Дәрістер тезистері 1-Дәріс Тақырыбы: Ақпарат, адам және компьютер. Ақпаратты кодтау. Санау жүйесі.

Transcription

1 Дәрістер тезистері 1-Дәріс Тақырыбы: Ақпарат, адам және компьютер. Ақпаратты кодтау. Санау жүйесі. Мақсаты: Информатика жайлы түсіндіру Информатика мен информацияның міндеттері. Ақпаратты кодтау. Санау жүйесі. Информатика ұғымы. Информатика француз тілінен аударғанда (ақпарат ) и automatique (автоматтандырылған )"автоматтандырылған ақпарат" деген мағынаны білдіреді. Бұл сӛздің ағылшын тілінен аударғандағы тағы бір мағынасы "Сomputer science", яғни "компьютерлік ғылым". Инфоpматика ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру, жетікзу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін жаңа ғылыми пән.1978 жылғы халықаралық ғылыми конгресі "информатика" терминін нақтылап берді. Информатиканы оқытудың маңыздылығы бұл ғылымның тек ЭЕМ-дерді пайдалану мүмкіндіктері мен олардың жұмыс істеу принциптерін түсіндіріп қана қоймай, қоғамдық ӛмірде және адамдар арасында информацияны кеңінен тарату заңдары мен тәсілдері туралы түсініктер береді. Информатика -адам ӛмірінің яғни қоғамның негізгі обьектісіне айналып отыр. Инфоpматика оның жолдамалары: Есептеу жүйелері және бағдарламалық қамсыздандыру Ақпарат теориясы, оқыту процессі, байланыс, қабылдау, ақпаратты түрлендіру және сақтау Математикалық модельдеу, есептеу әдісі және қолданбалы математика ӛнер әдісі, модельдеу әдісі логикалық және аналитикалық (ойдан шығару, оқыту,ойындар және тағы басқалар.); анализ жүйесі, биоинформатика, биологиялық жүйеде ақпараттық процесстерді оқытады ; әлеуметтік информатика, жалпылама ақпараттық процесстерді оқытады; машиналық графика әдісі, анимация, мультимедиа; телекоммуникация торабы, глобальді компьютерлік жүйесі. Россиялық академик А.А. Дородницин информатиканы үшке бӛледі техникалық құралдар, бағдарламалық және алгоритмдік Ақпаратқа түсініктеме. " Ақпарат " термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымынан туындаған ағылшынның "informatio"ӛзінен шыққан.информацияны біз ауызша немесе жазбаша түрде, қимыл не қозғалыс түрінде бере аламыз. Кез-келген керекті информацияның мағнасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның негізінде белгілі бір ой түйеміз. Ақпарат бұл белгілі бір нәрсе(адам, жануар, зат, құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. Техникада ақпарат хабарлама, таңба сигналдар түрінде кибернетикада -табиғат пен қоғамдағы басқарумен байланысты Біраз анықтамаларды мысалға келтірсек: Ақпарат бұл материя және энергиялармен қатар бізді қоршаған ортаның фундаментальды негізі болып табылады. Ақпарат бұл таңбалар мен сигналдар түрінде берілген әлемнің, заттың бейнесі Ақпарат бұл қиын құрылымдар әлемі (Моль); Ақпаратты біз ауызша немесе жазбаша түрде, қимыл не қозғалыс түрінде бере аламыз. Кез келген керекті ақпараттың мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның негізінде белгілі бір ой түйеміз.

2 Ақпараттың берілуі. Ақпарат мына тӛмендегі түрлерде беріледі: Мәтін, сурет, сызба, фотобейне; Дыбыс сигналдары; Электр сигналдары; Магниттік жазба; Қимылдар мен мимика тілі; Иіс және дәм сезу; Пән, процесс, материалдық немесе материалдық емес құбылыс, ақпараттық объект Ақпарат қалай беріледі? Жалпы тұрғыдан алғанда, информация таңбалар мен сигналдар түрінде берілген әлемнің, заттық бейнесі болып саналады.информация алу дегеніміз бізді қоршаған құбылыстар мен нысандардың ӛзара байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жӛнінде нақты мағлұматтар мен мәліметтер алу деген сӛз.сонымен,информациябелгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін маглұматтар.информацияның түпкі заттық мазмұны оның негізгі қасиеттеріндәлдігі мен толықтығын, бағалығы мен қажеттілігін, анықтылығы мен түсініктілігін ашуға кӛмектеседі Мысалы : 1. Хабарлама, ауа райы туралы ақпаратты жіберуші теледидар, қабылдаушы теледидар кӛрушілер 2. Адам табиғи сезім мүшелері (кӛз, құлақ, тері, тілі және тағы басқалар) арқылы бүкіл әлемнен ақпарат қабылдайды, ӛңдейді, сақтайды және бір-біріне таратады. Ақпараттың өлшенуі. Ақпарат қалай ӛлшенеді, мысалы, "Соғыс және Бейбітшілік" романының мәтінінде, Рафаэля немесе адамның генетикалық коды бола ма? Осы сұрақтың жауабын ғылым түсіндіріп бере алмады. Ал, бірақ ақпаратты ӛлшеуге болады? Қандай да бір алфавитті пайдаланып ақпарат жазуды кодтау деп атайды. Бір ғана ақпаратты әртүрлі жолда жазуға болады. Бір белгі тобынан екінші белгі тобына кӛшіру жолын код деп атайды. Ақпараттың сақталу, қабылдану, берілу және ӛңделу жолдары ақпараттың кодталу түріне кӛп тәуелді болады. Бір ақпарат ӛлшемін Клод Шеннон бір бит (ағылшын тілінде. bit binary digit екілік таңба ) деп қабылдады. Ақпарат теориясында Бит ақпараттың ӛлшемі.есептеу техникасында "0" мен"1" ден тұратын екілік сан таңбалары арнайы терминмен бит деп аталады. Бит ақпараттың ең кіші ӛлшем бірлігі. ЭЕМ де қолданылатын символдық таңбаларды бейнелейтін сегіз разрядты екілік сан байт, сегіз битке тең. Үлкен кӛлемдегі ақпараттың ӛлшем бірліктері: 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210 байт, 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220 байт, 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230 байт. Соңғы кездерде мына тӛмендегі ӛлшем бірліктер де қолданылады: 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240 байт, 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250 байт. Ақпаратпен келесідей амалдарды орындауға болады:

3 құру; беру; қабылдау; өңдеу; есте сақтау; жіберу; көшіру дайындау; жеткізу; түрлендіру; комбинациялау; алу; бөліктерге бөлу; жинау; сақтау; іздеу; өлшеу; тарату т.б. және Осы процесстердің барлығы ақпараттық процесстер деп аталады. Ақпараттық процесстер адамдар арасында, тірі организмдерде, техникалық құрылғыларда және қоғамдық ӛмірде ақпаратты жеткізу, жинақтау, түрлендіру процестері. Ақпараттың қасиеттері. Ақпарат компьютерде ӛңделу үші дәл,нақты,түсінікті, толық, тиімді болуы тиіс. Ақпараттың қасиеттері: дәлділігі; толықтылығы; бағалылығы; қажеттілігі; түсініктілігі; тиімділігі; анықтылылығы; және т.б. Ақпарат мәселенің ақиқаттық жағдайын толық ашатын болса, оның дәл болғаны. Дәлдігі жоқ ақпарат оны түсінбеушілікке және оған байланысты дұрыс емес шешім қабылдауға әкеліп соғады. Егер ақпарат оны түсінуге және белгілі бір шешім қабылдауға жеткілікті болса, онда оның толық болғаны. Ақпараттың бағалылығы оның берілу жолдарында, кейбір ақпарат сізді қуандырады, кейбіреуі ренжітеді, кейбіреуінде тек фактілер баяндалады. Тіпті, хабардың берілу ырғағына, адамның мимикасына, қол сілтеу ретіне қарай ақпарат әр түрлі бағаға ие болады. Егер ақпарат толық, обьективті, пайдалы, дәл болса, ол сонша бағалы болады. Ақпаратты өңдеу. Ақпаратты ӛңдеу деп бір ақпарат негізінде жаңа ақпарат алуды айтады. Ақпарат ӛңделгенде, оның берілу түрі, алу жолдары ӛзгереді, бірақ оның мағынасы ӛзгермейді. Мысалы, есепті шешу үшін сіз мыналарды орындайсыз: 1. Есептің берілуін оқулықтан оқисыз-ақпарат аласыз. 2. Есепті шешесіз, яғни ақпаратты ӛңдейсіз. бересіз.. Ақпараттарды ӛңдеу үздіксіз процесс, тіпті сіз ұйықтап жатқанда да ақпараттарды ӛңдеу процесі жалғаса береді. Алынған деректерді ӛңдей отырып, математикалықесептерді шеше отырып, адам бұрын ӛзінде болмаған жаңа ақпарат құра алады. Адам ӛзі қоршаған ортадан ақпарат қабылдайды, оларды реттейді, салыстырады, талдайды, соның нәтижесінде жаңа ақпарат құра алады. Ақпараттарды жинақтаудан бастап, нәтиже алуға дейінгі процестерді адамның қатынасуынсыз, алдын ала жасалған бағдарлама кӛмегімен ӛңдейтін процесті ақпараттарды автоматты түрде ӛңдеу дейді. Ақпараттық қорлар ақпараттық жүйелердегі ӛздеріне сәйкес программалық жабдықтармен біріктірілген және ақпаратты тұтынушылар үшін қызықты болып табылатын жүйеленген электрондық ақпарат.бұл кітаптар, статья, патенттер, диссертациялар, ғылыми құжаттар, техникалық аудармалар, т.б. Ақпараттық технология обьектінің процесстің немесе құбылыстың күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтерді жинау, ӛңдеу, жеткізутәсілдері мен құралдардың жиынын пайдаланатын процесс.сондай-ақ ақпараттық технология дегеніміз-эем жадында сақталған картотекалардағы, каталогтардағы, кітапханалардағы ақпараттарды жинақтауға, біріктіріп сақтауға, керегін жылдап іздеп табуға болатын әр түрлі мәліметтер базасы мен ақпараттық жүйелер. Ақпараттық технологиялардың дамуын желісіз, электрондық почтасыз кӛзге елестету мүмкін емес

4 Компьютерлік өңдеу туралы мәліметтер Информация - информация деген таңбалар немесе сигналдар тізбегі. Информация - ақпарат ұғымының баламасы ретінде қолданылады. Жалпы алғанда кез келген мәтін, сурет, музыка, дыбыс, сызба, мәлімет, дерек, мағлұмат бәрі информация болып табылады. Құжат - белгілі бір қызмет атқаратын информацияны құжат деп атайды. Компьютерде ӛңделетін информация магниттік немесе лазерлік дискілерге жазылады. ( дискі деп, күйтаспа сияқты магниттелген шеңбер жолдардан тұратын жұқа дӛңгелек пластинканы айтады). Файл- дискідегі информация жазылған атауы бар орынды файл дейді. Яғни, компьютерде ӛңделетін барлық информация дискіге жазылып, ат беріледі оны файл деп атайды, жай сӛзбен айтсақ, манитор (дисплей) мен баспа құрылғысы (принтер) компьютердің шығару құрылғылары. Жедел жадтағы информация маниторда экранға шығады, баспа құрылғысы арқылы қағазға басылып шығады. Компьютерге басқа да қосымша құрылғылар қосуға болады: дискет енгізгіш, тышқан, джостик, баспа құрылғысы (принтер), модем, факс-модем, сканер, стриммер, т.б. ішіндегі ең керектісі тышқан құрылғысы. Тышқан- экрандағы информация бойынша қозғалуға арналған құрылғы, оның сыртқы кӛрінісіне қарап тышқан деген ат берген. (Екі пернесі бар тышқан тәрізді кішкентай сұр түсті қорапша). Информация ағымы- Басқару сигналдары, жұмыс істеу үшін қолданылады, онда орындалып жатқан бағдарламалар мен командалар жазылады, компьютер электр желісінен ажыратылса, жедел жадтағы информация ӛшіріліп қалады. Қатты дискі мен дискеталар информацияны ұзақ мерзімде сақтау, тасымалдау және сенімділік мақсатында информацияның кӛшірмесін дайындау үшін қолданылады. Дискетадағы информацияны сақтауға арналған еске сақтау құрылғылары болып табылады. Пернетақта- компьютердің енгізу құрылғысы. Пернетақта кәдімгі баспа машинкасына ұқсайды, онда әріптер, цифрлар, бос орын пернесі, басқа арнайы пернелер орналасқан. Мысалы, ENTER пернесі. ENTER- пернесі пернетақтада ENTER, RETURN немесе бағыттауыш сызық арқылы белгіленеді. ENTER пернесі енгізу пернесі деп аталады. Терілген информацияны жедел жадқа жазу үшін ENTER пернесін басу керек. Мысалы, dir сӛзін пернетақтада теріп, ENTER пернесін басу керек. «Информация» деген сөз адам үшін нені білдіреді? «Информация» сӛзі латынның түсіндіру, баяндау, түсінік деген ұғымдарды беретін Informatio сӛзінен шыққан. Қазіргі кезде информация адам ӛміріне, ғылымның әр түрлі салаларына кеңінен енді. Әсіресе информация философия, экономика, физика, математика, информатика және т.б. ғылым салаларында кеңінен қолданылуда. Бірақ информация ұғымы әр түрлі саласында, әр түрлі мағынасында қолданылып жүр. Информация ұғымын біз қалай түсінетімізді ойлап кӛрейікші және оның қолданылуына мысалдар келтірелік. Информацияны біз ауызша немесе жазбаша түрде, тіпті қимыл-қозғалыс түрінде бере аламыз. Күнделікті сіздің оқыған газетіңіз, радиодан естіген хабарыңыз, теледидардан алған мәліметтеріңіз, естіген жаңалықтарыңыз жалпы кӛпшілікке арналған информация құралдары болып табылады. Диктор оқиға болып жатқан жерден теледидар арқылы «әр түрлі қосымша хабар беріп отырады», демек, біз жаңа информация қабылдадық.. Сіз бірбіріңізден: «Кеше біздің футбол командамыз жӛнінде жаңалық естідіңіз бе?»- деп сұраймыз немесе: «Бүгін соңғы хабарды естідіңіз бе?»- деуіңіз де мүмкін, міне, осылардың барлығынан информация аласыз. Алматы тӛңірегіндегі жерден археологиялық қазба кезінде қаз қалпында сақталған бұрынғы сақ тайпасы жауынгерінің киімі, құрал-жарақтары табылғаны белгілі. Бұл олжадан Жетісу ӛңірін бұрын мекендеген сақ тайпаларының тұрмысы жӛнінде, сол

5 заманғы олардың жауынгерлерінің киімі, тұрмыста пайдаланған заттары жӛнінде ӛте бағалы информация алдық. Тас беттерінде, жер қабаттарында бұрыннан сақталып қалған хайуанаттардың сүйектерін, ӛсімдіктердің жапырақтарын зерттеу нәтижесінде жер бетінде бұрын ӛмір сүрген жануарлар, ӛсімдіктер туралы кӛп мәлімет аламыз. Тірі организмнің құрылысын зерттеу арқылы да кӛп деректер алуға болады. Мысалы: баласы ата-анасына неге ұқсайды, иттен неге торғай тумайды, микроорганизмдер сонша неге әр түрлі болады деген деректерден генетика жӛнінде кӛп деректер алуға болады. Ерте заманғы жұлдыздар жүйесін зерттеу арқылы физиктер, астрономдар олардан жерге жетіп жатқан электромагниттік сигналдар арқылы олардың құрылысы, шығу тегі жӛнінде кӛп мағлұматтар алуда. Адам информациялармен не атқарады? Біріншіден, адам информацияларды сақтай алады. Біз кітап, газет, журналдар оқығанда, ӛзіміздің миымызға информация жинаймыз. Сіз радиодан бұрын естіген деректерді бірнеше күн ӛткеннен кейін біреуге айтуыңыз мүмкін. Демек, адам миы информацияларды тек қабылдап қана қоймай, оны сақтай да алады. Адам миына әсер ететін информация кӛлемі ӛте үлкен, сондықтан оларды дәлме-дәл сақтау мүмкін емес, яғни қабылданған информацияны біреуге қайта айтқаныңызда, ол дәлме-дәл болмайды. Сондықтан да информацияларды сақтап тұру үшін сыртқы информация сақтаушылар пайдаланылады. Олардың қатарына қағаз, папирус, пергамент, фотопленка, таспалар, және т.б. енеді. Екіншіден, адам информацияларды шығарып бере алады. Адам ӛз миында сақталған информацияларды біреуге айтып бере алады. Әңгіме кезінде бір адам айтушы ( информация жолдаушы), ал екінші адам тыңдаушы( информация қабылдаушы) болады. Кітап оқыған кезде сіз қабылдаушы боласыз да, ал автор жолдаушы болып табылады. Ал оқыған кітабыңыздың мазмұнын біреуге айтсаңыз, сіз информация жолдаушы боласыз, ал тыңдаушы адам қабылдаушы болады. Информация алмасу үшін жолдаушы және қабылдаушы болуы керек. Хабар беруге пайдаланылатын құралды информация беру арнасы ( канал передачи информации ) деп атайды. Оған теледидар, радио, компьютерлік желі, басылған құжаттар және т.б. жатады. Үшіншіден, адам информацияларды өңдей алады. Информацияларды ӛңдеу деп бір информация негізінде жаңа информация алуды айтады. Информациялар ӛңделгенде, оның берілу түрі, алу жолдары ӛзгереді, бірақ оның мағынасы ӛзгермейді. Мысалы: есепті шешу үшін сіз мыналарды орындайсыз: 1. Есептің берілуін оқулықтан оқисыз- информация аласыз. 2. Есепті шешесіз, яғни информацияларды ӛңдейсіз. 3. Нәтижені оқытушыға кӛрсетіп, оған информация бересіз. Информацияларды ӛңдеу үздіксіз процесс, тіпті сіз ұйықтап жатқанда да информацияларды ӛңдеу процесі жалғаса береді. Алынған деректерді ӛңдей отырып, матеметикалық есептерді шеше отырып, адам бұрын ӛзінде болмаған жаңа информация құра алады. Адам ӛзі қоршаған ортадан информация қабылдайды, оларды реттейді, салыстырады, талдайды, соның нәтижесінде жаңа информация құра алады. Сонымен, адам информацияларды сақтай алады, өңдейді және шығарып бере алады. Бұл жағдайда адам қалайда бір амалдар орындайды, оны информациондық процесс дейді. Информациондық процесті, әр түрлі құрылғыларды пайдалана отырып, ӛзі ұйымдастыра алады. Ол құрылғылар қатарына: қағаз, магниттік таспа, дискі, калькулятор, компьютер және т.б. жатады. Адам информацияны қалай қабылдай алады? Адам информацияны үздіксіз қабылдап отырады. Информация, адамға ауа, су, жылу қандай қажет болса, сондай қажет. Айталық, сіз дыбыс, сәуле жоқ бітеу кеңістіктің ішінде қамалып қалдыңыз екен делік. Бірнеше күннен кейін еш нәрсе сезбейтін,ешқандай әрекет

6 істей алмайтын болып, орыныңыздан қозғала алмайсыз. Себебі: сырттан информация берілмеді. Адам ӛмір сүру үшін әрқашанда сырттан иіс, сезім және басқа да информация қабылдап отыруы қажет, онысыз тіршілік болмайды. Адамның ең басты сезім мүшесі- кӛру және есту. Кітаптан, теледидардан және басқа да ақпарат кӛздерінен сол мүшелер арқылы информация қабылдап отырмыз. Сырттан қабылдайтын информацияның 90% - і сол мүшелер арқылы қабылданады.адам қабылдайтын информациялар таңба және образды түрде болуы мүмкін. Образды информация деп дәм, иіс, сезім сияқты табиғи информация кӛздерінен алынатын информацияларды айтады. Таңба түріндегі информацияларға сӛз жазу және т.б. информациялар жатады. Жазба мәтін әр түрлі белгілерден (а, в, «.», «-»...) тұрады. Сӛздер дыбыстық белгілерден фонемалардан тұрады. Фонемадан сӛз және сӛйлемдер құрастырылады. Олар әріптердің сӛз буындарының комбинациялардан құрастырылады. Таңба түрінде қатысуды қатынасу тілі дейді. Қатынасу тілдері табиғи және жасанды болып бӛлінеді. Табиғи тілге кәдімгі ұлттардың жазба және сӛйлесу тілдері жатады. Мысалы: оларға қазақ, орыс, ағылшын және басқа да тілдер жатады. Жасанды тілдерге формальды, математика, физика, музыка, компьютер тілдері жатады. Әр тілдің ӛзіне сәйкес алфавиттері, сӛз құрастыратын белгілері болады. Мысалы: қазақ тілінің 43 символы, орыс тілінің 33 символы, ағылшын тілінің 28 символы бар, ал морзе тілі екі-ақ бнлгіден: «.», «-» тұрады. Сандарды құрастыратын алфавиттер кӛп. Мысалы: екілік, сегіздік, ондық және он алтылық. Жүйенің негізі қанша болса, ол жүйеге сонша символ енеді. Мысалы: екілік жүйеге тек екі символ: 0 және 1 енеді. 2 дәріс Тақырыбы: Санау жүйесі Санау жүйесі сандарды жазуға арналған ережелер мен арифметикалық операцияларды орындау мүмкіндігін беретін арнайы сандар жиыны. Санау жүйесі - санды атау және жазу әдістерінің жиынтығы. Санау жүйесі позициялық және позициялық емес болып, екіге бӛлінеді. Позициялық емес жүйеде сандардың мәні (салмағы) оның тұрған орнына (позициясына) байланысты болмайды, мысал ретінде латын алфавитін пайдаланып жазылатын рим сандарын айтуға болады: ССLХVII ( ), қай жерде тұрса да С жүз, L елу, т.с.с. Позициялық санау жүйесінде әр санның мәні оның тұрған орнына сәйкес, мысалы 777,7 санындағы алғашқы 7 саны 7 жүздікті, екіншісі 7 ондықты, үшіншісі 7 бірлікті, соңғысы бірдің 7/10 бӛлігін кӛрсетеді. Кез келген позициялық жүйе ӛз негізі арқылы ерекшеленеді, олар екілік, сегіздік, ондық, он алтылық санау жүйелері. Әр санау жүйесінде негізі q сандардың жазылуын келесі ӛрнек арқылы кӛрсетуге болады: а q а q... а q n 1 n m n 1 n m мұндағы a i санау жүйесіндегі сандар, п мен т санның бүтін және бӛлшек бӛліктері Мысалы, 125,4 санын түрінде жазуға болады. Жалпы полином ретінде келесі формуланы пайдалану қажет: A p a n p n a n 1 p n 1... a 2 p 2 a 1 p 1 a 0 p 0 а 1 a 1 q p 1... а a m q p m A p k а n m a k q p k, (1)

7 мұндағы A сан, p санау жүйесінің негізі, n жоғарғы разряд нӛмірі, m тӛменгі разряд нӛмірі, k ағымдағы разряд нӛмірі. ЭЕМ-мен жұмыс істеген кезде екілік, сегіздік, он алтылық санау жүйелері қолданылатыны белгілі. Кез келген ондық сан белгілі бір ереже арқылы екілік санға айналады және екілік санды қайтадан ондық санға айналдыру қиын емес. Ал әріптер мен символдарға келетін болсақ, олар ретті түрде жазылып, әрқайсысы тұрған нӛміріне сәйкес екілік кодқа ие болады. Екілік сандарды ондық сандар тәрізді қосуға, азайтуға, кӛбейтуге және бӛлуге болады. Екілік сандарды ондық сандарға айналдыру ережесі қиын емес, ол үшін мына жолдарды қарастырайық. Ондық сан: Екілік сан: Мұнда жоғарғы жолда 1-ден 11-ге дейінгі ондық сандар, ал тӛменгі жолда соларға сәйкес екілік сандар жазылған. Санау жүйелерінің арасындағы сәйкестілік 1-кестеде кӛрсетілген. Кесте 1. Санау жүйелерінің арасындағы сәйкестілік кестесі Ондық с/ж Екілік с/ж Сегіздік с/ж Он алтылық с/ж A B C D E F Ондық жүйедегі сандарды басқа жүйеге аудару. Ондық жүйедегі сандарды басқа жүйеге аудару үшін берілген ондық санның бүтін бӛлігін аударылатын жүйенің негізіне 0 қалдық қалғанша сатылап бӛліп, ал бӛлшек бӛлігін осы негізге кӛбейтіп, әрбір кӛбейтіндіден кейін оның бүтін бӛлігін айырып отыру керек кӛрсетілген дәлдікке дейін. Мысалы: ондық сан - 125,35 10, екілік санға айналдыру үшін осы санды екіге бӛлеміз, шыққан бӛліндіні тағы екіге бӛлеміз, одан шыққан санды да, осылайша бӛлінді бірге тең болғанша, біртіндеп екіге бӛле береміз. Ең соңғы бӛліндіден басталып жазылатын қалдық сандар тізбегі ізделініп отырған екілік санның таңбаларын құрайды 125,35 10 = , Сандарды ондық санау жүйесіне аудару Екілік сандарды ондық сандарға айналдыру олардың әрбір разрядын (1 немесе 0 санын) тұрған орнына байланысты екінің дәрежелеріне - 1, 2, 4, 8, 16, т.с.с. кӛбейтіп, шыққан сандарды қосу арқылы жүргізіледі. Мысалы, болып жазылатын екілік сан ондық санға былай түрлендіріледі: екінің осындай дәрежелері санның разрядтарымен кӛбейтіліп қосылады = 1*2 3 +0*2 2 +1*2 1 +1*2 0 = =11 10

8 Сегіздік, он алтылық санау жүйелеріндегі сандарды ондық санау жүйесіне аудару үшін санның разрядтарын оның тұрған орнына байланысты дәрежелері арқылы кӛрсетілген негізіне кӛбейтіп, шыққан сандарға арифметикалық қосу амалын қолдану арқылы жүргізіледі. FD , = ,5=4057, ,5 318, 510 Екілік санау жүйесіндегі сандармен орындалатын арифметикалық амалдар: Қосу Алу Кӛбейту = = 0 0 * 0 = = = 1 0 * 1 = = = 0 1 * 0 = = = 1 1 * 1 = Қосу Алу Көбейту Бөлу Сегіздік, он алтылық санау жүйелеріндегі сандармен орындалатын арифметикалық амалдар алдыңғы екілік жүйедегі тәрізді, мысалы: Жауабы: 141,5 + 59,75 = 311,2 8 = C9,4 16 Тексеру: Қосындыны ондық жүйеге аударамыз: 311,2 8 = = 201,25 C9,4 16 = = 201,25 Сегіздік с/ж: 215, ,6 8 Он алтылық с/ж: 8D, B,C Жауабы: 141,5 + 59,75 = 311,2 8 = C9,4 16 Тексеру: Қосындыны ондық жүйеге аударамыз: 311,2 8 = = 201,25 C9,4 16 = = 201,25

9 3 дәріс. Тақырыбы:Компьютердің логикалық негіздері. Логикалық операциялар. Логикалық көбейту, қосу, теріске шығару. Ақиқаттық кестесін құру. Автоматикалық қондырғылар мен есептеу техникасы үшін логикалық амалдарды орындауға арналған қарапайым логикалық амалдардың қаншалықты маңызды екендігі бәрімізге мәлім. Әлбетте, логикалық амалдарды орындауға арналған элементтер тек логикалық шамалармен жұмыс істейді. Логикалық шамаларға шартты келісім бойынша кез келген процесті жатқызуға болады. Автоматикалық қондырғы құрылымдар үшін, сыртқы бір әсердің болмау әсері, тізбектің ажырауы мен тұйықталуы, тізбекте электр ағысының жүру жүрмеуі және т.б. құбылыстар шартты түрде қабылданған логикалық процестер болып табылады. Бұл процестердің біреуі тәуелсіз, екіншілері тәуелді құбылыстар. Тәуелсіз құбылыстар шамалар аргумент деп, ал тәуелді шамалар функциялар деп аталады. Математикалық символдарды қолдана отырып, аргументті- х, функцияны -у арқылы белгілеу қабылданған, яғни у=f(x). Есептеу техникасымен автоматикалық құрылымдар екілік есептеу жүйесінің негізі болатын 0 мен 1-ден тұратын сандармен жұмыс істейді. Осы шараларға жаңағы айтылған процестердің барлығын шартты келісім ойынша жатқыза беруге болады. Басқаша айтқанда, бір құбылыс жалған, оның шартты мәні -0, оған қарсы екінші құбылыс шындық(ақиқат), оның шартты мәні-1. Ағылшын философы және математигі Джорж Буль 1854 жылы қазіргі ЭЕМ-лардың түп қазығының теориясы болып табылатын логика алгебрасын жасап шығарды. Буль алгебрасының бастапқы ұғымы- пікір. Пікір деп тек қана ақиқаттық тұрғыдан бағаланатын кез келген тұжырым түсіндіріледі. Буль алгебрасы тұрғысынан қарағанда пікірдің ақиқат немесе жалған болуы мүмкін. Мысалы, X= «Саты ауылы Райымбек ауданының құрамына кіреді». Y= «Шелек ӛзені Жалағаш ауылы арқылы ӛтеді» деген пікірдің біріншісі-ақиқат, екіншісі-жалған. Бұған қоса, пікірлер, шын мәнінде, оның ақиқат жағдайында 1 мәнін, ал пікір жалған болғанда 0 мәнін қабылдайтын Буль алгебрасының айнымалылары болып келеді. Мұндай айнымалыларды логикалық айнымалылар деп атайды. Демек, келтірілген мысалдағы екі пікірді былай да жазуға болады: X=1; Y=0; Пікірлер қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Пікірдің мәні қандай да бір пікірлердің мәндеріне тәуелсіз болса, қарапайым пікір деп аталады. Ақиқаттық мәні басқа пікірлердің мәндері арқылы анықталалатын пікір күрделі пікр болып саналады. Кез келген күрделі пікір кейбір екілік аргументтердің, яғни қарапайым пікірлердіңлогикалық функциясы болып табылады. Қарапайым логикалық пікірлерді қарастырайық. Мысалы: «Жер Айдан үлкен және киттер суда ӛмір сүреді», «Бүгін мен театрға барамын» немесе «Жайық ӛзені Арал теңізіне құяды» және т.с.с. пікірлердің айтылуы мүмкін. Пікірлер теориясында құрама пікірлерге кіретін элементар пікірлердің шын немесе жалған екендігіне байланысты құрама пікірдің ӛзінің шын немесе жалған екендігі зерттеледі. Математикада күрделі айтылымдарды сипаттайтын логикалық жалғаулықтар логикалық операциялар болып табылады. Логикалық айтылымдармен жұмыс істеу үшін оларға ат қояды. Мысалы: «Анар сабақтан соң би үйірмесіне барады» айтылымын А арқылы белгіленсін. Сондай - ақ «Анар сабақтан соң домбыра үйірмесіне барады» деген айтылымды В арқылы белгілейік. Сонда «Анар сабақтан соң би үйірмесіне және домбыра үйірмесіне де барады» деген құрамды айтылымын А және В түрінде қысқаша жазуға болады. Мұндағы: және логикалық жалғаулық; А, В - логикалық айнымалы; Олар тек екі мәнді болады: «ақиқат» және «жалған», сәйкесінше 0, 1 белгілері.

10 Ақиқаттық кестесі бұл логикалық пікірлердің қабылдайтын мағынасына қатысты, оның құрамына кіретін жай пікірлердің жиынтығын кӛрсететін кестені айтады. Логикалық көбейту: Екі немесе одан да кӛп пікірлердің «және»жалғаулығы кӛмегімен біріктіру амалы логикалық көбейту немесе конъюнкция деп аталады. Конъюнкция латынның conjunction байланыстырамын деген сӛзінен шыққан. Табиғи тілде - «және» жалғаулығына сәйкес келеді. Пікірлер алгебрасында - ^ белгісімен белгіленеді. Конъюнкция ол әрбір қарапайым екі пікірге, пікірлердің екеуі де ақиқат болғанда ғана ақиқат мін қабылдайтын күрделі пікірді сәйкес қоятын логикалық амал. Логикалық көбейту функцияның ақиқаттық кестесі мен графикалық бейнеленуі Ақиқаттық кестесі А В А^В Логикалық кӛбейту амалымен құрылған бұл пікірде тек тӛртінші пікір ақиқат, себебі алғашқы үш құрама пікірдің әрқайсысында ең болмағанда бір қарапайым пікір жалған. Логикалық қосу (дизъюнкция): Екі немесе оданда кӛп пікірлерді «немесе» жалғаулығы кӛмегімен біріктіру амалы логикалық қосу немесе дизъюнкция деп аталады. Дизъюнкция латынның discnctio ажыратамын деген сӛзінен шыққан. - табиғи тілде «немесе» жалғаулығына сәйкес келеді; - пікірлер алгебрасында v белгісімен белгіленеді; Дизъюнкция ол әрбір қарапайым екі пікірге, пікірлердің екеуі де жалған болғанда ғана жалған мән қабылдайтын, пікірлердің ең болмағанда біреуі ақиқат болғанда ақиқат мән қабылдайтын күрделі пікірді сәйкес қоятын логикалық амал. Жиындар алгебрасында дизъюнкцияға жиындардың бірігу амалы, яғни АvВ жиындарын қосу нәтижесінде алынған жиынға не А, не В жиындарының бірінде жататын элементтерден тұратын жиын сәйкес келеді. Логикалық қосу функцияның ақиқаттық кестесі мен графикалық бейнеленуі Ақиқаттық кестесі А В АvВ Логикалық қосу амалының кӛмегімен құрылған бұл пікірде тек бірінші пікір жалған, себебі соңғы үш құрмалас пікірлердің әрқайсысында ең болмағанда бір қарапайым пікір ақиқат. Логикалық теріске шығару (инверсия) «Емес» жалғаулығының кӛмегімен пікірді теріске шығару амалы логикалық теріске шығару немесе инверсия д. а. - табиғи тілде «дұрыс емес», «теріске шығару» сӛздеріне және «емес» жалғаулығына сәйкес келеді; - пікірлер алгебрасында А белгісімен белгіленеді; Инверсия ол әрбір қарапайым пікірлерге, негізгі пікірдің жалған екенін қорытындылайтын күрделі пікірді сәйкес қояты логикалық амал. Жиындар алгебрасында логикалық теріске шығару амалына әмбебп жиынға дейін толықтауыш амалы сәйкес келеді, яғни А жиынын теріске шығару нәтижесінде оған А жиынынажатпайтын элементтерден құралғана жиынға сәйкес келеді. Логикалық теріске шығару функциясының ақиқаттық кестесі

11 Ақиқаттық кестесі Пікір: Пікір: Пікір: Пікір: Терістеу: Терістеу: Терістеу: Терістеу: Теріске шығару функциясының мынандай қасиеттері бар: 1. Кез келген А аргументінің екі рет теріске шығарылуы сол аргументтің ӛзіне тең, А=A=A. 2. Қандай да бір логикалық теңдік бар болса, оның екі жағын да теріске шығару бұл теңдікті бұзбайды: яғни A1=A2 A1=A2. Құрама пікірлерді элементар пікірлерден «... егер..., онда...» сӛздер арқылы болатыны белгілі. Мысалы, «Егер мен билет сатып алсам, онда театрға барамын. Егер құрама пікірлерді құрайтын элементар пікірлерді А және В арқылы белгілесек, онда олардың барлығы да «егер А, онда В» түріндегі бірдей формада болады. «Егер А, онда В» түріндегі пікір, А, В пікірлерінің импликациясы латынша байланыстырамын деген сӛз деп аталады. Бақылау cұрақтары: 1. Математикалық логиканың негізін салушы кімдер? 2. Пікір дегеніміз не? 3. Логика мен пікірдің байланысы қандай? 4-дәріс. Тақырыбы: MS-DOS ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ MS-DOS операциялық жүйесі 1981 жылы IBM дербес компьютерлерімен бір мезгілде пайда болып, әрбір компьютерге орналастырылған болатын. Қазіргі кездерде стандартты операциялық жүйе ретінде Windows есептеледі, бірақ MS DOS жүйесінің негізгі қағидалары операциялық жүйелердің барлығында толық пайдаланылады. Операциялық жүйелердің ортақ ұғымдары мен белгілеулері. Дербес компьютерлерде программалар мен мәліметтерді сақтаушы рӛлін магниттік дискідегі жинақтауыштар (МДЖ) атқарады, сондықтан компьютер жұмысының пәрменділігі оларды дұрыс қолдана білуге бйланысты. Дискілер латын алфавитінің алғашқы бас әріптерімен А:, В:, С:, D: және т.с.с. болып белгіленеді. Компьютерлердің кӛбісінде бұрын екіден иілгіш магниттік дискідегі мәлімет жинақтауыштар болған, олар А: және В: болып, ал қатты дискідегі жинақтауыштар бір немесе бірнеше бола береді де С:, В:, Е:, және т.с.с. түрінде белгіленеді. Бұрынғы компьютерлерде мәліметтерді бірінен біріне кӛшіру үшін екі дискет салатын ұя қолданылған еді, кейін компьютер жедел жадының кӛлемі улкеиген соң тек бір ғана ұя қалдырылды. Қазіргі кезде В: дискісі қолданылмайды. Дербес компьютер іске қосылғанда ОЖ құрамы кӛбінесе С: қатты дискісінен немесе А: иілгіш дискісінен оқылып, жедел жадқа жүктеледі де, экранға Windows ортасында жұмыс үстелі шығады, ал MS DOS жүиесінде-оның қызмет атқаруға дайындығын білдіретін тӛмендегідей стандартты түрдегі жұмысқа шақыру белгісі шығады. А:\.>-бұл А: дискісінің жұмыс істеуге дайыдығын кӛрсететін шақыру белгісі,егер компьютер іске қосылғанда А: дискі жетегі ұясына дискет салынбаса онда компьютер автоматты түрде С: дискісінен ОЖ-ті оқуға тырысады; С:\>-С: дискісінің жұмыс істеп тұрғанын кӛрсететін шақыру белгісі.

12 Сонымен, ОЖ магниттік дискіде (қатты) немесе дискетте (иілгіш) сақталады. Дискілердің негізгі бӛлігі болып мәліметтерді немесе программаларды сақтауға арналған. Оның шамалы бӛлігінде ғана ОЖ пен әрбір адамның программаларының мазмұны (каталогта не бумада) сақталады. Файлдық жүйе. Мәтіндер мен программаларды тұрақты сақтауға арналған дискідегі мәліметтер жиыны файл деп аталады. Файл (file-бума, десте) белгілі бір атпен магниттік дискіде жазылған біртектес информатциялар жиыны. ОЖ жұмысы үшін керекті мәліметтер рӛлін әр түрлі типтегі файлдар атқарады. Файл программадан немесе оларға қажетті берілген сандар тобынан, мәтіннен тұруы мүмкін. Дискіде аттары әр түрлі кӛптеген файлдар болады. Файлдың толық атауы екі бӛліктен қүралады: аты және типі. Файлдың аты - MS DOS жүйесінде 8 таңбаға дейінгі әріптен басталатын сандар мен латын әріптері жиыны (Windows-те ол 255-ке дейін ұзартылған және орыс, қазақ әріптері де қолданыста), ал оның 3 таңбадан аспайтын екінші бӛлігі типі болып саналады, типті файл атының кеңейтңлуі деп те аталады. Бір каталогта аттары бірдей файлдар болмауы тиіс. Файлдың типі кейде болмауы да мүмкін. Файлдың аты мен типі нүктемен бӛлінеді. Файлдың толық аты латынның бас немесе кіші әріптерімен беріледі (цифрлар да кіреді). Мысалы: COMMAND. COM NORTON. EXE TАNIA5. DOC START CAME.BAS AIGUL TXT MARAT. DOC TEXTI Файлды дискіге жазғанда немесе ӛзгерткенде, оның кӛлемі, жазылған үақыты, мерзімі де тіркеледі. Файлдың аты, типі, байтпен берілген көлемі, операциялық жүйенің календары мен сағатынан алынып жазылған күні, айы, сағаты файлдың атрибуттары (кӛрсеткіштері) деп аталады. Олар файл жазылғанда, ӛзгертңлгенде нгемесе кӛрсетілгенде тіркеліп отырады. Файлдарды топтап белгілеу. Кейбір командаларды орындау барысынды файлдардың аты толық кӛрсетпеуге болады, бұл жағдайда ОЖ файлдар тобын іздейді. Кейде файлдың біреуін ғана емес, қатар орналасқан бірнешеуін топтауға тура келеді. Мұны файлдың атына шаблондарды немесе нұсқаларды, яғни * және? белгілерін қою арқылы істеуге болады. *-файлдың атындағы кез келген сӛз тіркестерін білдіреді;?-файлдың атындағы болуы мүмкін кез келген таңбаны немесе оның болмауын да кӛрсетеді. Файлдар каталогы. Дискіде сақталатын файлдар ӛте кӛп болып,олар бірнеше мыңдаған сандарға жетуі мүмкін. Мұндай инфрмациялармен жұмыс ісейтін адам қандай мәлімет қай жерде орналасқаны және ол файлдардың атарын сақтауы тиіс. Файлдарды дискілерде сақтауды белгілі бір жүйеге келтіру үшін оларды каталогтарға біріктіреді. Каталог немесе бума (папка, folder) - белгілі бір орта қасиеттеріне қарай бір магниттік дискіде орналастырылған файлдар тобына қойылған атау, яғни бума аты. Каталогты компьютердің сыртқы жадының бір бӛлігі немесе тарауы деп қарауға болады. Windows жүйесінде каталог бума деп аталады, бұл атау оның мән мағанасын толығырақ ашады. Әрбір каталогтың ӛзіндік белгілі бір аты бар. Бір каталог басқа каталогқа кіруі мүмкін, онда ол басқа каталогқа бағынышты каталог болады Осы тәрізді тармақталған бұтақ тәріздес файлдар жүйесі құрыла береді. Каталог файл тәрізді ӛз иесін қойған атпен аталады. Әр адам каталогтарды қалай деп атап, қалай құратынын ӛзі шешеді. Дискіде міндетті түрде түпкі немесе 1-деңгейдегі каталог болуы тиіс. Оған файлдар және 2-деңгейдегі каталогтар енеді, ал оның ішіне 3-деңгей каталогы, т.с.с. енуі мүмкін. Бағынышты каталогтар тізбегі бір-бірінен «\» таңбасымен бӛлініп жазылады,мысалы, C:\DEMO>-DEMO C: дискісіндегі 1-деңгейлі каталог C:\DEMO\SYSTEM>-SYSTEM C: дискісіндегі 2-деңгейдегі каталог ; Әрбір мезетте бір каталог жұмыс атқарады да, ол екпінді немесе активті (ағымдағы) деп аталады. Компьютер іске қосылғанда мұндай каталог рӛлін түпкі каталог атқарады

13 немесе компьютер ӛшірілер кездегі екпінді болған каталог атқарады, пайдаланушы ӛз қалауынша командалар кӛмегімен басқа каталогты екпінді ете алады. Файлдар маршруты. Файлдар бұтақ тәрізді күрделі түрде құрылса, онда оның тек ӛз атын ғана емес, сонымен қатар тұрған каталогын, оның басты каталогпен байланысын, дискісін кӛрсету қажет. Мұндай файлдың нақты тұрағын (адресін) кӛрсететін каталогтар тізбегін маршрут немесе жол деп те атайды. Сонымен, файл толық түрде мынадай элементтермен беріледі: 1) дискінің аты, ол бірақ кейде кӛрсетілмей де кетеді; 2) бірінің ішіне бірі кіретін каталогтар тізбегінің аттарынантұратын маршрут (ол да кейде кӛрсетілмей кетеді); 3) тізбекті аяқтайтын файлдың ӛз аты (файл тізімдегі ең соңғы каталогта орналасады). Уақыттың әрбір мезетінде бір дискіжетек ағымдағы екпіді күйде болады, оның айғағы ОЖ шақыруы, яғни жұмыс істеп тұрған дискіжетек пен файлдар маршруты атының кӛрсетілуі. Мысалы: A: > немесе C:\> C:\ DEMO\VICTOR> немесе C:\SYS\AZAT\ALMA> Сонымен файлдың маршрутын немесе адресін толық кӛрсету үшін дискінің атын, каталог аттарының тізбегін, ең соңында файлдың атын және типін толық кӛрсету қажет. Жалпы ереже бойынша файлың толық аты тӛмендегідей болады. [дискінің аты:\][маршрут\] файлдың аты [.типі] Тік (квадрат) жақшаның ішідегі сӛздер кӛрсетілмеуі де мүмкін. Компьютер іске қосылып ОЖ жұмысқа кіріскен соң, экранға жұмысқа шақыру (немесе дайындық) белгісі шығарылып отырады. Ол жұмыс істеп отырған ағымдағы диск аты мен ағымдағы каталог аты тізбегінен тұрады, мысалы, C:\DOS\>-C: дискісінің DOS каталогы жұмыс істеп тұр; C:\>-C: дискісінің түпкі, ең жоғарғы деңгейдегі каталогы іске қосылып, жұмыс істеуге дайын тұр; D:\BAS\TUDENT\>-D: дискісінің BAS каталогындағы бағынышты STUDENT каталогы ағымдағы күйде жұмысқа дайын тұр; A:\>-A: дискісінің түкі каталогы жұмысқа дайын, т.с.с. Файлдың аттарының стандартты типтері. Файлдың аты немесе типі (Windows-те суреті, белгішесі) онда сақталынатын информацияның тегіне, мазмұнына, типіне қарап беріледі. Файлдардың толық аттары бойынша айырып тануға мүмкіндік беретін мына тӛмендегідей стандартты типтері бар:.asm -aсссемблер тіліндегі программа;.bas-basic -тіліндегі программа;.com-тікелей атқарылуға арналған командалық файл;.dat-мәліметтер файлы;.doc-программасында дайындалған құжаттық файл;.exe-басқаруымен атқарылатын файл;.pas-паскаль тілінде жазылған программалық файл;.txt-блокнот программасында дайындалған мәтіндік файл. ОЖ-нің негізгі командалары: Dir [дискінің аты] [файлдың аты] [/P][/W] дискінің мазмұнын кӛруге мүмкіндік беретін команда, /P-дискінің мазмұнын экранға парақтап шығару, /W-мазмұнды қысқаша шығару; MD [каталог аты] жаңа каталог құру командасы; RD [каталог аты] каталогты ӛшіру командасы; СD [каталог аты] каталогты ӛзгерту командасы; COPY [қайдан] [қайда] файлды бір орыннан екінші орынға кӛшіру командасы; REN [файлдың ескі аты] [файлдың жаңа аты] файлдың атын ӛзгерту командасы;

14 DEL [файл аты] файлды ӛшіру командасы; TYPE [файл аты] мәтіндік файлды экранға шығару командасы; CLS экранды тазалау командасы; DATE ағымдағы күн-ай мерзімін кӛрсету командасы; TIME ағымдағы уақытты кӛрсету командасы; FORMAT A: - жаңа дискетаны форматтау командасы. Операциялық жүйе ДЭЕМ-дегі кез келген программалық жабдықтардың ажырамас екіншігі бір бӛлігі болып саналады. Әрбір адамға ЭЕМ-нің барлық құрылғыларын басқару мүмкіншілігін беретін, сол себепті басқа программаларды аппаратурамен байланыс жасаудан босататын, компьютерде жұмыс істегісі келетін әрбір адамға ӛте қажет операциялық жүйенің немесе системаның (ОС) алатын орны ерекше болып есептеледі. ОС дербес компьютердің аппаратурасының жалғасы сияқты, ол атқаратын істерді мынадай үш топқа жіктеуге де болады: 1) мәліметтерді енгізу-шығарудың барлық түрлерін ұйымдастыру; 2) ЭЕМ-ді сыртқы ортамен байланыстыру; 3) мәліметтерді сақтау мен ӛңдеу жұмыстарын атқару. Компьютерлердің әртүрлі модельдерінде қолданылатын ОС-тердің мүмкіндіктері де әрқалай бола береді. Ең кӛп тараған ОС түрлеріне MS-DOS (PS-DOS), CDOS, MSX, UNІX және де соңғы кезде кеңінен қолданыла бастаған кӛп терезелі операциялық жүйелер Wіndows программалары жатады. MS-DOS жүйесі 1981 жылы ІBM PC компьютерлерімен бірге шығып, ол әрбір компьютерге орналастырылған болатын. Қазіргі кездерде стандартты операциялық жүйе ретінде Wіndows есептеледі, бірақ MS DOS жүйесінің негізгі түсініктері операциялық жүйелердің бәрінде де толық пайдаланылады. Дербес компьютерлерде программалар мен мәліметтерді сақтаушы рӛлін магниттік дискідегі жинақтауыштар атқарады, сондықтан оларды дұрыс қолдана білу ЭЕМ-ді тиімді пайдалану негізі екені талас тудырмаса керек. Дискілер латын афавитінің алғашқы бас әріптерімен А:, В:, С:, D: т.с.с. болып белгіленеді. ДЭЕМ іске қосылғанда ОС кӛбінесе С: қатты дискісінен немесе А: иілгіш дискісінен оқылып жедел жадқа жүктеледі де, экранға ОС-тың қызмет атқаруға дайын екендігін кӛрсететін тӛменде кӛрсетілгендей стандартты түрдегі жұмысқа шақыру белгісі шығады. A:\> бұл А: дискісінің жұмыс істеп дайын тұрғанын кӛрсететін шақыру белгісі, егер компьютер іске қосылғанда А: дискіжетегі ұясына дискет салынбаса, онда ЭЕМ автоматты түрде С: дискісінен ОС мәліметтерін алуға тырысады; C:\> С: дискісінің жұмыс істеп тұрғанын кӛрсететін шақыру белгісі. ОС ЭЕМ жедел жадына дұрыс жүктелген соң, экранға A:\> немесе C:\> тәрізді команда енгізу қатарына шығады. Мәтіндер мен программалардан тұратын мәліметтер тұрақты күйде дискідегі файлдарда сақталады. Файл (fіle - бума, десте) белгілі бір атпен магниттік дискіде жазылған біртектес информациялар жиыны. ОС жұмысы үшін керекті алғашқы деректер және нәтижелік соңғы мәліметтер рӛлін де әртүрлі типтегі файлдар атқарады. Файл программадан, не оларға қажетті берілген сандар тобынан, мәтіннен тұруы мүмкін. әрбір файлдың файлдар каталогында мазмұнында тіркелген ӛзіндік аты болуы керек. Файлды дискіге жазғанда не ӛзгерткенде, оның кӛлемі, құрылған уақыты, мерзімі де тіркеледі. Файлдың аты, типі, символмен берілген (байт) кӛлемі, операциялық жүйенің календары мен сағатынан алынып жазылған күні, айы, сағаты файлдың атрибуттары (кӛрсеткіштері) деп аталады. Олар файл жазылғанда, ӛзгертілгенде немесе кӛшірілгенде тіркеліп отырады. Файлдарды дискілерде сақтауды оңайлатып, белгілі бір жүйеге келтіру мақсатында оларды каталогтарға (директорияларға) біріктіріп қояды. Каталог немесе директорий белгілі бір ортақ қасиеттеріне қарай магниттік дискіде бір-бірімен қатар орналастырылған бір топ файлдар тізіміне қойылған атау. Бұл тізімді ЭЕМ-нің сыртқы жадының бір бӛлігі не тарауы деп қарауға болады. Wіndows жүйесінде каталогтар атқаратын қызметін толығырақ ашатын бума (папка) термині қолданылып жүр. Әрбір каталогтың ӛзіндік

15 белгілі бір аты болады. Бірнеше каталогтардың аты басқа тізімге тіркелуі де мүмкін, онда ол басқа каталогқа бағынышты каталог болады. Осы тәрізді тармақталған бұтақ тәріздес файлдар жүйесі құрыла береді. Бір каталаг екінші бір каталогтың ішінде орналаса береді, мұндайда ол бағынышты атанып, сатылы түрде бұл каталогқа да басқа бір каталог бағынышты болып орналасуы мүмкін. Осындай түрде бір-бірінің ішінде орналасқан каталогтар бұтақ тәрізді көп сатылы (иерархиялы) файлдар жүйесін құрады. Файлдар бұтақ тәрізді күрделі түрде құрылса, онда оның тек ӛз атын ғана емес, сонымен қатар тұрағын, басты каталогын, оның деңгейлерін кӛрсету қажет. Мұндай файлдың нақты тұрағын (адресін) кӛрсететін тізбектелген файлдар атауы - маршрут не жол деп те аталады. Сонымен файлдың маршрутын немесе адресін толық кӛрсету үшін дискінің атын, тізбектеле орналасқан каталог аттарын, ең соңында файлдың атын және түрін толық кӛрсету қажет. Жалпы ереже бойынша файлдың толық аты тӛмендегідей болады. [дискінің аты:\] [маршрут\] файлдың аты[.түрі] Тік (квадрат) жақшаның ішіндегі сӛздер кӛрсетілмеуі де мүмкін. ЭЕМ іске қосылып ОС жұмысқа кіріскен соң экранға жұмысқа шақыру (немесе дайындық) белгісі шығарылып отырады. Ол жұмыс істеп отырған екпінді диск аты мен ағымдағы каталог аты тізбегінен тұрады, мысалы, C:\DOS\> - С: дискісінің DOS каталогы жұмыс істеп тұр. ОС жұмыс істегенде оның негізгі жұмыс құралы - команда. Ол компьютерге белгілі бір әрекетті орындататын арнаулы программаларды шақыру үшін қолданылады. Команда формат деп аталатын, арнаулы құрылымнан (структурадан) тұрады. Формат команданың атынан және параметрінен құралады. MS-DOS барлық командалары резидентті және транзитті болып екі үлкен топқа бӛлінеді. Резидентті (ішкі, бірге құрылған) командалар қызмет ететін COMMAND.COM файлының құрама бӛлігі болып табылады. Олар - тез орындалатын жиі қолданылатын қарапайым командалар. Бұл топқа: DІR, MD, CD, RD, TІME, DATE, REN, DEL, TYPE, COPY және т.б. командалар жатады. Транзитті (сыртқы, шақырылып іске қосылатын) кірме командаларға дискідегі программалық файлдар жатады. Оларды іске қосып орындаудан бұрын дискіден оқу керек. Бұл топқа мына командалар жатады: FORMAT, ATTRІB, TREE, MODE, DІSKCOPY және т.б. 1. Магнитті дискілер қалай белгіленеді? В: дискісі неге қолданылмайды? 2. Файл дегеніміз не? Ол нені кӛрсетеді? Windows-те неге файл типі сирек қолданылады? 3. Файл атрибуттары деген не? Оларды атап шығыңыздар? 4. Файлды топтап белгілеу үшін қандай символдар қолданылады? 5 дәріс. Тақырыбы: Windows объектілері. Файл, бума, жарлық. Жұмыс үстелі. Себет. Windows анықтамалық жүйесі. Windows ОЖ-сін баптау. Сілтеуіш программасы Ескерту. Операциялық жүйесіз компьютер жұмыс істемейді. Алдымен MS DOS операциялық жүйесі құрылды, онда командалар қолмен теріледі. Қолдануға ыңғайлы болу үшін командаларды термей-ақ пернелерді басу арқылы орындайтын арнайы программалар құрылды. Операциялық жүйелермен жұмысты жеңілдету үшін құрылған арнайы программаларды операциялық қабыршықтар деп атайды. MS DOS операциялық жүйесі үшін кең тараған операциялық қабыршық ретінде Norton Commander программаларын атауға болады. WINDOWS операциялық жүйесі ыңғайлы, графикалық түрде құрылған, онда меню, команда, терезе, объект ұғымдары қолданылады.. Бір мезгілде бірнеше программалармен жұмыс істеуге болады және сыртқы құрылғылармен байланысу қызметін де операциялық

16 жүйе ӛзі атқарады. WINDOWS операциялық жүйесінде жұмыс істейтін кӛптеген программалар жазылады, ескі программалар ыңғайланып қайта құрылды. WINDOWS-та қазіргі кезде кең тараған барлық қолданбалы программалар жұмыс істейді десек артық болмайды. WINDOWS программалары ортақ принципте құрылған оларда меню, команда, терезе ұғымдарымен қатар объект ұғымы және белгілеу кеңінен қолданылады. Терезе Windows жүйесіндегі ең негізгі ұғым болып саналады, Windows сӛзінің нақты аудармасы «терезелер» екні осыны білдіреді. Терезе экранның тӛртбұрышты қоршаулы аумағы, онда әртүрлі программалар орындалады, кез келген мәліметтер ӛңделіп түзетіледі және басқару әрекеттері жүргізіледі. Windows терезесінің экранды толығымен, жартылай немесе белгілі бір бӛлігін ғана қамтуы мүмкін. Экран бетінде бір мезетте бірнеше терезе орналаса береді. Мұнда кез келген программаның ӛзіне тән жұмыс істеу терезесі болады. Егер терезені жабатын болсақ, дәл сол уақытқа дейін екпінді күйде болып жұмыс істеп тұрған программаның жұмысы да аяқталады. Терезе шекаралары бұл терезенің периметрі бойынша ӛтетін тік және кӛлденең сызықтар. Терезенің жоғарғы жағында тақырып жолы орналасқан. Тақырып жолының сол жағында жүйелік меню батырмасы орналасқан, ал оң жағында терезенің аумағын ӛзгертуге арналған батырмалар бар. Тақырып жолынан тӛменірек меню жолы бар. Ал меню жолынан тӛменгі тӛртбұрышты аудан терезенің жұмыс аумағы деп аталады. Осы жұмыс аумағында әртүрлі информация болады: орындалатын программа, ӛңделуге арналған мәліметтер, басқа кішігірім терезелер және т.б. Кез келген терезенің белгілі бір шектеулі мӛлшері болады, сондықтан информация кӛп болса, ол терезеге симай қалады. Мұндай жағдайда терезенің оң жақ шетінде айналу сызықтары деп аталатын элемент пайда болады. Бұл элементтің пайда болуы осы мезетте терезе ішіне симайтын информацияның бейнеленіп тұрғанын кӛрсетеді. Экран бетіндегі программалар мен құжаттар орналасатын терезелер үш түрлі болады: толық экранды терезе, яғни терезе экранды толығымен алып тұрады; қалыпты күйдегі терезе, яғни терезе экранның белгілі бір бӛлігін алып тұрады; шарт белгі түрінде, яғни терезе кішірейтіліп шарт белгіге айналып кеткен. Жұмыс столы Жұмыс столы екінші негізгі ұғым. Жұмыс столы ұғымы қазіргі барлық операциялық жүйелер интерфейсінің элементі болып саналады. Әдеттегі ӛзіміздің жұмыс столымызды алайық. Жұмыс столында кітаптар, мәліметтер салынған бумалар, құралжабдықтар орналасуы мүмкін. Олар, сіздің қалауыңызша, столда әртүрлі күйде орналаса алады. Жұмыс столы бетіндегі заттарды алма-кезек қолдануға және олардың орнын ауыстыруыңызға болады. Дәл осы стол бейнесі экранда да жүзеге асырылып отыр. Windows ортасында жұмыс столының рӛлін дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс істейтін программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары шартбелгілер түрінде орналасқан. Ӛзіңіздің жұмыс столыңызды реттеп таза ұстауыңыз сияқты экранда да қажетті құжаттарды, құрал-жабдықтарды жоғалтып алмайтындай артық зат ұстамай жұмыс істеуге кӛңіл бӛледі. Шартбелгілер, жарлықтар, бумалар Шартбелгі - бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы программаны, терезені, функцияны, файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін. әр шартбелгі белгілі бір терезеге сәйкес келеді және ол қажет болғанда үлкейту батырмасы арқылы терезеге айналады. Экранда мынандай шартбелгілер кездеседі: қосымша программалар шартбелгісі; белгілі бір топтар шартбелгісі; функциялар шартбелгісі. Жарлық бұл белгілі бір объектімен тікелей қатынас жасауды іске асыратын командалық файл. Мысалы, жарлық арқылы каталогтың, желідегі дискінің ішіндегісін кӛрсетуге болады, тез арада басқа каталогта орналасқан программаларды іске қосуға,

17 файлды да жылдам ашуға болады. Бума экранда каталогтарды және программалық топтарды белгілеу үшін қолданылады. Мұның мағынасы мынада: каталог пен программалар тобы орналасқан контейнер болып табылады. Каталог файлдарға арналған контейнер, программалық топ жеке программаларға арналған контейнер. Тышқан тәрізді графикалық сілтеме Windows ортасында пернелер тақтасының кӛмегімен жұмыс істеуге болады, бірақ тышқан тетігімен басқарылатын графиктік сілтемені немесе олардың комбинацияларын қолдану ӛте тиімді. Стол бетімен тышқанды жылжыту экран бетіндегі тышқан сілтемесінің яғни курсорының жылжуымен сай келеді. Тышқан тетігінің екі немесе үш батырмасы болады. Жұмыс барысында негізінен оның сол жақтағы, ал анда-санда оң жақтағы батырмасы қолданылады. Тышқан тетігінің ортаңғы батырмасы Windows ортасының тек кейбір программаларымен жұмыс істеуде қолданылады. Тышқан тетігімен орындалатын ең негізгі операция экран бетімен курсордың қозғалуы болып табылады. Келесі операция шерту. Бұл операция сілтемені экран бетіндегі қажетті элементке апарғанан кейін ғана орындалады. Мысалы, сілтемені графиктік элементтің шартбелгісіне жеткізіп, шерту операциясын орындауға болады. Шерту деп тышқанның сол жақ батырмасын бір рет басып, қайта жылдам қоя беруді айтады. Тышқанмен орындалатын күрделі операцияға оның сол жақ батырмасын жылдам түрде екі рет шерту әрекеті жатады. Егер ол аралықта кӛп уақыт ӛтіп кетсе, онда Windows жүйесі бұл әрекетті жекеленген екі бӛлек шерту деп түсінеді. Келесі операция тасымалдау. Ол терезелер мен шартбелгілердің орнын ауыстырады, яғни басқа орынға тасымалдайды және терезелердің ұзындығы мен енін ӛзгертуде қолданылады. Объектілердің тасымалдау амалы былай орындалады: сілтемені орны ауыстырылатын элеменке апарып, тышқанның сол жақ батырмасын басып, оны сол басулы күйінде ұстап отырып, сілтемені қалаған жаңа орынға жеткіземіз, сонан соң батырманы қоя береміз. Windows жүйесінің негізгі технологиялық принциптері Кӛрсету және шерту принципі бұл принцип бойынша кӛптеген операцияларды орындау үшін тышқан сілтемесін экран элементіне апарып, оның сол немесе оң батырмасын шерту жеткілікті. Бұл тәсілмен тӛмендегі әрекеттерді орындауға болады: программа немесе құжат терезесінің аумағын кішірейту, үлкейту, және бұрынғы қалпына келтіру; кӛлденең орналасқан меню пункттерін таңдау; экранға шығатын меню командаларын таңдау; аспаптар тақтасы командаларын таңдау; мәліметтері бар тізімнің бір жолын белгілеу; командалық батырманы басу, таңдау; ауыстырып қосқыштың мәнін ӛзгерту; мәтіндік информацияны енгізу кезінде курсордың орналасуын ӛзгерту; мәтін енгізілетін ӛріс жолдарының бірін таңдап, оған мәлімет енгізу және т.с.с Ерекшелеу немесе белгілеу принциптері бұл операция мынадай іс-әрекеттерден тұрады: - фрагментті кӛшіру, тасымалдау, жою, олардың шрифтерін және мӛлшерін ӛзгерту, жиектеу, кейбір жерлеріне кӛлеңке түсіріп қараңғылау т.с.с. мұндай операциялар екіге бӛлініп орындалады: ең алдымен біз фрагментті белгілеп алуымыз керек, ал сонан соң нақты команданы орындау. Мысалы, мәтін бӛлігін тышқанның кӛмегімен немесе арнайы перне <SHIFT> және бағыттауыш сызықтар арқылы белгілеп алуға болады. Графиктік түрдегі фрагменттерді белгілеуде, әдетте «қайшымен қиюды» қолданады. Тасымалдау және барған орнында қалдыру принципі бұл әдіспен ӛңделіп жатқан құжаттың белгіленген үзігін, шартбелгіні, терезені басқа орынға ауыстыруға немесе олардың кӛшірмесін алуға болады. Мысалы, егер де суреттің бір бӛлігі қайшымен қиылып белгіленген болса, онда тышқан курсорын сол сурет бӛлігіне жеткізіп, оның сол немесе оң жақ батырмасын басып тұрып, жаңа орынға ауыстыруға болады. Батырманы босатқан кезде сурет қиығы жаңа орынға бекітіледі. Егер оны ауыстыру барысында <Ctrl> пернесін

18 басып тұрған болсақ, онда жаңа орынға сол сурет фрагменттінің кӛшірмесі орналасады. Осындай жолмен үнемі кӛшіру мен орын ауыстыру амалдарын қатар қолдануға тура келеді. Windows жүйесінде тасымалдау және барған орнында қалдыру әдісімен келесі операцияларды орындау жиі жүргізіледі: - үлкейтілмеген терезелер мен шартбелгілердің орнын ауыстыру. Кӛп жағдайларда, тышқанның сол жақ батырмасымен бірге <Ctrl> пернесін бассақ, онда программалық элементтерді бір топтан екінші топқа кӛшіруге болады; - графикалық редактордың жұмыс аумағындағы суреттің белгіленген фрагментін жаңа орынға ауыстыру немесе оның кӛшірмесін алу. Әдетте, мұндай фрагмент рӛлін кӛбіне басқа графиктік файлдан мәтіндік құжатқа қойылуға тиіс бейне суреттер атқарады; - Word редакторында мәтіндік информацияның белгіленген фрагментін басқа жерге ауыстыру немесе оның кӛшірмесін алу; - суреттер мен кестелердің орнын ауыстыру және кӛшірмелерін алу; - мәтін беттеріндегі абзацтың жаңа жолын және оның оң жақ, сол жақ шекараларын кӛлденең сызғыштың жоғарғы және тӛменгі кішкене үшбұрыштарын тасымалдау арқылы тағайындау; - дайын шартбелгілер жиынына әрбір адам ӛзі қолданатын құрал-саймандар тақтасын құрастыру. Windows жүйесін іске қосу Windows операциялық жүйесі компьютер токқа қосылысымен жедел жадқа жүктеледі де экранда жарлықтары мен шартбелгілері бар қалыптағы кӛрініс пайда болады. Windows жүйесімен жұмысты аяқтау. Windows жүйесімен жұмыс істеу барысында компьютерді ӛшірмес бұрын мынадай әрекеттерді орындау қажет: жұмыс істеп тұрған программаларды жабу; Windows жүйесінен шығып жұмысты аяқтау ісін орындау. Тек осыдан кейін компьютер ӛшіріледі. Неге бұлай? Windows жүйесі компьютер құрылғыларын толық пайдаланып, оларды толық басқарып отырады. Бұл сәттерде Windows жүйесі уақытша пайдаланатын файлдарды жасап алады. Windows жүйесі жұмысын дұрыс аяқтаса, ол файлдар ӛз-ӛзінен жойылады. Егер жұмыс дұрыс аяқталмаса, ол файлдар дискіде сақталып қалып, біраз орын алып тұрады. Сондықтан Windows жүйесінде тұрып жұмысты аяқтау үшін мынадай әрекеттер орындалуы тиіс: 1. Тышқан курсорын іске қосу батырмасына алып барып, оны бір рет шерту керек те, меню командаларының ішінен «Windows-бен жұмысты аяқтау» командасын таңдау қажет. Мұнан кейін «Windows-бен жұмысты аяқтау» атты сұхбат терезесі экранға шығады. Бұл терезені <Alt + F4> пернелері арқылы да шығаруға болады. <Alt + F4> пернелері кез келген терезені жабу ісін атқарады. 2. Экрандағы сұқбат терезесінде кӛрініп тұрған ауыстыру тобындағы «компьютерді ӛшіру» жолын таңдап алып, «иә» басқару батырмасын басу керек. 3. Windows жүйесі жұмысын аяқтап, терезені жапқанша күте тұрып, соңынан компьютерді сӛндіру қажет. Анықтамамен жұмыс істеу Windows жүйесінің анықтамалығы ашылып тұрған қосымша программа немесе бума терезесі ішінде-ақ кӛмек бере алады. Бірақ бұл кӛмек тек терезе объектілерін ғана қамтиды. Ағымдағы терезе объектілері туралы анықтамалық мағлұматты былай да алуға болады: тышқан курсорын керекті объектіге жеткізіліп, оң жақ батырманы шерту; сұрақ белгісі бар меню пунктін басу арқылы; F1 пернесі арқылы. Керекті кӛмекті алып болған соң, негізгі программаға қайту үшін анықтамалық терезені жабу қажет.

19 Терезелермен орындалатын негізгі операциялар Windows жүйесіндегі кез келген программа терезе ішінде орындалады, сол себепті тереземен атқарылатын амалдарды (кӛлемін ӛзгерту, экран бетінде жылжыту, терезені үлкейту және кішірейту) орындай білу қажет. Енді біз Windows жүйесінде терезе арқылы орындалатын негізгі іс-әрекеттерді қарастырамыз. Терезенің аумағын өзгерту. Терезенің аумағын ӛзгерту үшін тышқан курсорын терезенің тӛрт жақтауының кез келгеніне, мысалы, сол жақ шекарасына апарыңыз. Тышқан курсоры ӛзінің сыртқы бейнесін ӛзгертісімен, яғни екі жақты кӛлденең сызыққа ( ) айналысымен, терезенің енін ӛзгерте аламыз. Тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып, терезенің тік жақтауын солға не оңға жылжыту керек. Ал терезенің ұзындығы мен енін қатар ӛзгерту үшін, тышқан курсорын терезенің тӛрт бұрышының біріне, яғни қабырға сызықтары қиылысқан жеріне апару керек. Бұл сәтте курсор екі жақты кӛлбеу сызық ( ) түріне келеді де, ол ӛз кезегінде терезе аумағын алдыңғы айтылған тәсілмен бірден екі бағытта ӛзгерту мүмкіндігін береді. Терезенің орнын аустыру. Терезенің экран бетімен орнын ауыстыру үшін курсорды тақырып жолына алып барамыз. Мұндайда курсордың сыртқы пішіні ӛзгермеуі тиіс, бірақ бағыттауыш сызық ұшы кӛк тіктӛртбұрышқа түскенде ғана операцияны орындауға болады. Ол үшін тышқан батырмасын басып тұрып, оны сол басулы күйінде жібермей ұстап курсорды жаңа орынға жылжытамыз. Курсорды жіберген сәтте терезе жылжып барған жаңа орында бекітіліп сақталып қалады. Windows жүйесінің стандартты программалары. Стандартты программалар WINDOWS операциялық жүйесі құрамына компьютерде күшті программалық орталар орнатқанға дейін күнделікті қарапайым жұмыстарды атқаруға арналған шектеулі қолданбалы программалар енеді. WINDOWS операциялық жүйесімен қоса қамтамасыз етілетін мұндай программаларды стандартты программалар деп атайды. Бұл программаларды қарапайымдылығына байланысты оқу құралдары ретінде пайдаланған тиімді. Стандартты қосымшалармен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеру арнайы программалық орталарды пайдалану мүмкіндіктерін үйренуді жеңілдетеді. WORDPAD МӘТІНДІК РЕДАКТОРЫ Құжаттар мен мәтіндерді дайындау дербес компьютерлерді пайдаланудың кең таралған жолының бірі. Бұл салада компьютерлер тек баспа машинасының ролін ғана атқарып қоймай, құжаттарды дайындағанда, кӛптеген қосымша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді және ұшан теңіз жұмыстарды шығармашылық еңбекке айналдырады. Біріншіден компьютерге жазылған мәтіндерді қалауымызша ӛзгертуге, әртүрлі құжаттарды жалғап біріктіруге, мәтіннің шекараларын туралауға, сақтауға және бірнеше рет қағазға басып шығаруға болады. Екіншіден әртүрлі харіптерді, әр түрлі тілдердің алфавиттерін, сонымен қатар графикалық символдарды пайдалануға болады. Үшіншіден мәтін арасына кестелерді, суреттерді, графиктерді әр түрлі формада (қисық түрінде, кӛлемдік пішінде және т.б.) қисайтып немесе созып орналастыруға болады. Тӛртіншіден дайын хаттарды, кітаптағы мәтіндерді сканер және таным программасының кӛмегімен мәтіндік форматқа келтіруге болады. Бесіншіден стандартты құжаттарды дайындағанда даяр үлгілерді пайдалануға болады. WordPad мәтіндік редакторы қарапайым мәтіндік құжаттарды құру мүмкіндігін береді. WordPad құжатында мәтін мен абзацты форматтауға, шекараларын жылжытуға,

20 шегіністерді орнатуға, әр түрлі харіптерді пайдалануға, графикалық бейнелерді, дыбыстық үзінділерді және видеоклип қоюға болады. WORDPAD ПРОГРАММАСЫН ІСКЕ ҚОСУ WordPad редакторын іске қосу үшін келесі әрекеттерді орындаңыз: Жіберу Программалар Стандартты WordPad (Пуск Программы Стандартные - WordPad) Редакторды іске қосқаннан кейін экранда мәтіндік редактор WordPad терезесі шығады. Терезе келесі элементтерден тұрады: бастама жолы, мәзір жолы, құрал-саймандар тақтасы, форматтау тақтасы, сызғыш және терезенің жұмыс аймағы. Терезенің жұмыс бӛлігі үлкен орын алады да, онда мәтін теріледі. Терезенің бастама жолында құжат аты және WordPad программасының аты кӛрінеді. Құрал-саймандар тақтасында жиі пайдаланылатын командаларды шақыру батырмалары орналасқан. Әрбір батырманың міндетін білу үшін тышқанның кӛрсеткішін сол батырма үстіне орналастырсақ, аз уақыттан соң кішкене тӛртбұрыш ішінде оның аты жазылады. Батырманың аты оның орындайтын қызметін бейнелейді. Терезеде орналасқан екінші тақта форматтау тақтасы. Бұл тақтада мәтінді форматтау командаларына тез қатынасу батырмалары орналасқан. КАЛЬКУЛЯТОР Компьютердің сандық ақпараттармен жұмыс атқару мүмкіндігін Windows 98-дің кӛмекші программасы Калькулятор арқылы кӛруге болады. Бұл кәдімгі электрондық калькулятор жұмысын модельдейтін қолданбалы программа. Бұл программаны қолдану есептеулерді оперативті түрде жүргізуге және нәтижесін Windows 98 жүйесінің басқа пограммаларында пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Калькулятор қосымшасы компьютердің сандық ақпараттармен жұмыс (Мысалы, санды бір жүйеден екінші жүйеге ауыстыру, логикалық арифметика принциптері, есептеу дәлдігін анықтау және т.б.) істеу принципін тереңірек тусінуге кӛмектеседі. Жүйеде калькуляторды екі түрі бар: Қарапайым және Инженерлік. КАЛЬКУЛЯТОРДЫ ІСКЕ ҚОСУ Пуск Программалар Стандартты Калькулятор ( Программы Стандартные Калькулятор) Қарапайым арифметикалық амалдардан басқа саны шектеулі амалдарды және бірнеше функцияларды орындай алады. Калькулятордың бір түрінен екіншісіне кӛшу үшін Түр (Вид) мәзірінен оның типін (түрін) таңдау керек. MS индикатордағы санды жадқа жазады; M+ жадтағы санға индикатордағы санды қосады; MR жадта сақталған санды индикаторға шығарады; MC жадты тазалайды PAINT ГРАФИКАЛЫҚ РЕДАКТОРЫ Графикалық бейнелерді құруда және оны түзетуде компьютер ӛте күшті және ыңғайлы құрал болып табылады. Компьютердегі графикалық редакторлар баспа ӛнімдерін, хат, жарнама т.б. кӛркемдеу үшін қажет. Ең қарапайым графикалық редакторлар әртүрлі қалыңдықтағы түрлі-түсті қылқаламды пайдаланып, бейнелерді неше түрлі түске бояп, сурет салуға, суретке мәтін енгізуге мүмкіндік береді. Ал күрделі графикалық редакторлар арнайы эффектілер: кӛлемділік, кӛлеңке түсіру, созылымды ету, суреттің кей бӛліктерін үлкейту, образды қайта жасау және түстерді ӛзгерту, бір бейненің екінші жаққа жылжуы және т.б. мүмкіндіктер береді. Графикалық редакторлар әртүрлі форматтағы бейнелермен жұмыс істей алады. Редакторларда стандартты бейнелер мен алдын-ала даярланған бейнелердің үлкен кітапханасы бар, оларды пайдаланып, сурет салу ӛнері жоқ адамның ӛзі тез арада керекті суретті даярлай алады.

21 Paint программасы графикалық бейнелерді құруға және оны ӛңдеуге мүмкіндік береді. Бұл программа кӛмегімен қарапайым сурет секілді ӛнер туындылары болып табылатын суреттерді де салуға болады. Paint программасында Windows-тің басқа қосымшаларындағы дайын суреттерді немесе сканер кӛмегімен алынған салуға қиын бейнелерді кӛшіріп алып, оны қою арқылы да сурет салуға болады. Paint программасын іске қосу Paint графикалық редакторын іске қосу үшін келесі әрекеттерді орындау керек: Жіберу Программалар Стандартты Графикалық редактор Paint Paint графикалық редакторының терезесі стандартты түрде болады. 1. Құрал-саймандардың ішінде тұйық облыстың ішін бояу мүмкіндігін беретін Құйғыш батырмасы бар. Егер боялатын облыс тұйық болмаған жағдайда Құйғыш батырмасын пайдаланатын болсақ, онда бояу экранның толық бетіне жайылып кетеді. Шашыратқыш құралы шашыраған бояу эффектісін алу үшін пайдаланылады. Сонымен қатар геометриялық фигураларды салуға, белгілеп, кӛшіруге арналған арнайы құралдар: қылқалам, өшіргіш, алдын-ала көру т.б. құралдар бар. 6-дәріс. Тақырыбы: Алгоритм ұғымы. Оның қасиеттері, түрлері. Компьютерде есеп шығару кезеңдері. Блок-схемалар. 1. Алгоритм ұғымы 2. Алгоритмнің түрлері 3. Алгоритмнің қасиеттері 4. Блок схемалар 5. Алгоритмдерді жазу тәсілдері 6. Компьютерде есеп шығару кезеңдері Алгоритм математика мен информатиканың кең тараған негізгі ұғымдарының бірі. Кӛп жағдайда алгоритм ұғымы электронды есептеу машиналарына байланысты пайда болады деген пікір дұрыс емес. Алгоритм ұғымы электронды есептеу машиналарынан бірнеше ғасыр бұрын пайда болып ӛмірде қолданылып келеді. Алгоритм деген сӛздің ӛзі ІХ ғасырда ӛмір сүрген орта азиялық белгілі математик Мұхамедтің арабша атынан (әл-хорезм) латынша (algorіthmі) жазылуынан таралған.ол ӛзінің «Арифметикалық трактат» деген еңбегінде арифметикалық амалдарды орындау тәртібін ұсынған. Мұхамед Әл-Хорезми әдісін жақтаушылар алгоритмиктер деп, белгілі бір қасиеттері бар ережелер жүйесі алгоритм деп аталып кетті. Қазіргі кездегі түсінігіміз бойынша алгоритм ұғымын кез келген процесті орындау үшін берілетін нұсқаулардың жиынымен байланыстыруға болады. Мұнда есептің алгоритмі берілген деген сӛйлемді Мұнда белгілі бір есепті шешуге қажетті амалдар беріліп, олардың орындалу реті кӛрсетілген деп түсінуге болады. Күнделікті ӛмірде біз алгоритмнің кӛптеген түрлерімен кездесіп отырамыз. Мысалы, шай қайнату, торт пісіру, дәрі-дәрмек жасау, кӛше тәртібін сақтау, таныс адаммен сӛйлесу, лифтімен кӛтерілу т.б.с. Орындаушының белгіленген мақсатқа жетуіне бағытталған түсінікті де дәл нұсқаулары алгоритм деп аталады. Алгоритмнің басқаша тағыда бір анықтамасы: Алгоритм дегеніміз анықталған мақсатқа жету үшін орындаушыға арналған, орындалу тәртібі ұйымдастырылған, түсінікті, ықшамды, шектелген нұсқаулар тізбегі. Алгоритм мынадай қасиеттерге ие: дискреттілік, анықтылық, жалпылық, нәтижелілік. Алгоритм айқын, аяқталған әрекеттер болып табылатын жеке қадамдарға бӛлінуі керек. Орындаушының келесі қадамға ӛтуі алдыңғысын аяқтағаннан кейін ғана мүмкін. Алгортимнің жеке қадамдардан құрыла алатын қасиеті дискреттілігі деп аталады. Алгоритмнің әрбір нұсқауы немесе командасы орындаушыға түсінікті болуы тиіс, яғни олар бір мағынада түсініліп, қайталанатын алғашқы деректер бойынша бірыңғай нәтижелерге әкелуі қажет. Алгоритмнің бұл қасиеті анықталғандығы деп аталады. Алгоритмнің нақты бір мәселені ғана емес, бүкіл бір типті мәселелерді шеше алатын мүмкіндігі бар. Мысалы, квадрат теңдеуді шешетін алгоритм оның түбірін кез келген

22 коэффициент мәндерінде табуға мүмкіндік береді, ал жол жүру ережелері баршаға ортақ. Алгоритмнің бұл қасиеті жалпылығы деп аталады. Айқын белгіленген әрекеттер тізімінің әрқайсысы нәтижеге жеткізе бермейді. Мысалы шахматта жүрістен тұратын ұтылыссыз ойын стратегиясы бар, бірақ оны түгел орындауға адам баласының ғұмыры жетпейді. Сондықтан да кез келген алгоритмді орындағанда белгілі бір нәтижеге қол жеткізу керек алгоритмнің бұл қасиеті нәтижелілігі деп аталады. Алгоритмдердің жасалуының үш негізгі түрі бар: сызықтық, тармақталған, циклдік. Егер орындаушы командаларды бірінен соң бірін ілесу тәртібімен орындайтын болса, алгоритм сызықтық деп аталады. Орындаушының әрекеттері қандай да бір шартты нұсқауларға тәуелді орындалатын болса, ол алгоритм тармақталған болып саналады. Жеке командалар немесе команда топтары бірнеше рет қайталанатын болса, алгоритм циклдік деп аталады. Алгоритмдерді жазу тәсілдері Алгоритмдегі жарлықтардың, нұсқаулардың берілу түріне қарай алгоритмді жазу әдістерін ажыратуға болады. Орындаушының ӛзіне тән біліміне байланысты арнайы таңбалар, сӛздер, іс қимылдар, схемалар арқылы алгоритмдерді жазудың тәсілдерін ұйымдастыруға болады. Мысалы, цирктегі құстар мен жануарларға алгоритмдер арнайы дауыстар, іс қимылдар арқылы, автокӛлікті жүргізу алгоритмі, теледидар, магнитофонды жұмыс істету алгоритмі арнайы пернелерді басу, бұрау арқылы жүзеге асырылады. Алгоритмнің сипаттамасы әрқашан орындаушыға, оның командалар жүйесіне бағытталған. Алгоритмді сипаттаудың әр түрлі тәсілдері бар:сӛзбен сипаттау; графикалық; формальды тілдер (математикалық формулалар, бағдарламалау тілдері); кестелік. Алгоритмді сӛзбен сипаттағанда алгоритмнің командаларының тізбегі сӛзбен жазылады. Командалар нӛмірленеді, ол нӛмір сол командаларға ӛтуге мүмкіндік береді. Графикалық сипаттау (блок-схемалар) Алгоритмнің берілуінің ең кӛрнекі әдісі болып блок-схемалар түрінде берілуі болып табылады. Блок-схема есептеу амалдарын кӛрсетуге арналған графикалық бейнелер жиынтығы болып табылады. Алгоритм бұл жерде бағытталған байланысы бар геометриялық фигуралармен сипатталып беріледі. Геометриялық фигуралардың ішіне орындалып жатқан әрекеттерді түсіндіретін ақпарат орналасқан. Блоктардағы сызықтар блоктар арасындағы байланыс функцияларын орындайды. Байланыс сызықтарының бағыттары, егер олар жоғарыдан тӛмен немесе солдан оңға қарай бағытталған болса, үшкір сызықшамен (стрелкамен) белгіленбеуі мүмкін. Блок-схема түрінде сипатталған алгоритм орындалатын әрекеттер кӛрнекілігін арттырады. Алгоритм командаларының блок схема түріндегі бейнеленуінің жалпы үлгісін қарастырайық: - эллипс, алгоритмнің басын, соңын белгілеу; - тіктӛртбұрыш, қадамды орындау командасы; - параллелограмм, мәліметтерді енгізу, шығару;

23 - ромб, шарттың ақиқат, жалғандығын тексеру; - кӛмекші алгоритмді шақыру. Формальдық программалау тілдері Формальдық тілдер ретінде математикалық формулалар немесе бағдарламалау тілдері, яғни қатаң формальдық синтаксисі және семантикасы бар жасанды тілдер қолданылуы мүмкін. Алгоритмдерді бағдарламалау тілінде кӛрсету бағдарлама деп аталады. Бағдарламалау тілі дегеніміз бағдарлама жазуға арналған тіл. Кестелік тәсіл Кестелік сипаттау кӛмегімен аргументтің нақты мәндері үшін алгоритмнің қадамдық орындалуы жүзеге асырылады. Компьютерде есеп шығару кезеңдері: 1. Математикалық модель құруды қамтитын есептің қойылуы (есептің математикалық қойылуы); 2. Есеп шешудің алгоритмін жазу; 3. Бағдарламаны құрастыру; 4. Бағдарламаны жӛндеу; 5. Компьютерде есепті шешу және нәтижені талдау. Алгоритм барлық уақытта атқарушыға, оның командалар жүйесіне бағытталады. Алгоритмді жазудың әртүрлі тәсілдері бар: формула, кесте, сӛзбен, графикалық, алгоритмдік тіл немесе программалау тілі. Алгоритмнің графикалық түрде кескінделуі блок-схема деп аталады. Алгоритмнің программалау тіліндегі жазылуын программа деп атаймыз. Ал, программалау тілі дегеніміз алгоритмнің компьютер-атқарушыға арналып жазылған тілі болып табылады. Программалау дегеніміз программалау тілінде алгоритмнің жазылу процесі. Енді алгоритмнің сӛзбен жазылуына тоқталайық. Алгоритмнің орындалуындағы кӛшулерді кӛрсету үшін командалар нӛмірленеді. Сондай-ақ, алгоритмді жазуға пайдаланылатын қызметші сӛздер, яғни қосымша командалар пайдаланамыз: «басы», «соңы», «тоқта». Мұндағы басы сӛзі сәйкес алгоритмнің басын кӛрсетеді; ал «соңы» сӛзі егер алгоритмнің ары қарай орындалуы мүмкін болмаса, аяқталуын кӛрсетеді; «тоқта» сӛзі алгоритмнің дұрыс аяқталмай, яғни апатты аяқталуын кӛрсетеді. 7 Дәріс Тақырыбы: Программалық жабдықтау. ЭЕМ Операциялық жүйелері. ОЖ-дің функциясы. Қолданбалы программа-ларды іске қосу. Программалық қамту (Software) ретінде есептеу жүйесімен орындалатын программалардың жиынтығы түсініледі. Программалық қамтуға (ПҚ) сондай-ақ ПҚ-ны жобалау мен әзірлеу жөніндегі бүкіл іс-әрекет саласы жатады: программаларды жобалау технологиясы (мысалы, тӛмен қарай жобалау, құрылымдық және обектілі-бағытталған жобалау және т.б.); программаларды тестілеу әдістері [сілтеме, сілтеме]; программалардың дұрыстығын дәлелдеу әдістері; программалар қызметінің сапасына талдау жүргізу; программаларды құжаттау; программалық қамтуды жобалау процесін жеңілдететін программалық құралдарды әзірлеу және қолдану және т.б.. Программалық қамту дегеніміз компьютерлік жүйенің ажырағыссыз бөлігі. Ол техникалық құралдардың логикалық жалғасы болып табылады. Нақты бір компьютердің қолданылу саласы соған арнап құрылған ПҚ-мен белгіленеді.

24 Компьютердің жеке өзі ешбір қолданылу саласындағы білімге ие болмайды. Бұл білімдердің барлығы компьютерлерде орындалатын программаларда шоғырланған. Қазіргі компьютерлерді программалық қамтуға ойындық программалардан бастап ғылыми программаларға дейінгі миллиондаған программалар кіреді. Программалық қамту қалай жіктемеленеді? Алғашқы жақындауда компьютерде жұмыс істейтін барлық программаларды шартты түрде үш категорияға бӛлуге болады (6.1-сур.): 1.қолданбалы программалар, олар пайдаланушы үшін қажетті жұмыстардың орындалуын тікелей қамтамасыз етеді; 2.жүйелік программалар, олар әртүрлі қосымша қызметтерді орындайды, мысалы: o компьютердің ресурстарын басқару; o қолданыстағы ақпараттың кӛшірмелерін жасау; o компьютер құрылғыларының жұмыс қабілеттілігін тексеру; o компьютер туралы анықтамалық ақпаратты беру және т.б.; 3.инструменттік программалық жүйелер, олар компьютерге арнап жаңа программалар жасау процесін жеңілдетеді. 6.1-сур. Программалық қамту категориялары ПҚ жіктемесін құру кезінде келесі фактіні ескерген қажет: есептеу техникасының ұшқыр дамуы мен компьютерлерді қолдану саласының кеңеюі программалық қамтудың даму процесін күрт жылдамдатып жіберді. Егер бұрын ПҚ-дың негізгі категорияларын саусақпен санап шыға алатын болсақ (әрекеттік жүйелер, аударғыштар, қолданбалы программалар дестелері), қазіргі кезде жағдай түбегейлі түрде ӛзгеріп кетті. ПҚ-ның дамуы тереңінен (әрекеттік жүйелерді, программалар жасау тілдерін және т.б. құруға деген жаңаша кӛзқарастар пайда болды) және кеңінен дами бастады (қолданбалы программалар қолданбалы болуын қойып, дербес құндылыққа ие болды). Қажет етілетін программалық ӛнімдер мен нарықта қолданыста жүрген программалық ӛнімдердің арақатынасы ӛте жылдам түрде ӛзгеруде. Тіпті әрекеттік жүйелер тәрізді классикалық программалық ӛнімдер үздіксіз түрде дамып, зерделік қызметтерге бӛленуде, олардың кӛбісі бұрында тек адамның зерделік мүмкіншіліктеріне ғана жататын. Сонымен қатар, ӛздерін қалыптасып қалған критерийлер бойынша жіктемелеу ӛте қиынға түсетін, ал кейде тіпті мүмкін болмайтын мысалы, электронды сұхбатшы деген тәрізді дәстүрден тыс программалар пайда болды. Қазіргі кезде программалық қамтудың келесідегідей топтары біршама белгіленген түрде қалыптасқан деп айтуға болады: әрекеттік жүйелер мен қршамдар; программа жасау жүйелері (аударғыштар, ішкі программалар кітапханалар, реттегіштер және т.б.); инструменттік жүйелер; жинақталған программалар жүйесі; серпінді электронды кестелер; машиналық графика жүйелері; мәліметтер қорын басқару жүйелері (МҚБЖ); қолданбалы программалық қамту.

25 Программалық қамту құрылымы 6.2-суретте келтірілген. Әрине, бұл жіктемені ақырғы жіктеме деп санауға болмайды, алайда программалық қамтуды жетілдіру мен дамыту бағыттарын басқасына қарағанда кӛрнекі түрде кӛрсетеді. Қандай программалар қолданбалы деп аталады? Қолданбалы программа бұл белгілі бір проблемалық сала шеңберіндегі қандай да бір мәселенің шешілуіне ықпалын тигізетін кез келген түрдегі нақты программа. Мысалы, ӛзінде компьютерге қандай да бір фирманың қаржылық іс-әрекетін бақылау міндеті жүктелген жерде тӛлеу ведомостерін әзірлеу программасы қолданбалы болады. Қолданбалы программалар жалпылама сипатқа ие болуы мүмкін, мысалы, құжаттарды құрастыру мен басып шығаруды және т.б. қамтамасыз етуі мүмкін. Осыған қарсы ретінде әрекеттік жүйе немесе инструменттік ПҚ пайдаланушының соңғы қажеттерін қанағаттандыру ісіне тікелей үлесін қоспайды. Қолданбалы программалар не дербес түрде қолданылып, былайша айтқанда, қойылған міндетті басқа программалардың кӛмегінсіз шешіп, немесе программалық кешендердің немесе дестелердің құрамында шешуі мүмкін. Жүйелік программалардың ролі қандай және олар қандай мақсатқа арналған? Жүйелік программалар қолданбалы программалармен бірге қолданылады және компьютердің ресурстарын орталық процессорды, жадыны, енгізу-шығаруды басқаруға арналған. Он мыңдаған жүйелік программалардың арасында ерекше орынға әрекеттік жүйелер ие болуда, олар компьютердің ресурстарын оларды тиімді пайдалануға арнап басқарылуын қамтамасыз етеді. Жүйелік программалардың маңызды топтарына сондай-ақ қосымша арналудағы программалар - утилиталар (лат. utilitas пайда) жатады. Олар не әрекеттік жүйенің тиісті мүмкіншіліктерін кеңейтеді және толықтырады, немесе дербес маңызды міндеттерді шешеді. Утилиталардың түрлерін қысқаша сипаттап кетейік: бақылау, тестілеу және диагностикалау программалары, олар компьютердің құрылғыларының дұрыс жұмыс істеуін тексеру үшін және пайдалану барысындағы ақауллықтарды анықтау үшін қолданылады; ақаулылықтың себебі мен орнын кӛрсетеді; драйвер-программалар, олар әрекеттік жүйенің енгізу-шығару құрылғыларын, жедел жадыны басқару жӛніндегі және т.б. мүмкіндіктерін кеңейтеді; драйверлердің кӛмегімен компьютерге жаңа құрылғыларды қосуға немесе қолданыстағыларын стандарттан тыс пайдалануға болады; орап-қаптаушы программалар (архиваторлар), олар ақпаратты дискілерге бұрынғыдан да тығызырақ жазып, сондай-ақ бірнеше файлдардың кӛшірмелерін бір архивтік файлға біріктіруге мүмкіндік береді; вирусқа қарсы программалар, олар компьютерлік вирустарды жұқтырудың алдын-алу мен вирустарды жұқтыру зардаптарын жоюға арналған; Компьютерлік вирус бұл көлемі бойынша шағын болып келетін арнайы жазылған программа, ол қайсыбір зиянды әрекеттерді орындау үшін өзін басқа программаларға «қосып жазуы» мүмкін файлдарды бүлдіреді, жедел жадыны «қоқыстандырады» және т.б. дискілік кеңістікті оңтайландыру мен оның сапасын бақылау программалары;

26 ақпаратты қалпына келтіру, мәліметтерді пішіндеу, қорғау программалары; коммуникациялық программалар, олар компьютерлердің ӛзара ақпарат алмасуын ұйымдастырады; жадыны басқаруға арналған программалар, олар жедел жадының бұрынғысынан да икемді қолданылуын қамтамасыз етеді; CD-ROM, CD-R жазуға арналған программалар және т.б. Утилиталардың бір бӛлігі әрекеттік жүйенің құрамына кіреді, ал енді бір бӛлігі оған байланыссыз түрде, б.а. дербес түрде әрекет етеді. Әрекеттік жүйе дегеніміз не? Әрекеттік жүйе дегеніміз бұл өзара байланысқан жүйелік программалар кешені, ол пайдаланушының компьютермен өзара әрекеттесуін және басқа программалардың орындалуын ұйымдастыруға арналған. Әрекеттік жүйе бір жағынан компьютер аппаратурасы мен орындалып жатқан программалар және екінші жағынан пайдаланушының арасындағы байланыстырушы буынның ролін атқарады. Әрекеттік жүйе әдетте компьютердің сыртқы жадында дискіде сақталады. Компьютер қосылған кезде ол дискілік жадыдан алынып, ЖЖҚ-ға орналастырылады. Бұл процесс әрекеттік жүйенің жүктемеленуі деп аталады. Әрекеттік жүйенің қызметтеріне тӛмендегілер кіреді: пайдаланушымен сұхбат жасау; мәліметтерді енгізу-шығару және басқару; программаларды ӛңдеуден ӛткізу процесін жоспарлау мен ұйымдастыру; ресурстарды (жедел жады мен кэшті, процессорды, сыртқы құрылғыларды) үлестіру; программаларды орындалуға арнап іске қосу; әртүрлі қосалқы қызмет кӛрсету әрекеттері; әртүрлі ішкі құрылғылардың арасында ақпараттың берілуі; шеткі құрылғылардың (дисплейдің, пернетақтаның, дискілік жинақтауыштардың, принтердің және т.б.) қызметін программалық қолдау. Әрекеттік жүйені компьютерді басқару құрылғысының программалық жалғасы деп атауға болады. Әрекеттік жүйе пайдаланушы мен аппаратураның арасында аралық қатпар құрумен одан аппаратурамен өзара әрекеттесудің керексіз қиындықтарын жасырады. Соның нәтижесінде адамдар компьютердің аппаратымен өзара әрекеттесуді ұйымдастыру жөніндегі өте ауыр жұмыстан босатылады. Бір мезгілде ӛңдеуден ӛткізіліп жатқан міндеттердің саны мен ӛздеріне ӘЖ қызмет кӛрсете алатын пайдаланушылардың санына қарай әрекеттік жүйелер тӛрт негізгі топқа бӛлінген: 1.бір пайдаланушыға бір міндетке арналған әрекеттік жүйелер, олар пернетақтамен жұмыс істейді және тек бір ғана міндетпен (бір мезгілде) жұмыс істей алады; 2.бір пайдаланушыға бір міндетке арналған фондық басылымы бар әрекеттік жүйелер, олар негізгі міндетпен қатар, әдетте, ақпаратты басып шығаруға бағытталған бір қосымша міндетті іске қосуға мүмкіндік береді. Бұл үлкен кӛлемдегі ақпаратты басып шығарған кездегі жұмысты жылдамдатады; 3.бір пайдаланушыға көп міндеттерге арналған әрекеттік жүйелері, олар бір пайдаланушыға бірнеше міндеттерді қатар ӛңдеуден ӛткізуді қамтамасыз етеді. Мысалы, бір компьютерге бірнеше принтерді жалғауға болады, олардың әрқайсысы «ӛз» міндетіне арнап қызмет ететін болады; 4.көп пайдаланушыға көп міндеттерге арналған әрекеттік жүйелер, олар бір компьютерде бірнеше пайдалануышыларға бірнеше міндеттерді іске қосуға мүмкіндік береді. Бұл ӘЖ-лар ӛте күрделі және едәуір мӛлшердегі машиналық ресурстарды қажет етеді. Компьютерлердің әртүрлі үлгілерінде архитектурасы мен мүмкіндіктері әртүрлі болатын әрекеттік жүйелер қолданылады. Олардың жұмыс істеуі үшін әртүрлі ресурстар

27 қажет етіледі. Олар программа жасау мен дайын программалармен жұмыс істеуге арнап қызмет кӛрсетудің әртүрлі дәрежесін ұсынады. Кәсіби қолданысқа бағытталған дербес компьютерге арналған әрекеттік жүйеде келесідегідей негізгі құрамдас бӛліктер болуы тиіс: енгізу-шығаруды басқару программалары; файлдық жүйені басқаратын және компьютерге арнап тапсырмаларды жоспарлайтын программалар; командалық тіл процессоры, ол әрекеттік жүйеге арналған командаларды қабылдап, талдаудан ӛткізіп және орындайды. Әрбір әрекеттік жүйенің ӛзіндік командалық тілі болады, ол пайдаланушыға сол не ӛзге түрдегі әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді: каталогты қарауға; сыртқы тасымалдауыштарды белгілеуге; программаларды іске қосуға; басқа әрекеттерді орындауға. Пайдаланушының командаларын талдау мен орындау ісін, соның ішінде дайын программаларды жедел жадыға жүктемелеу мен оларды іске қосуды қоса алғандағы әрекеттерді әрекеттік жүйенің командалық процессоры жүзеге асырады. Компьютердің сыртқы құрылғыларын басқару үшін арнайы жүйелік программалар драйверлер қолданылады. Стандарттық құрылғылар драйверлерінің жиынтығы енгізу-шығарудың базалық жүйесін (BIOS) құрайды, ол әдетте компьютердің тұрақты ЖҚ-сына енгізіледі. ӘЖ-нің файлдық жүйесі дегеніміз не? Файл (ағыл. file қапшық) бұл сыртқы жадыда сақтағыш құрылғыда орналастырылған және біртұтас нәрсе ретінде сақталатын, жөнелтілетін және өңделетін кез келген түрдегі мәліметтердің атаулы жиынтығы. Файлда программа, сандық мәліметтер, мәтін, кодталған бейне және т.б. болуы мүмкін. Файлдық жүйе бұл файлдардың қандай да бір тасымалдауышта сақталуын ұйымдастыруға арналған құрал. Файлдар жадының бір бӛліктері ретінде физикалық түрде сыртқы тасымалдауыштарда магниттік дискілерде немесе CD-ROM-да жүзеге асырылады. Әрбір файл дискілік жады блоктарының қайсыбір санын алады. Блоктың әдеттегі ұзындығы 512 байт. Файлдарды файлдық жүйенің драйвері деп аталатын әрекеттік жүйенің арнайы модулі күтімге алады. Әр файлдың каталогта файлдардың тақырыбында тіркелген атауы болады. Каталогқа пайдаланушы әрекеттік жүйенің командалық тілі (кейбір кезде директория немесе қапшық деп аталатын) арқылы қатынай алады. Оны қарауға, онда тіркелген файлдардың атын ӛзгертуге, олардың құрамындағысын жаңа орынға ауыстыруға және жоюға болады. Дәріс 8 Тақырыбы: MS Word мәтіндік редакторы туралы негізгі мәліметтер. Мәтінді форматтау. Қолданбалы программалар. ПК-ді жұмысістету үшін ыңғайлы құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Ойындар мен немесе оқу программаларын айтуға болады. Осы қолданбалы программалар мен пакеттер ақпараттық қабықшаны қолдануға ыңғайлы ақпаратты есептеу құрылғыға айналдырады.қолданбалы программалар белгілі бір аймаққа жұмыс жасайтын маманға немесе жәй пайдаланушыға және арнайы программамен жұмыс істейтін адамдарға арналған қолданбалы кең профилді бола алады. Мысалы: функциональдық есептеулер немесе құдаттар құру үшін арналған программалар және де тар профилді: электрокардиограмма анализдерінде және электрондық ӛнім жобаларында қолданылады және т.с.с. Құжаттарды дайындау және редакторлау жүйелері.

28 Компьютерді қолдану немесе ӛңдеу қәзіргі заманғы есептеу техникасының даму интенсивтігіне әкеп соғады мұнда мәтіндік құжаттарды құру үшін редактордың дайындау түрлері кӛп қолданылады. ІBM- типіндегі компьютерлерге сәйкес ең кӛп тараған мәтіндік редакторлардың бірі WORD. Бұл WІNDOWS операциялық жүйесінің комерциялық қосымшасы болып табылады. WORD мүмкіншіліктері тек мәтін құрумен ғана шектелмейді. Ол одан да кӛп операцияларды жасайды. Бірақ бұл программалық қабықшаны оқып үйрену үшін тізбектей жәй түрінен күрделі түріне ӛту керек. Word мәтіндік редакторын жұмыс істету үшін осы қосымшаның пиктограммасын басу керек. Осы пиктограммаға бару үшін Пуск басқышын басамыз одан, Программы менюін таңдаймыз одан Mіcrosoft Word пункті таңдалады (басқа варианттар Word немесе Mіcrosoft Offіce. Яғни бұл жағдайда Word бос құжатпен терезе түрінде экранға шығады. Мұнда Word терезесі толық экран түрінде беріледі, ал құжаттардың екінші терезесі негізгімен бірігіп кетеді). Қосымшамен жұмыс айақтау үшін тақырып жолының оң жағында орналасқан Закрыть- Жабу басқышын басу керек. Бұдан кейін қосымшаның жұмысы айақталады. Редакторланатын құжаттармен жұмыс істеп болғаннан кейін ол қосымшадан шыққыңыз келген жағдайда автоматты түрде оны сақтау керек па жоқ па жайындағы ақпарат шығады. Яғни құжаттардағы ӛзгертуді сақтайын ба деген терезе. Word терезесі негізінен терезе тақырыбы және терезе басқыштары, меню жолдары, инструменттер панелі, сызғыштар, айналдыры сызықшалары және жолдар күйінен тұрады. состоит из: Заголовка окна и кнопок окон, строки меню, панелей инструментов, линеек, полос прокрутки и строки состояния. Бас меню немесе негізігі меню деп аталатын менюде келесі пункттер орналасқан, онда олар ӛзіндік мәндері бірдейлері бойынша біріккен. Кез келген әрекеттер осы менюде орналасқан пункттер арқылы орындалатындығын есте сақтаған дұрыс. Меню пункттерінде біріккен қосымша пункттердің белгіленуі: Файл - файлдармен байланысты барлық операциялар соның ішінде баспаға шығару және беттер форматы; Правка - алмасу буферімен байланысты барлық операциялар соның ішінде жолдарды ауыстыру және ӛзгерту, сондай ақ соңғы орындалған операцияларды қайталау немесе болдырмау; Вид - құжат варианттарын қарауға және оларға колонтитулдар беруге мүмкіндік беретін операциялар; Вставка обьектілерді енгізе отырып қосуға байланысты операциялар; Формат - абзацқа, шрифтке және форматтауға байланысты барлық операциялар; Сервис - тасымал, синоним, орфографиясын тексеруге арналған қосымша функциялар, сондай ақ Word-ты орналастыру; Таблица кестелерді ӛңдеу мен құруға байланысты барлық операциялар; Окно - Word-тың екіншілік терезесіне байланысты операциялар, соның ішінде бірнеше құжаттармен жұмыс істеу кезінде;? - анықтамаға қатыстының барлығы. Инструментер панелі ашылатын тізімдер және басқыштардан тұрады. Мәтіндерді форматтау және редакторлауға байланысты ең жиі қолданылатын функциялар инструменттер панелінде орналасады (сур 3). Форматтау сызғыштарының белгіленуі беттегі мәтіннің орналасуын кӛрсетеді. Оның кӛмегімен оң және сол жақта (вертикалды сызғыштың болуы оны жоғары, тӛмен ӛзгертуге де мүмкіндік береді) берілген шегіністерді ӛзгертуімізге, қызыл жол беруімізге болады. Айналдыру сызықтары ӛзінің кішігірім нюанстар болмаса стандартты сызғыштардан ӛзгешелігі аз. Горизанталды сызықтың сол жағында кішкентай тӛрт басқыш орналасқан. Бұл басқыштар құжатты кӛру режимына жауапты. Ал вертикалды айналдыру сызықтарында біріншілік элементтерден басқа екілік үшбұрышты екі басқыш орналасады. Ол басқышқа басу арқылы экран бетін бір бетке тӛмен немесе жоғары жылжытуға болады.

29 Күйлер жолы экранның тӛменгі жағында күйлер жолы орналасады. Онда маңызды ақпарат орналасады, мысалы: - ағымдағы бет; - ағымдағы бӛлім; - ағымдағы бет / құжат бетінің жалпы саны. - ары қарай курсордың ағымдағы орыны бейнеленеді: - құжаттың жоғарғы шетінен арақашықтығы; - жол ( ағымдағы позициясынан бастап санағанда); - курсордың сол жағындағы символдар саны немесе бағандар. Келесі ӛрісте редакторлаудың ағымдағы режимі бейнеленеді. Сондай ақ күйлер жолында басқыш функциялары мен меню қосымшалары жайында анықтама немесе ағымдағы операция шығады. Контексті тәуелді меню деп пайдаланушы қолданатын ең кӛп кездесетін командаларға қатынас жасайтын, тышқанмен кез келген жерде шақырылатын менюді атаймыз. Оны контексті тәуелді деп атау себебі, тышқан қай обьектіні кӛрсетсе сол обьектімен жүргізілетін әрекеттер тізімі шақырылады. Word игеретін ақпараттық анықтамаларға тоқталу керек. Анықтаманы шақыру берілген қосымша үшін Mіcrosoft жүйесін шақырады. Программа жайындағы және Mіcrosoft фирмасының пайдаланушыларының жүйесі жайлы және техникасы жайлы барлық ақпаратты Mіcrosoft Word-қа хабарлайды. Ӛзіндік мүмкіндік бере отырып мәтіндік редактор секретар жұмыс автоматтандырады. Сериялық құжат құру этаптары үш этаптан тұрады: 1. Құжаттың ӛзгермейтін бӛлігін кӛрсететін, шаблонды файл құру 2. Берілген құжаттың ӛзгеретін бӛлігін сақтау базасы болатын, деректер кӛзін құру 3. Дайын құжаттарды біріктігу Шаблон бұл сырт беті бір біріне ұқсас және кӛп кӛлемде құрылатын құжат үшін арналған негіз. Шаблонды құжат құру үшін құрудың екі түрін қолдануға болады: 1. Кейінірек құжат шаблонына қойылатын стилдер жиынын қалдыру арқылы. (Формат-Стиль) 2. Ескі құжат негізі арқылы. Деректер кӛзі СЕРВИС менюінде болатын СЛИЯНИЕ командасының кӛмегімен құрылады. Деректер кӛзі кішірек деректер базасы болып кӛрінеді. Сериялы құжаттарда сервистік функцияларды қолдану үшін, соның ішінде жиі кезесетін мәтіндерді қою үшін сервистік функциялардың бірінің арнайы кодын кӛрсететін, қойылым полелерін қолдана отырып істеуге болады. Ондай кодтарды шақыру үшін Ctrl+F9 басқыштарының комбинациясы қолданылады. Функция коды экран бетінен шығатын фигуралы жақша жұбына жазылады. Кодты ӛңдеу үшін курсорды фигуралы жақшаның ішіне орналастырып F9 басқышын басу керек. MS Word мәтіндік редакторында кесте құру. Кестені форматтау. Формулалар редакторы. Ғылым-техникалық құжаттарды даярлағанда математикалық ӛрнектерді мәтіндік құжатқа енгізу қажеттігі үнемі туындап отырады. Формулалар редакторының кӛмегімен терілетін объектілерге интегралдар, матрицалар, бӛлшектер, түбірлер, кӛпмүшеліктер,т.б. жатады. Microsoft Word мәтіндік процессорындағы Microsoft Equation 3.0 формулалар редакторы формулалық ӛрнектерді құру және оларды құжат мәтініне енгізуге мүмкіндік береді. Формулалар редакторын іске қосу және баптау. Формулалар редакторын іске қосу үшін Кірістіру (Вставка) Объект командасы қолданылады. Ашылған Объектіні кірістіру (Вставка объекта) сұхбат терезесінде Microsoft Equation 3.0 бӛлімін таңдап алу керек, сонда Формула басқару панелі ашылады.

30 Сонымен қатар мәтіндік процессордың меню жолы формулалар редакторының меню жолымен ауысады. Формулалар редакторын қолданбас бұрын, оны баптап алу керек, яғни формулаларға енетін элементтер үшін әріптерді тағайындау қажет. Баптау Стиль Анықтау командасымен ашылған Стиль сұхбат терезесінің ішінде жүргізіледі. Стиль міндетті түрде бапталады, онсыз формулалар редакторы жұмыс істемейді. Пішім Аралық командасымен ашылған Пішім сұхбат терезесіне кіріп формулалар редакторын қосымша баптауға болады. Формулалар редакторының аспаптар панелінде екі қатар батырмасы бар. Тӛменгі қатардағы батырмалар ерекше үлгіні құруға арналған. Мысалы, жай бӛлшекті енгізу үшін екі ӛрістен: Алым және бӛлімнен тұратын үлгіні таңдап алу қажет. Ӛрістерден бір-біріне ӛту меңзерді басқару пернелерінің (,,, ) кӛмегімен жүзеге асырылады. Формулаларды енгізу және баспаға шығару [ESC] пернесін басумен аяқталады (немесе формулалар редакторын жапса болғаны). Терілген Формула автоматты түрде құжатқа кірістіріледі. Бұдан былай осы формуланы алмасу буфері арқылы құжаттың кез-келген жеріне орналастыруға болады. Формулалар редакторының ерекшеліктері. Microsoft Equation 3.0 формулалар редакторы ӛзі жеке компонент болғандықтан, мәтіндік процессорды жүктеген кезде, Microsoft Equation 3.0-ді қосу қажеттілігін арнайы кӛрсету қажет. Формулалар мен ӛрнектерді енгізген кезде орыс немесе қазақ алфавиттерінің символдарын пайдалануға болмайды. Егер оларды енгізу қажеттілігі туса, оларға Мәтін стилін тағайындау арқылы енгізеді. Формулалар редакторында Бос орын пернесі жұмыс істемейді, символдардың арасында автоматты түрде <бос орын> қойылады. Word редакторы пернетақтада жоқ символдарды терілетін математикалық ӛрнекке және формулаларға кірістіре алады. Ол үшін курсорды символ кірістірілетін жерге орналастырып, Кірістіру Символ командасын беріп, шыққан терезеден қажетті символы таңдап, Кірістіру батырмасын басу керек. Мәтіндік редакторында жұмыс істеу барысында реттелген ақпаратты жиі пайдаланамыз. Кестелердің ішінде ақпараттарды қабылдауды жақсартуға арналған графиктік кескіндер де тұруы мүмкін. Microsoft Word мәтіндік редакторы баспа және электрондық құжат үшін кесте құру құралдарымен жабдықталған. Кесте құрудың негізгі үш құралы: Стандартты аспаптар панеліндегі Кесте Кестені қосу батырмасы; Баған саны мен жол санын енгізіп ОК түймесін басу. Кестені кірістіру сұхбат терезесі (Кесте Кірістіру Кесте); Кестелер мен шекаралар кесте салу құралы (Кесте Кестені салу). Бақылау сұрақтары Формулалар редакторын қолданып формулалар жазыңыз. Құралдар панелінің құрамын ӛзгертіңіз. Графикалық суретті енгізіп, оны пішімдеңіз. Терілген мәтінге автомәтінді қолданып кӛріңіз. Мәтіннің қаріпін, жазылуын, пішімін, түсін ӛзгертіңіз. Word мүмкіндіктерін пайдалана отырып, шақыру билетін дайындаңыз. Құжатқа суретті енгізіп, оны мәтінге кірістіріңіз. Формулалар редакторының ерекшеліктері.

31 9-дәріс Тақырыбы: Компьютердің құрылысы және жұмыс істеу принциптері жылы американ математигі Джон Фон Нейман ЭЕМ-нің жұмыс атқару принципі мен құрылғыларын толық кӛрсеткен ғалым. ДК дің құрамына кіретін жабдықтарды қажетіне қарай ӛзгертіп отырады. Оның құрамына кіретін құрылғыларды компьютердің конфигурациясы деп атайды. Негізгі конфигурация ретінде тӛрт құрылғы кіреді. 1.Жүйелік блок 2.Монитор 3.Перне тақтасы 4.Тышқан Жүйелік блок Компьютердің негізгі құрылғысы жүйелік блок. Ол тік қораптың ішіне салынған. Оның ішінде дербес компьютердің негізгі түйіндері орналасқан. Жүйелік блоктың құрамына кіретіндер: процессор; жедел жад (RAM); тұрақты есте сақтау жады (ROM); қоректендіру блогы; енгізу-шығару порттары; ақпарат тасушылар. Бұлар жүйелік блоктың ішінде жатқан құрылғылар болғандықтан ішкі құрылғылар деп аталады. Ал сыртына қосылатын құрылғылар сыртқы құрылғылар деп аталады. Жүйелік блоктың ішкі құрылғылары Аналық тақша Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет аналық немесе жүйелік тақша арқылы ӛңделеді. Аналық тақша - жүйенің ядросы. Бұл шынында да ДК-дің басты бӛлшегі- қалғандарының барлығы онымен жалғастырылған және жүйедегі құрылғылардың бәрін нақты сол басқарады. Микропроцессор Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер ӛңдеу құрылғысы болып табылады. Ол компьютерді басқарады және программадағы командаларды орындайды. Процессор микросхема ретінде ұсынылған және оперативтік жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессор неғұрлым шапшаң болса, компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады. Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) ӛлшенетін оның тактілік жиілігімен анықталады. Процессордың үстіне радиатор, радиаторға процессорды салқындатуға арналған желдеткіш (кулер) орнатылады. Процессор қалған құрылғылармен топ сымды кабель арқылы жалғастырылады, оны шина деп атайды. Микропроцессор бір кристалда дайындалған интегралдық схемалалар - БИС, олар әртүрлі типтегі ЭЕМ-ді жасауға керекті элемент болып табылады. Микропроцессорге жедел және тұрақты жады, енгізу-шығару құрылғыларын қосуға болады. Микропроцессорлардың бір-бірінен ӛзгешелігі олардың типтерінде (модельдерінде) және оның қарапайым амалдарды орындайтын жұмыс жылдамдығының кӛрсеткіші - мегагерц -МГц бірлігімен берілген тактілік жиілігінде жатыр.

32 Кең тараған модельдерге Іntel (5МГц), (20МГц), 80386SX (25МГц), 80386DX (40МГц), (100МГц-ке дейін), Pentuіm (75МГц-тен жоғарғы) және Pentuіm - Pro ( 200МГц-тен жоғары) жатады, бұл тізім олардың жұмыс ӛнімділігі мен соған сәйкес бағасының ӛсуі бойынша реттеліп келтірілген. Кейде конструкциялық ерекшеліктеріне қарай бір модельге кіретін процессорлардың жиіліктері әртүрлі бола береді - жиілігі артқан сайын оның жұмыс жылдамдығы да ӛсе түседі. Іntel 8088, 80286, тәрізді бұрын шыққан микропроцессорлардың аралас сандар мен амалдарды жылдам орындайтын арнаулы командалары жоқ, сондықтан олар жұмыс ӛнімділіктерін арттыратын қосымша математикалық сопроцессорлармен жабдықталады. Математикалық сопроцессорлар ӛзінің командалар жүйесі бар және ол негізгі процессормен қатар оның басқаруымен жұмыс істейді. Операциялар ондаған есе жылдамдатылады. Жедел жад Компьютердің жеделесте сақтау құрылғысы оперативті жадысы(озу), немесе RAM мәліметтерді қысқа мерзімге сақтау үшін қызмет етеді. Жедел жадтың негізгі мінздемесі оның сыйымдылығы және жылдамдығы. Тұрғылықты диск (тұрғылықты диск жетегі) немесе Hard disk Drive (HDD) - бұл компьютердің негізгі мәліметтер қоймасы. Тұрғылықты дискінің сыйымдылығы түрлі компьютерлерде алуан түрлі болады да, мегабайтпен және гигабайтпен ӛлшенеді. Қазіргі заманғы тұрғылықты дисктердің сыйымдылығы Гбайт және одан үлкен болады Иілгіш дисктерге диск жетегі Иілгіш дисктерге диск жетегі 3,5 дюймдік дискеттерді оқиды. Бұл дисктер ауыспалы тасымалдаушылар болып саналады, олардың сыйымдылығы 1,44Мб. Оларға әдетте кейбір қосымша бағдарламада (Word сияқты) әзірленетін құжаттар немесе иілгіш дисктерден тікелей іске қосуға болатын онша үлкен емес бағдарламалар жазылады. Компьютерде иілгіш дискілерге арналған диск жетегі «А» әрпі белгіленеді. CD және DVD диск жетектері CD және DVD диск жетектері мәліметтерді ықшам дисктерге жазуға және оқуға мүмкіндік береді. CD және DVDдисктер ауыспалы тасымалдаушылар. CD дискке 400Мб, DVD дискке 4,7 Гб ақпарат сыяды. Дискілер бір рет жазылатын (CD R және DVD - R) және қайталап жазылатын (CD RW және DVD - RW) болады. Бейнекарта Монитормен бірігіп бейнекарта дербес компьютердің ішкі бейнежүйесін құрайды. Бейнені даярлаумен тығыз байланысты амалдардың барлығын бейнекарта деп аталатын басқару блогы атқарады. «Тұрғылықты жері» бойынша бұл жады кӛбінесе бейнежады (videoram немесе VRAM) деп аталады. Бейнежады кӛлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі түстермен бейнелейді. Дыбыстық тақша Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді. Дыбыстық тақша ұсынатын дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда және басқа қазіргі заманғы бағдардамаларда талап етіледі. Желілік тақша Желілік тақша компьютерді компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік береді. Желілік тақшалардың бірнеше типі бар: Ethernet, token ring және сымсыз желілерге қатынас құруға арналған тақшалар ең танымдары Ethernet және сымсыз желілер. Порттар Порттар корпустың алдыңғы немесе артқы тақтасындағы ажыратқыштар, оларға әдетте кабель арқылы әр түрлі құрылғылар қосылады. Порттарға қосуға болатын құрылғылардың саны мен типі компьютер порттарының саны мен типіне тәуелді болады.

33 Монитор Монитор мәліметтердің бейнесін шығаруға арналған құрылғы. Компьютерден кезкелген мәліметті монитордың экранына шығаруға болады. Монитор немесе дисплей - ДЭЕМ-ге міндетті түрде қажет шеткері құрылғы, ол компьютердің жедел жадында ӛңделетін информацияны экранда кӛру үшін қажет. Мониторлар электронды-сәулелі түтікшелі және сұйық кристалды дисплейлі, түрлітүсті және монохромды болады, бір-бірінен кӛлемі жағынан ерекшеленеді.(әдетте кинескоп немесе матрица диагоналы дюйм(немесе см)болады. ЭЕМ-нің бейнелік құрылғысы екі бӛліктен: монитор мен адаптерден тұрады. Біз тек мониторды ғана кӛреміз, ал адаптер ЭЕМ қорабының ішінде орналасқан мониторды басқару блогы. Монитордың ӛзінде тек электрондық-сәулелі түтікше бар. Ал, адаптерде бейне сигналдарын беретін логикалық схемалар орналасқан. Кең тараған адаптерге мыналар жатады: EGA, VGA және SVGA. Қазіргі кезде VGA және SVGA (Super VGA) кеңінен қолданылады, SVGA-ның кӛрсету қабілеті ӛте жоғары. Адаптер бейнелерді айқындап кӛрсету қабілетімен ерекшеленеді. Пернетақта Пернетақта дербес компьютерді басқаратын пернелік құрылғы. Ол алфавиттікцифрлық мәліметтерді енгізуге арналған. Монитор мен пернетақтаның бірігіп қызмет атқаруын қолданушы интерфейсі деп атайды. Қазіргі кезде кеңінен тараған Windows-қа лайықталған пернетақта 104 пернеден (клавишадан) тұрады, оның екеуі Windows терезелері бейнеленген пернелер. Пернелік тақта стандартты пернелер жиынтығынан тұрады, олар белгігі бір тәртіппен орналасып, мынадай топтарға жіктеледі: - алфавиттік-цифрлік және таңбалық пернелер: латын әріптері және олармен бірге орналасқан орыс, қазақ әріптері, цифрлар, тыныс белгілері, арифметикалық, логикалық және де басқа символдар, «бос орынның белгісі.; - функционалдық пернелер: F1 - F12 - әртүрлі қызмет атқаратын пернелер: Enter, Tab, Ctrl, Alt, Esc, Shіft, Num Lock, Caps Lock, Scroll Lock, Pause (Break), Prіnt Screen және *, +, - тәрізді пернелер; Түзету үшін қолданылатын басқару пернелері: Іnsert, Delete, Home, End, Page Up, Page Down, BackSpace және бағыттауыш пренелер Компьютер іске қосылған соң, оң жақта орналасқан Num Lock пернесін басу керек, сонда қосымша цифрлық пернелер басқару пернелерінің ролін атқарады немесе цифрлар теру режиміне кӛшеді. Бағыттауыш ( ) пернелер мен Home, End, Page Up, Page Down пернелерін курсорды басқару пернелері деп атайды. Delete, BackSpace пернелері қате енгізілген символдарды ӛшіреді, BackSpace сол жақтағы символды ӛшіреді, Delete курсордың оң жағындағы символдарды ӛшіреді. Бір сӛзбен, екінші сӛз «бос орын» пернесін басу арқылы бӛлініп жазылады. Іnsert пернесі мәтінді түзету режимінде екі мүмкіндіктің бірінен біріне ауысуын қамтамасыз етеді. Num Lock, Caps Lock, Scroll Lock белгілі бір тәртіп (режим) орната алатын пернелер тобын құрайды. Бұлардың бірін басқанда, мүмкін болатын екі тәртіптің бірі орнайды: негізгі тәртіп компьютер іске қосылғанда бірден орнатылады. Сол пернені қайта бассақ, қосалқы режим іске қосылады. Қосалқы режимге кӛшкенде, пернелер тақтасындағы кішкене шам жанып белгі береді. Caps Lock пернесінің негізгі режимі кіші әріптерді енгізу, қосалқысы бас әріптер енгізу. Ctrl, Alt, Shіft пернелері тіркеу пернелері болып саналады да, басқа пернелермен бірге пайдаланылып, іртүрлі әрекеттер комбинациясын іске асырады. Esc пернесі (шығу, кӛшу) кез келген әрекетті орындамай тоқтатуды жүзеге асырады. Клавиатура дегеніміз белгілі бір сигналдарды компьютерге беріп отыратын құрылғы.олар әріптер алфабиті бойынша орналасады, және қосымша түймелері болады.

34 Клавиатура түймелерінің қызметі мынадай : - тӛменге бір орын жылжыту немесе жолға - нүтені таңдау,егер нүктелер тобы белсенді болса shift+ -бірнеше элементті бӛліп алу,сол сияқты құжаттағы тексты бір жолға тӛмен қиып алу ctrl+ кусорды келесі қайырманың басына қою - жоғарыға бір орын жылжыту немесе жолға - нүтені таңдау,егер нүктелер тобы белсенді болса shift+ - бірнеше элементті бӛліп алу,сол сияқты құжаттағы тексты бір жолға жоғары қиып алу ctrl+ - кусорды келесі қайырманың басына қою - солға бір жерге немесе символға жылжыту - нүтені таңдау,егер нүкте белсенді болса shift+ - бірнеше элементті ерекшелеу,сондай-ақ текстан бірсимволды солға ерекшелеу ctrl+ - кусорды келесі сӛздің басына жылжыту - оңға бір жерге немесе символға жылжыту - нүтені таңдау,егер нүкте белсенді болса shift+ - бірнеше элементті бӛліп алу,сол сияқты құжаттағы тексты бір символ оңға қиып алу ctrl+ - кусорды келесі сӛздің басына қою ALT- программа ағымындағы меню жолдарын белгілеу ALT+TAB жіберілген программалар араларын қосу ALT+ENTER таңдалған элементтің қасиетін кӛру ALT+F4 ағымдағы элементті жабу немесе программадан шығу ALT+BACKSPACE( немесе CTRL+Z) пргграммадағы соңғы әрекетті алып тастау ALT+SPACE меню жүйесіндегі белсенді терезе бейнесі ALT+ESC элементтер арасын қосу ашылған кездегі ретпен BACKSPACE кусордың сол жағынан символды ӛшіру BACKSPACE деңгейі жоғары буманы кӛру (жоғарыға ӛту) CAPS LOSK үлкен әріппен жазуды қосу және ӛшіру CTRL+C айырбастау буферін кӛшіру CTRL+Х айырбас буферін алып тастау CTRL+V - айырбас буферінен қою CTRL+A құжаттағы немесе бумадағы барлық мәліметті қиып тастау CTRL+ INSERT - айырбастау буферін кӛшіру CTRL+ B тексті қоюмен форматтау CTRL+ I - тексті курсивпен форматтау CTRL+E қайырманы ортаға дәлдеу CTRL+L қайырманы солға дәлдеу CTRL+R қайырманы оңға дәлдеу CTRL+F4- бір мезетте бірнеше құжат ашылуы кезінде белсенді құжатты жабу CTRL+ESC пуск менюін ашу CTRL+ENTRE MS WORD та жаңа беттің басы CTRL+TAB алға бір үлес жылжу CTRL+SHIFT+TAB артқа бір үлес жылжу CTRL+элементті алып жүру таңдалған элементің кӛшірмесін алу CTRL+ SHIFT+элементті алып жүру - таңдалған элементтің ярлығын жасау CTRL+HOME курсорды құжаттың басына жылжыту CTRL+END курсорды құжаттың соңына жылжыту CTRL+PAGE UP курсорды келесі беттің басына жылжыту CTRL+S кӛптеген программада команданы сақтау CTRL+О кӛптеген программада диалогты шақыру терезесінен ашу CTRL+Р кӛптеген программада диалогты шақыру терезесінен басып шығару CTRL+F2 - MS WORD та жуықтап кӛру командасы

35 CTRL+ - кусорды алдағы қайырманың басына жылжыту CTRL+ - курсорды келесі қайырманың басына жылжыту CTRL+ - курсорды алдағы сӛздің басына жылжыту CTRL+ - курсорды келесі сӛздің басына жылжыту DELETE белгіленген тексті немесе обьектіні ӛшіру (жою) DELETE документтегі обьектіні оң жағынан ӛшіру DELETE корзинадағы белгіленген файлды немесе буманы ӛшіру SHIFT+ DELETE айырас буферіндегі обьектіні кесіп тастау (файл мен бумадан басқа) CTRL+ALT+ DELETE Диспетчер задая Windows диалог терезесін шақыру F1 анықтама немесе кӛмекші қортындысы F2 таңдалған файлдың,буманың,ярлыктың атын ӛзгерту CTRL+ F2 - MS WORD-та жуықтап кӛру командасын таңдау F3- Проводник арқылы файлды немесе буманы іздеу SHIFT+ F3- жазылған текстің регистр кезегі F4 - MS WORD-тың соңғы әрекетін қайталау F4 мекен-жай жолындағы тізім бейнесі ALT+ F4 ағымдағы элементті жабу немесе белсенді программадан шығу F5 белсенді терезені ӛңдеу F5 - MS WORD обьектісіне ӛту SHIFT+ F5 - MS WORD тың алдағы түзетуіне кӛшу F6 экран терезесі немесе жұмыс столы элементтеріне қосылу CTRL+ F6 бір шек программадағы құжаттың ашылуын қосады F7 кӛптеген программада дұрыс жазылуды тексереді ALT+ F7 MS WORD-та сӛздің емлесінің қатесін тексереді F8 MS WORD-та тексті ерекшелеу режимін қосады F9 MS WORD-та тексті ерекшелеу режимін ӛшіреіді F10 қазіргі программадағы менб жолдарын активизациялайды SHIFT+ F10 ерекшеленген элементке контекстік менюді Ашу F11 Проводникті экранға шығару F12 MS WORD-та Сохранить как терезесін шақыру SHIFT+ F12 MS WORD-та Сохранить командасы HOME кусорды жолдың басына шығару CTRL+ HOME курсорды құжаттың басына шығару INSERT MS WORD-та жазылған текстің ортасына қою режимін қосады CTRL+ INSERT ауысу буферіне кӛшіру NUMLOCK санды шығару режимімен және курсорды ауыстыру арасын қосады PAGE DOWN тексті бір экранға алға араластыру CTRL+ PAGE DOWN курсорды келесі беттің басына ауыстыру PAGE UP - тексті бір экранға кері араластыру CTRL+ PAGE UP - курсорды алдағы беттің басына ауыстыру TAB текста шегінуді құру TAB кесте ұяшығына ӛту TAB параметрлер арқылы алға жылжу SHIFT+ TAB параметрлер арқылы артқа жылжу SHIFT+ TAB кесте ұяшығынан кері жаққа жылжу ALT+ TAB жіберілген программалар арасына қосылу CTRL+ TAB диалог терезесі арқылы алға жылжу CTRL+ SHIFT+ TAB диалог терезесі арқылы артқа жылжу START+F іздеу терезесін шақыру START+Е Проводникті ашу START+D Свернуть все окна командасы START+R Запуск программы (ПУСК- Выполнить) диалог терезесін шақыру START+L қолданушылар арасына қосылу SPACEBAR- пробел символын енгізу

36 SPACEBAR- хабарлама кнопкасын басуды орындайды CTRL+ SHIFT+ SPACEBAR- MS WORD-та тығыз мәлесені орнату SHIFT+кез-келген әріп текст жазуда кезінде жазылған әріп SHIFT+кез-келген стрелка Жұмыс столындағы немесе терезедегі бірнеше элементті ерекшелеу,сондай-ақ құжаттағы тексті ерекшелеу SHIFT+дисководқа компакт-дискіні салу - компакт-дискінің жылдам жіберілуінен қорғайды SHIFT+ DELETE файл немесе буманы жою SHIFT+ DELETE ауысу буферіне обьектіні кесіп алу SHIFT+ F3 теріп алынған текстің регистрін ауыстыру SHIFT+ F5 - MS WORD та алдыңғы түзелгенге кӛшу "Тышқан тәрізді қол тетік" Тышқан пернелікпен бірге ЭЕМ-ді басқаруға арналған. Бұл - тегіс стол бетімен жылдам жылжи алатын, қажет болғанда оның екі-үш батырмасының бірін баса отырып, белгілі бір әрекетті орындауға болатын қолмен басқарылатын тішкене тетік. Дербес компьютердің қосымша құрылғылары Шығару құрылғысы Мәліметтерді алмасу құрылғысы Енгізу құрылғылары Шығару құрылғылары Принтерлер мен плоттерлер Принтер (баспа құрылғысы) мәтіндік және графикалық мәліметтерді компьютердің жедел жадынан қағазға басып шығаруға арналған. Қазіргі кезде принтерлердің матрицалық, лазерлік, сия бүріккіш және термографиялық түрлері бар. Матрицалық принтерлер олардың қағазға таңба салатын баспа тиегі тік орналасқан металл инелерден тұрады. Сия бүріккіш принтерлерде бүрку арқылы шығарылады. Бірақ олар қалыңырақ қағазды және тұрақты түрде қадағалап қарап тұруды керек етеді. Лазерлік принтерлер - ксерография принципін қолданатын құралдарға жатады, бұларда әріп бейнелері электрлік тәсілмен бояу жұқтырылған доңғалақ арқылы қағазға түседі. Доңғалаққа әріптер бейнесіндегі бояу жұқтыру компьютер командалары арқылы лазерлік сәулелермен жүргізіледі. Лазерлік принтерлер ӛте сапалы басылым бере алады және жылдамдықтары да жоғары орташа есеппен алғанда, секундына 330 символ (бір бетті 5 15 секундта) басып бере алады. Плоттер (графиксызғыш) сызбаларды (графиктерді,суреттерді) қағазға шығаруға арналған құрылғы. Плоттердің әрекеті қарапайым: жазу құралы (қалам) із қалдыра отырып қағазда жылжиды. Сызбаларды салу барысында график тұрғызғыштар сегіз түрлітүсті фломастерлерді немесе қарындаштарды қолданады, олар қажеттілік жағдайда автоматты түрде алмасады. Кез-келген күрделі геометриялық фигураларды бейнелеу сапасы тұрақты және ӛте жоғары. Колонка - дыбыстық ақпаратты шығаруға арналған құрылғы. Енгізу құрылғылары Сканер (ізкескіш) қағазға бетіндегі мәліметтерді (мәтін, сурет, график) оптикалық негізге сүйене отырып компьютерге жылдам енгізе алатын құрылғы. Сканердің түрлері: планшетті, қолмен істейтін, барабанды, парақтық, форма сканерлері, штирх сканерлер. Сканер кӛріністі машина кодына айыстырып, компьютер жадына жазады. Сканердің жұмыс атқару принципі былай: жарық сәуле жол-жолы бойынша жазық суретті сканерлейді. Бұл электрондық сәуленің дисплей экранын сканерленгені сияқты. Сканерлеу нәтижесінде қағаз құжаттың сызба бейнесі жасалады. Мәліметтерді алмасу құрылғысы Желілік адаптер компьютерді жергілікті желіге қосуға мүмкіндік тудырады. Мұнда пайдаланушы басқа компьютердегі мәліметтерге қол жеткізе алады.

37 Модемдер (модулятор - демодулятор) компьютерлер арасында мәлімет алмасу үшін керек, олар негізінен мәліметті жеткізу жылдамдығына қарай бӛлінеді. Қазіргі кезде олардың жылдамдығы 2400 бит/сек бит/сек аралығында. Олар мәлімет алмасу процедурасының белгілі бір стандарттары (протоколы) бойынша жұмыс атқарады. Компьютер желісіне (Іnternet, Relcom, FіdoNet, т.б.) немесе электрондық почтаға байланысты ең керекті құрылғы осы модем болып саналады. Дәріс Тақырыбы: MS Excel кестелік редакторы. Абсолюттік, салыстырмалы және аралас адрес. Формуланы пайдалану. WINDOWS ЖҮЙЕСІНДЕГІ EXCEL БАҒДАРЛАМАСЫ Microsoft Exsel электрондық кестесі. «Электрондық кесте» деген термин кесте түрінде берілген мәліметтерді компьютерде ӛңдеу деген ұғымды білдіреді. Кестелерді ӛңдеу мыналардан тұрады: - функциялар мен формулаларды пайдалана отырып әр түрлі есептеулерді жүргізу; - түрлі-түрлі факторлардың мәліметтерге тигізетін әсерін зерттеу; - оңтайландыру есептерін шығару; - белгілі бір талаптарды қанағаттандыратын мәліметтер жиынын алу; - графиктер мен диаграммаларды тұрғызу; - мәліметтерді статистикалық талдау. Электрондық кестелердің ерекшелігі олардағы мәлімет ӛңдеу жолдарының түсінікті әрі қарапайым болуы. Microsoft фирмасының Excel бағдарламасы кестелік процессорлар немесе электрондық кестелер тобына жататын ең кең тараған бағдарламалық кестелердің бірі. Excel бағдарламасының мүмкіндіктерінің кӛп жақтылығы оны тек эканомика саласында ғана оқып-үйренуге емес, ғылыми зерттеу істерінде, әкімшілік және жай шаруашылық жұмыстарында да кеңінен қолданауында. Excel бағдарламасын іске қосу Excel бағдарламасын іске қосу үшін онымен байланысқан шартты белгіні тауып, тышқанды екі рет басу қажет. Ол іске кіріскенде экранға терезе шығады. Экрандағы Excel терезесінде мынадай объектілер орналасқан: - жоғарғы қатар басқару қатары терезе тақырыбы; - екінші қатар Excel бағдарламасының меню қатары; - үшінші және төртінші қатарлар Стандарттау және Форматтау саймандар тақтасы; - бесінші қатар енгізу-түзету қатары немесе формулалар қатары. Бесінші қатардан терезе соңына дейін электрондық кестенің жұмыс парағы орналасады. Жұмыс парағындағы қатарлар мен бағаналар белгілі бір тәртіппен белгіленеді. - алтыншы қатар қалып күй қатары. Тӛменгі қатар сол жақ шетінде Excel бағдарламасының жұмыс режимдерінің индикаторы орналасады. Excel мәзірінде жұмыс істеңіз Excel- дің жаттық мәзірі: Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Данные, Окна, Файл түзету түр қою пішім сервис дерек терезе көмек Файл- Файлмен жұмыс істеу командалары; Түзету- Құжатты түзету командалары; Түр- Экранды ӛзгерту командалары; Қою- Келесі объектілерді құжатқа қоюға қызмет етеді: бет нӛмірлері, символдар, тақырып пен кӛрсеткіштер файлдар, кадрлер сурет, объект, деректер қоры; Пішім- Символды, абзацты, кестені түрлі стильде пішіндеу командалары; Сервис- Құжатты кӛркемдеп, қатесін тексеріп, макростар құрып, баспаға дайындайтын командалар; Деректер- Кестелер мен жұмыс істейтін командалар;

38 Терезе- Терезелермен жұмыс істейтін командалар; Көмек- Excel- мен жұмыс істеу туралы анықтама. Электрондық кестенің негізгі ұғымдары Қатар нөмірі электрондық кестенің кӛлденең орналасқан қатарларының сол жақ шетінде орналасқан нӛмір. Бағана әрпі электрондық кестенің бағаналарын белгілейді. Әріптер жұмыс аумағында жазылып тұрады. Ұя электрондық кестенің мәлімет енгізілетін ең кіші элементі. Әрбір ұя немесе тор бағана әрпімен қатар нӛмірінен тұратын адреспен анықталады. Ұя сілтемесі жұмыс істеуге тиісті екпінді күйдегі немесе ағымдағы ұяны кӛрсетіп тұрған тіктӛртбұрышты тор таңба. Ағымдағы ұя тормен белгіленіп тұрған ұя. Ол кестенің бір торын ғана белгілеп, келісім бойынша, мәлімет енгізу операциясы немесе басқа бір іс-әрекет осы торда ғана орындалатынын кӛрсетеді. Excel бағдарламасының жұмыс кітабы Жұмыс кітабы құжаты бірнеше парақтардан тұрады. Жұмыс кітабына мысал ретінде кадрлар, салықтар, бұйрықтар жинақталған ұйымдық құжаттар жиынтығын айтуға блады. Парақтар жұмыс кітабындағы жеке құжат. Қолданылатын парақтардың саны Қызмет Параметрлер - Жаңа парақтағы кітаптар арқылы, ал Файл Құрастыру, арқылы жаңа жұмыс кітабы жасалады. Парақтың атын ӛзгерту Формат Парақ атауын ӛзгерту деген бұйрықтармен жаңа ат қою арқылы іске асады. Жұмыс парақтарының өзара байланысы Excel бағдарламасында бір кестеге басқа парақтардан немесе басқа кестелерден мәліметтерді алып енгізуге болады. Екі парақ арасындағы байланыс олардың біреуіне екіншісінің адресі кӛрсетілген формула енгізіп қою арқылы орнатылады. Бірнеше терезелермен жұмыс істеу Жұмыс парағының мәліметтері мониторды алып тұрса, бір терезе жеткілікті. Егер оның кӛлемі ұлғайса, онда бірнеше терезе ашуға болады және мониторда бір уақытта файлдың әр түрлі парақтарды орналастырған ыңғайлы. Мониторда екі терезенің бірі ғана екпінді күйде болады. Екінші терезені екпінді қылу үшін бағыттауышты сол терезеге апарып, тышқанды басса жеткілікті. Файлдар арасындағы байланыс Екі файл арасындағы байланыс бір файлға екінші файлдың ұясындағы мәлімет кӛрсетілген формуланы енгізу арқылы жүргізіледі. Оны басқа орыннан мәлімет алатын файл және мәлімет беретін файл деп атайды. Байланыс орналасқаннан кейін Excel бағдарламасы мәлімет беретін файлдағы ұя мәндерін мәлімет алатын файлға кӛшіріп алады да, мәлімет алатын файл ұяларындағы мәндер автоматты түрде ӛзгеріске ұшырайды. Әр түрлі жұмыс кітаптарының парақтары арасындағы байланыс орнайды. Файлды ашу Файлды ашу үшін, дискіден буманы тауып алып, оған кіру керек (буманың атын екі рет басу қажет), яғни қажетті файлдың атын басып, АШУ бұйрығын орындау қажет. Сонымен қатар файлдың атын екі рет басып немесе саймандар тақтасындағы АШУ сайманының белгісіне басуға болады. Жұмыс кітабын сақтау үшін, Файл Сақтау командасын таңдау керек. Егер атауы берілмесе файл кітап-1 атымен сақтайды. Немесе файл қалай сақтау белгісін басып, буманы белгілеп, жаңа, тиісті атын теру қажет. Сақталған файл ереже бойынша ХLS кеңейтуіне сәйкес келеді. Файлды ӛзге форматта сақтау үшін, қалай сақтауды ашқаннан кейін файл түрлерін терезеден тауып, сақталған файл түрін басу керек.мысалы. Microsoft Exsel де қажетті файл атын теріп, сақтау бұйрығын орындау керек. Жұмыс кітабын жабу үшін, одан шығып, файлды жабу керек. Excel мәзірімен жұмыс атқару

39 Excel мәзірімен пернеден гӛрі тышқан арқылы жұмыс істеу ӛте ыңғайлы, керекті меню пунктіне тышқан меңзерын жеткізіп, оны бір басу керек. Осы тәрізді тәсілмен меню командаларын да белгілеп, оның қатардағы ӛрістерін, жалаушаларын таңдап жеңіл іске қосуға болады..орындалып жатқан әрекетке сәйкес берілетін контекстің тәуелді анықтамалық жүйе орналасқан.әрбір әрекетке байланысты әрқашан кӛмек алып отыруға болады. Электрондық кестенің негізгі ұғымдарымен танысыңыз Жолдар, бағаналар, ұяшықтар Электрондық кестенің ж ұ м ы с т а қ т а с ы жолдар мен бағаналардан тұрады.жол саны тен, ал бағана саны 256-дан аспауы керек. Электрондық кестеде жол нӛмірленеді, бағаналар латын бас әріптермен белгіленгенеді. Жол нөмірі электрондық кестеде қатарды анықтайды. Жол нӛмірлері жұмыс тақтасының сол жағында жазылады. Бағана әріптері электрондық кестеде саптарды анықтайды, олар жұмыс тақтасының бастапқы жолында (6-шы жол) жазылады. Саптар келесі ретпен нӛмірленеді:a-z, одан соң АА-АZ, одан соң BA-BZ, одан соң СА-СZ т.с.с. Ұяшық кестенің негізгі ұғымы, ұяшықта мәтін, сан, формула, деректер жазылады. Ұяшықтар жол мен бағана қыилысында орналасады. Әр ұяшықтың ӛз адресі болады, адрес бағана әріптері мен жол нӛмірінен тұрады. Мысалы:В3 адресі В бағанасы мен 3-жол қиылысындағы ұяшықты білдіреді. Ұяшық көрсеткіші ағымдық ұяшықты кӛрсетеді, ұяшық кӛрсеткіші жылтырауық тӛртбұрыш түрінде кескінделеді. Кӛрсеткішті пернелеу арқылы да, тышқан мен де басқаруға болады. Ағымдық ұяшық кӛрсеткішпен белгіленеді. Әдетте деректерді енгізу әрекеті және басқа да әрекеттер ағымдық ұяшыққа қатысты орындалады. 1. Тышқан арқылы D4 ұяшығын ағымдық етіңіз. 2. Меңзерды жылжыту пернелері арқылы А1 ұяшығына оралыңыз Блок (аудан) - сыбайлас ұяшықтардан тұратын тіктӛртбұрыш ауданды б л о к деп атайды. Блок бір ұяшықтан немесе бірнеше ұяшықтардан тұрады. Б л о к а д р е с і қарама-қарсы (сол жақ жоғары оң жақ тӛмен ) жатқан бұрыштарының координаталары арқылы белгіленеді. Мысалы:В13:C19, A12:D27 немесе D:F. Командаларды орындағанда немесе формуланы енгізгенде блокпен орындау ыңғайлы әрі тиімді болады. Ол үшін блок координаталарын кӛрсетіп немесе белгілеу қажет. Ұялар ішіндегі мәлімет Ұялар координатасымен берілген элемент кестесі (бағана аты, реттік нӛмері). Мысалы А1, В7, С12, ВК43. Ұялардың адресі кестенің сол жағында орналасады. Ұяшықтан-ұяшыққа кӛшу үшін ТАВ немесе ӛзге ұяшықты басу арқылы жүргізіледі. Мәтін енгізу Ұяшыққа кез келген символдарды енгізгенде ол мәтін ретінде қабылданады, егер мәтіннің бірінші сӛзі сан болса, міндетті түрде (апостроф) белгісімен бастап жазу керек. Егер мәтін енгізіліп отырған ұяшыққа симай қалса, оның оң жағындағы кӛрші ұяшық бос болған жағдайда, сол ұяшыққа жалғасып жазылады. Кӛршілес ұяшыққа басқа мәлімет енгізу кезінде, алдыңғы енгізілген мәтіннің ұяшыққа сыйып тұрған бӛлігі ғана кӛрініп тұрады. Ал сыймай қалған бӛлігін кӛру үшін, мәлімет сол ұяшыққа сыятындай етіп, бағананың ӛлшемін кеңейту, үлкейту қажет. Қате кеткен жағдайда соңғы орындалған іс - әрекетті болдырмау батырмасын шерту немесе Түзету, Болдырмау (Правка, Отменить) командасын орындау арқылы алып тастауға болады. Сандарды енгізу Сандарды ұяшыққа =, + таңбаларынан бастап немесе санның ӛзін цифрдан бастап енгізуге болады. Егер 97 программасы оны экспоненциалды түрге келтіреді немесе сандардың орнына # ### символдары шығарылады. Әйтсе де сан тұтасымен сол ұяшықта сақталып тұрады. Санды тұтас кӛру үшін бағананың енін үлкейту керек. Ұяшыққа

40 енгізілген сан үлкен болса да, кіші болса да экспоненциалды түр қолданылады. Мысалы саны 90,3 * 108 болғандықтан, 9,03Е + 08 түріне келтіріледі, ал 0, саны 6*10 9 болғандықтан 6Е 9 түріне келтіреді. Уақытты және күн ай мерзімін енгізу Электрондық кестеге уақыт және күн-ай мерзімі енгізілгенде Excel 97 программасы оларды арнайы сандар ретінде қабылдайды, яғни олар ұяшықтың оң жағына қарай ығыстырылады.уақыт мерзімдері сан ретінде қабылданатын барлық амалдарды орындау мүмкіндігі бар.күн мен ай және жыл мезгілдері шамалары бір бірінен нүкте арқылы ажыратылып жазылады.мысалы, , кесте. Күн мен ай мерзімдерінің форматтары 3/12/ апр Март Апрель Март 16 апр 16 Апрель,1998 Март-12 6 апр 97 М апр Кестедегі мәліметтерді өңдеу тәсілдері. Бағаналардың ені мен қатарлардың биіктігін өзгерту әрекетін тышқанның кӛмегімен және меню командалары арқылы орындауға болады. Тышқан меңзерін бағаналар әріптерінің немесе қатар номерлерінің араларына орналастырып, пайда болған екі жақты жылжытамыз. Бағананың ені немесе қатардың биіктігі қажетті шамаға жеткеннен кейін тышқан батырмасын босатамыз немесе оны екі рет шертеміз. Қатардың биіктігі мен бағана енін меню командаларының кӛмегімен ӛзгерту үшін қажетті бағаналарды немесе қатарды белгілеп алған соң, сәйкес Формат, Қатар (Строка), Биіктік (Высота) немесе Формат, Бағана (Столбец), ені (Ширина) командаларын орындаймыз да ашылған терезедегі ӛрісте тиісті шаманы теріп жазамыз немесе тышқан батырмасын шертіп отырып кӛрсетеміз. Ұяшықтардағы мәліметтерді өңдеу Ұяшықтағы мәліметтерді енгізу кезінде және олар енгізілгеннен кейін де ӛңдеуге болады. Егер ұяшыққа мәліметтерді енгізіп отырып түзету қажеттігі туса, оларды солға [BackSpace] немесе оңға [Delete] қарай ӛшіру пернелерінің тиістісін қолданамыз. Қатар, бағана, блоктармен жұыс істеу Ұяшықтағы мәліметтерді кӛшіруге, ӛшіруге, жылжытуға, блоктарды мәліметтерді тазартуға болады.осы әрекеттерді орындау үшін қажетті бӛлікті белгілеп алған соң: -Стандартты саймандар тақтасының батырмалар тобының кӛмегімен (Қиып алу, Кӛшіру, Кірістіру); -Түзету (Правка) мәзірінің Қиып алу ( Вырезать), Кӛшіру (Копировать), Кірістіру (Вставить), Ӛшіру (Удалить), Тазалау (Очистить), Толтыру (Заполнить) командаларының кӛмегімен; - тышқанның кӛмегімен; - контексті жанама менюдің командаларының кӛмегімен орындауға болады. Жылжыту немесе Орын ауыстыру үшін нені, қайта жылжыту керек екенін кӛрсету керек. Тышқанның кӛмегімен белгіленген бӛлікті (ұяшық немесе блок) жылжыту үшін, тышқан меңзерын сол белгіленген аймақтың ішіне орналастырамыз. Ұяшық мазмұнын көшіру Кӛшіру кезінде мәлімет бұрынғы орнында да қалады, оның кӛшірмесі жаңа орынға қойылады. Тышқанның кӛмегімен кӛшіру үшін белгіленген аймақты жылжыту кезінде [Ctrl] ернесін басулы күйде ұстап тұру керек. Торларды мәліметтермен толтыру

41 Торларды мәліметтермен толтыру кезінде ұяшықтағы немесе блоктағы мәліметтер бір іс - әрекет нәтижесінде бірнеше рет қайталанып кӛшіріледі. Толтыру әрекеті тек оңға және тӛмен қарай ғана орындалады. Формулаларды енгізу Excel бағдарламасындағы ұяшықтарда арифметикалық амалдарды орындау үшін: Нәтиже шығатын ұяшығын кӛрсетіп, алғашқы күйдегі белгісін теру керек. Формула сақталғаннан кейін ENTER пернесіне басу немесе формула қатарын басу қажет. Қажетті ұяшықтың адресін термей-ақ оны басуға болады.ол ұяшықтарға қосу, алу, кӛбейту, бӛлу, азайту, үлкен тең, кіші тең, тең емес амалдары теріледі. Қиын кӛп қабатты формулалар бір қатарда теріледі.сондықтан орындау ретін кӛрсету үшін дӛңгелек жақша қажет. Мастер функция анықтамасына кіру үшін математикалық категорияны, функцияны таңдап анықтама бұйрығын орындау керек. Формуланы шығаруда мастер функциясын шақыру үшін формуланың қажетті жерінде fx белгісін басып, одан әрі функция аргументін шығарудағы ережелерге сай атқару қажет. СУММ (тізім).тізім элементтерінің қосындысын табу.тізім элементтері қос нүкте, тізім мен нүктелі үтір арқылы ажыратылады. Бағаналар енін және қатарлар биіктігін өзгерту Бұл әректтерді тышқан арқылы немесе меню кӛмегімен атқаруға болады.тышқанды пайдаланар кезде, оның бағыттауышын бағаналар әріптерінің арасында немесе қатарлар нӛмірінің арасындағы бӛлу сызығына жеткізіп, бағыттауыш екі сызық, бағыттауыш бейнесіне айналғанда тышқанның сол жағын басып, бағананы немесе қатарды кеңейтуге болады. Меню жолының кӛмегімен пайдалану үшін, кӛлемі ӛзгертілуге тиісті бағаналарды белгілеп, Формат - Қатар - Мӛлшер немесе Формат - Бағана Мӛлшер командаларын орындау керек. Қатарлар, бағаналар, блоктар мен операцияларды орындау Бұл операциялар меню арқылы, алмастыру буферінің кӛмегімен және тышқанның кӛмегі арқылы орындалады. Жылжыту Мәліметтерді бір орыннан екінші орынға жылжыту барысында нені және қайда орналастыруды айқындап алу қажет. Жылжыту кезінде орнынан кӛшірілетін мәліметтерді, яғни ұяны не блокты белгілеп алып, оған тышқан бағыттауышын алып бару керек, сол сәтте меңзер ақ бағыттауыш сызыққа айналады. Сонан соң белгіленген блокты не ұяны тышқанмен іліп алып, басқа орынға алып бару керек. Көшірме алу Кӛшірме алу кезінде түп нұсқа түріндегі мәлімет ӛз орнында қалады, ал басқа орында оның қосымша кӛшірмесі пайда болады. Кӛшірме алу операциясы жылжыту тәрізді орындалады, тек бұл жолы Ctrl пернесін басулы күйінде ұстап тұру қажет. Плюспен толтыру әрекеті арқылы да кӛшірме алуға болады. Меңзерды тордың оңжақ тӛменгі шетіне алып барса, ол "плюс" таңбасына айналады, оны толтыру маркері деп атайды. Толтыру әрекетін оңға қарай және тӛменгі бағытта жүргізеді. Толтыру жылжыту сияқты орындалады, бірақ бұл сәтте меңзер ұяның немесе блоктың оң жақ тӛменгі шетінде тұруы тиіс. Толтыру кезінде бастапқы ұядағы немесе блоктағы мәлімет тышқанды басып тұрып оны жылжыту арқылы бірнеше рет қайталана алады. Бұл тәсіл, әсіресе формулаларды кӛшіруге ӛте ыңғайлы. Ұяларды өшіру, тазалау Егер торлар мен блоктардағы мәліметтерді ӛшіру керек болса, оларды белгілеп алып Del пернесін басса болғаны. Бұрын енгізілген мәліметтерден блоктарды, ұяларды арылту үшін оларды белгілеп алып,түзету-тазалау командасын орындау керек. Сол сәтте шығатын ішкі менюде нені, мысалы: мәліметті, безендіру элементін ескертуді немесе бәрін бірдей ӛшіру керектігін кӛрсету керек. Бағаналарды, қатарларды және блоктарды ӛшіру үшін, алдымен оларды белгілеп алып, сонан кейін Түзету - Ӛшіру командасын орындау қажет. Ӛшірілген обьектілер орны

42 бос қалмай, тӛменгі қатардағы немесе оң жақтағы мәліметтері жоғары не солға жылжып, сол орындарды толтырады. Мәліметі ӛшірілген орын бос тұру үшін,түзету-тазалау командасын орындау керек. Электрондық кестені толық ӛшіру үшін Файл-Жабу командасын орындап, шыққан сұқбат терезесіне "ия" деп жауап беру қажет. Белгілеу, көшірмесін алу, араластыру, жою Блокты белгілеу үшін-сол жақтағы жоғарғы ұяшықты басып, маркер кресін оң жақтағы тӛменгі кестенің бұрышына жылжыту керек. Немесе SHIFT пернесін басып тұрып, қажетті бұрышқа жылжу қажет. Және F8 пернесін басып, стрелка арқылы қажетті бұрышына жылжытады. Белгілеу басталған алғашқы ұяшық, сол қалпында қалады. Барлық қатарды белгілеу үшін, олардың атын немесе нӛмірін басу қажет. Макрос (алгоритм) деген арнайы бетте бағдарлама тәрізді жазылады. Жұмыс бетіндегі операцияның орындалуы. Макрос- қайталанып отыратын қызмет үшін құрылады. Бірнеше операция орындау үшін бір ғана бұйрық жеткілікті. Макросты құру: Қызмет жазу макросты басу арқылы, бұдан соң тәуелсіз макрос атын теріп, ОК ға басу арқылы орындалады. Ұяшықтар мен блоктардың абсолютті, салыстырмалы және аралас адрестері Ұяшықтарды қолдану кезінде бұған дейінгі сипатталған әдістерді қолдануға болады: В3, А1, G9, сол сияқты. Бұндай адрестер салыстырмалы деп аталады, яғни Eхcel формулада қолданылатын ұяшықтардың ағымдағы ұяшыққа қатысты орналасуын есте ұстайды. Мысалы, егер сіз В4 ұяшығына =В1+В2 формуласын енгізсеңіз, Eхcel формуланы ӛзінше былай талдайды: үш қатар жоғары орналасқан ұяшық мәнін екі қатар жоғары орналасқан ұяшық мәніне қосу керек. Ал, егер сіз осы =В1+В2 формуласын В4 ұяшығынан С4 ұяшығына кӛшірсеңіз, формуланы: үш қатар жоғары орналасқан ұяшық мәнін екі қатар жоғары орналасқан ұяшық мәніне қосу керек деп талдай береді. Формула С4 ұяшығында =С1+С2 түріне енеді. Егер сіз кӛшіру барысында нақты ұяшыққа немесе аумаққа сілтемені сақтап қалғыңыз келсе абсолютті адрестерді қолдануыңыз қажет. Ол үшін тік жол аты мен жатық жол аты алдарына $ таңбасын енгізуіңіз керек. Мысалы, $В$4 немесе $С$2:$F$48, және сол сияқты. Сонымен формуланы кӛшірген кезде оның кейбір элементтерін салыстырмалы, ал кейбірін абсолютті түрде жазуға болады, мұндай түрде жазылған адрес аралас түрдегі адрес деп аталады. MS Excel кестелік редакторының графикалық мүмкіндіктері. Диаграмма тұрғызу. Диаграмманы форматтау. MS Excel құжатын баспаға шығару. Диаграммаларды даярлау Excel-дің ең кӛзге түсер ерекшеліктерінің бірі оның сандар қатары мен бағаналардағы ақпараттарды толық, кӛрнекі түрде кескіндей алатын графиктер мен диаграммаларға айналдыруы болып саналады. Диаграммалар мәліметтерді графикалық түрде кескіндеудің ыңғайлы түрі. Олар берілген сандық шамаларды ұяшықтарды үңіліп қарағаннан гӛрі салыстырмалы түрде бағалау мүмкіндігін береді. Диаграммалар бір ұяшықта тұрған қатені де тез кӛрсете алады. Excel-де 14 түрлі екі және үш ӛлшемді диаграмма түрлері бар. Excel графикасын үйрену кезінде үйдегі компьютерді бір аптада пайдалану уақыты жайлы (сағатпен) мәліметтерін қарастырайық. А1:Н6 мен І1:І2 блоктарындағы мәліметтер онша қызықты емес, І3:І6 блогындағы мәліметтерді графиктік түрде беруге болады. Экранға І3 ұяшығынан басталатын кесте бӛлігін шығарайық. Диаграмманы немесе графикті даярлау үшін Диаграмма шебері деген функцияны пайдаланған жӛн. Excel-дің бұл функциясы бес сұхбат терезесі арқылы диаграмма (график) тұрғызуға және оны жұмыс парағына салып шығуға керекті мәліметтерді сұрап алады. Стандартты аспаптар тақтасындағы Диаграмма шебері батырмасын бассақ, Excel диаграмма кестенің қай маңында орналасуы керектігін сұрайды. Біз, мысалға, А18

43 ұяшығын курсормен кӛрсетіп, тышқан батырмасын басулы күйде ұстап тұрып А18:G35 блогын ерекшелеп шығайық та, батырманы қоя берейік. 1-қадам Мұнда Excel Диаграмма шеберінің «5-тен 1 қадам» деген сұхбат терезесін шығарады. Осы терезе арқылы Excel тұрғыза алатын диаграмма түрі таңдалады. Мысалы, терезеден шерту арқылы «Гистограмма» түрін таңдап, Келесі батырмасын басамыз. 2-қадам Диаграмма шеберінің бұл сұхбат терезесінде диаграмма болып тұрғызылатын мәліметтер орналасқан ұяшықтарды тышқан кӛмегімен ерекшелейміз. Егер ерекшеленетін ұяшықтар сұхбат терезесімен жабылып тұрса, онда оны ӛзімізге белгілі әдістердің бірімен жылжытамыз. Келесі батырмасын басамыз. Егер ұяшықтар дұрыс ерекшеленбесе, онда осы қадам терезесінде қайта ерекшелеп аламыз. 3-қадам Диаграмма шеберінің бұл сұхбат терезесінде Мәтінге берілгендер маркері және аты түсініктемесі қосылу керек, керек еместігін, диаграммадағы Х және Y ӛстерінің аттарын кӛрсету қажет. Диаграмма атауына «Компьютерді пайдалану» деп енгіземіз. Түсініктеме диаграммадағы мәліметтердің аттарын және оң жақта орналасатын нұсқауыштарын маркерлерін бейнелейді. Егер алынған нәтиже кӛңіліңізден шықпаса, қайтадан алдыңғы терезеге «Кейін» батырмасы арқылы оралуыңызға болады. Біздің кестеміздегі түсініктемеге ешқандай атау берілмегендіктен, оның тұсында келісім бойынша алынатын 1-қатар деген атау тұр. Мәтін үшін мұнда бағана санын ӛзгерту де керек емес. Егер ұсынылып отырған диаграмма кӛңіліңізден шықса, Келесі батырмасын басамыз. 4-қадам Бұл диаграмманы қайда орналастыру керектігі жайлы Excel-дің соңғы сұхбат терезесі. Диаграмманы тұрған параққа орналастыру-ды таңдаймыз. Дайын батырмасын басамыз. Біз ӛз жұмыс парағымызға енгізілген диаграмманы алдық. Егер бұл диаграмманың ұнамайтын жері болса, оны түзетуге болады. Диаграмма мөлшерін өзгерту Кӛбінесе ендірілген диаграмманың қажетті мӛлшерін дәл анықтау қиын, оны тек диаграммаға берілген мәліметтерді кӛргенде ғана айтуға болады. Сондықтан ендірілген диаграмманың мӛлшерін, пропорциясын ӛзгерте отырып, оны ойдағыдай түзетуге тура келеді. Диаграмма мӛлшерін ӛзгерту үшін оны ерекшелеу керек, яғни диаграмма үстінде тышқанды бір рет шерту керек. Диаграмма жақтауларының бұрыштарында және оның сызықтарының ортасында белгілеу маркерлері пайда болады. Тышқан курсорын пайдаланып, диаграмманың оң жақ шетін Е бағанасына жейін жылжытайық, ол үшін тышқан курсорын оң жақтаудың ортасындағы маркерге жеткізіп (тышқан сілтемесі екі жаққа бағытталған тілсызыққа айналағанда), оны Е бағанасына дейін созамыз. Диаграмма жақтауының ортасындағы маркерді жылжыту оның ұзындығы мен енін ӛзгертуге мүмкіндік береді. Ал оның бұрышындағы маркерді жылжыту диаграмманың ұзындығы мен енін бірдей ӛзгертеді. Диаграмма типін өзгерту Диаграмма шебері арқылы диаграмма түрін таңдап алынғаннан кейін, Excel оның ішіндегісін де ӛзгертуге мүмкіндік береді. Диаграмманы түзету үшін тышқанды екі рет шерту арқылы ерекшелеп аламыз. Сонда диаграмма айналасында сұр штрихталған жақтаулар пайда болады. Мұнан кейін Диаграмма аспаптар тақтасы кӛмегімен диаграмма түрін ӛзгертуге болады: - диаграмманың кез-келген жерінде тышқан батырмасын жылдам екі рет шертеміз;

44 - экранға диаграмма аспаптар тақтасын шығарамыз, ол үшін: Түр => Аспаптар тақтасы => Диаграмма командасын орындаймыз. - Диаграмма түрлерінің тізімінен тұратын тақтадан Диаграмма түрі батырмасын шертеміз. Диаграмма түрлері мен аттары 1-қадамда кӛрсетілгендей бейнеленеді. Бұрынғы мәлімететр үшін жаңа диаграмма тұрғызу үшін диаграмма түрін қайта таңдаймыз. Мысалы, Кӛлемді гистограмма типін таңдайық. Біздің бұрынғы жазықтықтағы Гистограммамыз кӛлемдік болып ӛзгереді. Айта кететін бір жайт: ерекшеленген мәліметтерді бейнелеу үшін кез-келген диаграмманы таңдауға болмайды. Мысалы, біздің мәліметіміз бойынша нүктелік диаграмма тұрғызуға болмайды. Кӛлемді диаграммалардың кейбірі мәліметтерді толық кӛрсетпеуі немесе оларды ұсқынсыз, түсініксіз етуі мүмкін. Диаграмма тұрғызу кезінде олардың әртүрлі типтерін қарап отырып, ішінен ең көрнекті деген біреуін таңдап алу керек. Ескерту! Егер диаграммаға тәжірибе жүргізу барысында оны бұзып алсаңыз, онда оны басынан бастап қайта тұрғызыңыз. Диаграмманы ӛшіру үшін диаграмманы тышқанмен бір рет шертіп, Del пернесін басыңыз. Диаграмма тұрғызылғаннан кейін кестені диаграммамен бірге жаңа атпен файлға жазып қоюға болады. Кеңістікте көлемді дөңгелек диаграмма тұрғызу және оны түзету Дөңгелек диаграммалар жиі пайдаланылатын график түрі. Олар бір бүтіннің құрама бӛліктерін немесе пайыздарын бейнелеуге ӛте ыңғайлы. Енді дӛңгелек диаграмма түрғызу жолдарын қарастырайық. 1. Жаңа файл дайындаймыз. 2. Тақырып жазып, оған сәйкес мәліметтер енгіземіз. 3. Диаграмма шебері батырмасын басып, диаграмма тұрғызу үшін керекті мәліметтерді 13:16 блогынан аламыз. 4. Диаграмманы қадам бойынша былай етіп тұрғызамыз: 1-қадамда 13:16 және АЗ:А6 блоктарын таңдаймыз; 2-қадамда Кеңістіктік дөңгелек деген типті таңдаймыз; 3-кадамда 6-форматты кӛрсетеміз; 4-қадамда ешнәрсені ӛзгертпейміз. Excel бәрін ӛзі дұрыс таңдап алады. 5-қадамда түсініктемені (легенда) қосамыз. Аттарын бұл қадамда енгізбейміз. Диаграмма тұрғызылды, бірақ мұнда безендіру элементтері жетіспейді. Безендіру (кӛркейту) элементтерін енгізу үшін, оны түзету режиміне кӛшеміз. Диаграммаларды түзету Диаграмманы түзетіп, толықтыру үшін, оны екі рет шерту арқылы таңдау керек. Диаграмма оның Элементтері деп аталатын бірнеше бӛліктерден тұрады, олар : - диаграмманы тұрғызу аймағы; - диаграмманың ӛз аймағы; - түсініктеме мәлімет (легенда); - тақырып; - мәліметтер белгілеулері; - мәліметтер қатары. Белгілі бір элементті түзетіп, толықтыру үшін оны таңдау қажет. Таңдауды тышқанмен немесе курсорды басқару тақталары кӛмегімен жүзеге асырамыз. Ерекшеленген элемент кішкене қара квадраттармен қоршалып тұрады. Сонан соң тышқанның ОК батырмасы арқылы әрбір ерекшеленген элементтің жеке ӛзінің контекстітәуелді мәзірі шығады. Сол мәзір кӛмегімен диаграмманы түзетіп толықтырамыз. Кестені экранға және принтерге шығару

45 Excel-де кестені қағазға шығармас бұрын, алдын-ала оның ойдағыдай болуын тексеретін мүмкіндік бар. Ол үшін Файл=>Қарап шығу мәзір командасын орындау немесе Стандартты құрал-саймандар тақтасының кӛру батырмасын басу керек. Алдын ала қарап шығу функциясы кестені экранға шығарады, бірақ оның қатесін түзетуге мүмкіндік бермейді. Кестені түзету үшін қайтадан кәдімгі кесте тәртібіне кӛшу керек. Бірақ алдын ала қарап шығу режимінде мынандай пайдалы амалдарды: парақ параметрлерін ӛзгерту, оның шетіндегі бос орындарды анықтап, кестені беттерге бӛлу, және қағазға басу істерін орындай аламыз. Алдын ала қарап шығу операциялары келеңсіз жағдайларды болдырмай, уақытты әрі қағазды тиімді пайдалануға мұрсат береді. Сонымен бірге бұл режимде жұмыс атқару үшін: 1. Стандартты аспаптар тақтасының Алдын ала қарап шығу батырмасы арқылы алдын ала қарап шығу тәртібіне кӛшеміз. 2. Парақ батырмасын басып, параметрлер терезесінде кестені қағазға кӛлденең (Альбом түрінде) немесе тік (Кітап түрінде) басатынымызды анықтап аламыз. 3. Параметрлер терезесіндегі Ӛрістер батырмасын басып, экраннан қағаз шетіндегі сызықпен бӛлінген бос орындарды бағдарлаймыз. Тышқан сілтемесін тік сызықтың сол жағындағы екінші квадратқа жеткізіп, оның батырмасын басулы күйде ұстап, тӛменнен 2,50 деген санды кӛреміз. Бұл осы сәттегі жоғары бос орындар ӛрісінің мӛлшері. Оны 3,00 санына ӛзгертейік. Осы тәсіл арқылы алдын ала қарап шығу режимінде беттің тӛрт шетіндегі бос орындар ӛрісінің мӛлшерін де анықтап аламыз. Сол жақ шеттегі бос орындар мӛлшерін 1-ге теңейік. Барлық бос орындар ӛрісін кесте толық кӛрінетіндей етіп орнатып аламыз. 4. Принтердің компьютерге қосылып, оның ӛзінің жеке ток кӛзіне қосылғанын да қарап шығу керек. Баспа батырмасын басыңыз. MS Excel кестелік редакторында функция мәнін кесте түрінде алу. MS Excel кестелік редакторын мәліметтер қоры ретінде пайдалану. Автосүзгі мен кеңейтілген автосүзгі. Мәліметтерді сұрыптау. Мәліметтерді сұрыптау және сүзгілеу Excel электрондық таблицасы мәліметтер базасы режимінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Әрине, оның мүмкіндіктері арнайы жасалған мәліметтер базасынан гӛрі әлсіздеу, дегенмен мұнда да кӛптеген жұмыстар істеуге болады. Біз мәліметтер базасынан әртүрлі белгілері бойынша керекті ақпаратты іздеуді және оларды сұрыптауды қалай жүзеге асыруға болатынын қарастырамыз. Осыларды түсіндіру үшін күн жүйесінің планеталары туралы мәліметтерді кестеге толтырайық та, оны Ex6.xls деген файлға жазып сақтап қоялық. Кез келген мәліметтер қорымен атқарылатын негізгі жұмыс оның құрамынан белгілі бір критерийлерге (айрықша белгілерге) байланысты қажетті ақпаратты іздеп табу. Жазбалар саны кӛбейген сайын ақпаратты іздеу қиындайды, дегенмен Excel программасы мәліметтерді сүзгілеу арқылы бұл процесті оңайлатады. Мәліметтерді сүзгілеу Мәліметтер=>Сүзгі мәзір командасы керекті жазбаларды сүзгілеуге мүмкіндік береді. Сүзгілеуді автоматты түрде Автофильтр арқылы және қолмен де Кеңейтілген түрінде жүргізуге болады. Автосүзгі арқылы орындау Автофильтрді пайдалану кезінде курсорды мәліметтер базасы тұрған аймаққа алып барып, оны ерекшелеу керек. Содан кейін Мәліметтер=>Сүзгі=>Автосүзгі командаларын орындау барысында ӛріс атаулары маңында тӛмен қарай бағытталған тілсызық бейнелі батырмалар пайда болады. Белгілі бір батырмаларды басу арқылы мәліметтерді сүзгілеу критерийлерін беруге болады. Сол кезде пайда болатын ішкі мәзірдегі Барлығы деген сӛзді таңдау сүзгілеу ісін жүзеге асырмайды, ал Баптау пунктін таңдау, экранға сұхбат терезені шақырып, онда сүзгілеу параметрлерін

46 тағайындайды. Әрбір ӛріс элементтерін таңдау үшін логикалық ЖӘНЕ не НЕМЕСЕ функциялары арқылы байланысқан екі бірдей шарт беруге болады. Біздің мысалымызда Автосүзгіні пайдаланып К немесе Ю әрпінен басталатын массасы 600х10 24 кг мӛлшерінен кем болмайтын планеталарды іздеуге болады. Ол үшін Мәліметтер=>Сүзгі=>Автосүзгі командаларын орындаймыз, сол сәтте ӛрістердің оң жағында батырмалар пайда болады. Планета ӛрісінде тұрған батырманы басайық та, Баптау (Настройка) пунктін таңдайық. Сұхбат терезеде ӛзіміз қоятын шартқа сәйкес критериді енгізіп, ОК-ны басу керек. Мәліметтер базасында тек Күн, Юпитер, Сатурн планеталары қалғанын кӛреміз. Егер де біз Масса ӛрісіндегі батырманы басып, оның Баптау пунктін таңдап, сұхбат терезесіне басқа критерий (<600) енгізсек, онда тек Сатурн қалады. Алғашқы мәліметтер бағанасын қарап шығу үшін Мәліметтер=>Сүзгі=>Бәрін көрсету командаларын орындау керек. Дәріс 13 Тақырыбы: Мәліметтер қоры ұғымы. MS Access мәліметтер қорын басқару жүйесі. Кез келген ақпараттық жүйенің нақты дүниедегі обьектілер жайлы деректерді ӛңдеу. Кеңінен түсіндірер болсақ деректер қоры дегеніміз нақты дүниедегі белгілі бір сала бойынша бар обьектілер бойынша мағұлыматтар жиынтығы. Пәндік (салалық) аумақ деп нақты дүниенің бір бӛлігін айтамыз. Бұл бӛлік басқарудағы ұйымдастыру мәселелерін зерттеу үшін ең соңында оның жұмысын автоматтандыру үшін керек. Мысалы, кәсіпорын, жоғарғы оқу орыны т.б.с.с. Деректер қорын құрғанда пайдаланушы әртүрлі белгілері бойынша реттеп, одан кӛптеген басқа да белгілердің жинақталуы бойынша тез таңдау жүргізе алады. Бұндай жұмысты, егер деректер құрылымы тәртіптелген болса ғана жүргізуге болады. Құрылымдық түр жасау ол деректерді кӛсету тәсілдері жӛнінен келісім жасау деген сӛз. Құрылымдық түрі жоқ деректердің мысалы ретінде мәтіндік файлды келтіруге болады. Деректер қорының пайдаланушысы ретінде әртүрлі қолданбалы программалар, программалық кешендер жүре алады. Соңғы пайдаланушы деген атқа ие ретінде әр сала мамандары болады. Қәзіргі кездегі деректер қоры технологияларында, ДҚ құру, оны жұмыс қалпында ұстаупайдаланушылардың ДҚ қатынап отыруын қамтамасыз етіп отыру деген сияқты кӛптеген қызметтерді арнайы программалық құрал деректер жүйесін басқару жүйесі басқарады. Деректер қоры (ДҚ) белгілі бір пәндік аумаққа жататын құрылымдық түрі бар деректердің атауы бар жинағы. Деректер қорын басқару жүйесі - ДҚ құруға, оны актуалды күйде ұстауға ондағы керек ақпаратты іздеуді ұйымдастыруға қажет программалық және тілдік құралдар кешені. ДҚ дағы деректерді басқарудың орталықтандырылған сипаты, қордағы сақталатын ақпаратқа әкімшілік қызметін жүктейтін адамның (не адамдар тобының) болуын қажет етеді. Деректер қорының жүйеленуі Деректерді ӛңдеу технологиясы бойынша ДҚ орталықтандырылған және үйрестірілген деп бӛлінеді. Орталықтандырылған ДҚ- да бір ғана есептеу жүйеісінің жадында сақталады. Егер бұл есептеу жүйесі ЭЕМ желісінің компонентасы болса, онда бұндай қорғау үйлестірілген қатынау болады. ДҚ пайдаланудың мұндай тәсілі әдетте дербес компьютерлердің (ДК) жергілікті желілерінде қолданылады. Үйлестірілген ДҚ есептеу жүйесінің әртүрлі ЭЕМ сақталатын, Ӛзара қиылысатын немесе бірін бірі қайталайтын бӛліктерден тұрады. Мұндай қормен жұмыс істеу үлестірілген деректер қорын басқару жүйесі (ҮДҚБЖ) кӛмегімен іске асады. Деректерге қатынау тәсілдері бойынша ДҚ жергілікті қатынау ДҚ және қашықтағы немесе желілі қатынау ДҚ деп бӛлінеді. Желілік қатынау тәсіліндегі деректер қорының орталықтандырылған жүйелерінде әртүрлі архитектура болады:

47 файл-сервер; клиент-сервер. Файл-сервер. Желілі қатынау ДҚ жүйелерінің архитектурасы бойынша желідегі бір машина негізгі (орталық) болып бӛлінеді (файлдар сервері). Бұл машинада басқалары пайдаланатын орталықтандырылған ДҚ сақталады. Желідегі басқа машиналар, пайдланушы жүйелерінің орталықтандырылған ДҚ қатынауын қамтамасыз ететін жұмыс станцияларының қызметін атқарады. Пайдаланушы сұратуларына сәйкес дерктер қоры файлдары жұмыс станцияларына жіберіп, сонда ӛңделеді. Бір түрлі деректер бірнеше сұратулардың жиі түсуі ақпараттық жүйенің жұмыс жылдамдығын азайтады. Пайдаланушылар жұмыс станцияларында жергілікті ДҚ қӛұрып, оны ӛздері жеке пайдалана алады. Файл сервер концепциясы шартты түрде 1.1 суретінде бейнеленген. Клиент-сервер. Бұл концепция бойынша орталық машина (ДҚ сервері) орталықтандырылған ДҚ сақтаумен бірге деректерді ӛңдеудің негізгі қызметін ӛзі қамтамасыз етуі керек. Клиент (жұмыс станциясы) сұрату жасаған деректерді серверден іздеп оны табу қажеттігі болады. Табылған деректер (файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке қарай жіберіледі. Клиент сервер архитектурасының ерекшелігі SQL сұрату тілін пайдалану болып табылады. Клиент сервер концепциясы шартты түрде 1.2 суретте бейнеленген. Сурет 1.1 Файл сервер принципі бойынша ДҚ- дағы ақпаратты ӛңдеу схемасы Сурет 1.2 Клиент-сервер принципі бойынша ДҚ-дағы ақпаратты ӛңдеу схемасы Деректер қорының құрылымдық элементтері Деректер қоры ұғымдары мынадай құрылымдық элементтер ұғымдарымен: ӛріс, жазба, файл (кесте) тығыз байланысты. (сурет1.3) Ӛ р і с, - ақпараттың бӛлінбейтін бірлігі реквезитке сәйкес келетін деректерді логикалық ұйымдастырудың қарапайым бірлігі. Ӛрісті сипаттау үшін мына кӛрсеткіштер қажет: А т ы, мысалы, Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Туған мерзімі;

48 т и п і, мысалы, символды, сандық, календарлық; ұ з ы н д ы ғ ы, мысалы, 15 байт және де таңбалардың ең кӛп саны енеді; д ә л д і г і, сандықдеректтер үшін, мысалы, екі сандық бӛлшек бӛлігін беру үшін екі ондық таңба. Сурет 1.3 ДҚ-ның негізгі құрылымдық элементтері Жазба логикалық байланыстағы ӛрістер жиынтығы. Жазба данасы оның ӛрістерінің нақты мәні бар жазбаның жеке іске асқан түрі. Файл (кесте) бір құрылымның жазба даналарының жиынтығы. Файлжазбаларының логикалық құрылым сипаты сурет 1.4 кӛрсетілгендей, ӛрістер мен олардың жазбалар тізбегінен тұрады. Файл аты Ӛрісі Кілт белгісі Ӛріс форматы Аты (белгіленуі) Толық атауы Типі Ұзынд ығы Дәлдігі (сандар үшін) 1 аты N аты Сурет1.4 Файл жазбаларының логикалық құрылымы Файл жазбасының құрылымында мәндері кілт болатын ӛрістер кӛрсетіледі: жазба данасын білдіретін бірінші кілт (БК) іздеу және топтау белгілері қызметін атқаратын екінші кілт (ЕК) (екінші кілт мәні бойнша бірнеше жазба табуға болады). Деректер үлгілерінің түрлері. Кез келген ДҚ ядросы ретінде деректер үлгісі бола алады. Деректер үлгісі дегеніміз деректердің құрылымдарының жиынтығының деректер бүтіндігін шектеу және деректермен операциялар жасау. Деректер үлгісі деректер құрылымы жиынтығы мен оларды ӛңдеу операциялары. ДҚБЖ иерархиялық, желілік немесе реляциялық үлгілеуге немесе осы үлгілердің белгілібір жиынындағы комбинациясына негізделген. Деректер үлгісінің үш негізгі типін қарастырайық: иерархиялық, желілік, реляциялық. Иерархиялық дерктерді үлгілеу. Иерархиялық құрылым бір бірімен белгілі бір ережелер бойынша байланысқан элементтер жиынтығын береді. Иерархиялық байланыстағы обьектілербағытталған граф (тӛңкерілген ағаш) құрады. Оның түрі 2.1 суретінде бейнеленген. Иерархиялық құрылымның негізгі ұғымдарына мыналар жатады: деңгей, элемент (түйін), байланыс. Түйін дегеніміз белгілі бір бьектіні сипаттайтын деректер атрибуттарының жиынтығы. Схемада иерархиялық ағаштың түйіндері граф тӛбелері ретінде бейнеленген. Тӛменгі деңгейдегі әр түйін, жоғары деңгейдегі бір түйінмен ғана байланысқан. Иерархиялық ағаштың ешқандай тӛбеге бағынбаған, ең жоғарғы деңгейде орналасқан бір түйіні бар (ағаш түбірі). Тәуелді (бағыныңқы) түйіндер екінші, үшінші т.б. деңгейлерде орналасады. ДҚ дағы ағаштар саны түбір жазбалары санымен анықталады. ДҚ әрбір жазбаға түбір жазбадан тек бір жолболады (иерархиялық). Мысалы: 2.1.

49 суретінде кӛрсетілгендей С4 жазбасы үшін ӛтетін жол А және В3 жазбалары арқылы ӛтеді. Сурет 2.1. Иерархиялық құрылымды ДҚ- графикалық бейнеленуі Желілік деректерді үлгілеу Желілік құрылымда алдыңғы аталған негізгі ұғымдардағы (деңгей, түйін, байланыс) әр элемент кез келген басқа элементтен байланыста бола алады. Реляциялық деректерді үлгілеу Реляциялық деген ұғым (ағыл.relatіon - қатынас) ДҚ жүйелерінің маманы белгілі американдық Е. Кодданың есімімен байланысты. Бұл үлгілер деректер құрылымының қарапайымдылығымен, пайдаланушыға ыңғайлы кесте түрінде сипаттайды және бұлүлгіде қатынастардың және деректерді ӛңдеуде реляциялық есептеулердің формалды алгебралық аппаратын қолдану мүмкіндігі бар. Реляциялық деректерді екі ӛлшемді кесте түрінде ұйымдастыруға бағытталған. Әр реляциялық кесте екі ӛлшемді массив түрінде беріледі де, мына қасиеттерге ие болады: - кестенің әр элементі деректердің бір элементі; - кестедегі бағандардың бәрі біркелкі, яғни бағандаға барлық элементтер бір типте (сандық, таңбалық т.б.) және бәрінің ұзындығы бірдей; - әр бағанның ӛзіне ғана тән (уникальный) аты бар; - кестеде бірдей жолдар жоқ; - кестеде жолдар мен бағандардың орналасу тәртібі әркелкі; Қатынастар кесте түрінде беріледі. Кестедегі жолдар кортеж немесе жазба деп, ал бағандар қатынастар атрибуты немесе домен, ӛрістер деп аталады. Бір мәні жазбаны анықтайтын ӛрісті қарапайым кілт деп (кілтік ӛріс) атайды. Егер жазбалар бірнеше ӛрістермен анықталса, онда мұндай кестенің құрамды кілті бар деп есептеледі. Екі реляциялық кестені байланыстыру үшін бірінші кетенің кілтін екінші кестенің кілтінің құрамына енгізу керек (кілттер бір бірін қайталауы мүмкін).басқа жағдайда бірінші кестенің құрылымына сыртқы кілтті енгізу қажет. Сыртқы кілт екінші кестенің кілті болады. Инфологиялық үлгі құрудағы реляциялықжол Ақпараттық обьект бұл дүниенің, заттың (нақты обьект, іс, процесс, уақиға) логикалық байланыстағы реквизиттер түріндегі (ақпараттық элементтер) жиынтығының сипаты. Ақпараттық обьектілердің дүниелік сипатының мысалы ретінде: цех, қойма, материал, жоғарғы оқу орны, студент, емтихан тапсыру т.б.с.с. қарастыруға болады. Белгілі бір реквизиттік құрамдағы және құрылымдағы ақпараттық обьект класс (тип) құрайды. Оған ӛзіне ғана тән ат беріледі (таңбалық белгімен), мысалы: студент, сессия, стипендия. Ақпараттық обьектінің іске асыру даналар жиынтығы кӛп. Олардың әрбіреуі реквизиттердің нақты мәндері мен кілт мәндерімен анықталады (қарапайым бір реквизит немесе құрамды бірнеше реквизит)ақпараттық обьектінің басқа реквизиттер тек сипатталады. Сонымен бірге бір реквизиттер бір ақпараттық обьектілер үшін кілттік болса, басқа ақпараттықобьектілер үшін сипатталатын болуы мүмкін. Деректер кестелерге әртүрлі тәсілдермен топталуы мүмкін, яғни бір бірімен байланысқан ақпаратық обьектілердің ұйымдасқан әр түрлі жиынтықтары болуы мүмкін. Бұлқатынастардағы атрибуттар топталуы рационалды болуы керек, Яғни бір бірін

50 қайталайтын деректерді азайтуға, және оларды ӛңдеп, жаңалап тұратын процедураларды оңайлатуға мүмкіндік болуы керек. Деректерді енгізгенде, ӛзгерткенде, жойғанда белгілібір қатынастар жиынтыңғы қатынастар қалыптылығы деп аталатын талапты қанағаттандырса онда оның басқаларға қарағанда жақсы қасиеттерге ие болуға мүмкіндігі бар. Қатынастар қалыптылығы деректер қорындағы қайталауды болдырмайтын, онда сақталатын деректердің ӛзара қарама қайшылығын болдырмайтын, ДҚ жүргізуге кететін еңбекті азайтатын (енгізу, жӛндеу) қатынастарды (кестелерді) қалыптастыруға керек шектеулердің формальды аппараты. В.Коддол қатынастардың үш түрлі қалыпты формасын анықтады және ол кез келген қатынасты үшінші (ең жетістікті) қалыпты формаға түрлендіретін механизмді ойлап тапты. Бірінші қалыпты форма Егер қатынастар атрибуттары қарапайым болса (бӛлінбейтін), онда қатынас, қалыпты немесе бірінші қалыпты түрге келтірілген деп аталады. Қатынастарды бірінші қалыпты формаға түрлендіру реквизиттер (ӛрістер) санының ӛсуіне және кілттің ӛзгеруіне әкеліп соғады. Мысалы, мына қатынас Студент = (Номері, Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Күні, Группасы) бірінші қалыпты формада. Екінші қалыпты форма Қатынастарды екінші қалыпты формаға келтіру үшін ең алдымен функциональдық тәуелділік және толық ұғымдарын түсіндіре кетейік. Ақпараттар обьектісінің сипатталған реквизиттері олардың барлығына ортақ кілтпен логикалық байланыста. Бұл байланыс реквизиттердің функциональдық тәуелділігі деп аталады. Реквизиттердің функциональды тәуелділіктері ол ақпараттар обьектісінің бір данасындағы кілттік реквизиттің бір мәніне сипатталатын реквизиттің тек бір мәні сәйекес келетін тәуелділік. Функциональдық тәуелділіктің мұндай анықтамасы пәндік аумақтың реквизиттерінің барлық байланыстарын талдағанда ӛзіндік ақпараттық обьектіге бӛліп қарауға мүмкіндік береді. Толық функциональды тәуелділік ол кілттік емес атрибуттар тәуелділігі. Бұл жағдайда әр кілттік емес атрибут кілттен функционалбды түрде тәуелді болады, бірақ құрамды кілттің ешқандай бӛлігінен функционалбды түрде тәуелді емес. Қатынас екінші қалыпты формада мына жағдайда болады: егер ол бірінші қалыпты формада болса және әрбір кілттік емес атрибут құрамы кілттен функциональды тәуелді түрдеболса. Үшінші қалыпты форма Үшінші қалыпты форма ұғымы транзитивті емес тәуелділік ұғымына негізделеді. Транзитивті тәуелділік мына жағдайларда байқалады: егер сипатталатын реквизиттің екеуінің бірі кілттен тәуелді болса, ал екіншісі бірінші сипатталған реквизиттен тәуелді болса.егер қатынас екінші қалыпты формада болса және әр кілттік емес атрибут бірінші кілттен транзитивті емес тәуелділікте болса. Сипатталатын реквизиттердің транзитивті тәуелділігін алып таста уүшін бастапқа ақпараттық обьектілердің бӛлу -ін орындау қажет. Соның нәтижесінде реквизиттердің бір бӛлігі бастапқы ақпараттық обьектілерге бӛлінеді және басқа ақпараттық обьектілердің құрамына (мүмкін жаңадан құрылған) енеді. Мәліметтер қорын құру. Кестелер арасында байланыс орнату. Форма және Сұрау құру. ДҚ-да негізгі кестелер құрылғаннан кейін, олар бір-бірімен қалай байланысқанын кӛрсету керек. Бұл байланыстарды Access сұратуда, пішінді және есепте, бірнеше кестеден ақпаратты жинағанда қолданылады. Кестелер арасында байланыстың болуы ДҚда деректің тұтастығын қорғауды қамтамасыз етеді. Біреуі басты /главная/, ал екіншісі бағынышты /подчиненная/ болатын екі кесте арасында байланыс орнату үшін, бұл кестелердің жазбалары арасында сәйкестік орнатылады. Байланыс орнату үшін басты кестеде, мәндер жиыны жазбаны анықтайтын /бірегейлі болу/ ӛріс немесе ӛрістер жинағы таңдалады, бірақ оның бірегейлі /уникальный/

51 индексі болса жеткілікті. Оған сәйкес Сыртқы түиін деп аталатын бағынышты кестенің ӛрісі қойылады. Жазбалар арасындағы байланыс, байланыс ӛрісінде мәндердің сәйкес келуі бойынша орнатылады. Access басты кестенің кез-келген жазбасының байланыс ӛріс мәнін тексеріп, сыртқы түйіннің осындай мәні бар бағынышты кестенің барлық жазбаларымен байланыстырады. Байланыс ӛрістің әртүрлі аты болу мүмкін, бірақ онда бірдей деректер типі және біртипті құрама болуы керек. Бұл қағидаға жатпайтын: Счетчик түрдегі ӛрісті Ӛріс кӛлемі қасиетінде «Үзын бүтін» /Длинное целое/ мәні бар сандық ӛріспен байланыстыруға болады. Мысалы, студенттер және олардың алған бағалары туралы ақпарат алу үшін Студенттер және Сессия кестелерінде Студент коды ӛрісі бойынша байланысты анықтау керек. Бұл байланыста басты кесте-студенттер, ал бағынышты кесте-сессия болады. Басты кестеде студент туралы берілген әрбір жазбаға-бағынышты кестеден бірнеше жазбалар-оның бағалары туралы ақпарат сәйкес келеді. Сессия кестесінде Студент коды ӛрісі сыртқы түйін болып табылады. КЕСТЕЛЕР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС ТҮРЛЕРІ 1. «Жалпыға-бір» байланыс түрі. Жоғарыда айтылған Студенттер және сессия кестелері арасындағы байланыс- «Жалпыға-бір» байланыс түріне мысал болады. Бұл кӛп таралған байланыс түрі. Мұндай байланыс түрінде басты кестедегі әр жазбаға бағынышты кестедегі бір немесе бірнеше жазба сәйкес келуі немесе бірде-бір жазба сәйкес келмеуі мүмкін, ал бағынышты кестедегі әр жазбаға сәйкес болатын, басты кестедегі жазба саны бірден аспайды. Егер бағынышты кестедегі жазбаға сәйкес жазба болмаса, онда мұндай жазбада байланыс ӛрісінің мәні бос болуы керек. 2.«Бірге-бір» байланыс түрі. «Бірге-бір» байланыс түрінде бастыкестедегі әр жазбаға сәйкес келетін бағынышты кестедегі жазба саны бірден аспайды және керісінше бағынышты кестедегі әр жазбаға сәйкес келетін басты кестедегі жазба саны бірден аспайды. Алдыңғы жағдайдағы сияқты бағынышты кестедегі жазбаға сәйкес келетін басты кестеде жазба болмаса, онда мұндай жазбада байланыс ӛрісінің мәні бос болуы, керек. Мұндай байланыс түрі аз қолданылады, ӛйткені мұндай деректер бір кестеде орналастырылуы мүмкін. «Бірге-бір» түрдегі байланысты әдетте, кӛп ӛрісі бар кестелерді бӛлу үшін және басты кестедегі жазбалар жиынына жататын мәліметтерді сақтау үшін қолданылады. Мысалы, мұндай байланыс түрі Студенттер және Жатақхана кестелері арасында байланыс орнатуда қолданылады. 3.«Жалпыға -жалпыға» байланыс түрі. Кейде кестелер арасында байланыс орнатуда, олардың арасында бір кестедегі кез-келген жазбаға екінші кестедегі бірнеше жазбалар сәйкес келуі мүмкін болғандықтан, «бастыбағынышты» қатынасын орнатуға болмайтын жағдай болуы мүмкін. Ондай жағдайға Студенттер және Мүғалімдер кестелері мысал бола алад, ӛйткені әр бір студент бірнеше мұғалімге емтихан тапсырады, ал әр мүғалім бірнеше студенттен емтихан қабылдайды. Сондықтан мұндай кестелер арасында жоғарыда айтылған байланыстардың бірде біреуін орнатуға бодмайды. Бұл «Жалпыға-жалпы» байланыс түріне мысал болады. Access мұндайбайланыс түрін қолдамайды. Бірақ мұндай байланысты үшінші кесте кӛмегімен,екі «Жалпыға-бір» байланыс түрі ретінде жүзеге асыруға болады. Деканат ДҚ-да осындай байланыстыратын кесте ретінде Сессия кестесі қолданылады. Ол Студенттер кестесімен Студент коды ӛрісі бойынша байланысады және Мүғалімдер кестесімен Мүғалімдер коды ӛрісі бойынша байланысады. Бұл байланыстар орнатылғаннан кейін сәйкес сұратулар кӛмегімен берілген мүғалім қай студенттен емтихан қабылдағанын немесе берілген студент қай мұғалімге емтихан тапсырғанын оңай анықтауға болады. БАЙЛАНЫСТАРДЫ ОРНАТУ Кестелер арасында байланысты орнату үшін ДҚ терезесіне оралып, барлық ашық кестелерді жауып, Саймандар тақтасындағы деректер схемасын басу керек немесе

52 тышқанның оң батырмасы арқылы контексті шақырып деректер схемасын пунктін таңдау керек. Егер ДҚ байланысбірінші рет анықталып жатқан болса, онда бос деректерсхемасы терезесі ашылады. Бұл терезеге байланыс орнатылып кестелерді қосу керек. Кестелерді қосу үшін деректер схемасы терезесін тышқанның оң жақ батырмасын басу арқылы контексті шақырамыз, ондағы кестені қосу пунктін таңдау керек. ДҚ кестелер тізімінен туратын кестенің қосылуы сұқбат терезесі ашылады. Кестені қосу үшін оның атын шертіп сосын қосу /добавить/ түймесін шерту керек. Барлық кестелер алынғаннан кейін бұл терезені жауып, деректер схемасы терезесіне оралу керек. Кестенің қосылуы сұқбат терезесі кестелерін сонымен қатар сұратуды қосуға мүмкіндік береді. Кейде кестелер сұратулар арасында байланысты анықтау керек немесе Access бұл объектілерді қалай дұрыс біріктіруін білу үшін тек сұратулар арасындағы байланысты анықтау керек. Деректер схемасы терезесінде орналасатын кестелер арасындағы байланысты анықтау үшін, тышқанның кӛмегіменбасты кестелердің байланыс ӛрісін тасымалдап, оныбағынышты кестенің байланыс ӛрісіне орналастыру керек. Байланыс сұқбат терезесі ашылады. Сол жақ бағанды басты кестенің аттары мен байланыс үшін қолданылатын түйін шығарылады, ал оң жақ бағанды-бағынышты кестенің атымен сыртқы түйіннің аты. ӛрісті ДЕРЕКТЕРДІ СҰРЫПТАУ ЖӘНЕ ФИЛЬТРАЦИЯЛАУ Кестедегі деректерді сұрыптау жазбалардың орналасу ретін ӛзгертуге мүмкіндік береді. Бұл кезде кесте құрылымы ӛзгермейді. Сұрыптау мынадай жағдайларда қолданылады: мысалы, жұмысшылардың тізімін алфавит бойынша, жасы немесе айлығы бойынша келтірілген түрде беру керек біолғанда. Сұрыпталу кестенің барлық жазбаларына бірдей тиісті. Жеке баған бойынша сұрыптау үшін, кесте режимінде онда тышқан курсорын орнатып, осу бойынша /А-дан Я-ға дейін / немесе кему бойынша / Я-дан А-ға дейін / командасын Жазбалар / Записи / менюін таңдау жеткілікті. Бұл командаларды сонымен қатар ӛсу бойынша сұрыптау, кему бойынша сұрыптау түймелерін қолданып орындауға болады. Егер жанында тұрған бағандар тобын сұрыптау керек болса,осы бағандар тобының барлығы белгіленіп, Сұрыптау командасы таңдалады. Ең сол жағында орналасқан бағандар деректері алдымен сұрыпталады, сосын оң жақ кӛрші бағандар, т.б. Барлық бағандар бір бағытта сұрыпталады. Мұндай сұрыпталу процедұрасы келеңсіз жағдайға алып келеді, тек қана кӛрші бағандар сұрыпталады жәнебарлық сұрыпталу бір бағытта жүреді. Егер бірінші қиындықты жеңсек / бағандарды кӛрші етіп қойып / СҰРАТУДЫ ҚҰРУ. Access сұрақтардың келесі түрлерін қолдануға мүмкіндік береді: Сұрату - таңдау. Ақпаратты кестелерден және ДҚ - ның басқа сұратуларынан алу үшін қолданылады. Бұл сұратуларды орындағанда Access таңдалған деректерден туратын жазбалардың динамикалық жиынын құрады. Бұл жиынмен кӛп жагдайда жай кесте сияқты жұмыс істеуге болады. Оны қарауға, редактреуге, қажет ақпаратты алуға және т. б. Болады. Бірақ кестеден айырмашылығы динамикалық жиын деректер қорында физикалық түрде болмайды және ӘВМ жананда тек сұратулар. Орындалып жатқанда сақталады.