n Eiesoortige Afrikaanse Magiese Realisme na aanleiding van die werk van André P Brink en Etienne van Heerden

Transcription

1 n Eiesoortige Afrikaanse Magiese Realisme na aanleiding van die werk van André P Brink en Etienne van Heerden deur Maria Elizabeth Alberts voorgelê ter vervulling van die vereistes vir die graad MAGISTER ARTIUM in Afrikaans in die FAKULTEIT GEESTESWETENSKAPPE aan die UNIVERSITEIT VAN JOHANNESBURG Studieleier: Prof Willie Burger Julie 2005

2 VERKLARING Ek verklaar dat die verhandeling wat hiermee vir die graad M.A. aan die Universiteit van Johannesburg deur my ingedien word my eie werkstuk is en nie eerder deur my vir n graad by n ander universiteit ingedien is nie.

3 Inhoudsopgawe Hoofstuk Inleiding Probleemstelling Doel en regverdiging van studie Metode 4 Hoofstuk 2 6 Magiese realisme: n Historiese oorsig Die term magiese realisme Inleiding Definisie Magiese realisme en die magiese literatuur Magiese realisme teenoor realisme Magiese realisme teenoor die fantastiese Samevatting Magiese realisme: n Historiese oorsig Inleiding Franz Roh en die skilderkuns Magiese realisme n Spaans-Amerikaanse literêre konsep Miguel Angel Asutrias Alejo Carpentier Arturo Uslar Pietri Gevolgtrekking Magiese realisme in die literêre kritiek Angel Flores Luis Leal Ontwikkeling: Literêre kritiek Franz Roh Angel Flores Gevolgtrekking 31 Hoofstuk 3 33 Magiese realisme: Raakpunte en invloede Invloed van surrealisme Magiese realisme as reaksie teen die koloniale Die invloed van inheemse mites/ rural reason op magiese realisme Die Nuwe Wêreld word op n nuwe manier voorgestel Geskiedenis Magiese realisme en postmodernisme Gevolgtrekking 48

4 Hoofstuk 4 50 Kenmerke van magiese realisme Inhouelike of tematiese aspekte Die teenwoordigheid van n magiese element Die teenwoordigheid van n realistiese element Twee wêrelde hibridiese ruimtes Primitiewe geloofsisteme en plaaslike oorlewerings Die karnavaleske Taboes Narratiewe styl en tegnieke Die verteller Fokalisering Rol van die leser Metafiksie Funksie en doel van magiese realisme in fiksie n Bevraagtekening van identiteit Magiese realisme rig n uitdaging aan die heersende bestel Magiese realisme daag aanvaarde denkpatrone uit Gevolgtrekking 63 Hoofstuk 5 64 Enkele skrywers wat met magiese realisme assosieer word Inleiding Gabriel García Márquez Salman Rushdie Gevolgtrekking 68 Hoofstuk 6 69 Magiese realisme in Afrika Inleiding Hibriditeit en kulturele identiteit Kenmerke en funksies van magiese realisme in die letterkunde van Wes-Afrika Skrywers wat met magies-realistiese letterkunde in Wes-Afrika assosieer word Ben Okri Syl Cheney-Coker Gevolgtrekking 79 Hoofstuk 7 80 Magiese realisme in Afrikaans Inleiding Magiese realisme in Afrikaans: teoretiese grondlegging Die skakel tussen Afrikaanse en Suid-Amerikaanse magiese realisme Kenmerke van Afrikaanse magiese realisme 82

5 7.3 Magiese realisme en transformasie in Suid-Afrika Inleiding Politieke transformasie Sosiale transformasie Kulturele transformasie Kulturele identiteit Nasionale identiteit Verlede/Geskiedenis Narratiewe Gevolgtrekking 93 Hoofstuk 8 94 Magiese realisme in enkele Afrikaanse tekste Inleiding Die familie, die gemeenskap en sosiale strukture Die familie en die gemeenskap Die families Genealogie Voor- en nageslagte, voorvaders en voormoeders Sosiale strukture Patriargie Matriargie Ideologieë Gevolgtrekking Geloofsisteme Inleiding Religie Mites en legendes Bygelowe Gevolgtrekking Ruimte Sosio-politieke plasing Magiese elemente Die bonatuurlike Natuurelemente Taboes Die engel Hibriditeit en die oorsteek van grense Die sametrekking en versmelting van wêrelde Die oorsteek, verskuiwing en verkenning van grense op politieke vlak Die verkenning van kulturele en rassevermenging Oorvleueling van die land van die dooies en lewendes Afrikaanse magiese realisme en die verteller 216 Hoofstuk Slot 225 Bibliografie 233

6 Opsomming Verskeie romans wat sedert die laat 1980 s in Afrikaans gepubliseer is, word beskryf as magies-realistiese tekste. In die verhandeling word ondersoek ingestel of die magiese realisme in hierdie romans n eiesoortige Afrikaanse magiese realisme is en of dit bloot beskou kan word as n nabootsing van n hoofsaaklik Suid-Amerikaanse modus. Die term magiese realisme word ondersoek en die aanwending van die term, die agtergrond en literêre konnotasies daaraan verbonde, asook kenmerke van die magies-realistiese modus geniet aandag. Verbande word getrek tussen magiese realisme en die gebruik daarvan in die letterkunde van Latyns-Amerika en Wes-Afrika. Die Afrikaanse romans word met tekste vanuit Latyns-Amerika en Wes-Afrika vergelyk, en die effek en doel van magiese realisme in hierdie Afrikaanse tekste word ondersoek ten einde die moontlikheid van n eiesoortige magiese realisme in Afrikaans te verken. Die aansluiting van hierdie Afrkaanse romans by n tradisie van inheemse volksverhale en mondelinge vertellings word verken teen die agtergrond van magiese realisme Die studie ondersoek ook die rol wat magies-realisitese tekste speel in die ondersoek van die verlede in spesifiek n postkoloniale situasie. Die studie poog om n bydrae te lewer tot die benadering van n groeiende korpus tekste in Afrikaans wat magies-realistiese trekke toon. Die moontlike rol wat magies-realistiese tekste kan speel in die skep van identiteit binne die konteks van die snel veranderende sosiale en politieke bestel in Suid-Afrika word ook in die studie ondersoek. Summary Various Afrikaans novels published since the late 1980s have been described as magical realism. In this dissertation the possibility is explored whether this magical realism is a uniquely Afrikaans mode or if it can be seen as merely an imitation of a South American mode. The term magical realism, the background and function of magical realism and the literary connotations associated with the mode are discussed. Comparisons are made between magical realism and its function in the literature of Latin America and West Africa. The Afrikaans novels are compared to texts from Latin America and

7 West Africa, focussing on the aim and function of magical realism in these Afrikaans novels in order to determine the likelihood of the existence of a unique variation of magical realism in Afrikaans. The influence of traditional Afrikaans folktales and oral narratives is explored against the backdrop of magical realism. The study also concentrates on the role of magical realistic texts in exploring the past in a postcolonial situation. The study aims to make a contribution to the approach to a growing body of texts in Afrikaans that are associated with magical realism. The study also examines the possible role played by magical realistic texts in forming identity within the context of a fast changing social and political order in South Africa.

8 Hoofstuk Inleiding Met die aankoms van magistraat Abraham van der Ligt, in Etienne van Heerden se Toorberg (1986), om die dood van Druppeltjie du Pisanie te ondersoek, loop magiese realisme die Afrikaanse letterkunde binne: Maar rekening met die drif van die Moolmans in lewe én dood het die magistraat nie gehou nie, want terwyl hy nog op pad is in die trein, só word vertel, staan OuAbel Moolman, die seun van StamAbel en die vader van Abel, uit die dood op. Hy ry met sy ou jeep om die magistraat op kommissie in die hoofstraat van die dorp in te wag. (Van Heerden, 1986:9). Tydens die konfrontasie tussen die mans staan die magistraat nie vir die dooie patriarg terug nie (1986:10): En u, antwoord die magistraat toe glo kalm, gaan terug na u graf, meneer, want volgens my rekords is u lankal oorlede. Hierop loop hy óm OuAbel en vermy sy skaduwee want mens trap nie op die skaduwee van n dooie nie en stap na die hotel waar hy die register teken, n whisky bestel en op die veranda gaan sit. Só het die agterdistrikte, lank nadat hy al weg was, dit oor sy aankoms gehad. Die verskyning van Toorberg (1986) lei tot verskeie vergelykings tussen hierdie bekroonde roman en die romans van Suid-Amerikaanse skrywers wie se werk as tekenend van die magies-realistiese modus gesien word. Toorberg word veral met Gabriel García Márquez se roman One Hundred Years of Solitude (1967) vergelyk (Pakendorf, 1986 en Brink, 1987b). Sedert die Nobelprys vir letterkunde vir bogenoemde roman toegeken is, het belangstelling in magiese realisme skerp toegeneem. Magiese realisme en die Suid-Amerikaanse romankuns is sedertdien ook verbind met Van Heerden se Die Stoetmeester (1993) en Die Swye van Mario Salviati (2000) asook Brink se romans Sandkastele (1995) en Duiwelskloof (1998). Brink se Duiwelskloof word byvoorbeeld met magiese realisme 1

9 verbind in resensies van Gerrit Olivier (1998), Joan Hambidge (1998) en Heilna du Plooy (1999). Hambidge (1998) en Helize van Vuuren (1999) verbind hierdie roman ook met Suid-Amerikaners soos Gabriel García Márquez, Isabel Allende en Mario Vargas Llosa. Hierdie toenemende gebruik van die term magiese realisme in die Afrikaanse literatuurkritiek kan problematies wees. Dit is nóg duidelik of die vergelyking (tussen Afrikaanse en Suid-Amerikaanse literatuur) geregverdig is, nóg of dit wat in die Suid-Amerikaanse letterkunde onder die begrip verstaan word, dieselfde is as wat in die verband met Afrikaanse letterkunde daarmee bedoel word. Boonop merk André P Brink (1997:118) op dat dat daar sprake is van n eiesoortige Afrikaanse magiese realisme. Ten einde verheldering hieroor te kry word die gebruik van die term magiese realisme in Latyns-Amerikaanse tekste ondersoek en vergelyk met dit wat in Afrikaans daarmee beskryf word. 1.2 Probleemstelling Die fokus van die studie val op n ondersoek van Afrikaanse magiese realisme. Kundera (1995:30) is van mening dat García Márquez en ander Suid-Amerikaanse skrywers se vrugbare verbeelding in die Suid-Amerikaanse omstandighede gewortel is: that teeming imagination seems rooted in the very specific culture of the South; for example, in its living oral literature or, as Fuentes likes to recall, in the Latin American Baroque, more exuberant, more crazy, than Europe s. Die implikasie van dié mening is dat magiese realisme onvanpas sou wees in Europa, maar dat dit moontlik n plek kan beklee in Afrika waar orale tradisies ook sterk gevestig is. Deur Afrikaanse tekste te vergelyk met Latyns-Amerikaanse magiesrealistiese tekste word ondersoek of daar wel sprake is van n eiesoortige Afrikaanse magiese realisme. Die aanwending van die magies-realistiese skryfstyl word in die konteks van die Suid-Afrikaanse situasie ontleed om te 2

10 probeer vasstel hoedat dit verskil (indien wel), van nie net die magiese realisme van Suid-Amerika nie, maar ook dié van Wes-Afrika. Die spesifieke effek en doel van magiese realisme in hierdie Afrikaanse tekste word ondersoek ten einde Brink se stelling, dat daar sprake is van n eiesoortige magiese realisme in Afrikaanse, te verken. 1.3 Doel en regverdiging van studie Die studie word aangepak teen die agtergrond van teoretiese werk wat reeds oor magies-realistiese tekste vanuit Suid-Amerika, Indië (o.a. Salman Rushdie se werk) Nigerië (Ben Okri se werk) en in Sierra Leone (die werk van Syl Cheney-Coker) gedoen is. Verder word veral twee aspekte van die teoretiese diskoers oor magiese realisme in hierdie studie uitgesonder, naamlik die aansluiting by n inheemse tradisie van volksverhale en mondelinge vertellings, en die ondermyning van die koloniale hegemonie. Brink (1998b:26) verwoord, soos Kundera, die idee dat die invloed van n mondelinge kultuur belangrik is op die totstandkoming van magiese realisme: I believe that Africa has a brand of magical realism, peculiarly its own, to offer the world. In black orature in South Africa it already has a venerable tradition. In Afrikaans literature, too, it goes back to oral beginnings, inter alia, in many of the ghost stories first told by trekkers or itinerant traders at the camp fire, before electricity put and end to visitations from other worlds. Die mondelinge kultuur en kampvuurstories kan gesien word as vroeë vorme van literatuur, en Brink (1997:118) is van mening dat letterkunde n belangrike sosiale rol vervul en noodsaaklik is in die vorming van identiteit. Hy beskryf magiese realisme as: literature built upon the conviction that a nation needed stories in order to define its identity. No political, social, or economic programme aimed at constructing a new society could hope to succeed, these literatures show us, unless they were inspired by the leap of imagination which expresses itself in the telling and inventing of stories. 3

11 Die verbeeldingrykheid van magiese realisme bied moontlikhede om die verlede te ondersoek waardeur die hegemonie van koloniale geskiedskrywing ondermyn word, terwyl alternatiewe moontlikhede vir begrip van die verlede - en daardeur identiteit oopgemaak word. n Afrikaner-identiteit kan dus ook herskep word aan die hand van n alternatiewe geskiedenis. Koloniale geskiedskrywing maak n wit patriargie die sentrum van mag oor die hele spektrum van menswees op maatskaplike, sosiale, politieke en kulturele vlak. Magies-realistiese tekste het ten doel om hierdie sentrums van mag te ondermyn sodat die gemarginaliseerde Ander, byvoorbeeld vrouens en swartes, regmatige posisies kan beklee in n alternatiewe vorm van geskiedskrywing. As die verlede dan sentraal staan tot die vestiging van identiteit, kan veranderde benaderings tot geskiedskrywing die moontlike verandering van kulturele identiteit bevorder. Dié studie kan n bydrae lewer ten opsigte van: Die benadering tot n groeiende korpus tekste in Afrikaans wat magiesrealistiese trekke toon; Die ondersoek na die moontlike rol wat magies-realistiese tekste kan speel in die skep van identiteit in die konteks van die snel veranderende sosiale en politieke bestel in Suid Afrika. 1.4 Metode Ten eerste word n teoretiese ondersoek na magiese realisme geloods. Die kenmerke van magiese realisme word bespreek en verduidelik aan die hand van veral García Márquez se One Hundred Years Of Solitude. Spesifieke aandag sal geskenk word aan die moontlike effek van magiese realisme in tekste op die lesers van hierdie tekste. Tweedens word kortliks gekyk na die teorie en tradisie van magiese realisme in die Wes-Afrikaanse letterkunde en spesifiek in die oeuvres van Ben Okri van Nigerië en Syl Cheney-Coker van Sierra Leone. 4

12 Uiteindelik word op die magiese realisme in die romans Toorberg, Die Stoetmeester en Die Swye van Mario Salviati van Etienne van Heerden en Sandkastele en Duiwelskloof van André P Brink gefokus. Die wortels van die magiese realisme in die mondelinge oorlewerings en volksverhale word nagegaan om vas te stel of in hierdie romans sprake is van n eiesoortige (Suid) Afrikaanse magiese realisme en of dit bloot as n kunsgreep aangewend word. Die rol en effekte van magiese realisme in die romans word nagegaan. Die rol wat die inheemse verhaalskat en tradisies speel in die gekose romans word ondersoek om die impak daarvan te bepaal in die vestiging, al dan nie, van n unieke soort magiese realisme in Afrikaans. Uiteindelik sal in die lig van die bevindings besin word oor die moontlikheid van n eiesoortige (Suid-) Afrikaanse magiese realisme in Brink en Van Heerden se werk. 5

13 Hoofstuk 2 Magiese realisme: n Historiese oorsig 2.1 Die term magiese realisme Inleiding Magiese realisme word gewoonlik beskryf as n vermenging van die fantastiese en magiese met die alledaagse realiteit. Wendy Faris (1995:163) verduidelik byvoorbeeld die term soos volg: magical realism combines realism and the fantastic in such way that magical elements grow organically out of the reality portrayed. Hierdie beskrywing is egter so breed dat dit byna enige literêre werk kan insluit. Dié beskrywing lei tot vrae soos: Wat is die fantastiese? Wat is die magiese? Wat is realisme? Wat is die verhouding tussen die magiese en realistiese? Hoekom word hierdie twee konsepte saamgevoeg? In hierdie hoofstuk word die term magiese realisme gedefinieer (in 2.1) en bespreek in verhouding tot: die magiese literatuur; realisme en die fantastiese Definisie Verskeie beskrywings word gebruik om magiese realisme te definieer. In dié afdeling word n oorsig gegee van die samesmelting van die literêre terme realisme, fantastiese en magiese op teoretiese vlak, deur na die definisies van magiese realisme te kyk wat deur leidende Anglo-Europese teoretici gebruik word. In die definieëring van magiese realisme, word inherente teenstrydighede saamgevat in die samevoeging van skynbaar onversoenbare terme (die 6

14 magiese en die realistiese), in een konsep. Amaryll Chanady (1985:27) probeer hierdie teenstrydighede soos volg verduidelik: Magical realism belongs neither entirely to the domain of fantasy, by which we mean the creation of a world totally different from ours, nor to that of reality, which is our conventional everyday world. Die vraag kan egter gevra word of bogenoemde nie vir alle fiksie geld nie; of n ander verbeeldingswêreld nie in alle fiksie geskep word nie? Ook John Erickson (1995:428) wys op n teenstelling tussen n logiese wêreld en n bonatuurlike wêreld: In narratives marked by magical realism, to the contrary, two diametrically opposed ontologies coexist on equal terms: the empirical world of reason and logic and the supernatural world of unreason. Dit is dus duidelik dat daar in definisies gebruik gemaak word van terme wat nie helder is nie: Alle romans is immers tot n mate fantasie. Geen roman is ten volle realisties nie! Word hier bedoel n fiksie-wêreld of wêreld-van-dieteks of storiewêreld wat tot n mindere of meerdere mate realisties is? Dit is belangrik om op te merk dat die grense, binne die wêreld-van-die-teks, tussen realiteit en fantasie oorgesteek word inhoudelik word die realiteit in tekste verruim deur gebruik te maak van bonatuurlike elemente en die fantastiese verruim deur herkenbare alledaagse elemente maar dat magiese realisme die kenmerke van albei terme in so n mate vermeng, dat n derde ruimte gevorm word waarin opponerende elemente saam kan bestaan. David Mikics (1995:372) verduidelik hierdie derde ruimte soos volg: Magical realism, [ ] projects a mesmerizing uncertainty suggesting that ordinary life may also be the scene of the extraordinary. Such dreamlike suspension on the border between the fantastic and the mundane offers a utopian, if evanescent, promise of transfigured perception, the hypnotic renewing of everyday existence. 7

15 Hierdie derde ruimte toor die alledaagse bestaan om, ten einde nuwe, al is dit soms vlietende, werklikhede te skep waar die naasbestaan, in die fiksionele ruimte, van byvoorbeeld die lewendes en dooies moontlik is. In A Glossary of Literary Terms (Abrams, 1999:196) word magiese realisme in verwarrende terme uiteengesit, wat nog meer vrae oor dié verskynsel in letterkunde laat ontstaan oor die verband wat tussen realisme, die fantastiese en mites en legendes binne magiese realisme bestaan. Die magies-realistiese skrywers (volgens Abrams): interweave, in an ever-shifting pattern, a sharply etched realism in representing ordinary events and descriptive details together with fantastic and dreamlike elements, as well as with materials derived from myth and fairy tales. [ ]These novels violate, in various ways, standard novelistic expectations by drastic and sometimes highly effective experiments with subject matter, form, style, temporal sequence, and fusions of the everyday, the fantastical, the mythical, and the nightmarish, in renderings that blur traditional distinctions between what is serious or trivial, horrible or ludicrous, tragic or comic. Uit bogenoemde definisie wil dit dus voorkom asof magiese realisme n verskuiwing van grense in literêre werke teweeggebring het, vernuwing en verruiming moontlik gemaak het, deur die eksperimentele gebruik van verbeeldingryke inhoud en temas, asook vertelstyl en aanbieding. Deur hierdie verskuiwing te maak, bied die outeurs dus nuwe uitdagings aan die leser. Magiese realisme word beskou as n verskynsel in literêre werke (Van der Elst, in Cloete 1992:282) en nie as n genre as sodanig nie. Chanady (1985:16-17) bevestig hierdie sienswyse: Magical realism [ ] is a literary mode rather than a specific, historically identifiable genre, and can be found in most types of prose fiction. It does not refer to a movement, which is characterized by particular historical and geographical limitations and a coherence which magical realism lacks. 8

16 Die term magiese realisme word breedvoerig, maar somtyds steeds vaag definieer, daarom word die gebruik van die term in die tipering van tekste bemoeilik deur die aantal definisies wat deur teoretici, kritici en akademici daaraan toegeskryf word. Die term word egter steeds gebruik deur kritici al is daar n vaagheid oor die werklike definisie wat aan die begrip toegeskryf kan word. Aangesien definieëring van die term as problematies gesien word, het dit dus ook n invloed op die kategorisering van tekste en is daar in die literêre wêreld ook nie eenstemmigheid oor welke tekste dan as magies-realisties gesien kan word nie. Tommaso Scarano (1999: 9-10) noem magiese realisme n teoretiese formule wat bruikbaar is en dat hierdie formule gedurig verander afhangende van die tekste wat bespreek word. Hierdie formule is egter in die tradisie van literêre kritiek opgeneem en sal dus bruikbaar bly, ten spyte daarvan dat dit no more than a simple formula is, wat as poor in meaning beskryf word. In hierdie studie gebruik ek die term magiese realisme nie as genre-tipering nie, maar as n modus wat sekere tegnieke tipeer wat as formule gebruik kan word om die plasing van die gekose tekste binne n eiesoortige Afrikaanse magies-realistiese modus te ondersoek. Ten einde tot n helderder opvatting oor magiese realisme te kom, word dié term in die volgende afdeling onderskei van: magiese literatuur (2.1.3); realisme (2.1.4) en die fantastiese (2.1.5) Magiese realisme en die magiese literatuur Magiese realisme en die magiese literatuur word dikwels verwar op grond van die gedeelde byvoeglike naamwoord magiese. n Definieëring van die adjektief magiese is dus noodsaaklik. Scarano (1999:9) skryf die verwarring ten opsigte van definieëring van die term magiese realisme toe aan die verskeidenheid van begrippe wat met die adjektief magies verbind word. Evans (2004:7) sluit by hom aan en verwys 9

17 na die betekenis van die woord magic in die Oxford American Dictionary and Language Guide (1999): 1a the supposed art of influencing the course of events by the occult control of nature or of the spirits b witchcraft 2 conjuring tricks or sleight of hand. 3 an inexplicable or remarkable influence producing surprising results. 4 an enchanting quality or phenomenon. Evans maak die opmerking dat magiese in kontemporêre magiese realisme verwys na definisies van magies soos in 1a en 3, maar dat definisie 4 eintlik verwys na magiese realisme soos dit verwoord is in 1925 deur Franz Roh, die Duitse kunshistorikus ( ), wat die definisie die eerste keer gebruik het. Die vraag kan egter gevra word of magiese in magiese realisme bloot dui op n betowering (enchantment) en of dit nie juis veel meer behels nie? Magiese realisme moet dus nie met magiese literatuur verwar word nie. In magiese literatuur is aksie afhanklik van masjinerie of meganismes soos spreuke om transformasie of verandering mee te bring. Die towerfee wat spreuke en n towerstaf gebruik om Aspoestertjie se lewe te verander kan hier as voorbeeld van magiese literatuur gesien word. Die karakters kan ook self n invloed op hul omstandighede hê, omdat hulle self die aksie kan inisieer wat verandering teweegbring, soos byvoorbeeld Aladdin wat sy lampie vryf en wense kry waarmee hy homself transformeer. Die karakters in magies-realistiese werke is nie aandadig aan die magiese gebeure, soos Aladdin nie, maar bestaan slegs in n wêreld waar die magiese deel is van die ordinêre werklikheid en as sodanig beskryf word. Die magieseof nie-realistiese elemente kan nie afgemaak word as drome, hallusinasies, metafore of leuens nie (Hegerfeldt, 2002:66) en moet slegs as deel van die fiksionele wêreld aanvaar word. Faris (1995:167) bespreek verskeie primêre eienskappe van magiesrealistiese tekste, waarvan sy die teenwoordigheid van die magiese in n teks 10

18 as die mees belangrikste element beskou. Hierdie magiese element waarna Faris verwys, hou verband met definisie 4, wat soos volg beskryf kan word: something we cannot explain according to the laws of the universe as we know them. Die magiese element in tekste vertoon dus eienskappe wat oor n toweragtige of bonatuurlike kwaliteit beskik wat nie deur bekende reëls of wette verklaar kan word nie. Die logiese samehang van oorsaak en gevolg word dus opgehef met die gebruik van die magiese in tekste. Faris (1995:175) identifiseer n verbale magiese element as een van die sekondêre eienskappe van magies-realistiese tekste metafore word gekonkretiseer en die gaping tussen woorde en die wêreld word verklein. Die volgende voorbeeld uit die roman One Hundred Years of Solitude (García Márquez, 1970:135) illustreer nie net die magies-realistiese konsep nie, maar konkretiseer ook byvoorbeeld die gesegde Bloed is dikker as water : As soon as José Arcadio closed the bedroom door the sound of a pistol shot echoed through the house. A trickle of blood came out under the door, crossed the living room, went out into the street, continued on in a straight line across the uneven terraces, went down steps and climbed over curbs, passed along the Street of the Turks, turned a corner to the right and another to the left, made a right angle at the Buendía house, went in under the closed door, crossed through the parlor, hugging the walls so as not to stain the rugs, went on to the other living room, made a wide curve to avoid the dining-room table, went along the porch with the begonias, and passed without being seen under Amaranta s chair as she gave an arithmetic lesson to Aureliano José, and went through the pantry and came out in the kitchen, where Ursula was getting ready to crack thirty-six eggs to make bread. Die vermenging van realiteit en die magiese word op n treffende wyse deur García Márquez gebruik met die misterieuse dood van José Arcadio Buendía. Sy dood en die gevolge daarvan word só beskryf dat die absurditeit daarvan byna ongemerk gaan. Die magiese word deur middel van taalmanipulasie so 11

19 vermeng met die presiese beskrywing van die dorp en ook die huis dat dit deel van die alledaagse word. Klem word gelê op die gebruik van fyn besonderhede, soos thirty-six eggs, en word deur die outeur as greep aangewend om realisme in die werk te vestig. Die detail skep die indruk van waarheid en oortuig die leser met die sogenaamde reality-effect : Reality-effect Roland Barthes term for the effect produced by details that are, from a strictly structural point of view, redundant or superfluous in that they do nothing to advance the narrative [ ] their function is to state we are real, and thus to signify the category of reality that underpins the verisimilitude of the narrative by guaranteeing that it happened. The reality-effect is an essential feature of literary realism. (Macey, 2000:324-5) As gevolg van die verwarring in die gebruik van die woord magiese word verskeie werke dus verkeerdelik as magies-realisties gegroepeer. Magiesrealistiese werke is realiteitsgebonde, maar verskeie fantastiese of magiese elemente kom in die werke voor wat deur die karakters, en ook die lesers, as normaal ervaar word. Deur die magiese as deel van die daaglikse werklikheid te beskryf word dit só deur die karakters ervaar. Geen verduideliking word gegee of analise van die uitsonderlike gebeure gemaak nie, dus kan die leser nie anders as om die magiese ook as deel van die normale werklikheid te sien nie. Deur die adjektief magiese te kwalifiseer, wanneer dit in die term magiese realisme gebruik word, tot die verwysing na die bonatuurlike, word verwarring in die definieëring en plasing van tekste vergemaklik Magiese realisme teenoor realisme Net soos onderskeid gemaak word tussen magiese en magies-realistiese literatuur, word n verskil tussen literêre realisme en magiese realisme veronderstel. Van der Elst (1992: 417) se definisie van Realisme maak die verskil tussen die twee literêre konsepte, van Realisme en magiese realisme (kyk 2.1), duidelik : 12

20 Die Realisme in die literatuur het betrekking op n waarheidsgetroue, ongeïdealiseerde uitbeelding van die werklikheid waarby die hier en nou van leser en skepper (kunstenaar) n sentrale plek inneem. Waar realisme op n herkenbare werklikheid steun as belangrike deel van die fiksionele wêreld, maak magiese realisme aanspraak op die herkenbare werklikheid asook die bonatuurlike om die fiksionele landskap uit te beeld. Die verskille tussen die twee terme word dus in hierdie afdeling ondersoek. Realisme skep die illusie by die leser dat die storie wat gelees word, betrekking het op die alledaagse wêreld en dat daar n verhouding behoort te wees tussen die uitbeelding in die storie en die leser se alledaagse ervaringswerklikheid. Die fiksionele wêreld van Realisme word soos volg deur Wilson (1995:217) beskryf: all the deictics and descriptions operate as if they were being used in the extratextual world and which, thus, constantly beg comparison to that world. Realisme word as n Westerse konvensie gesien omdat hierdie genre n akkurate beeld van die wêreld probeer skep en klem plaas op n rasioneelwetenskaplike benadering om hierdie beeld te vorm (Hegerfeldt, 2002:63). Getrouheid aan empiries-bewysbare feite word beklemtoon in die skep en oordra van kennis en dus ook in die konstruksie van die werklikheid of realiteit. Magiese realisme is versoenbaar met hierdie werklikheid omdat dit gegrond is in n herkenbare werklikheid waar sosiale, historiese en politieke verwysings die narratiewe anker (Baker, 1997:1). Magiese elemente word teen hierdie agtergrond deel van die verhaal om n nuwe ruimte te skep waar met meer as die bekende werklikheid gewerk word om die magies realistiese te vorm. Hierdie Westerse of Europese literatuurverskynsel (Realisme) kan egter nie n akkurate mimetiese afbeelding van elke kultuur vorm nie, omdat die verskeie wêrelddele as gevolg van sosio-ekonomiese en ook politieke faktore nie op 13

21 dieselfde manier, of teen dieselfde spoed, as Europa ontwikkel het nie. Magiese realisme word dan as teenvoeter gesien van narratiewe realisme wat grootliks hierdie Westerse werklikheid weerspieël. Jean-Pierre Durix (1998: 146) verduidelik die verhouding tussen realisme en magiese realisme en die funksionaliteit daarvan as: the magical realist aims at a basis of mimetic illusion while destroying it regularly with a strange treatment of time, space, characters, or what many people (in the Western world, at least) take as the basic rules of the physical world. Die verhouding tussen magiese realisme en realisme word soos volg deur Ray Girvan (in Leeper, 2003:3) beskryf: Magical Realism seems to me a label for a (broadly) real-world literary novel where you get diversions from normal reality things like impossible events, transformations, or untrue history that happen unmarked and unexplained. Die meeste besprekings van magiese realisme gebruik die werk van García Márquez om teoretiese stellings te belig. Hier word n verdere voorbeeld uit One Hundred Years of Solitude (1970: ) gebruik om te illustreer hoe realisme aangewend word om die magiese elemente te anker: Fernanda wanted to fold her Brabant sheets in the garden and asked the women in the house for help. She had just begun when Amaranta noticed that Remedios the Beauty was covered all over by an intense paleness. Don t you feel well? she asked her. Remedios the Beauty, who was clutching the sheet by the other end, gave a pitying smile. Quite the opposite, she said, I never felt better. She has just finished saying it when Fernanda felt a delicate wind of light pull the sheets out of her hands and open them up wide. Amaranta felt a mysterious trembling in the lace on her petticoats and she tried to grasp the sheet so that she would not fall down at the instant in which Remedios the Beauty began to rise. Ursula, almost blind at the time, was the only person who was sufficiently calm to identify the nature of that determined wind and she left the sheets to the mercy of the light as she watched Remedios the Beauty waving good-bye in the midst of 14

22 the flapping sheets that rose up with her, abandoning with her the environment of beetles and dahlias and passing through the air with her as four o clock in the afternoon came to an end, and they were lost forever with her in the upper atmosphere where not even the highest-flying birds of memory could reach her. Te midde van iets so alledaags so lakens ophang, gebeur die wonder: n hemelvaart. Daar word geen ophef daarvan gemaak deur die ander karakters nie en dus word die leser gelei om die gebeure ook as alledaags te sien. Ook hier word die fyn detail van die sogenaamde realiteitseffek gebruik four o clock, beetles and dahlias as greep om die alledaagse kwaliteit van die gebeurtenis te beklemtoon. Fernanda is die enigste karakter wat wel later haarself uitlaat oor die gebeurtenis, maar dit is slegs om te bid dat haar lakens terug gestuur word! Die saamtrek van die magiese en realistiese word so subtiel gedoen, dat die leser nie anders kan as om die hemelvaart as blote deel van die alledaagse werklikheid te aanvaar nie. Die realistiese beskrywings, in bogenoemde aanhaling n delikate wind, lakens, besies, dahlias skep n fiksionele wêreld wat herkenbaar is as die wêreld waarin ons leef en vorm in die skepping van n magies-realistiese wêreld, n vernuwing in die realistiese tradisie. Zamora (1995:500) verduidelik die fiksionele wêreld wat tot stand kom in magiese realisme en die funksie daarvan as: Magical realist texts question the nature of reality and the nature of its representation. In this, then, magical realist texts share (and extend) the tradition of narrative realism: they, too, aim to present a credible version of experienced reality. The crucial difference is that magical realist texts amplify the very conception of experienced reality by presenting fictional worlds that are multiple, permeable, transformative, animistic. Die magies-realistiese fiksionele wêreld is deurdringbaar en kan transformeer om sodoende n geloofwaardige werklikheid te skep, waar die alledaagse met die bonatuurlike aangevul, en so ook daardeur intensiveer word. 15

23 Verskeie grense word verskuif, oorgesteek of verdwyn selfs in hierdie realistiese tradisie, soos uiteengesit in die inleiding tot Magical Realism: Theory, History, Community (Zamora & Faris, 1995: 6): magical realism may be considered an extension of realism in its concern with the nature of reality and its representation, at the same that it resists the basic assumptions of post-enlightment rationalism and literary realism. Mind and body, spirit and matter, life and death, real and imaginary, self and other, male and female: these are boundaries to be erased, transgressed, blurred, brought together, or otherwise fundamentally refashioned in magical realist texts. Realisme, die beskrywing van n waarheidsgetroue werklikheid, word as noodsaaklik gesien in die magies-realistiese modus omdat die leser steeds met die fiksionele wêreld moet kan identifiseer, al word die grense van hierdie werklikheid oorgesteek en met bonatuurlike elemente aangevul Magiese realisme teenoor die fantastiese Volgens verskeie teoretici (Rogers, Chanady, Wilson en Scarano) is daar n verband tussen magiese realisme en die fantastiese. In hierdie afdeling word dié verband ondersoek. Magiese realisme kan nie sonder meer beskou word as n onderafdeling van die fantastiese nie, daarvoor is daar te veel verskille, waarvan die intensie seker die belangrikste is. Magiese realisme word beskryf as ernstige fiksie. Hierin verskil dit van klassieke fantasie wat gesien word as ontvlugtingsfiksie ( escapism ). Rogers (2002:2) vat die verskil tussen ernstige en fantastiese literatuur soos volg saam: Serious fiction helps us to name our world and see our place in it. It conveys or explores truth. Any genre of fiction can get at truths, of course. Some science fiction and fantasy do so, and are serious fiction. Some science fiction and fantasy are escapist. But magical realism is always serious, never escapist, because it is trying to convey the reality of one or several worldviews that actually exist, or have existed. Magiese realisme probeer om n wêreldvisie uit te beeld waarmee die leser kan identifiseer. Hierdie visie word nie as ontvlugting van die alledaagse 16

24 realiteit gesien nie, maar probeer om bestaande visies uit te beeld, teenoor die fantastiese wat verbeelde visies voorstel. In Toorberg belig Van Heerden byvoorbeeld die hegemonie van n sekere soort Afrikanerskap (Prinsloo, 1987) en word die valsheid van die idee van apartheid, nie net in die Moolman familie nie, maar ook in die Afrikanerdom verbeeld (Pakendorf, 1986:19). Wilson (1995: ) beskryf die fiksionele wêreld van fantasie as een waar die grondstelling met dié van spel vergelyk kan word. n Wêreld word geskep waar alle verwysings na afstand en ruimte en ook die samestelling van hierdie elemente, op selfstandige aannames gegrond en gegenereer word. Magiese realisme word ook as meer pragmaties as fantastiese literatuur bestempel, omdat dit by die herkenbare werklikheid aansluit, teenoor die fantastiese, wat die werklikheid verdraai of verwring en ook nuwe verbeelde wêrelde skep. Die magies-realistiese skrywer probeer om die werklikheid te konfronteer en te ontleed, om die misterie in die lewe, mense en hul optrede te ontdek (Morris, 2001:2). Uit Chanady se navorsing (1985:24-25) is dit duidelik dat daar n fundamentele verskil tussen magiese realisme en die fantastiese is die bonatuurlike of magiese, soos dit voorkom in magies-realistiese werke, in teenstelling met die gebruik in fantastiese werke, onthuts nie die leser nie. Dieselfde verskynsels sal byvoorbeeld as problematies voorgestel word deur die fantastiese narratief, maar sal in die magies realistiese narratief as doodnatuurlik gesien word en byna feitelik gestel word. Scarano (1999:24) sluit by hierdie siening aan wanneer hy sê dat die grootste verskil tussen magiese realisme en die fantastiese daarin lê dat die aspek van nie-botsende saambestaan van teenstrydige elemente (non-conflictual coexistence of contrary elements) sentraal staan tot die kenmerke van magiese realisme. Die fantastiese verteller en karakters druk twyfel, angs en krisis uit (conveys doubt, anxiety and crisis); teenoor die magiese realistiese narratief wat afwesigheid van twyfel (absence of doubt) suggereer en ook n 17

25 persepsie skep van nie-natuurlike as versoenbaar met realiteit (non-natural as organic and consistent with reality). Chanady (1985:30) beskou die verskille ten opsigte van die rol van die verteller ook as belangrik by onderskeid tussen die fantastiese en die magies realistiese. Verswyging of terughouding aan die kant van die verteller speel verskillende rolle in albei die modusse. In die fantastiese sorg verswyging vir n atmosfeer van onsekerheid en skep dit n mate van disoriëntasie. Die magiese of misterieuse word dus minder realisties. Die teenoorgestelde is waar vir magiese realisme verswyging of terughouding (van motiewe vir die gebruik van die bonatuurlike of magiese) integreer die magiese met die werklikheid en verskuif sodoende die grense van die realiteit, om dan ook die aanvaarding daarvan te vergemaklik. Die gevolgtrekking kan dus gemaak word dat daar fundamentele verskille tussen magiese realisme en die fanstastiese is: magiese realisme steun op n sterk onderbou van die realistiese in die skep van n fiksionele wêreld; die realistiese element word as n belangrike aspek van die fiksionele wêreld geag waarmee die leser kan identifiseer; identifisering met die magies-realistiese teks is noodsaaklik om die leser ook met die wêreldvisie van die teks te laat identifiseer; die fantastiese steun op n sterk onderbou van die verbeelde in die skep van die fiksionele wêreld; die verbeelde element in die fiksionele wêreld kan die leser vervreem en identifisering met die verbeelde elemente in die fantastiese teks is gemik op ontsnapping (escapism) van die alledaagse realiteit Samevatting Hierbo is die term magiese realisme afgebaken deur te verwys na verskeie definisies wat in die teoretiese diskoers aan die term gekoppel word. Die term is verder afgebaken deur die ooreenkoms of verskille tussen magiese 18

26 realisme en ander literêre konsepte dié van die magiese, die realistiese en die fantastiese aan te dui en ook te bespreek. Die fokus van hierdie afdeling het geval op ander literêre terme wat ooglopend met die magies-realistiese modus verband hou. Magiese realisme het egter nie in n vakuum ontstaan nie en daarom kan n ondersoek na die oorsprong van die modus as noodsaaklik tot die verstaan daarvan gesien word. 2.2 Magiese Realisme: Historiese oorsig Inleiding In dié afdeling word die ontstaan van die term magiese realisme nagegaan vanaf die eerste gebruik daarvan in die skilderkuns (2.2.2). Daar word gekyk na die effek wat die toe-eiening van die term magiese realisme deur verskeie skrywers gehad het (2.2.3) en die uiteindelike vestiging van die term in die literatuurkritiek (2.3 en 2.4) Franz Roh en die skilderkuns Die term magiese realisme is die eerste keer in 1925 gebruik deur Franz Roh, n Duitse kunshistorikus. Hy het die term gebruik met verwysing na n nuwe kunsstroming in die skilderkuns dié van post-ekspressionisme. Die term het verwys na die viering van die terugkeer na figuurlike verteenwoordiging in die skilderkuns ná meer as n dekade van ekspressionisme se meer abstrakte kuns (Zamora & Faris, 1995:15). Impressionisme het grootliks gefokus op die kunstenaar se begeerte om iets uit te beeld wat reeds bestaan. Fokus is geplaas op n voorwerp se vorm, tekstuur of lig en skaduwee. Die uitbeelding van die voorwerp is slegs gestimuleer deur dit waarmee die toeskouer reeds bekend was. Daar is geen dieper betekenis aan voorwerpe toegeken nie. 19

27 Ekspressionisme het uitdrukking gegee aan the fantastic, extraterrestrial or remote objects. Die skilderye het nie net, volgens Roh, die afgryslike van die aardse bestaan nie, maar ook dié van die hel uitgedruk (Roh, 1995:16-17): If a picture portrayed a city, for example, it resembled the destruction produced by volcanic lava and not just a play of forms or the booty of an agitated cubism. If the theme was erotic, it often degenerated into savage sensuality. If devilish men were depicted, they had the faces of cannibals. If animals appeared, they were horses of a heavenly blue or red cows that, even in their objective reality, had to carry us beyond what we could experience on earth. If a painter wanted to sing the exuberance of southern provinces in a landscape, he came up with the tropics of an extraterrestrial world where men of our race burned like piles of paper under dry flames of colour. Roh beskryf die nuwe kunsvorm, wat as die vermenging van die impressionisme en ekspressionisme beskryf kan word, as magies realisties. Roh gee egter nie n formele definisie van wat hy bedoel met magiese realisme nie en plaas ook nie werklik klem op sy term nie. Hy is die enigste persoon wat na hierdie nuwe kunsstroming verwys as Magischer Realismus en die term is spoedig vervang deur die term Neue Sachlichkeit of New Objectivity soos beskryf deur die kurator Gustav Hartlaub, wat meer ingeburger geraak het. In die magies-realistiese skilderye word die bekende uitgebeeld portrette, landskappe, stillewes, die metropool, stadspleine, die naglewe, vuil stede, werkers, masjiene en fabrieke. Die vernuwing is nie te vinde in die onderwerpe wat uitgebeeld word nie, maar in die styl waarin dit aangebied word (Guenther, 1995:36): The goal of this post-world War I art was a new definition of the object, clinically dissected, coldly accentuated, microscopically delineated. Over-exposed, isolated, rendered from an uncustomary angle, the familiar became unusual, endowed with an Unheimlichkeit (uncanniness) which elicited fear and wonder. 20

28 Roh se publikasie Nach-Expressionismus, Magischer Realismus het wye aansien geniet ten tye van publikasie en in 1927 word Roh se boek gedeeltelik in Spaans vertaal en in José Ortega y Gasset se Revista de Occidente gepubliseer. Hierdeur word die konsep bekend gestel aan die Spaanssprekende gemeenskap. Die gebruik van die term magiese realisme in die skilderkuns en die verskuiwing na die literêre gebruik word soos volg deur Irene Guenther (1995:57) beskou: This appropriation of a pictorial term by literary critics has been facilitated by the pliant meanings of both magic and realism and the ambivalence with which Roh first presented Magic Realism. Roh self het egter glad nie magiese realisme in letterkundige terme gebruik nie en het dus self nie werklik n beduidende rol gespeel in die vestiging van die term in die letterkunde nie. Die latere literêre gebruik van die term magiese realisme bring n klemverskuiwing te weeg wat selfs as die teenoorgestelde van dié idee in die skilderkuns beskou kan word (soos bespreek in a) Magiese Realisme n Spaans-Amerikaanse literêre konsep In die literêre kritiek word Franz Roh steeds erken as die vader van Magiese Realisme. Verskeie kritici verwys steeds na sy oorspronklike gebruik van die begrip, soos dit na die skilderkuns verwys het, om hul eie teorieë te vorm. Teenstrydige definisies van die term in kontemporêre literêre kritiek bemoeilik die studie van magiese realisme, veral inaggenome die groot verskeidenheid van inligting aangaande die onderwerp wat onder andere op die internet beskikbaar is. Die trefwoord magiese realisme lei byvoorbeeld tot response in Google. Die wortels van die gebruik van die term magiese realisme in die letterkunde word deur onder andere Chanady (1995: ), Leal (1995:120), Durix (1998: ) en Scarano (1999:11-18) toegeskryf aan drie Latyns- 21

29 Amerikaanse skrywers en kritici (Asturias, Carpentier, Uslar Pietri). Daarom was dit ook lank die geval dat die modus eksklusief met Spaans-Amerikaanse werke verbind was. Soos reeds genoem, hierbo in 2.1.4, word literêre realisme gesien as n Westerse konstruk en dit word veral verbind met Europa. Europese lande is, weens die geskiedenis van kolonisering, gesien as die bevoorregte middelpunt en setels van mag. Oorheersing geskied op politieke, ekonomiese en kulturele vlak soos deur die geskiedenis bewys deur onder andere kolonisasie en industrialisasie. Magstrukture wat gevorm is in dié tydperk het veroorsaak dat diskriminasie of uitsluiting op verskeie gebiede plaasvind. D haen (1995: ) sonder kultuur, ras en geslag uit as besonder sensitiewe terreine vir diskriminasie. Latyns-Amerika val geografies buite hierdie bevoorregte groep (Europa), maar as gevolg van kolonisasie deur die Europese moondhede spoel diskriminasie ook hier oor op kulturele vlak omdat nie-westerse groepe (in Latyns-Amerika) uitgesluit word uit die bevoorregte middelpunt van mag. Die bewussyn van sommige skrywers dat hulle (Asturias, Carpentier) buitestaanders is en dat die realiteit van hulle onderskeie lande en nasionaliteite nie deur Europese literêre realisme verteenwoordig word nie (Durix, 1998: ), het n soeke na n nuwe literêre uitdrukking onstaan wat wel Latyns-Amerikaanse belange weerspieël. Durix (1998:109) verwoord dié opvatting so: Asturias and Carpentier were rebelling against a vision of Latin America entirely conditioned by the European point of view. They were seeking for an alternative language which might better correspond to their own perceptions. D haen (1995:200) veronderstel dat die rede vir die onstaan van magiese realisme in Latyns-Amerika, vroeër as in enige ander gebied wat ook gekoloniseer is, die gevolg is van n mate van onafhanklikheid in dié gebied, ten spyte van n voortduurende kulturele afhanklikheid van die metropool: 22

30 the discrepancy between its nominal independence and its continuing cultural dependence exacerbated the feeling of ex-centricity of many Latin American authors, and thus alerted them to the problematics of centers and margins in literature, and hence to the possibilities of magic realism, at an earlier stage than authors from other continents or countries, or from other groups, races, or genders. Die polarisasie tussen die bevoorregte sentrum ( privileged centres ) en gemarginaliseerde Ander ( marginal Other ) maak oorskryding en verskuiwing van grense moontlik wat die moontlikheid van n hibridiese ruimte skep wat in magies-realistiese literatuur gevind word. Vervolgens word na enkele Spaans-Amerikaanse skrywers se werk en hul gebruik van magiese realisme gekyk Miguel Angel Asturias M A Asturias ( ), Guatemaalse skrywer, het in 1924 in Parys aangekom (Scarano, 1999:12). Hier kom hy in aanraking met die Franse avant-garde surrealiste, onder andere Aragon, Breton en Tzara. Die kontak met surrealisme het n fundamentele invloed gehad op Asturias se manier van skryf. Scarano (1999:12) skryf die droomatmosfeer en taalgebruik wat Asturias se werk kenmerk aan die invloed van surrealisme toe, maar wys daarop dat sy surrealisme nie so intellektueel soos dié van die Franse voorkom nie. Asturias se werk is volgens Scarano (1999:12) meer magies en lewendig as die Franse surrealisme. Durix (1998:108) voer aan dat Asturias realisme (soos hy Asturias) dit gebruik as magies sien, omdat dit baie na aan die drome beweeg wat deur die surrealiste bedink is, maar ook aansluit by die Maja s se gewyde tekste. In sy soeke na n manier om sy ervaring van die werklikheid uit te druk, gaan Asturias dus terug na die mites en legendes van die Maja-dinastie. Die invloed van volksmites en die magiese word steeds gesien as kenmerkend van hedendaagse magies-realistiese tekste. Durix vat die versmelting van mites en surrealisme in Asturias se werk soos volg saam (1998: ): 23