologie ontwikkel in 'n paging om weg te beweeg van die medi ese model (die bestuderi ng. di agnoseri ng en

32 behandeling van abnormale of siek gedrag). en 'n studie van positiewe gedragspatrone te maak <Authier. Gustafson. Guerney & Kasdorf. 1975:31-49). Daar het dus geleidelik 'n verskuiwing in die psigologie plaasgevind ten opsigte van die fokus van navorsing, vanaf abnormale gedrag, verby normale na optimale gedrag (Cilliers. 1984). Hierdie verskuiwing word skematies soos volg in Figuur 2.1 voorgestel: Negatief Abnormaal (Ongesond) I J Normaal (Gesond) Positief Optimaal (Fiks) FIGUUR 2.1 Fokusverskuiwing van abnormaal na optimaal Bron: Cilliers. 1984:47 Die onderskeid tussen abnormaal en optimaal is volgens Maslow (1970: 1971:17-19) kwalitatief (in tipe) en kwantitatief (in graad) waarneembaar. Dit impliseer dat die persoonlikheid van die abnormale individu sal verskil van die kenmerke van die normale individu. wat op sy beurt weer sal verskil van die kenmerke van die optimaal funksionerende individu. Optimaliteit word gedefinieer as die ontwikkeling en optimalisering van menslike potensiaal. waardeur die individu psigologies verryk word en hy op so 'n wyse groei dat die groei van ander mense. en die ontwi kke ling van die gemeenskap. daardeur gestimuleer word (Schultz. 1977). Hierdie optimaliteit word ooreenkomstig die teoriee wat vervolgens bespreek word. vir doeleindes van hierdie navorsing selfaktualisering genoem. Hoewel die term selfaktualisering nie in al die teoriee gebruik word nie. bestaan daar grootliks eensterrunigheid oor die aard van die proses van groei na selfaktualisering. Vir die doel van hierdie navorsing word Shostrom (1976) se definisie van selfaktualisering gebruik: dit is 'n aktiewe groeiproses om meer geintegreerd op die vlakke van denke. gevoel en liggaamlike response te

33 raak. Selfaktualisering is 'n proses sander n eindpunt waar daar van normale manipulasies beweeg word na groei. ontwikkeling en die ontplooiing van menslike potensiaal (Shostrom. 1976). Selfaktualisering word soos volg in Figuur 2.2 op 'n normaalverspreidingskurwe aangetoon (Lewis soos aangehaal deur Shostrom. 1976:64). Normaal (Manupilering) I I I I Prosesse van I Psigoties : Afwyking handhawing : Groei Agteruitgang Laer vlakke van integrasie I I I I I I I I I I Self geak:tualiseerd Aktualisering (Aktiewe proses) FIGUUR 2.2 Agteruitgang, handhawing en aktualisering Bron: Lewis, 1973 soos aangehaal deur Shostrom. 1976:64 Die linkerkant van die kurwe is 'n voorstelling van patologie. wat betrekking het op die relatief lae vlakke van die integrasie van denke. gevoelens en liggaamlike response. Die regterkant van die kurwe is 'n voorstelling van selfaktualisering wat 'n aktiewe groeiproses tot die realisering van die individu se potensialiteite aandui (Shostrom. 1976). Die middelste gedeelte verwys na die handhawing van die status quo. Alhoewel die selfaktualiseringstendens aangebore is. is slegs een persent van volwasse individue selfgeaktualiseerd. met ander woorde individue wat reeds hulle potensiaal in hoe mate uitleef (Hergenhahn. 1994: ; Maslow. 1971). Maslow gee vier redes waarom daar so 'n lae persentasie selfgeaktualiseerd individue is. naamlik: * Selfaktualisering is aan die bopunt van die behoeftehierargie. dit is die swakste van al die behoeftes en kan maklik onderdruk word

34 * Die meeste individue het 'n vrees vir die tipe kennis omtrent hulself. wat vi r se l faktua l i sering nodi g is. Maslow verwys na hi erdi e vrees en onsekerheid oar eie vermoens en potensiaal as die Jona kompleks. * Die kulturele omgewing kan 'n individu se strewe na selfaktualisering inperk deur sekere norme op segmente van die gemeenskap af te dwing. * Ten einde selfgeaktualiseerd te word. moet 'n individu groei bo sekuriteit verkies. Maslow glo dat kinders in 'n omgewing moet opgroei waar daar 'n goeie balans tussen vryhede en beheer gehandhaaf word. Shostrom konsentreer op die 50 per sent van die boonste gedee lte wat hy selfaktualisering noem. Hierdie individue is onderweg na selfaktualisering maar leef nag nie hulle volle potensiaal uit nie (Hergenhahn. 1994: ). Vervolgens word beskouings oar selfaktualisering vanuit: (1) 'n historiese perspektief volgens die psigologiese optimaliteitsbeskouing en (2) die humanistiese paradigma bespreek Historiese beskouing In die psigo-analise verwys Adler na die menslike groeiproses as die strewe na superioriteit (Ou Tait et al :52). Laasgenoemde impliseer dat elke individu 'n unieke lewenstyl ontwikkel om sy behoefte aan toereikendheid en effektiwiteit te bevredig (Adler. 1963; Du Tait et al :52). Erikson was die eerste sielkundige wat die beginsel van ontwikkeling oar n i ndi wi du se l ewensduur voorgestaan het. Vol gens Eriks on ontwi kke l persoonlikheid solank 'n individu lewe. en dit ondergaan voortdurende transformasie en toon aanpassing in reaksie op veranderinge in die sosiale omgewing. Erikson identifiseer agt psigososiale ontwikkelingstadiums. Met die bemeesteri ng van el ke stadium kom sekere egosterktes na vore in die individu wat daarna 'n integrale deel van sy persoonlikheid uitmaak. Eriks on verwys na egosterktes wat mani festeer in vertroue. outonomi tei t. inisiatief. produktiwiteit. identiteit. intimiteit en integriteit. Die ontwikkeling van die ego-identiteit is 'n proses sander 'n eindpunt en stem ooreen met die proses van selfaktualisering (Carver & Scheier. 1988: ; Cilliers. 1984:51; Ewen. 1993: : Massie. 1981: ; Meyer et al : : Monte. 1977: )