SEKONDÊRE SKOOL VERBETERINGS- PROGRAM (SSIP) 2016 GEOGRAFIE HERSIENDE LEERDER NOTAS SESSIE 6-9: GEOMORFOLOGIE GRAAD 12

Transcription

1 1 SEKONDÊRE SKOOL VERBETERINGS- PROGRAM (SSIP) 2016 GEOGRAFIE HERSIENDE LEERDER NOTAS SESSIE 6-9: GEOMORFOLOGIE GRAAD 12 Gauteng Department of Education

2 2 INHOUDSOPGAWE SESSION ONDERWERP BLADSY 6 Dreineringsbekkens in Suid-Afrika 7 Fluviale prosesse 8 Stroomroof en dreineringsbekken en rivier bestuur 9 Geomorfologie Konsolidasie GEOGRAFIE 2016 WERKWOORD BETEKENISSE VOORGESTELDE AKSIE Gee rekening van Analiseer Verduidelik die oorsaak van Onderskei; ondersoek en interpreteer krities; positiewe en negatiewe; voor- en nadele Annoteer Voeg verduidelikende notas by n illustrasie, kaart of skets Beoordeel om 'n mening te vorm hoe suksesvol / effektiewe iets Verdedig om redes ter ondersteuning van of teen 'n stelling na vore gebring Assesseer om versigtig te oorweeg voordat jy 'n oordeel Kategoriseer om dinge te plaas in groepe op grond van hul eienskappe Klassifiseer om in groepe te verdeel of tipes sodat dinge met soortgelyke eienskappe in dieselfde groep - om te reël volgens tipe of soort Vol sinne Vol sinne Vol sinne Vol sinne Vol sinne Vol sinne Een woord antwoorde / frases Vol sinne Kommentaar om oor die algemeen oor skryf Vol sinne Vergelyk om daarop te wys of te wys beide Vol sinne ooreenkomste en verskille Konstrueer om 'n vorm te teken 'n diagram word vereis Kontrasteer om die verskille van dinge, kwaliteite, Vol sinne gebeure of probleme te beklemtoon Skep om 'n nuwe of oorspronklike idee Vol sinne ontwikkel Kritiseer om kommentaar te wys dat daar iets sleg Vol sinne of verkeerd maak Besluit om iets noukeurig te oorweeg en besluit Vol sinne wat gedoen moet word Verdedig om 'n standpunt te beskerm / regverdig Vol sinne Definieer n bondige en duidelike betekenis te gee Vol sinne Bedink 'n metode om iets te doen of uit te vind Vol sinne Demonstreer om te wys of duidelik maak - om te illustreer en te verduidelik - om te bewys Vol sinne Gauteng Department of Education

3 3 deur redenasie en bewyse - voorbeelde kan gegee word Beskryf om 'n lys van die belangrikste Vol sinne eienskappe van iets of 'n beskrywing van te gee Ontwikkel om suksesvol te ontwikkel en skep 'n Vol sinne nuwe metode / idee Onderskei die verskil tussen dinge uit te wys Vol sinne Diskrimineer om die verskil tussen dinge te erken Vol sinne Bespreek Om te ondersoek deur middel van 'n Vol sinne argument, die aanbieding van beide kante en die bereiking van 'n gevolgtrekking Teken verduidelik deur middel van 'n skets 'n diagram word vereis Evalueer om 'n waardasie te maak of 'n mening Vol sinne uitspreek oor die waarde - om te definieer, analiseer en bespreek Ondersoek om te kyk na iets versigtig - te ontleed en Vol sinne te bespreek Verduidelik duidelik te maak, te interpreteer en Vol sinne uitspel Vind 'n formele besluit oor iets te maak Vol sinne Formuleer om 'n idee / mening in 'n noukeurig Vol sinne georganiseerde manier uit te druk Gee staat feite sonder bespreking Een woord antwoorde Identifiseer om die belangrikste eienskappe van te Een woord antwoorde gee Illustreer om te wys hoe iets is - om te wys dat iets Vol sinne waar is Interpreteer om 'n verduideliking te gee van - om die Vol sinne betekenis te gee van Ondersoek om te probeer om die feite oor iets uit te Vol sinne vind; om te bewys of gee redes vir besluite of gevolgtrekkings, met behulp van logiese argument Regverdig om te probeer om die feite oor iets vind Vol sinne Lys om 'n gespesifiseerde reeks bondige Een woord antwoorde stellings te skryf Vind die presiese plek te vind waar iets is Een woord antwoorde Noem die verskaffing van relevante feite Een woord antwoorde Benoem staat iets - gee, te identifiseer of te Een woord antwoorde noem Gee 'n oorsig gee 'n opsomming, met behulp van Vol sinne hoofpunte en laat uit die minder belangrike besonderhede Beplan om goed na te dink oor 'n reeks van Vol sinne aksies wat jy nodig het om te neem om iets te bereik Voorspel om te sê wat jy dink sal gebeur - om te voorspel - sê by voorbaat Vol sinne Gauteng Department of Education

4 Prioritiseer te plaas in volgorde van belangrikheid Een woord antwoorde Stel 'n plan voor te stel - 'n formele voorstel Vol sinne maak Gee staat feite sonder bespreking Een woord antwoorde / vol sinne Bevraagteken om jou twyfel oor iets uit te spreek Beoordeel te oorweeg dat iets 'n besondere gehalte het of bereik 'n bepaalde kwaliteit / vlak Een woord antwoorde / vol sinne Herroep om iets te onthou Een woord antwoorde / vol sinne Erken om te aanvaar dat daar iets is wat waar of belangrik is- om goedkeuring van iets Een woord antwoorde / vol sinne te gee Beveel om te adviseer dat iets gedoen moet Vol sinne word Rapporteer om 'n amptelike verklaring of geskrewe Vol sinne dokument te gee Kies iets kies uit 'n groter geheel Een woord antwoorde Skets om te illustreer met 'n eenvoudige 'n diagram word vereis tekening Oplos 'n oplossing vir iets vind wat probleme Vol sinne veroorsaak Staat om inligting duidelik aan te bied sonder Een woord antwoorde bespreking Stel 'n verduideliking of oplossing voor te stel Vol sinne Wys duidelik te maak - om te wys - om te verduidelik Vol sinne Ondersteun te wys dat 'n idee / stelling waar is Vol sinne Tabuleer om groepe soortgelyke terme of aktiwiteite onder spesifieke opskrifte te klassifiseer Een woord antwoorde / frases Vertel iets as gevolg van kennis te erken Een woord antwoorde Toets om iets te ondersoek om vas te stel of dit Vol sinne bevredigend is of 'n spesifieke gehalte het Gebruik om iets te doen met behulp van 'n Vol sinne spesifieke vaardigheid of metode Waarde om die belangrikheid / waarde van iets te Vol sinne oorweeg Bevestig om te kyk / te bewys dat iets reg is Vol sinne Skryf 'n formele dokument te skep Vol sinne 4 Gauteng Department of Education

5 5 SESSIE NR 6: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP 6: DREINEERBEKKENS IN SUID-AFRIKA AFDELING A: INHOUDELIKE NOTAS - DREINEERBEKKENS IN SA TERMINOLOGIE / DEFINISIES Deurlaatbaar Porositeit Opvanggebied Dreineerbekken River stelsel Sytak Samevloeiing Waterskeiding Interfluviale gebied Bron Riviermond Oppervlak afloopwater Afloop Direkte afloop Indirekte afloop Basis afvloei Rots of grond wat toelaat dat water vinnig deur dit sypel bv. sand rots of grond met porieë waar water gestoor kan word Die gebied waaruit reënval sal dreineer in die rivierstelsel deur middel van die oppervlak vloei Die hele gebied gedreineer deur 'n rivierstelsel insluitende die hoofstroom en sy sytakke. Een dreineerbekken word van 'n ander deur 'n groot waterskeiding geskei 'n Hoofstroom en al sy sytakke Kleiner strome wat na die hoofstroom van 'n rivier vloei Die plek in die rivier waar twee sytakke ontmoet. Hoogliggende gebiede wat verskillende dreineerbekkens skei Die hoër (droë ) gebiede tussen verskillende sytakke Die begin van alle strome (in die hoërliggende gebiede - een rivier het baie bronne) Waar die rivier eindig in die see. Die rivier mond in die see en al sy water loop in die see in Water wat oor die oppervlak van die aarde loop tydens en na neerslag en in riviere beland Wan in direkte afloop en indirekte afloop verdeel word Is die water wat oor die oppervlak van die aarde loop tydens en direk na neerslag en in riviere beland. Is die water wat eers in die grond infiltreer en later vrygelaat word in die strome deur basis afvloei Verwys na die grondwater wat sypel in Gauteng Department of Education

6 6 Grondwater Watertafel strome Water wat gestoor word in poreuse grond en rots massas Die boonste vlak van grondwater ; onder die watertafel is die grond versadig met water. STUDIEWENKE: Geomorfologie is n visuele gedeelte van Geografie. Elke verskynsel kan deur n prentjie voorgestel word. Daar is baie nuwe terme en definisies wat jy uit jou kop uit moet ken en in staat wees om dit op n skets te identifiseer. Daar is ook prosesse wat verduidelik hoe n rivier werk, landskappe ontwikkel en hoe die mens en landskappe mekaar beïnvloed. As jy hierdie afdeling goed ken kan jy baie punte kry, maar dit behels baie studiewerk. Jy moet die terme ken om die werk te verstaan. Gauteng Department of Education

7 7 1. DREINEERBEKKENS IN SUID AFRIKA 1.1. Konsepte van n Dreineerbekken geïllustreer en verduidelik SOURCE OORSPRONG INTERFLUVE INTERFULVIALE WATERSKEIDNG 1.2. Soorte riviere hierdie tekeninge illustreer dwarssneë deur die valleie van verskillende soorte riviere. PERMANENTE RIVIERE Watertafel kruis altyd met die rivierkanale PERIODIEKE RIVIERE Watertafel verlaag onder die rivierkanaal in die droë seisoen en die rivier droog op EPISODIESE EN EKSOTIESE RIVIERE Watertafel altyd onder die rivierkanaal Permanente riviere vloei regdeur die jaar as gevolg van deurlopende basis afvloei selfs indien die direkte afloop varieer. Hulle kom in hoë reënvalgebiede voor, bv. Tugela Rivier in KZN. Periodieke riviere vloei elke jaar tydens die reënseisoen wanneer hulle direkte en indirekte afloop ontvang, maar droog op wanneer die watertafel tydens die droë seisoen verlaag. Hulle kom in semi-droë gebiede voor, bv. meeste riviere in die sentrale gedeelte van Suid Afrika. Episodiese riviere vloei soms wanneer dit in n droë gebied reën. In baie gevalle bereik die rivier nie eers die see nie omdat infiltrasie vinnig plaasvind, omdat die watertafel altyd ver onder die valleivloer is - Aub en Nossob riviere Eksotiese riviere vloei voortdurend deur droë areas, omdat hulle water van meer vogtige gebiede stroomop ontvang bv. Nyl en onderste gedeelte van die Oranjerivier Watertafel in reënseisoen Watertafel in droë seisoen Gauteng Department of Education

8 Onderliggende rotsstrukture, ontwikkeling en kenmerke van die volgende dreineerpatrone: Dreineerpatroon Kenmerke Onderliggende rotsstrukture Dendrities Boomvormige Homogene / Eenvormige dreineerpatroon. rotse met n matige helling. Sytakke sluit met skerp Rotse weerstaan erosie ewe hoeke vanaf stroomop aan veel bv. horisontale sedimentêre, stollingsgesteentes of metamorfiese rotslae. Skets Tralie Parallelle hoofstroom met sytakke wat reghoekig by die hoofstrome aansluit. Die hoofstrome vloei langs parallelle valleie en die sytakke dreineer die hange Alternatiewe harde en sagte rots op die oppervlakte. Plooiberge met parallelle riwwe en valleie. Reghoekig Sytakke en hoofstrome het reghoekige buigings in die strome Rotse met nate/krake Rivier vloei langs die krake soos wat dit langs die swakste gebiede eerste erodeer Gauteng Department of Education

9 9 Dreineerpatroon Kenmerke Onderliggende rotsstrukture Radiaal Riviere vloei in verskillende Heuwels, eilande en rigtings vanaf n sentrale vulkaniese koepels punt veroorsaak dat die rivier van die hoë sentrale punt uitwaarts vloei Skets Sentripetaal Strome vloei na n sentrale punt Dreinering in n vulkaniese krater of sirkelvormige dreineringsbekken. Strome eindige in n meer of binnelandse see. Versteur/Ongeorden Geen oënskynlike patroon sigbaar nie. Mag mere en moerasse besit en rivier begin en stop op n lukrake wyse Gletser tilliet en nuutgevormde gletservlaktes Parallel Sytakke vloei byna parallel aan mekaar en sluit met baie skerp hoeke by die hoofstroom aan. Ontwikkel op steil hellings waar strome die kortste roete bergaf neem. Gauteng Department of Education

10 FAKTORE WAT DREINEERDIGTHEID BEïNVLOED Dreineerdigtheid is die totale lengte van al die strome in n dreineerbekken gedeel deur die totale gebied van die dreineerbekken. Fyn/hoë dreineerdigtheid baie strome/gebied (dreineerbekken) Medium dreineerdigtheid gemiddelde hoeveelheid strome /gebied van dreineergebied Lae / Growwe dreineerdigtheid min strome/ gebied Die faktore wat dreineerdigtheid beïnvloed, beïnvloed ook afloop en infiltrasie. Indien die afloop meer is sal die dreineerdigtheid fyner wees en as die infiltrasie meer is, sal die digtheid growwer wees. Lae/ growwe Medium dreineerdigtheid Hoog/Fyn Grondvog Plantegroei Helling/Gradiënt Poreusheid Deurlaatbaarheid Afloop/infiltrasie Swaar reën/hoë reënvalgebiede minder infiltrasie en groter afloop Sagte reën / langdurige reën meer infiltrasie en minder afloop Somer konveksie reën meer verdamping, vinnige afloop, minder infiltrasie Winter frontale reënval minder verdamping, meer infiltrasie, minder Deurdrenkte grond meer afloop minder infiltrasie Droë grond lae waterinhoud hoë infiltrasie minder afloop Yl plantegroei meer afloop en minder infiltrasie Digte plantegroei meer infiltrasie en minder afloop Styl hellings vinnige afloop min infiltrasie Geleidelike hellings- stadige afloop meer infiltrasie Poreuse rots/grond meer infiltrasie minder afloop Nieporeuse rots/grond minder infiltrasie meer afloop Deurlaatbare rots/grond meer infiltrasie minder afloop Ondeurdringbare rots/grond minder infiltrasie- meer afloop Faktore wat dreineerdigtheid beïnvloed Presipitasie Dreineerdigtheid Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof Laag/grof Hoog/Fyn Laag/grof Hoog/Fyn Gauteng Department of Education

11 BEPALING VAN STROOMORDE Ordening van strome maak dit moontlik om strome volgens die aantal sytakke wat hulle het te klassifiseer. Alle oorspronklike strome is orde 1 strome Die orde van die stroom verhoog wanneer 2 dieselfde orde strome ontmoet. n Tweede orde stroom kom voor wanneer 2 eerste orde strome aansluit. Dit bly n tweede orde stroom wanneer n ander eerste orde stroom aansluit. Dit word slegs n derde orde stroom wanneer 2 tweede orde strome by mekaar aansluit Dus wanneer 2 soortgelyke orde strome by mekaar aansluit gaan dit na die volgende orde bv. 3 sluit by 3 aan = 4 Tweede orde dreineerbekken Eerste orde dreineerbekken 4de orde dreineerbekken Derde orde dreineerbekken Nommers by strome dui stroom order aan. Stippellyne duie die waterskeidings aan (nie almal is aangedui nie) Hoe hoër die orde, hoe minder sal daar van daardie soort strome in n dreineerbekken wees. Hoë orde strome is langer as lae orde strome. Lae orde strome het steiler gradiënte as hoë orde strome. Hoë orde strome dreineer groter gebiede van die totale dreineerbekken. Gauteng Department of Education

12 1.6 GEBRUIK VAN TOPOGRAFIESE KAARTE OM DIE DREINEER- PATRONE, DREINEERDIGTHEID EN STROOMORDE TE BEPAAL Radiale stroompatroon rondom n mesa. Die stroomvloei van Langberg in alle verskillende rigtings. Die kaart uittreksel hierbo toon n dendriet stroompatroon. Die stroom vloei Noordwaarts en waar die kaart uittreksel eindig is die stroom n orde 3. Let op dat die sytakke die hoofstroom met n skuins hoek ontmoet vanaf die stroomop kant. Die stroompatroon lyk soos n boom in hierdie geval is dit onderstebo. Hierdie gebied bestaan uit uniforme stollingsgesteentes of sedimentêre rots. Die kaart uitknipsel aan die regterkant illustreer n tralie dreineerpatroon. Die hoofstrome is parallel en die sytakke sluit by die hoofstroom met reghoeke aan. Dit kom in parallel valleie en riwwe soos plooiberge voor. Gauteng Department of Education

13 13 Die kaart uittreksel hierbo toon n sentripetale dreineerpatroon waar al die strome in een sentrale laagliggende punt in dreineer soos n meer of binnelandse see. In hierdie geval is dit O Reilly se pan. Parallelle stroompatrone ontwikkel op steil hellings waar strome die kortste pad helling af neem. Hoe steiler die helling hoe kleiner is die hoek waarteen die sytakke by mekaar aansluit. 1.7 RIVIERAFLOOP Rivierafloop verwys na die hoeveelheid water in n rivier wat verby n spesifieke punt tydens n spesifieke tyd verbyvloei. Die hoeveelheid word in kumek (kubieke meter/sekonde) gemeet. Die afloop van n rivier word op n afvloei- diagram vir n jaar of op n vloei hidrograaf vir korter tydsperiodes geïllustreer. Die vloed afvloei- diagram hieronder illustreer die reënval per maand sowel as die afloop van die rivier. Neem kennis dat daar n noue verwantskap tussen die hoeveelheid reënval en afloop van die rivier bestaan. Reënval Rivier Besproeiing Re ën val (M M) Af vl oe i Month Gauteng Department of Education

14 14 Die vloei hidrograaf hieronder toon die hoeveelheid reënval en die afloop van n rivier oor n twee dag periode aan. Daar is n periode bekend as vertragingstyd na n piek reënval en voor n piek afloop omdat dit tyd neem vir die reënwater om oor die oppervlakte te beweeg voordat dit in die strome versamel. Basis afvloei vind eers later plaas omdat geïnfiltreerde water baie stadig in strome vrygestel word. n Rivier is in vloed as dit oor die rivieroewers spel en water gebiede beset wat normaalweg droog is. Die vloedpiek sal verander wanneer die afloop verander bv. meer afloop in n korter tydsperiode sal tot n hoër vloedpiek lei of vinniger afloop as gevolg van verminderde plantegroei sal tot n korter vertragingstyd en hoër vloedpiek lei. Afloop (kumek) Afloop styg vinnig a.g.v. vinnige oppervlakte afloop en bereik vloedpiek slegs 10 ure na reënval piek. Piek Afloop Presipitasie laat die rivierafloop styg Piek reënval Stygende been Dalende been Afloop dal stadig a.g.v. basis vloei wat toeneem. Basis vloei is die gewone vloei van water van deurvloei en grondwater. Laminêre vloei: water vloei in lae oor mekaar en die oppervlakte van die rivier lyk glad. Dit kom in wyer gladde kanale met n geleidelike gradiënt voor. Turbulente vloei: water vloei in kolk patrone en die oppervlakte lyk wit en borrelend. Dit kom in nou growwe kanale met n steil helling voor. Gauteng Department of Education

15 Gauteng Department of Education 15

16 16 AFDELING B: TIPIESE EKSAMENVRAE DREINEERBEKKENS DREINEERSTELSELS IN SUID- AFRIKA FIGUUR 1.1: GRONDWATER (NOVEMBER 2015) Neerslag Verdamping Infiltrasie Afloop Put Watertafel Grondwater Mee r [Aangepas uit Verwys na FIGUUR 1.1 wat faktore illustreer wat 'n invloed op die hoeveelheid grondwater in grond kan hê, en beantwoord die vrae wat volg Definieer die term grondwater. (1 x 1) (1) Onderskei tussen die terme infiltrasie en afloop. (2 x 1) (2) Watter rol speel grondwater in die afloop (stroomvloei) van 'n permanente rivier gedurende die droë seisoen? (1 x 2) (2) Watter invloed sal die bou van die put op die watertafel hê? (1 x 2) (2) Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, VIER natuurlike faktore wat kan veroorsaak dat die watertafelvlak sal styg. (4 x 2) (8) Gauteng Department of Education

17 17 FIGUUR 1.2: DREINEERBEKKEN (NOVEMBER 2014) [Bron: sageography.myschoolstuff.co.za] 1.2 Verwys na die dreineerbekken in FIGUUR 1.2 en beantwoord die vrae wat volg Benoem die dreineringspatroon wat in die diagram getoon word Teen watter hoek sluit die sytakke by die hoofstroom aan? Dui aan of hierdie dreineringspatroon geassosieer word met 'n oppervlak wat eenvormig of verskillend in weerstand teen erosie is Is die dominante proses by A op die skets erosie of afsetting? Noem die stroomorde by punt A Is gebied B ʹn interfluviale rif of ʹn waterskeiding? Is die afloop van die rivier groter by A of by C? (7 x 1) (7) Gauteng Department of Education

18 18 FIGUUR 1.3: DREINEERBEKKEN ( FEBRUARIE/MAART 2015) see Niedeurlatende rots [Aangepas uit Physical Geography, RB Burnett] FIGUUR 1.3 is op 'n dreineerbekken met 'n hoë oppervlakafloop/-vloei gebaseer Definieer die begrip dreineerbekken. (1 x 1) (1) Wat beteken die begrip oppervlakafloop/-vloei? (1 x 1) (1) Gee TWEE moontlike redes vir die hoë oppervlakafloop/-vloei wat in 'n dreineerbekken ervaar word. (4) Daar is 'n derde-orde-rivier waar die rivier die see invloei. (a) Sal die stroomorde toeneem of afneem tydens periodes van hoë reënval? (1 x 2) (2) (b) Verduidelik jou antwoord op VRAAG 1.3.4(a). (2 x 2) (4) Gauteng Department of Education

19 19 FIGUUR 1.4 : TIPES RIVIERE(FEBRUARIE/MAART 2015) [Bron: Eksaminator se eie skets] 1.4 Verwys na FIGUUR 1.4 wat drie verskillende tipes riviere toon en beantwoord die vrae wat volg Watter rivier (A, B of C) is 'n episodiese rivier? Watter rivier (A, B of C) is periodies? Watter rivier (A, B of C) is eksoties in sy benedeloop? In watter prent (A, B of C) is die rivierbedding altyd laer as die watertafel? In watter prent (A, B of C) dra die grondwater nooit tot stroomafloop by nie? In watter prent (A, B of C) vloei die rivier slegs tydens die reënseisoen? In watter prent (A, B of C) vloei die rivier slegs na swaar reënval? In watter prent (A, B of C) sny die rivier altyd deur die watertafel? (8 x 1) (8) Gauteng Department of Education

20 20 FIGUUR 1.5 : RIVIERVLOEIPATRONE (NOVEMBER 2014) Turbulent.. Ongelyke oppervlakke Laminêr [Aangepas uit Verwys na FIGUUR 1.5 wat riviervloeipatrone aantoon. Dui aan of elk van die volgende stellings na turbulente of laminêre vloei in 'n rivier verwys. Jy mag dieselfde antwoord vir meer as een vraag gebruik Word geassosieer met ʹn rivierbedding wat gelyk en glad is Word met ʹn onreëlmatige en malende vloei geassosieer Erodeer en vervoer sediment doeltreffend Kom algemeen in die boloop van ʹn rivier voor Water vloei in dun lagies Word met ʹn hoër stroomsnelheid geassosieer Kom voor waar stroomversnellings in die rivierloop sigbaar is Het ʹn groter stroomvragdrakapasiteit (8 x 1) (8) Gauteng Department of Education

21 21 FIGUUR 1.6: DREINEERPATRONE (MODEL 2014) Dendrities Radiaal Reghoekig [Bron: Bestudeer die dreineerpatrone in FIGUUR 1.6. Dui aan na watter dreineerpatroon elk van die volgende beskrywings verwys. Skryf slegs die antwoord langs die vraagnommer ( ) in die ANTWOORDEBOEK neer. Jy mag dieselfde antwoord meer as een keer gebruik Lyk soos die takke van 'n boom Ontwikkel op rotse wat baie nate en verskuiwings het Die hoofstroom het baie 90º-hoeke in sy loop Hierdie patroon vorm op rotse wat 'n eenvormige weerstand teen erosie bied Strome vloei weg van 'n sentrale punt af Die sytakke sluit teen skerphoeke (klein hoeke) by die hoofstroom aan Ontwikkel slegs op massiewe stollingsgesteentes Die sytakke sluit teen 'n 90º-hoek by die hoofstroom aan (8 x 1)(8) Gauteng Department of Education

22 FIGUUR 1.7: DREINEERBEKKENS(MODEL 2014) 22 A B waterval Totale stroomafloop X C Totale stroomafloop Y [Source: Comet Program, Basic Hydro Science] 1.7 FIGUUR 1.7 illustreer twee dreineerbekkens Definieer die begrip dreineerbekken. (1 x 1) (1) Definieer die begrip dreineringsdigtheid. (1 x 1) (1) Watter dreineerbekken, X of Y, het 'n groter dreineringsdigtheid? (1 x 2) (2) Gee EEN rede vir jou antwoord op VRAAG (1 x 2) (2) Bespreek TWEE faktore wat daartoe kan lei dat 'n dreineerbekken 'n hoë dreineringsdigtheid het. (2 x 2) (4) Verduidelik die impak van stedelike ontwikkeling by punt A, B en C op die dreineringsdigtheid vandreineerbekken x (3x2) (4) Gauteng Department of Education

23 23 FIGUUR 1.8: DREINEERBEKKEN EN SY PROFIEL (NOVEMBER 2015) 1.8 Verwys na die dreineerbekken en sy profiel in FIGUUR 1.8 en beantwoord die vrae wat volg Noem EEN waterbron vir dreineerbekken A Gee 'n term wat B die beste beskryf Benoem die stroomorde by punt C Noem 'n fluviale verskynsel wat waarskynlik by punt D in die rivier sal vorm Noem die proses wat daartoe gelei het dat spoelgrond/alluvium by punt E voorkom Gee 'n term wat die beweging van water by F beskryf Gee die term wat die hoogliggende gebied wat dreineerbekken A omring, beskryf Gee die term wat die laagste vlak waartoe 'n rivier erodeer, beskryf. (8 x 1)(8) Gauteng Department of Education

24 24 FIGUUR 1.9 : DREINEERPATRONE EN LANDSKAPPE(NOVEMBER 2015) Dreineerpatrone Landskappe Rug Vallei Vulkaankoepel Naatlandskap Plooiberge [Aangepas uit Bestudeer FIGUUR 1.9 wat dreineerpatrone en landskappe illustreer, en beantwoord die vrae wat volg Dui aan of elke dreineerpatroon, A, B en C, na landskap 1, 2 of 3 verwys, waarop dit waarskynlik sal ontwikkel. (3 x 1) (3) Noem EEN faktor wat daartoe lei dat verskillende dreineerpatrone vorm. (1 x 2) (2) Noem EEN kenmerk van dreineerpatroon B. (1 x 2) (2) Beskryf die tipe gesteente en onderliggende struktuur wat met dreineerpatroon C geassosieer word. (2 x 2) (4) Waarom sluit die sytakke in landskap 3 teen 'n 90 -hoek by die hoofstroom aan? (2 x 2) (4) Gauteng Department of Education

25 25 FIGUUR 1.10: DREINEERDIGTHEID (NOVEMBER 2015) [Bron: learnline.cdu.edu.eu] 1.10 Verwys na FIGUUR 1.10 wat die dreineerdigtheid van twee dreineerbekkens wat ewe groot is, aantoon. Dui aan of elk van die beskrywings hieronder na dreineerbekken A of dreineerbekken B verwys. Skryf slegs die letter (A of B) langs die vraagnommer ( ) in die ANTWOORDEBOEK neer Digte plantbedekking wat oppervlakvloei voorkom 'n Dreineerbekken wat hoë neerslag ervaar 'n Dreineerbekken wat hoofsaaklik kleigrond het 'n Dreineerbekken wat hoofsaaklik deurdringbare gesteentes het 'n Rivier wat deur heuwelagtige gebiede vloei 'n Dreineerbekken wat poreuse gesteentes met sanderige grond het Rivier wat oor grond met 'n geleidelike helling vloei (7 x 1) (7) Gauteng Department of Education

26 26 FIGUUR 1.11: TIPES RIVIERE (NOVEMBER 2015) Droë rivier N Oranjerivier [Bron: en foto's] 1.11 Verwys na FIGUUR 1.11 en beantwoord die vrae wat volg. Foto A toon 'n episodiese rivier in die noordwestelike gedeelte van Suid-Afrika aan. Foto B toon 'n permanente rivier in dieselfde gebied aan (a) Wat is 'n episodiese rivier? (1 x 1) (1) (b) Gee 'n bewys vanaf die foto om jou antwoord op VRAAG (a) te ondersteun. (1 x 1) (1) (c) Noem TWEE fisiese faktore wat 'n invloed op die afloop (stroomvloei) van hierdie rivier sal hê. (2 x 2) (4) (a) Wat noem jy 'n permanente rivier wat deur droë gebiede vloei? (1 x 2) (2) (b) (c) Verduidelik waarom die rivier in VRAAG (a) regdeur die jaar vloei. (2 x 2) (4) Noem EEN voordeel van hierdie rivier vir boere in die noordwestelike gedeelte van Suid-Afrika. (1 x 2) (2) Gauteng Department of Education

27 27 AFDELING C: HUISWERK VRAE DREINEERBEKKENS VRAAG 1: 8 minute [10] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) FIGUUR 1 RIVIER BEKKEN (WENK: Definisies tel tot 20% van die eksamen - maak seker dat jy die punte kry) 1. Verwys na die bostaande figuur wat 'n dreineerbekken afloop stelsel en voltooi die onderstaande stellings. 1.1 Die proses waar water verander in waterdamp (A) staan bekend as 1.2 Die plek waar twee of meer strome ontmoet (B) in 'n dreineerbekken word 'n genoem 1.3 Die gebied waar 'n rivier ontstaan (c) WORD...genoem. 1.4 Die proses waar water in die grond insypel (D) word genoem. 1.5 'n Hoogliggende gebied (e) wat twee strome skei in dieselfde dreineerbekken word 'n genoem 1.6. Die gebied gedreineer deur 'n rivier en al sy sytakke is bekend as 'n Die hoofstroom en al die sytakke is bekend as 'n Die water wat die stroom van grondwater bereik word.. genoem 1.9. Die water wat strome na reënval bereik word. genoem Die bo-loop van hierdie stroom het n... dreineerpatroon. (10 x 1 = 10) Gauteng Department of Education

28 28 VRAAG 2: 16 minute [20] (Skets van NSS Vraestel nuwe vrae) WENK: Jy moet in staat wees om sketse te interpreteer - Gee 'n opskrif en byskrifte. 2. Bestudeer die bostaande figuur wat die verskillende tipes van riviere illustreer en beantwoord die vrae hieronder Identifiseer die tipe rivier geïllustreer deur X, Y en Z onderskeidelik. (3 x 1 = 3) 2.2. In watter tipe reënval gebiede sal riviere X, Y en Z onderskeidelik voorkom? (3 x 1 = 3) 2.3. Definieer die term watertafel. (1 x 2 = 2) 2.4. Verduidelik waarom die watertafel nie altyd ewe hoog is nie. (2 x 1 = 2) 2.5. Watter rivier sal die grootste afloop hê? (1 x 1 = 1) 2.5. a) Watter van hierdie riviere sal die nuttigste vir die mens wees? (1 x 1 = 1) b) Motiveer jou antwoord in 2.4.a. (2 x 2 = 4) 2.6. Verduidelik waar die rivier Z sy water kry. (2 x 2 = 4) VRAAG 3: 13 minute [16] (Skets van NSC Vraestel nuwe vrae) 3. Gebruik die skets hier om die vrae te beantwoord: 3.1. Identifiseer die stroom patroon. (1 x 1 = 1) 3.2. Beskryf die onderliggende rotsstruktuur. (2 x 1 = 2) 3.3. Wat is die finale orde van die stroom? (1 x 2 = 2) 3.4. Watter orde strome is die kortste? (1 x 1 = 1) 3.5. Watter orde stroom sal die steilste gradiënt hê? Motiveer jou antwoord. (2 x 1 = 2) 3.6. Watter orde strome kom die meeste voor? (1 x 1 = 1) 3.7. Sou jy sê dat die rivier het 'n hoë of lae Gauteng Department of Education

29 dreineerdigtheid? (1 x 1 = 1) 3.8. Lys en beskryf drie faktore wat 'n invloed op die dreineerdigtheid van die rivier. Kan hê (3 x 2 = 6) 29 VRAAG 4: 12 minute [15] (Skets van NSC Vraestel nuwe vrae) A B C WENK: dreineerbekkens word gevra saam met onderliggende rotsstruktuur - ken dit goed. Dit word dikwels in vraestel twee gevra, waar werklike kaart voorbeelde geïdentifiseer moet word. Gauteng Department of Education

30 4. Gebruik die sketse bo die tabel in te vul wat die drie dreineerpatrone geïllustreer. Skets Dreineerpatroon naam 2 Kenmerke van dreineerpatroon Onderliggende rotsstruktuur A 30 B C (3 x 1 = 3) (3 x 2 = 6) (3 x 2 = 6) VRAAG 5: 12 minute [15] (Opgestel volgens KABV) Gauteng Department of Education

31 5. Gebruik die sketse hierbo om die vrae te beantwoord. Pas die mees geskikte skets by die beskrywing hieronder. (WENK: Ken jou definisies en sketse) 5.1. Dendritiese dreineerpatroon 5.2. Sentripetale dreineerpatroon 5.3. Tralie dreineerpatroon 5.4. Radial dreineerpatroon 5.5. Hoekige dreineerpatroon 5.6. Dreineerpatroon in vulkaniese krater 5.7. Dreineerpatroon op gekraakte koepel, 5.8. Dreineerpatroon op baie steil hellings Hoofstroom het regte hoeke in die stroom Sytakke sluit teen regte hoeke by hoofstroom aan Dreineerpatroon op 'n Butte Dreineerbekken dreineer parallel rante en valleie Dreineerpatroon lyk soos die vorm van 'n boom Sytakke sluit reghoekig by hoofstrome aan Dreineerpatroon op eenvormig weerstandige rots. (15 x 1 = 15) 31 VRAAG 6: 15 minute [20] (Uit NSC Rekord 2013 Vraestel 1) Erosie bestande riwwe Sagter rots Gauteng Department of Education

32 WENK: Lees altyd die vraag behoorlik en beantwoord dit spesifiek wat gevra word Bestudeer die bostaande figuur wat 'n dreineerpatroon illustreer en beantwoord die volgende vrae Definieer die terme dreineerbekken, waterskeiding en rivier stelsel. (3 x 2 = 6) 6.2. Hoeveel dreineerbekkens is geïllustreer op die skets? (1 x 1 = 1) 6.3. a) Noem die dreineerpatroon in die figuur hierbo. (1 x 1 = 1) b) Gee twee eienskappe duidelik uit die diagram te bewys waarom jy die spesifieke dreineerpatroon in 2.2.a. geïdentifiseer. (2 x 2 = 4) 6.4. Identifiseer die onderliggende rotsstruktuur wat lei tot die ontwikkeling van hierdie dreineerbekken. (1 x 2 = 2) 6.5. a) Wat is aan die orde van die stroom by die pyl aan die onderkant van die skets. (1 x 2 = 2) b) Verklaar die lae orde van die stroom op hierdie punt. (1 x 2 = 2) 6.6. Identifiseer die landvorm by A en beskryf dit. (2 x 1 = 2) VRAAG 7: 5 minute [7] (Uit NSC Rekord 2013 Vraestel 1) WENK: Vloei eienskappe, stadiums van riviere en erosie vermoë word saam gevra.) 7. Bestudeer die figuur hieronder wat die verskillende tipes vloei in riviere illustreer Die tipe vloei in die rivier A is bekend as... en in die rivier by B as Die tipe vloei in die rivier (A / B) kom in die laer loop van 'n rivier voor Die tipe vloei wat veroorsaak word deur obstruksie op die rivierbedding voorkom in diagram (A / B) 7.4. Die stroom met die hoogste snelheid is diagram (A / B) Die ontwikkeling van stroomversnellings kom voor by diagram (A / B) Rivier (A / B) sal glad op die oppervlak vertoon. (7 x 1 = 1) Oppervlakte van rivier Bodem van rivier Oppervlakte van rivier Bodem van rivier Gauteng Department of Education

33 33 SESSIE NR 7: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP: FLUVIALE PROSESSE AFDELING A: INHOUDSNOTAS - FLUVIALE PROSESSE TERMINOLOGIE / DEFINISIES Kruis/Dwarsprofiel van rivier: die profiel deur die breedte van n riviervallei wat die wydte en diepte van die vallei illustreer. Lengte rivier profiel: Profiel langs die lengte van n rivier van die bron na die mond. Basisvlak van erosie: Laagste vlak waartoe n rivier kan erodeer in die vallei. See permanente basisvlak van erosie/ Mere, damme, watervalle., stroomversnellings tydelike basisvlakke van erosie. Rivier Verjonging: Rivier verkry nuwe energie deur vinniger vloei en of verhoogde volume en neem kenmerke van die jong stadium in die volwasse of ou stadiums aan. Gegradeerde Rivier: Rivier met n perfekte konkawe lengte profiel, waar daar n balans tussen erosie en afsetting in die rivier is. Laterale erosie: Sywaartse erosie verwyd die riviervallei Terugwaartse erosie: erosie by die bron van die rivier verleng die riviervallei Afwaartse erosie: erosie wat dieper in die vallei insny Isostasie: Kontinentale styging of daling in vergelyking met die see-vlak as gevolg van erosie of smelting van die yskap. Knakpunt: skielike verandering in die gradiënt van n helling of rivier profiel bv. stroomversnellings en watervalle. STUDIEWENKE Hierdie afdeling van die werk is maklik en jy kan maklik punte kry op voorwaarde dat jy jou terme en sketse ken. Daar is n paar prosesse betrokke in die ontwikkeling van vloedvlaktes en veranderinge wat jy in staat moet wees om te identifiseer en te beskryf bv. rivier verjonging. Jy moet al die stadiums van riviere baie goed ken en moet is staat wees om die stadiums met die kruis en lengte profiele te assosieer. Dit sal voordelig wees om hierdie afdeling goed te bestudeer omdat daar altyd vrae hieroor in die eksamens is. Gauteng Department of Education

34 34 BELANGRIKE KONSEPTE EN VERDUIDELIKINGS FLUVIALE PROSESSE 1. Rivier profiele 1.1. Definisie, beskrywing en geassosieerde kenmerke 1.2. Kruis/dwarsprofiel: die profiel deur n riviervallei verskil van die boloop deur die middelloop na die benede loop. Die sketse hieronder illustreer die dwarssneë deur die drie stadiums van die rivier. Kloof Kronkelende rivier Vloedvlakte Jeug / Bo-loop Bron van rivier & steilste deel Diep nou V-vorminge vallei Watervalle en stroomversnellings Turbulente vloei Afwaartse erosie verdiep vallei Volwasse / Middelloop Wyer V-vorminge vallei Sywaartse erosie verwyd vallei Laminêre vloei Baie sytakke vloei saam Verhoog die afloop Ouderdom / Benede loop Wye oop V-vorminge vallei Afsetting op vloedvlakte Meander merke, hoefystermere Laminêre vloei Sandbanke, deltas Hoogte neem toe Seevlak Mond & Delta 1.1. Lengte profiel: verwys na die syaansig oor die hele lengte van die rivier van die bron na die mond. Die tekening hierbo illustreer die lengte profiel in elke stadium van die rivier. Die kruis profiele verander soos wat die rivier meer geleidelik stroomaf vloei Verwantskap van beide profiele tot die stadiums van n rivier word in die sketse hieronder geïllustreer. Die boloop het n skerp lengte profiel en n nou diep kruisprofiel. In die middelloop vloei die rivier oor n geleidelike gradiënt en die kruisprofiel is n wye oop V-vormige vallei. In die benede loop van die rivier is die lente profiel baie geleidelik en die kruisprofiel neem die vorm van n plat oop vallei aan soos wat die vloedvlakte ontwikkel. Gauteng Department of Education

35 Die lengte profiel en kruisprofiele van n rivier in verskillende rivier stadiums 35 Bron / Oorsprong Bo-loop Middel loop Bo-loop Opgegradeerde profiel Gegradeerde profiel Middel loop Benede loop Benede loop Lengte Profiel Mond 2. Rivier gradering Steil naby bron Konkaaf Basisvlak / Seevlak Geleidelik naby mond 2.1. Onderskeid tussen gegradeerde en ongegradeerde strome n Rivier is gegradeerd wanneer dit n perfekte konkawe lengte profiel het soos wat die skets hierbo illustreer. Daar is n balans tussen die erosie en afsettings in die rivier. Wanneer daar n wanbalans langs die profiel voorkom, ontwikkel n tydelike basisvlak van erosie in die vorm van n waterval, dam, meer of stroomversnellings. Die rivier sal altyd probeer om terug te keer na n gegradeerde profiel. Die diagram wat die lengte profiele en kruis profiele illustreer, illustreer ook n ongegradeerde en nuut gegradeerde profiel Gauteng Department of Education

36 36 Bron Afwykings van konkawe lengte profiel Erosie by waterval oorskry afsetting totdat kenmerk terug kerf en verdwyn Meer afsetting oorskry erosie totdat dit opgevul is Weerstandige rots Moontlike gegradeerde profiel Mond Basisvlak van erosie laagste vlak waarna n rivier sy vallei kan erodeer Tydelike basisvlak van erosie hierdie is knakpunte langs die lengte profiel van die rivier wat erosie bokant hierdie punt stuit, waar die rivier nie die vallei laer af as hierdie verskynsel kan erodeer nie, totdat dit deur erosie verwyder word bv. stroomversnellings, watervalle, damme en mere is almal voorbeelde van tydelike basisvlakke van erosie Permanente basisvlak van erosie: die see is die laagste vlak waartoe n rivier n vallei kan erodeer. Seevlak is die permanente basisvlak van erosie. 3. Rivier verjonging Rivier verjonging vind plaas wanneer volwasse of die benede loop van n rivier kenmerke van die jong stadium aanneem Redes vir verjonging Dit gebeur wanneer n rivier nuwe erosie krag het as gevolg van verhoogde reënval as gevolg van klimaatsveranderinge of smelting van die ysdekke stroomroof waar die roof stroom meer water kry Isostatiese opheffing van kontinente waar die laaste gedeelte van die rivier dan hoër is as die seevlak en daar is n groter gradiënt by die riviermonding. Gauteng Department of Education

37 37 Rivier Verjonging Bron Oorspronklike gegradeerde profiel Ou seevlak Knakpunte Eerste gegradeerde profiel Eerste val in seevlak Tweede en huidige val in seevlak Onlangs gegradeerde profiel Mond 3.2. Kenmerke van verjonging Die river sny sy vallei dieper en terrasse, ingesinkte/ingesnyde meanders en knakpunte ontwikkel langs die stroom profiel. Die rivier moet weer gegradeer word. Die meeste van die riviere langs die Ooskus van Suid Afrika het verjonging ondergaan soos wat die sub-kontinent styg as gevolg van erosie wat die kontinent ligter maak Knakpunt: skielike verandering in gradiënt langs n rivier profiel Terrasse: trappe wat langs die vallei van n verjongde rivier ontwikkel as gevolg van verhoogde afwaartse erosie Vallei in n vallei: Die nuwe afwaartse erosie sny n nuwe smaller vallei in die ou wyer vallei in Ingesnyde/ingesinkte meanders: Meanders wat gewoonlik op vloedvlaktes ontwikkel sny nou diep in die vallei in soos wat die afwaartse erosie in die bestaande kenmerke insny. Jeug Volwasse Ouderdom Verjongde Ka art aa nsi g De urs ne e aa nsi g Gauteng Department of Education

38 38 Voor verjonging Na verjonging Rivieroewer Vloedvlakte Oorspronkl ike gegradeerd e deel van rivier Knakpunt Vallei in n vallei Knakpunt Sytak Rivier terras Stroomversnellings Verjongde rivier vloei in vallei binne vallei a.g.v. verhoogde afwaartse erosie Knick point Ingekerfde meander 4. Identifikasie, beskrywing en vorming van fluviale landvorms Riviere kan baie kenmerke langs hulle loop hê. Sommige landvorme ontwikkel as gevolg van erosie bv., valleie, watervalle, stroomversnellings, rivierkanale ens., terwyl sommige ontwikkel as gevolg van afsetting bv. deltas, sandbanke, vloedvlaktes, hoefystermere, natuurlike oewerwalle en rivieroewers. Die volgende twee sketse illustreer landvorme wat in die volwasse en ouderdom stadiums van riviere ontwikkel. Gauteng Department of Education

39 39 Opgevulde Meander Kronkelende gegradeerde stroom Hoefystermeer Yazoo sytak Afsny Meander letsel Gly oewer Oewers Alluviale afsetting Levees Oewer moerasse Vloedvlakte Stoot oewer Hoefyster -meer Stoot oewer Meander letsels Dyk / Levee Afsny kanaal Stootoewer Hoefystermeer vorm Yazoo stroom Basis rots Gauteng Department of Education

40 40 a) Meander: dit is n draai in die rivierkanaal wat in die volwasse stadium ontwikkel wanneer die rivier n groter volume het en begin om stadiger te vloei. Meanders veroorsaak laterale (sywaartse) erosie wat die riviervallei wyer maak om later n vloedvlakte te vorm. i. Stoot-oewer: Die buite oewer van die meander staan bekend as die stoothelling of stoot-oewer. Die vinniger vloei langs die buite oewer lei tot meer erosie en veroorsaak insnyding. ii. Gly-oewer: Die binne oewer van n meander staan bekend as die gly-oewer. Water vloei stadiger langs die binneste draai en dit lei tot afsetting en die rivier is hier vlakker. Meander prosesse Laterale erosie Terug kerwing van rivier krans Sand afsettings Gly-oewer Water vloei stadig - minder erosie Afsetting vind plaas binne die meander kronkel Vinnigste vloei Stootoewer Water vloei vinnig - meer erosie & insnyding vind plaas Ingevalle gedeelte vorm rivier krans Vinnigste stroom Stadigste stroom Kanaal migreer b. Hoefystermere: ontwikkel wanneer die nek van n meander nouer gesny word totdat erosie deur nie nek sny. Die rivier neem n korter meer reguit roete aan en die ou meander word van die hoofstroom afgesny. Afsettings vul die ingange van hierdie buiging en dit staan bekend as n hoefystermeer. Met verloop van tyd sal afsettings tydens vloede die hoefystermeer opvul en slegs n meander litteken /letsel sal op die vloedvlakte agtergelaat word. Afsny meander of hoefystermeer Erosie vernou die meander nek Areas van erosie Areas van afsetting Tydens oorstromings neem die rivier die kortste roete Nuwe reguit rivier kanaal Meanders Kanuti rivier - Alaska c. Sand eilande ontwikkel wanneer riviere baie sand dra, stadiger vloei op n geleidelike helling. Sand word afgeset in die rivier en sand-eilande vorm in die rivierkanaal. Gauteng Department of Education

41 d. Vlegstrome ontwikkel waar die rivier met sand blokkeer word en die rivier vurk dan rondom die eilande en vorm baie kleiner strome. Die skets en foto hieronder illustreer sand eilande en vlegstrome. 41 e. Vloedvlakte ontwikkel soos wat die rivier eers die valleie laer af erodeer deur afwaartse erosie in die boonste stadiums (skets A) en dan wyer deur laterale erosie in die middel stadium (sketse B & C). Afsetting in die ouderdom stadium vorm n vrugbare vloedvlakte (skets D). Waterval Stroom versnellings Vloedvlakte Stroom kronkel Natuurlike dyk walle Vloedvlakte Vloedvlakte f. Levées: ontwikkel langs die rivierkanaal op die oewers van die rivier. Elke keer as die rivier afkom en sy oewers oorspoel word alluvium (materiaal wat deur riviere gedra word) op die oewers van die rivier neergelê en die oewers word hoër. Later bou riviere natuurlike oewers wat vloede verminder. Gauteng Department of Education

42 42 Tydens vloede vloei water by oewers stadiger en afsetting vind oplaas Tussen vloede vind afsetting op rivierbedding plaas stadige vloei Nuwe Levee Met elke vloed word die levees / dyk walle opgebou en tussenin word ei rivierbedding opgebou. Nuwe riviervlak Nuwe riviervlak Rivier kan hoog bokant vloedvlakte vloei g. Watervalle: ontwikkel in die rivierkanaal waar daar n harde rotslaag is erosie weerstaan deurdat dit die sagte rots. Die rivier sny die sagte rots vinnig weg maar die harde rots erodeer stadiger en vorm n vertikale val waaroor die water val. Watervalle kom dikwels in die jong stadium voor en waar verjonging in n rivierstelsel plaasgevind het. Waterval beweeg stroom-op Harde rotslaag Oorhang tuimel in Steil kloof-agtige valleie Sagte rots Uitkalwing Plons poel ontstaan Ontstaan van n waterval h. Stroomversnellings: ontwikkel waar die gradiënt van n rivier skielik verhoog en dit veroorsaak dat die water turbulent vloei wat dit n wit kleur gee. Gauteng Department of Education

43 43 Weerstandbiedende rots Nie Weerstandbiedende rots 1.Deltas: Ontwikkel waar riviere in die see uitmond en hulle deponeer al hulle vrag op die vlak seebodem. Deltas ontwikkel slegs in n riviermonding waar die rivier n groot hoeveelheid stroomlading het, die seebodem vlak is en die seebodem nie sink nie en waar die strome verby die mond nie sterk genoeg is om al die alluvium weg te was nie. n Satellietbeeld van n Delta in die Horton Riviermond in Kanada Delta vorming Gauteng Department of Education

44 Gebruik van fluviale landvorme deur die mens Stadium Landvorme / Kenmerke Gebruike Bo-loop Watervalle, stroomversnellings, diep valleie, turbulente vloei, afwaartse erosie, steil hellings Avontuur / eko-toerisme rivier, roei, abseil, Kloofing (spring teen watervalle af), Bou van klein damme, opwekking van hidro- Middelloop Benede loop Groter oop vallei, groter volume, meer geleidelike helling, meanders, hoefystermere, vloedvlakte begin ontwikkel Vloedvlaktes, meanders, Yazoo strome, hoefystermere, sand eilande, deltas, groot volume, vrugbare alluviale vlaktes, baie neerleggings, geleidelike helling, groot levees. elektrisiteit Damme, vervoer roetes, landbou, besproeiing bou van nedersettings, toerisme, hidroelektrisiteit. Landbou, besproeiing op vrugbare plat vlaktes, nedersettings, vervoer roetes, toerisme. Gauteng Department of Education

45 45 AFDELING B: TIPIESE EKSAMEN VRAE FLUVIALE PROSESSE FIGUUR 1.1: LENGTEPROFIEL VAN 'N RIVIER(NOVEMBER 2014) Bron Stroomversnelling Weerstandbiedende rots Waterval Monding Seevlak [Bron: FIGUUR 1.1 toon 'n lengteprofiel van ʹn rivier Verduidelik die begrip lengteprofiel. (1 x 1) (1) Noem ʹn tydelike erosiebasisvlak wat in die skets sigbaar is. (1 x 1) (1) Teken 'n benoemde vryhandskets van ʹn gegradeerde lengteprofiel. (1 x 3) (3) Noem EEN kenmerk van die rivierbedding van ʹn gegradeerde rivier. (1 x 2) (2) In ʹn paragraaf van ongeveer AGT reëls, verduidelik die prosesse wat die profiel in FIGUUR 1.1 moet ondergaan om van ʹn ongegradeerde na ʹn gegradeerde profiel te verander. (4 x 2) (8) Gauteng Department of Education

46 FIGUUR 1.2: RIVIERKRONKEL (FEBRUARIE/MAART 2015) 46 [Bron: Ucdenver.org] 1.2 Verwys na FIGUUR 1.2 wat 'n rivierkronkel toon Watter begrip word gebruik om 'n rivierkanaal te beskryf wat draai en kronkel? (1 x 1) (1) Noem TWEE dimensies van 'n rivier wat in die dwarsprofiel sigbaar is. (2 x 1) (2) Noem die helling van die rivier by B. (1 x 2) (2) Waarom dink die vis dat beide die seuns idiote is? (1 x 2) (2) Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en gee 'n volledige verduideliking om die verskil in die ontwikkeling van helling A en helling B te verklaar. (4 x 2) (8) Gauteng Department of Education

47 47 FIGUUR 1.3 : RIVIERVERJONGING(NOVEMBER 2014) [Bron: FIGUUR 1.3 illustreer die konsep van rivierverjonging Definieer die begrip rivierverjonging. (1 x 1) (1) Identifiseer die verskynsel van rivierverjonging wat in die illustrasie sigbaar is. (1 x 1) (1) Noem TWEE toestande waaronder rivierverjonging waarskynlik sal plaasvind. (2 x 2) (4) Verduidelik hoe die verskynsel in VRAAG gevorm word. (2 x 2) (4) Verduidelik waarom die landskap in FIGUUR 1.3 nie geskik is vir die ontwikkeling van infrastruktuur nie. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 47

48 48 FIGUUR 1.4 : VERSKYNSELS VAN RIVIERVERJONGING(JUNIE/JULIE 2015) A B [Bron: Senior Geography] 1.4 Verwys na FIGUUR 1.4 wat verskynsels van rivierverjonging toon Definieer die term rivierverjonging. (1 x 1) (1) Identifiseer die verskynsels van rivierverjonging in diagram A en diagram B. (2 x 1) (2) Waarop dui 'n knakpunt in die loop van 'n verjongde rivier? (1 x 2) (2) Noem die impak van rivierverjonging op die dwarsprofiel van 'n rivier. (1 x 2) (2) Verduidelik waarom 'n ravyn ontwikkel waar 'n rivier verjong is.(2 x 2) (4) Verduidelik waarom verjongde riviere toeriste lok. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 48

49 49 FIGUUR 1.5: GEËRFDE EN ANTESEDENTE DREINEERPATRONE (JUNIE/JULIE 2015) Nuwe landskap Oorspronklike landskap Jonger rivier Ouer rivier Tektoniese kragte [Aangepas uit Exam Fever Series] 1.5 Bestudeer FIGUUR 1.5 wat geërfde dreinering (A) en antesedente dreinering (B) toon Onderskei tussen geërfde dreinering en antesedente dreinering. (2 x 1) (2) Gee EEN rede waarom geërfde dreinering nie van loop verander nie. (1 x 2) (2) Noem EEN unieke kenmerk wat met die vloeipatrone van geërfde en antesedente dreinering geassosieer word. (1 x 2) (2) Identifiseer die tektoniese krag wat met die opheffing van die oppervlak in diagram B geassosieer word. (1 x 2) (2) Gee die verhouding tussen die tempo van inkerwing en tektoniese opheffing in antesedente dreinering. (1 x 2) (2) Verduidelik waarom die geïllustreerde landskappe nie vir menslike bewoning geskik is nie. (2 x 2) (4) 49 Gauteng Department van Onderwys

50 50 FIGUUR 1.6: STROOMROOF NABY PUNGWE-KLOOF(JUNIE/JULIE2015) Plek waar stroomroof plaasgevind het [Bron: Eksaminator se eie skets] 1.6Verwys na FIGUUR 1.6 wat 'n vereenvoudigde skets van stroomroof naby die Pungweravyn in Mpumalanga toon. Pungwerivier Pas die volgende stroomroofverskynsels by letters A, B, C of D: (a) Verarmde/Beroofde stroom (1 x 1) (1) (b) Windsaal (1 x 1) (1) (c) Roofelmboog (1 x 1) (1) Noem EEN kenmerk van die verarmde/beroofde stroom. (1 x 1) (1) Verduidelik hoe stroomroof tot die verjonging van die gelei het. (2 x 2) (4) Beskryf in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls dienegatiewe impak van stroomroof op mense wat langs die oewers van die Nyakupingarivier woon (4 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 50

51 51 AFDELING C: HUISWERK VRAE FLUVIALE PROSESSE VRAAG 1: 18 minute [22] (Uit NSC Nov 2013 Vraestel 1) FIGUUR 1 DREINEERBEKKEN EN DIE LENGTE PROFIEL VAN RIVIERE BO LOOP MIDDEL LOOP BENEDE LOOP SEE WENK: Die vraag integreer rivier stadiums, dreineerpatrone en rots struktuur. 1. Die figuur hierbo is gebaseer op 'n dreineerbekken en sy lengte profiel Definieer die term dreineerbekken. (1 x 2) (2) 1.2. Verduidelik die term lengte profiel. (1 x 2) (2) 1.3. Watter bewyse dui daarop dat die lengte profiel 'n gegradeerde profiel is? (1 x 2) (2) 1.4. Benoem en beskryf die onderliggende rotsstruktuur wat verband hou met stroom patroon B. (2 x 2) (4) 1.5. Bepaal die stroom orde by punt C. (1 x 2) (2) 1.6. Gee 'n rede waarom die rivier volg op 'n kronkelende pad in die middel loop. (1 x 2) (2) 1.7. Die fluviale landvorme in die boonste en benede loop van 'n rivier verskil baie. Skryf 'n paragraaf (ongeveer 12 reëls) waarin jy verduidelik hoe die stroomvloei en erosie prosesse verskillende wat verantwoordelik is vir die ontwikkeling van die verskillende landvorme in die boonste en benede lope. Gauteng Department van Onderwys 51

52 52 VRAAG 2: 12 minute [15] (Uit NSC Maart 2012 Vraestel 1) WENK: Bestudeer meanders en hoefystermere saam met die dwars profiele. (4 x 2) (8) EROSIE EROSIE 2. Bestudeer die bostaande figuur wat fluviale kenmerke aantoon. Kies die korrekte woord(e) / term(e) uit dié wat tussen hakies gegee word. Skryf slegs die woord(e) / term(e) langs die vraagnommer ( ) in die antwoordeboek Noem die helling gemerk X is die (Stoot-oewer / Eskarp-oewer) van die rivier Helling gemerk Y word die (duikhelling / gly-oewer) genoem Funksie E wat vorm wanneer 'n meander lus afgesny word is n (hoefystermeer / meander nek) 2.4. Die afsetting (F) wat op die oewer van 'n rivier plaasvind is die (Slik / puin) Gebied langs die rivier wat oorstroom (G) wanneer 'n rivier sy banke oorstroom. (dyk / vloedvlakte) (5 x 1) (5) 2.6. Verduidelik hoe die meanders bygedra het tot die vorming van die vloedvlakte. (2 x 2) (4) 2.7. Verduidelik hoe die landvorm gemerk E ontwikkel het. (3 x 2) (6) Gauteng Department van Onderwys 52

53 53 QUESTION 3: 16 minutes [20] (Taken from NSC Nov 2012 Paper 1) Rivier vallei Verskuiwing WENK: Ken die geomorfologiese prosesse goed. Weet sketse en stappe. 3. Verwys na die bostaande figuur wat 'n rivier aantoon en beantwoord die vrae wat volg Watter tipe profiel van die rivier is hier getoon? (1 x 2) (2) 3.2. Noem TWEE dimensies van 'n rivier wat in die geïllustreerde rivier profiel gesien kan word. (2 x 2) (4) 3.3. Noem die oorheersende (hoof) tipe erosie wat plaasvind in die riviervallei as vernuwing plaasgevind het in die rivier stelsel. (1 x 2) (2) 3.4. Die rivier vallei toon tekens van verjonging. (a) Wat beteken rivier verjonging? (1 x 2) (2) (b) Gee TWEE bewyse vanaf die figuur om die stelling dat verjonging plaasgevind het, te ondersteun. (2 x 2) (4) (c) Gee een oorsaak van rivier verjonging. (1 x 2) (2) 3.5. Verduidelik hoe en waarom die afmetings van die rivier vallei, in die figuur hierbo geïllustreer, sal verander as verjonging plaasvind. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 53

54 54 VRAAG 4: 16 minute [20] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) WENK: bestudeer stadiums van riviere saam met die dwars en lengte profiele Figuur Lengte en Dwars profiele van n rivier Boloop Middel loop Benede loop See Erosie Basis 4. Verwys na die bostaande figuur wat rivier profiele illustreer Identifiseer die tipe van die rivier profiel gemerk A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4) 4.2. Watter bewyse dui daarop dat 'n is 'n gegradeerde profiel? (1 x 2) (2) 4.3. Wat vorm die permanente basis vlak van erosie vir die rivier? (1 x 2) (2) 4.4. Beskryf die verskil tussen die vorm van die vallei by B en die vorm van die vallei by C. (2 x 2) (4) 4.5. Gee redes vir die verskil in die vorm van die vallei by B en die vorm van die vallei by C. (2 x 2) (2) 4.6. Identifiseer die drie stadiums van die rivier hier geïllustreer en identifiseer een landvorm wat in die stroom-kanaal in elke stadium sal ontwikkel. (6 x 1) (6) Gauteng Department van Onderwys 54

55 55 VRAAG 5: 16 minute [20] (Aangepas uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) Sandbanke Sandbanke Harde rots Sagte rots 5. Verwys na die fluviale kenmerke in die bostaande figure. Hierdie eienskappe kom in verskillende stadiums van die rivier voor Identifiseer die verskynsel in skets B. (1 x 2) (2) 5.2. Noem EEN toestand wat nodig is vir die vorming van die funksie B. (1 x 2) (2) 5.3. Wat is die waarde van die funksie B vir die mensdom? (2 x 2) (4) 5.4. Verduidelik die ontwikkeling van die verskynsels in skets A. (2 x 2) (4) 5.5. In watter stadium van die rivier word A en B aangetref? (2 x 2) (4) 5.6. Identifiseer funksie C en verduidelik hoe dit ontwikkel. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 55

56 56 VRAAG 6: 5 minute [10] (geneem uit NSS November 2013 Vraestel 1) WENK: Jy moet ook in staat wees om die sketse te benoem en te verduidelik hoe dit gevorm word. 6. Verwys na die figuur hier onder wat die profiel van 'n rivierkronkel wys. Dui aan of die onderstaande stellings van toepassing is op helling X of Y. Skryf slegs X of Y Die helling het 'n konkawe vorm. (1 x 2) (2) 6.2. Hierdie helling het 'n geleidelike helling. (1 x 2) (2) 6.3. Die water vloei vinniger teen hierdie helling. (1 x 2) (2) 6.4. Afsetting vind hoofsaaklik op hierdie helling. (1 x 2) (2) 6.5. Hierdie helling staan bekend as die gly oewer helling. (1 x 2) (2) FIGUUR 6 PROFIEL VAN N RIVIERKRONKEL Rivier Vinnigste vloei 56 Gauteng Department van Onderwys

57 57 SESSIE NO 8: GEOMORFOLOGIE ONDERWERP 8: STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR AFDELING A: INHOUDSNOTAS - STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR TERMINOLOGIE / DEFINISIES Stroomroof: Wanneer een rivier water van n ander steel deur, deur die waterskeiding te sny na die dreineerbekken van die geroofde rivier. Terugwaartse erosie: wanneer n rivier terugsny in die waterskeiding in deur die bron te erodeer en die stroom te verleng. Abstraksie: Waterskeiding word agtertoe geërodeer as gevolg van terugwaartse erosie langs die strome en bladerosie op hellings. Super geïmponeerde / opgelegde stroom profiel: n Rivier dreineerpatroon wat in die onderliggende landskap insny soos wat dit erodeer. Dit pas nie die landskap nie. Antesedente strome: n Dreineerpatroon wat in die veranderde landskap insny soos wat dit ontwikkel. Dit pas nie die landskap nie. Dreineerbekkens/opvanggebiede: Gebied wat deur n rivierstelsel gedreineer word/gebiede vanwaar n rivier water versamel. STUDIEWENKE Die stroomroof gedeelte word altyd met n sketskaart en ander voor of na sketse gevra. Jy moet die prosesse en eienskappe baie goed ken. Dit is maklik om punte te kry as jy die sketskaarte kan benoem en elke eienskap kan beskryf en ook beskryf hoe stroomroof plaasvind, hoe dit die vloei en erosie sal verander in beide roof en verarmde strome. Bestuur van riviere word dikwels met n skets gevra van n veranderde dreineerbekken asook n gevalle studie in die vorm van n koerantberig. Hierdie vrae is maklik omdat baie van die antwoorde voor die hand liggend is. Lees die vrae goed en antwoord wat gevra word. Gauteng Department van Onderwys 57

58 58 BELANGRIKE KONSEPTE EN VERDUIDELIKINGS 5. KONSEPTE VAN ROOFSTROOM a. Abstraksie: Dit is die proses waar n waterskeiding teruggesny worde soos wat die rivierstelsel die dreineerbekken vergroot. Dit vind die vinnigste plaas langs strome as terugwaartse erosie die strome verleng. Die res van die waterskeiding word stadiger teruggesny deur die proses van plaat / bladerosie. b. Stroomroof: vind plaas wanneer een rivier deur n waterskeiding sny en n boloop van n ander rivier steel. c. Eienskappe wat met stroomroof geassosieer word i. Roofstroom: die stroom het meer erosie krag en sny deur die waterskeiding om die ander stroom te roof. ii. Geroofde stroom: die stroom wat sy bo-loop aan n ander stroom verloor. iii. Verarmde stroom: Die stroom wat sy bo-loop verloor het en nou te klein is vir die vallei waarin dit vloei. iv. Roofelmboog: die skerp hoek waar stroomroof plaasgevind het Droë poort: die gebied waar die geroofde stroom opdroog en afsetting vind net na die roof punt plaas. STROOMROOF Terugwaartse erosie Verlede Hede 3.3. Impak van stroomroof op roofstroom en geroofde stroom Roofstroom Geroofde Stroom Groter dreineerbekken en opvanggebiede Kleiner dreineerbekken en opvang-gebied Sal meer water hê/groter volume Sal minder water/ kleiner volume hê Meer erosie krag / meer energie Minder erosie krag/ minder energie Afwaartse erosie Afsetting vind plaas Verjonging as gevolg van nuwe energie Dra kapasiteit verminder Dra kapasiteit sal verhoog Kleiner stroomvrag Groter stroom vrag Verarmde stroom te klein vir die vallei 58 Gauteng Department van Onderwys

59 59 Knakpunt ontwikkel by die roofpunt wat stroomop beweeg Riviergruis ontwikkel afgeset in droë poort 3.4. Implikasies van stroomroof vir Roofstroom Menslike Meer aktiwiteite as gevolg van aktiwiteite meer water kan groter gemeenskappe onderhou migrasie na area Nedersettings Nedersetting sal groei omdat meer water groter nedersettings kan onderhou Ontspanning Landbou Oorstromings Water ontspanningsaktiwiteite verhoog Meer water beskikbaar vir landbou en voedselproduksie Oorstromings - meer water die stelsel inkom as gevolg van vergrote dreineerbekken Verarmde/Onthoofde Stroom Minder aktiwiteite omdat minder water nie baie mense kan onderhou nie migrasie weg van gebied Spookdorpe sal ontwikkel omdat mense die gebied verlaat omdat hulle nie n lewe daar kan onderhou nie Stap/ kampering/ minder waterverwante aktiwiteite Gebied het minder water landbou sal agteruitgaan en verander om by droër toestande aan te pas Minder water en dus minder oorstromings d. Identifikasie van eienskappe wat met stroomroof geassosieer word op topografiese kaarte Waterskeiding wat twee dreineerbekkens skei Terugwaartse erosie verleng die stroom Geroofde stroom Roofelmboog knakpunt ontwikkel Droë poort met gruis afsettings VOORHEEN HUIDIG Verarmde stroom Gauteng Department van Onderwys P: Terugwaartse erosie deur waterskeiding Q: Verarmde/ onthoofde stroom R: Roofstroom S: Stroom wat geroof gaan word 59 T: Geroofde stroom U: Droë poort met riviergruis

60 60 4. Super geïmponeerde / Oorgelegde en antesedente dreineerbekkens Diskordansie Horisontale lae Antiklien Plooie 2.1. Super geïmponeerde / Oorgelegde Wanneer n stroom (1) n landskap (b) deur erosie ontbloot wat verskillend is as die van die oorliggende landskap (a) sal die rivier die ou dreineerpatroon in die nuut ontblote landskap sny. Die rivier sny in die landskap in soos wat dit ontbloot word. Die meer weerstandbiedende rots erodeer nie so vinnig op die vloedvlakte nie n Dendritiese patroon (3) mag dan oor n reeks riwwe (3) voorkom waar n traliepatroon meer geskik sou wees. Die landskap is ouer as die dreineerpatroon. Bv. die Apies rivier is gesuperimponeer op die Magaliesberg homoklinale riwwe Die Vaal Rivier is gesuperimponeer oor die Vredefort koepel 2.2. Antesedente strome Die dreineerpatroon pas nie by die geologie nie (tweede skets) Die landskap verander stadig as gevolg van kromming en plooiing. Die rivier sny deur die veranderende landskap omdat verandering stadig plaasvind Die landskap is jonger as die dreineerpatroon. e. Opvanggebied en Bestuur van Riviere 60 Gauteng Department van Onderwys

61 61 a. Belangrikheid van bestuur van dreineerbekkens/opvanggebiede Die mens en die natuur is afhanklik van vars water in opvanggebiede. Die bestuur van die opvanggebiede is dus baie belangrik om, nou en in die toekoms, volhoubare toegang tot vars water te verseker. Oorstromings, droogtes, besoedeling, gebruik en hersirkulering moet bestuur word om toegang tot die waterbronne te verseker. b. Impak van mense op dreineerbekkens/opvanggebiede i. Rivierbesoedeling: laat die kwaliteit van varswater agteruitgaan en vernietig die akwatiese rivier ekosisteme. Rivier besoedeling word deur riool, vaste afval, mynwater, landbou en industriële afvalwater veroorsaak wat in die water beland en die ph en chemikalieë in die riviere verander. ii. Oorbeweiding: word deur boere veroorsaak wat te veel vee in n gebied aanhou en dit lei tot agteruitgang van die plantegroei. Dit veroorsaak hoër verdampingstempos wat die watertafel verlaag en afloop verminder. Erosie is ook meer effektief en dit veroorsaak slik in die riviere en verminder die akwatiese lewe in iii. riviere. Ontbossing: vind plaas wanneer mense gebiede ontbos vir landbou doeleindes (meestal mono-kulture) asook vir nedersettings. Dit moedig afloop aan en verminder infiltrasie wat tot meer erosie en minder volhoubare watervoorsiening lei. iv. Menslike nedersettings: in nedersettings vervang mense die plantegroei met geboue, sement en teer. Dit verminder infiltrasie en verhoog afloop wat tot oorstromings en skade lei. R eë n va R eë n va Tyd Afloop Afloop Voor verstedeliking Na verstedeliking Af lo o p Af lo o p Vloed higrogramme toon die hoeveelheid reënval in vergelyking met die afloop oor n tydsperiode aan Hierdie twee diagramme illustreer die oorstromings voor en na nedersettings in n dreineerbekken gebou is. Grafiek 1 Die vloedpiek is laer en die vertragingstyd langer wanneer natuurlike plantegroei infiltrasie bevorder en afloop verminder. Die rivier oorstroom nie die vloedvlakte nie. Grafiek 2 Die baie kunsmatige oppervlaktes in stedelike gebiede verminder infiltrasie, verhoog afloop en verminder die vertragingstyd wat tot blits oorstromings in stedelike dreineerbekkens kan lei. 61 Gauteng Department van Onderwys

62 62 Tyd c. Strategieë om dreineerbekkens/opvanggebiede te bestuur Ongeveer 70% van die Aardoppervlakte is met water bedek, slegs 2% van die Aarde se water is vars en geskik vir menslike gebruik. Hierdie varswater voorraad kom van riviere, damme en grondwater bronne. Bevolkingsgroei, die uitbreiding van landbou en industrieë en verhoogde verstedeliking beteken dat meer water benodig word. Mense is afhanklik van riviere om water vir baie aktiwiteite te voorsien. Sonder water kan daar geen landbou, geen industrieë, geen besighede en geen ontwikkeling wees nie. Mense benodig water van riviere vir hulle huise. Riviere en damme voorsien mense met hidro-elektrisiteit. Riviere voorsien ons met voedsel en gebiede word gebruik vir ontspanningsaktiwiteite, toerisme, kulturele aktiwiteite en nedersettings. Voëls en wild is afhanklike van die plantegroei in die OEWERSONE. Riviere en hul opvanggebiede moet gemoniteer en bestuur word sodat almal toegang tot water kan hê, sodat die ekosisteme van die riviere gesond kan bly, sodat oorstromings gekontroleer kan word en volhoubare ontwikkeling onderhou kan word. Moenie binne die 50 jaar vloedlyn van n rivier bou nie. Moenie natuurlike plantegroei rondom riviere verwyder nie. Moenie oorbeweiding toelaat nie. Bou damme om oorstromings te reguleer, maar maak seker dat dit die vloed kapasiteit van riviere kan hanteer. Bou brûe ver bokant die normale vlakke van die rivier. Bewaar vleilande en vleie omdat hulle baie van die vloedwaters absorbeer. Bou kanale in stedelike gebiede wat steed infiltrasie sal toelaat. Bou walle aan weerskante van die kanaal Sny deur meander kronkels om oorstroming te voorkom. Lees die volgende saam met die skets op die volgende bladsy 1. Boorgate onttrek water uit grondwater 2. Mynbou besoedel grondwater 3. Oorbeweiding en ontbossing lei tot minder grondwater en toeslikking van riviere. 4. Landbou uitvloeisel lei tot vergiftiging van water-ekosisteem en alge groei 5. Kunsmatige oppervlaktes in stede veroorsaak vinniger afloop, korter tydsverloop en oorstromings. 6. Vleilande wat gebruik word vir die landbou is besoedel en dit lei tot oorstromings. 7. Water wat teruggekeer na riviere is besoedel en water gebruik het n impak op seelewe. 8. Damme en wateroordragskemas vernietig ekosisteme, verplaas mense en lei tot meer erosie stroomaf. Dit verander die ekosisteme van die gebiede. 9. Rekreasie naby die rivier oorsaak rommelstrooiing en besoedeling en versteur die Gauteng Department van Onderwys 62

63 63 ekologie. 10. Nedersetting gebou naby riviere veroorsaak dat banke inkalwe en lei tot oorstromings 11. Uitheemse plante en visse in riviere verminder die biodiversiteit. 12. Vloed beheer metodes soos die bou van kanale verminder normale oorstromings en vrugbaarheid van die vloedvlakte. Aangepas uit Verken Geografie Opsomming van rivierbestuursmoontlikhede. d. Gevallestudie van een opvanggebied bestuurstrategie in Suid-Afrika 63 Gauteng Department van Onderwys

64 64 64 Gauteng Department van Onderwys

65 65 AFDELING B: TIPIESE EKSAMEN VRAE - OPVANGSGEBIED EN BESTUUR VAN N RIVIER FIGUUR 1.1 : VERBETERING VAN WATERPRODUKTIWITEIT(NOVEMBER 2014) STRATEGIE OM WATERPRODUKTIWITEIT TE VERBETER Daar is ʹn verandering in die denkwyse oor waterhulpbronbestuur. Aandag word geskenk aan aktiwiteite wat die boloopgebied van 'n rivier (opvanggebied) beïnvloed en die impak daarvan op die benedeloop van die rivier. Enkele van die maniere waarop mense by die rivier inmeng, sluit in die bou van damme, wateroordrag, regulering, besoedeling, suiwering, ensovoorts. Dit verander die natuurlike vloei van die rivier. Al die bostaande het een gemeenskaplike uitwerking, naamlik dat dit ʹn invloed het op diegene wat stroomaf woon. Die Bo-Modderrivier is naby die redelik digbevolkte en geïndustrialiseerde groter Mangaung munisipale gebied, wat Bloemfontein, Botshabelo en Thaba Nchu insluit. Die streek is bekend vir marginale gewasverbouing as gevolg van die lae en wisselvallige reënval. Dit, gekombineer met kleigrond, lei tot hoë waterverliese wat deur afloop en verdamping veroorsaak word. [Bron: YE Woyessa, M Hensley en LD van Rensburg (Departement van Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe, Universiteit van die Vrystaat)] 1.1 Verwys na FIGUUR 1.1 en lees die navorsingsartikel oor die verbetering van waterproduktiwiteit Gee die betekenis van die begrip waterhulpbronbestuur. (1 x 1) (1) Noem EEN nedersetting in die artikel wat ʹn negatiewe impak op die Bo-Modderrivier het. (1 x 1) (1) Noem TWEE maniere waarop mense met die waterproduktiwiteit van die Bo-Modderrivier inmeng. (2 x 1) (2) Noem TWEE faktore wat die hoë waterafloop veroorsaak. (2 x 2) In ʹn paragraaf van ongeveer AGT reëls, verduidelik hoe die inmenging van mense langs ʹn rivier diegene wat verder stroomaf woon beinvloed (4x2) (8) (4) 65 Gauteng Department van Onderwys

66 66 FIGUUR 1.2 : RIVIERBESTUUR (VOORBEELD 2014) UMGENIRIVIER 'EEN VAN DIE VUILSTE' IN SA 7 Junie 2013 Deur Tony Carnie Durban Die Umgenirivier is een van die vuilste riviere in die land, en onlangse studies toon bewyse van cholera, shigella, salmonella en ander skadelike virusse en bakterieë by elke toetspunt tussen die Inandadam en Blue Lagoon in Durban. Die studie is bekendgemaak nadat die stad se gesondheidseenheid kommer uitgespreek het oor 'n vermoedelike uitbreek van diarree in Durban nadat twee kinders dood is en meer as 150 mense oor die afgelope drie maande gehospitaliseer is. Hoewel hulle nie die presiese bron van die besoedeling noem nie, sê die navorsers dat onvoldoende munisipale rioolverwerking en afloop van informele huise naby die rivier die waarskynlikste bronne van die virusse en bakterieë in die Umgeni is. 'Geen vuilwaterverwerking word voorsien nie en onbewerke riool vloei direk in die riviere en strome in. As gevolg van 'n tekort aan infrastruktuur in sommige nedersettings word inwoners dikwels gedwing om die rivieroewers te beset Mense wat hier woon, gebruik dikwels die besmette oppervlakwater vir gewasbesproeiing, ontspanning, en huishoudelike en persoonlike gebruik soos om mee te was, as drinkwater en vir kosmaak, sonder dat die water vooraf behandel is.' Die 230 km-lange Umgenirivier is vir die studie gekies omdat dit die primêre bron van water vir meer as 3,5 miljoen mense is in 'n gebied wat byna 65 persent van die provinsiale bruto binnelandse produk genereer. [Bron: Mercury] 1.2 Lees die gevallestudie oor die Umgenirivier in FIGUUR Noem die menslike aktiwiteit wat die Umgenirivier besoedel. (1 x 1) (1) Watter bewys dui daarop dat die Umgenirivier vuil is? (1 x 2) (2) Noem die negatiewe invloed van die vuil water op die lewenskwaliteit van mense wat in die gebied woon. (2 x 2) (4) Stel strategieë voor wat ingestel kan word om die negatiewe invloed van mense op die Umgenirivier te verminder. (4 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 66

67 67 FIGUUR 1.3 : BESOEDELING LANGS DIE UMGENIRIVIER (JUNIE 2015) 1.3 FIGUUR 1.3 is 'n foto wat besoedeling langs 'n gedeelte van die Umgenirivier toon Watter bewyse dui daarop dat besoedeling langs hierdie gedeelte van die rivier voorkom? (3 x 1) (3) Bespreek die impak van besoedelde water op die bestaan van mense wat op die oewers van die Umgenirivier woon. (2 x 2) (4) Stel strategieë voor (in ongeveer AGT reëls) wat ingestel kan word om besoedeling langs die Umgenirivier te verminder. (4 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 67

68 68 FIGUUR 1.4: IMPAK VAN MENSE OP DREINEERBEKKENS (NOVEMBER 2015) Sipho Masondo The Times Live VAALRIVIER ONDER DRUK Die Vaalrivier en sy opvangsgebied word al hoe meer toksies/vergiftig en dit hou 'n bedreiging in vir gesondheid, die ekonomie en voedselproduksie in vier provinsies. Waterwetenskaplikes en ander kundiges beskryf die Vaalrivier wat water aan Gauteng, die land se grootste ekonomiese en industriële dryfkrag, asook aan boere in Gauteng, Noordwes, die Vrystaat en Noord-Kaap verskaf as 'in 'n krisis' en 'onder beleg' deur besoedelaars. Die Departement van Waterwese het sedert die 1990's water vanaf die Lesotho Hoogland in die rivier ingepomp om die watervoorraad aan te vul. Hierdie water word al meer benodig om die besoedeling te verdun. Krige het gesê: 'Ons gebruik duur drinkwater om die probleem van besoedeling op te los. Verdunning is nie 'n oplossing vir besoedeling nie.' Die water in die Vaalrivierstelsel sal uiteindelik heelwat meer kos om te behandel, wat beteken dat maatskappye soos Sasol en Eskom meer vir die chemikalieë sal moet betaal wat nodig is om die water te behandel voor hulle dit gebruik. Dit sal hulle koste verhoog. [Aangepas en vertaal uit Lees die koerantberig met die opskrif 'Vaalrivier Onder Druk' in FIGUUR 1.4 en beantwoord die vrae wat volg Noem TWEE provinsies wat van die Vaalrivier as 'n waterbron afhanklik is. (2x1) (2) Gee TWEE moontlike redes waarom die Vaalrivier al hoe meer toksies (giftig)/vergiftig word. (2 x 1) (2) Volgens die berig word water in die Vaalrivier ingepomp om die besoedeling te verdun/verminder. Verduidelik waarom dit nie 'n volhoubare oplossing is nie (2 x 2) (4) Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, waarom die koste van voedsel en elektrisiteit in die toekoms kan styg as besoedeling van die Vaalrivier nie beheer word nie. (4 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 68

69 69 AFDELING C: HUISWERK VRAE - STROOMROOF EN DREINEERBEKKEN EN RIVIER BESTUUR VRAAG 1: 24 minute [30] (Aangepas uit NSS Nov 2012 Vraestel 1) FIGUUR STROOMROOF F G WENK: Ken die funksie van stroomroof goed. Identifiseer proses van kaarte / sketse. 1. Verwys na die bo-staande figuur wat stroomroof illustreer Definieer die terme stroomroof en abstraksie. (2 x 2) (4) 1.2. River C is betrokke by aktiewe terugwaartse erosie. (a) Verduidelik hoe terugwaartse erosie bydra tot stroomroof. (2 x 2) (4) (b) Gee 2 moontlike redes vir terugwaartse erosie om plaas te vind. (2 x 2) (4) 1.3. Verduidelik hoe stroomroof die afloop van die riviere by B en F onderskeidelik sal beïnvloed? (2 x 2) (4) 1.4. Noem die kenmerke gemerk D, E en G wat die gevolg is van stroomroof. (3 x 2) (6) 1.5. Stroomroof lei tot veranderinge in beide roof en geroofde strome. Verduidelik (in ongeveer 12 reëls) die fisiese veranderinge wat in die roof en geroofde stroom onderskeidelik sal plaasvind. (4 x 2) (8) VRAAG 2: 24 minute [30] (Uit NSS Maart 2013 Vraestel 1) WENK: die faktore wat infiltrasie, afloop en erosie beïnvloed is baie belangrik 2. Bestudeer die figuur hieronder voor die volgende vrae te beantwoord Definieer die term dreineerbekken. (1 x 2) (2) 2.2. Noem EEN bron van water vir 'n dreineerbekken. (1 x 2) (2) 2.3. Sommige dreineerpatrone het 'n hoë digtheid. Hoe sal klimaat die stroom digtheid van riviere wat langs die ooskus van Suid-Afrika vloei, beïnvloed? (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 69

70 Gee DRIE redes waarom dreineerbekkens nuttig is vir mense. (3 x 2) (6) 2.5. Identifiseer vier menslike aktiwiteite van die figuur hieronder en beskryf die negatiewe impak wat dit op dreineerbekkens het. (4 x 2) (8) 2.6. Baie menslike aktiwiteite lei tot die vernietiging van ons dreineerbekkens. Skryf 'n paragraaf (van ongeveer 12 reëls) en gee voorstelle oor hoe ons beter na dreineerbekkens kan omsien. (4 x 2) (8) FIGUUR DRAINAGE BASIN Sneeu Reën Ontbossing Industrieë Huise Gewas verbouing VRAAG 3: 16 minute [20] (Uit NSS Nov 2012 Vraestel 1) FIGUUR - RIVIER BESOEDELING Besoedeling Stads afval Lekkende septiese tank Stadstuine Vaste Afval 70 Gauteng Department van Onderwys

71 71 WENK: Jy moet in staat wees om strokiesprente te interpreteer. Die mens se impak op die natuur word dikwels in strokiesprente uitgebeeld. Maak seker dat jy die Geografiese kwessie wat die strokie uitbeeld kan identifiseer. 3. Verwys na die bostaande figuur wat 'n spotprent wat rivierbesoedeling Noem TWEE maniere waarop 'n stedelike gebied bydra by tot die besoedeling van riviere. (2 x 2) (4) 3.2. Gee TWEE maatreëls wat ingestel kan word om water besoedeling in stedelike gebiede te verminder. (2 x 2) (4) 3.3. Lys twee redes waarom riviere belangrik is vir stedelinge. (2 x 2) (4) 3.4. Skryf 'n paragraaf (van ongeveer 12 reëls) waarin jy die negatiewe impak wat menslike aktiwiteite op riviere bespreek. (4 x 2) (8) VRAAG 4: 42 minute [35] (Aangepas uit DoE Model 2008 Vraestel 1) WENK: Van die antwoorde moet direk vanaf die addendum gelees word bv. C, B. 4. Bestudeer die kaart van die Hartbeespoortdam-gebied en koerantberig voordat die volgende vrae te beantwoord: 4.1. a) Identifiseer die hoofstroom in die rivier stelsel vorm die kaart hierbo. (1 x 1) (1) b) Watter sytak loop deur Centurion? (1 x 1) (1) c) In watter rigting vloei hierdie rivier stelsel vloei? (1 x 1) (1) d) Hierdie rivier stelsel is 'n super geïmponeerde rivier stelsel waar dit deur die Magaliesberg gaan. Verduidelik en beskryf wat n super geïmponeerde rivier stelsel is. (3 x 2) (6) e) Identifiseer die dreineerpatroon van die Jukskeirivier soos gesien in die bostaande figuur in die gevallestudie. (1 x 2) (2) f) Gee EEN kenmerk wat blyk uit die kaart om jou antwoord op VRAAG 1.1.e te staaf) (1 x 2) (2) 4.2 (a) Vloede is algemeen in Alexandra. Wat is 'n vloed? (1 x 2) (2) (b) Waarom bou mense steeds huise op die oewer van die Jukskeirivier as die gebied gereeld deur oorstromings bedreig? (1 x 2) (2) (c) Verduidelik waarom daar 'n kort tydsverloop en 'n hoë aflooppiek is wanneer die Jukskei deur Alexandra vloei. (3 x 2) (6) (d) Noem enige TWEE gevolge van oorstromings vir die inwoners van Alexandra. (2 x 2) (2) 4.3 (a) Beskryf die liggings van die rioolplase in verhouding tot die riviere in die bostaande figuur (1 x 2) (2) (b) Wat is die gevolge van die bostaande vir mense wat op die oewers van die Hartbeespoortdam woon? (2 x 2) (4) (c) Noem TWEE maatreëls wat ingestel kan word deur die provinsiale regering om te verseker dat alle riviere wat in die Hartbeespoortdam inloop vry van riool afvalwater is. (2 x 2) (4 Gauteng Department van Onderwys 71

72 72 VRAAG 5: 20 minute 25 punte (Bron: DoE November 2009) 5. Verwys na die figuur hieronder wat die verskillende kenmerke van stroomroof wys. Gee EEN woord / term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die woord / term langs die vraagnommer as 'n antwoord 'n stroom wie se bolope onderskep is 'n stroom wat kleiner is as die vallei waardeur dit vloei Die punt waar 'n energieke stroom die water van die ander stroom afsny 'n droë vallei waar geen stroom meer vloei nie 'n stroom wat die water van die ander stroom onderskep. (5 x 1) (5) 5.2. Identifiseer twee prosesse wat plaasgevind het in hierdie gebied. (2 x 2) (4) 5.3. Verduidelik wat die prosesse veroorsaak en hoe die prosesse plaasgevind het. (4 x 2) (8) 5.4. Skryf 'n paragraaf om te verduidelik hoe erosie en afloop onderskeidelik beïnvloed sal word langs die verarmde en roofstrome. (4 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 72

73 73 VRAAG 6: 16 minute 20 punte (Bron: DoE November 2010) WENK: Stroomroof kan met verskillende sketskaarte gevra word oefen op baie. Die figuur hieronder illustreer die konsep van stroomroof. 6.1 Noem EEN faktor wat daartoe kon lei dat die Bergrivier deur die waterskeiding na die Kort Rivier kon erodeer om dit te roof. (1 x 2) (2) 6.2. Noem 2 kenmerke van stroomroof wat by punt X kan ontwikkel. (2 x 2) (4) 6.3 Hoekom word na die onthoofde stroom (Kort River) in skets B verwys as 'n verarmde stroom? (1 x 2) (2) 6.4 Noem TWEE gevolge wat stroomroof het op die roofstroom (Bergrivier) in skets B. (2 x 2) (4) 6.5 Skryf 'n paragraaf (van nie meer as 12 reëls nie) bied n volledige verslag oor hoe stroomroof menslike aktiwiteite onderskeidelik langs die Kort en die Berg Rivers sal beïnvloed. (8 x 2) (8) Gauteng Department van Onderwys 73

74 74 SESSION NO: 9 ONDERWERP: GEOMORFOLOGIE KONSOLIDASIE AFDELING A: OPSOMMENDE NOTAS GEOMORFOLOGIE Terminologie / definisies is reeds in die sessies oor geomorfologie behandel. Studie wenke: Onthou dat jy die terminologie, prosesse en sketse baie goed moet ken. Belangrike konsepte en verduidelikings is verduidelik in die vorige Geomorfologie sessies. In hierdie sessie word slegs 'n visuele opsomming van die konsepte gegee. Probeer om dit te gebruik om al die werk te onthou en verduidelik deur te verwys na die sketse. WENK: Geomorfologie is maklik as jy die sketse en definisies goed ken. Jy kan goeie punte kry as jy net die kenmerke kan inditifiseer en beskryf en verduidelik hoe dit vorm. 1. Drainage basins in South Africa Rivier van oorsprong tot mond Waterval Sytak Meander / Kronkel Kus krans Rivier Vloedvlakte Stroompie Moeras Mond Golfbreker Fontein Golwe vorm strand Bron / oorsprong: waar die rivier begin Samevloeiing: waar 2 strome ontmoet Dreineerbekken: gebied gedreineer deur rivier Kronkel: draaie in riviere Waterskeiding: hoogliggende gebied skei twee verskillende dreineerbekkens Watertafel: boonste vlak van ondergrondse water Basisvloei: grondwater sypel in riviere in Direkte afloop: water wat oor die land in riviere dreineer. Riviermond: waar die rivier eindig in die see Waterval: vertikale val in stroomkanaal SOORTE RIVIERE Permanente: het altyd water vanaf direkte en indirekte afloop. Periodic: Loop sleg in die droë seisoen elke jaar. Kry basis vloei en direkte afloop in die reënseisoen, maar watertafel is onder die stroom kanale in die droë seisoen. Episodiese: kry nooit basis vloei nie loop slegs as dit wel reën in baie droë gebiede. Eksotiese : die rivier vloei deur n droë gebid maar kry sy water van n baie hoër reënval gebied in die bolope. 74 Gauteng Department van Onderwys

75 DREINEERPATRONE Dendrities: boom vorming, vloei oor eenvormige stollings- of sedimentêre gesteentes Reghoekig: vorm regte hoeke in die hoofstroom en sytakke, volg die krake in rots. Radiaal: Strome vloei van sentrale hoë punt uitwaarts in alle Tralie: Parallelle hoofstrome en kort sytakke wat hoofstroom teen regte hoek invloei DREINEERDIGTHEID a) Laag b) medium c) hoog Die totale lengte van al die strome gedeel deur die totale area. Dit word bepaal deur die faktore wat afloop en infiltrasie beïnvloed. (Gradiënt, porositeit, deurlaatbaarheid, plantegroei, tipe, hoeveelheid en seisoen van reënval) Gauteng Department van Onderwys 75

76 STROOM ORDE 4 de orde 2 de orde 3 de orde 1 ste orde Alle oorsprong strome is 1 ste orde strome Waar een 1 ste orde stroom n ander 1 ste orde stroom ontmoet word dit n 2 de orde stroom. Waar n 2 de orde stroom nog n 2 de orde stroom ontmoet word dit n 3 de orde stroom Waar n 3 de orde stroom nog n 3 de orde stroom ontmoet word dit n 4 de orde stroom Daar is baie kort eerste orde strome op steil hellings Daar is minder hoër orde en langer strome op meer minder steil hellings Hoër orde strome het n groter volume as laer orde strome 76 Gauteng Department van Onderwys

77 77 2. FLUVIALE PROSESSE 2.1. RIVIER PROFIELE (Dwarsprofiel deur die vallei. Lengte profiel van oorsprong tot by mond.) JEUG STADIUM Nou kanaal geen vloedvlakte OUDERDOM STADIUM Rivier word vlakker en kronkel oor vloedvlakte River mond VOLWASSE STADIUM Rivier kanaal word wyer vloedvlakte ontwikkel en word wyer stroomaf River Delta 77 Gauteng Department van Onderwys

78 78 STADIUMS VAN RIVIERE: Jeug / Bo-loop Middel / Volwasse Ouderdom / Benede loop Berg strome in bolope vloei vinnig teen steil hellings af en sny n diep V-vormige vallei uit. Stroomversnellings en watervalle kom algemeen voor. Strome nader aan seevlak vloei saam oor geleidelike hellings. Die vallei word wyer en die rivier begin kronkel. Strome baie naby seevlak vloei stadig en kronkelend oor amper plat wye vallei. By die mond kan die rivier in baie kanale opdeel en oor n delta vloei wat gevorm is van afsettings van die rivier self. Zone 1 Bolope erodeer vallei afwaarts Zone 2 Middelloop vervoer materiaal afwaarts Zone 3 Materiaal afsetting Rivier Gradering IDEAAL GEGRADEERDE RIVIER Oorsprong van rivier gebied met hoogste potensiële energie en denudasie Rivier profiel in ewewig vir die gegewe hoogte bo seevlak as erosie en afsetting gebalanseerd is. Seevlak basis vlak van erosie Laagste vlak van denudasie Afsetting by die mond en benede lope van die rivier Denudasie is die gekombineerde effek van verwering, massabeweging en erosie RIVIER MET ONGEGRADEERDE DELE Rivier aangepas by tydelike basisvlak van erosie Meer Rivier aangepas by permanente basisvlak van erosie seevlak Rivier profiel sal weer konkaaf wees as meer erodeer 78 Gauteng Department van Onderwys

79 Rivier Verjonging: Riviere verkry meer energie a.g.v. meer reën of omdat landmassa lig en afwaartse erosie weer begin plaasvind. Die ouderdom stadium neem kenmerke van die jeug stadium aan, bv. watervalle stroomversnellings en diep valleie ens. Rivier vloei see binne Seevlak val en rivier sny af in vloedvlakte en vorm n nuwe laer vloedvlakte, met n waterval en rivier oewers. Rivier sny terug en waterval verander instroom versnellings stroom-op FLUVIALE LANDVORME 79 Gauteng Department van Onderwys

80 Stroomroof: een stroom steel water van n ander stroom VOOR Geroofde stroom Rower stroom NA Windsaal Verarmde stroom Roofelmboog Super geïmponeerde en Antesedente Antesedente strome sny in stadig veranderende landskap in soos wat verskuiwing plaasvind sny stroom deur liggende land massa. Links Super geïmponeerde strome sny deur n ander landskap onder die huidige landskap, soos wat dit bloot gelê word deur erosie. Onder 80 Gauteng Department van Onderwys

81 81 3. DREINEERBEKKEN BESTUUR Grondbestuur en herstel van natuurlike habitatte, soos vleilande en woude kan meer ruimte vir water skep en help die vloei van vloedwater in die gebiede stroomaf te verminder. Goeie beplanningsbeleid sal verseker dat die huise en besighede weg van hoë vloed risikoareas geleë is. Volhoubare stedelike dreineringstelsels wil verminder druk op dreinering en riolering. vloed waarskuwings help gemeenskappe om te reageer vloed risikos. Die gebruik van die natuurlike kapasiteit van ons kusgebiede en die herstel lei harde sal die beskerming van die kus gebiede te verbeter. Grondwater Waar vloed voorkomings strukture nodig is, speel dit 'n kritieke rol in die beskerming van gemeenskappe en infrastruktuur teen die vloede. 81 Gauteng Department van Onderwys

82 82 AFDELING B: OEFEN VRAE VRAAG 1: 21 minute 26 Punte (Aangepas uit Maart 2010) 1. Verwys n die skets hierbo wat die verwantskap tussen tipe riviere en die watertafel aandui. 1.1 Identifiseer die tipes riviere gemerk X, Y en Z. (3 x 2) (6) 1.2 Verduidelik waar en wanneer riviere X, Y en Z hulle water vandaan kry. (3 x 2) (6) 1.3 Verduidelik wat die watertafel is. (1 x 2) (2) 1.4. Verduidelik waarom die watertafel verander. (2 x 2) (4) 1.5. In watter tipe klimaatstreke sal riviere X, Y en Z onderskeidelik aangetref word? (3 x 2) (6) 1.6. waarom sal X en Y nie as vervoerroetes kan dien nie? (1 x 2) (2) VRAAG 2: 16 minute 20 punte (Aangepas uit Maart 2010) WENK: Dreineerbekkens en afloop word saam gevra jy moet grafieke kan lees Verwys na die sketse hier onder wat die dreineerbekkens van twee strome voorstel - (A en B. Sketse (hidrograwe C F) wys die afloop in riviere na hewige reënbuie. Lees ook die uittreksel i.v.m. oorstromings wat daarna volg. Gauteng Department van Onderwys 82

83 83 Vloed toestande kom voor wanneer water sy normale kanale soos strome en stormwater dreinering oorstroom. Vloede mag ook voorkom wanneer daar 'n ophoping van water is deur middel van dreinering na gebiede wat nie normaalweg oorspoel word nie. Vloede is algemeen in Suid-Afrika na lang tydperke van droogte. Droogte, oorbeweiding en die agteruitgang van die grond maak die ekosisteem kwesbaar. Die mens kan die vloei-eienskappe van 'n rivier negatief wysig deur plantegroei te verwyder, die bou van ondeurdringbare teer- en beton-oppervlakke en bouwerk op 'n rivier se vloedvlakte Definieer die volgende terme wat hierbo genoem word: (a) Dreineerbekken (1 x 2) (2) (b) Riviersisteem (1 x 2) (2) 2.2 Beskryf die vorm van dreineerbekkens A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4) 2.3 Lys en beskryf enige VIER faktore wat die afloop in riviere kan beïnvloed. (4 x 2) (8) 2.4 Veronderstel n reënbui van 100 mm vind plaas in beide dreineerbekkens A en B. Watter van die vloei-higrogramme (C F) sal heel moontlik die afvloei Gauteng Department van Onderwys 83

84 84 by die punt gemerk = in dreineerbekkens A en B onderskeidelik verteenwoordig? (2 x 2) (4) VRAAG 3: 8 minute 10 punte (Aangepas uit November 2008) 3. Gebruik die figuur hieronder wat fluviale prosesse en kenmerke van n dreineerbekken wys om jou te help om een term vir die beskrywings onder te gee. Skryf slegs dei term langs dei vraagnommer bv. 3.6 basis vloei 3.1 Gebied waarvandaan n rivier sy water kry. 3.2 Gebied wat deur n rivier en sy sytakke gedreineer word. 3.3 Die punt waar n sytak die hoofstroom binnevloei. 3.4 Deel van stroom van een rivierwal na die ander wal. 3.5 Hoogliggende gebied wat twee dreineerbekkens skei. (5 x 1) (5) 3.6. Identifiseer die dreineerpatroon van die rivierstelsel. (1 x 1) (1) 3.7. Onderskei tussen die dwars profiel en lengte profiel van n rivier. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 84

85 85 VRAAG 4: 20 minute 28 punte (November 2008) 4. FIGUUR 4 A illustreer n dreineerbekken. FIGUUR 4 B wys die drie stadiums van rivierstelsels. Bestudeer albei figure deeglik. Figuur 4 A Figuur 4 B 4.1 (a) Die dreineerbekken geïllustreer in FIGUUR 4A wys n lae dreineerdigtheid (growwe tekstuur). Wat beteken dit? (1 x 2) (2) (b) Gee TWEE Moontlike redes waarom die dreineerbekken n lae digtheid (growwe tekstuur) het. (2 x 2) (4) (c) Verduidelik waarom die twee faktore genoem in VRAAG 4.1(b) n lae digtheid (growwe tekstuur) tot gevolg sal hê. (2 x 2) (4) (d) Gee die formule om stroom digtheid te bereken. (1 x 2) (2) 4.2 (a) Identifiseer die DRIE hoof rivier stadiums gemerk R, S en T in FIGUUR 4 B onderskeidelik. (3 x 2) (6) Gauteng Department van Onderwys 85

86 86 (b) (c) (d) (e) In watter stadium gemerk R, S of T sal oorstromings die algemeenste plaasvind? (1 x 2) (2) Verduidelik hoe die kenmerke van die rivier genoem in VRAAG 4.2(b) oorstromings sal bevorder. (2 x 2) (4) Oorstromings in die stadium van die rivier genoem in VRAAG 4.2(b) kan beide n straf of n seën wees vir die bewoners van die omliggende vloedvlakte. Verduidelik die stelling. (2 x 2) (4) Noem een metode wat ingestel kan word om die oorstromings genoem in 4.2(b) te verminder. (1 x 2) (2) VRAAG 5: 8 minute [10] WENK: Elke vraag in die eksamen begin met 15 kort vrae oor definisies. 5 Gee een woord of frase vir die definisie hier onder gelys. 5.1 n Hoogliggende gebied wat twee dreineerbekkens skei Die dreineer patroon wat ontstaan wanneer strome na een sentrale laagtepunt vloei Wanneer n meer energieke stroom sy kanaal stroom-op verleng ten koste van n minder energieke stroom. 5.4 As n rivier se vrag minder is as sy kapasiteit en die stroom meer materiaal kan erodeer word gesê die rivier is Die term wat gebruik word om die plek waar twee rivier ontmoet, aan te dui n Dreineerpatroon wat parallelle riwwe en valleie dreineer Die punt waar stroomroof plaasvind 5.8. Die laagste vlak waarheen n rivier kan erodeer n Dreineerpatroon waar die sytakke die hoofstroom teen n 90º hoek binne vloei en die hoofstroom en sytakke het 90º hoeke in die strome Die gebied wat deur n rivier en sy sytakke gedreineer word (10 x 1) (10) VRAAG 6: 20 minute 20 punte (NSS Maart 2010) Verwys na FIGUUR 6.4 (A F) wat die dreineerbekkens van twee rivierstelsels wys (A en B) en vloei hidrograwe (C F) wat die afloop in riviere wys na reënbuie. Lees ook die uittreksel hierna. Oorstromings kom voor wanneer rivier buite hulle normale kanale soos strome en stormwaterslote vloei. Oorstromings kom voor wanneer water in dele versamel wat gewoonlik nie onder water is nie. Oorstromings kom algemeen in Suid-Afrika voor an lang periodes van droogte. Droogtes, oorbeweiding en grond verswakking maak ekosisteme kwesbaar. Mense kan die afloop kenmerke van n river negatief verander, deur natuurlike plantegroei te verwyder, ondeurdringbare teer en beton oppervlaktes op te rig en deur op vloedvlaktes te bou. Gauteng Department van Onderwys 86

87 Definieer die volgende terme wat hierbo genoem is : (a) Dreineerbekken (1 x 2) (2) (b) Rivierstelsel (1 x 2) (2) 6.2 Beskryf die vorm van dreineerbekken A en B onderskeidelik. (2 x 2) (4) 6.3 Noem en verduidelik enige twee faktore wat die afloop van rivier kan beïnvloed. (4 x 2) (8) 6.4 Veronderstel n reënbui van 100 mm vind in dreineerbekkens A en B plaas. Watter van die vloei higrogramme (C F) sal heel moontlik die afloop by die punt gemerk = in riviere A en B onderskeidelik voorstel. (2 x 2) (4) Gauteng Department van Onderwys 87

88 88 VRAAG 7: 13 minute (16) (Aangepas uit NSS November 2010) WENK: Jy moet kenmerke op foto s kan identifiseer. 7. Bestudeer die figuur hieronder wat a deel van n rivier wys. Verskeie opsies word vir die volgende vrae gegee. Kies die korrekte antwoord en skryf die letter (A D) langs die vraag nommer neer Die kenmerk gemerk Y is n... A Stoot oewer. B Gly oewer. C hoefystermeer. D duikhelling. 7.2 Die foto wys n river is sy... stadium. A Bo-loop B middelloop C benedeloop D basis loop 7.3 Tydens n oorstroming sal die river heel moontlik by punt Z deurbreek sal lei to die vorming van n... A stroomversnelling. B hoefystermeer. C meander. 88 Gauteng Department van Onderwys