ONTWIKKELING VAN DIE TREKGEDAGTE

Transcription

1 ONTWIKKELING VAN DIE TREKGEDAGTE Jan C Visagie (Navorsingsgenoot, Universiteit van Stellenbosch) Inleiding Vir die historikus is die nasporing van n gedagterigting om verstaanbare redes problematies. Die gedagte om uit die Kaapkolonie pad te gee het hoogs waarskynlik geleidelik posgevat en kan ingedeel word by sowel die stoot- as die trek-faktore. Onder die faktore wat die grensboere as griewe in die Kolonie ervaar het en hulle as tware uit die land van hulle geboorte gestoot het, is daar die bekende aspekte wat met arbeid, grond, sekuriteit en vervreemding verband hou. Die faktore wat hulle na die binneland getrek het, is onder meer die aanloklikhede van die beskikbaarheid van grond, jagvelde en arbeid. Die trek -faktore het geleidelik sterker geword soos meer en meer jag- en verkenningstogte in die binneland onderneem is en meer propaganda daarvoor gemaak is. En, soos wyle prof Christoff Muller daarop gewys het, moes immers genoeg mense gemonster word om die trekaksie n sukses te maak. Die stryd om in die oos-en noordoosgrensdistrikte n bestaan te maak is uiteindelik laat vaar nadat wegtrek as die enigste eerbare opsie na vore getree het. Bogenoemde griewepatroon was ook in n mindere mate in die westelike distrikte Clanwilliam en Swellendam aanwesig en dit is duidelik dat ook hulle deur propaganda beïnvloed is. Presies hoe hierdie skakeling tussen die verskillende ontevrede gemeenskappe en veral kontak met die verre Wes-Kaapse boere plaasgevind het, is nie bekend nie, maar dit is duidelik dat daar wel kommunikasie was. n Groepie vooraanstaande Clanwiliamboere in die Bo-Olifantsrivier was byvoorbeeld van die Trekkers wat reeds einde1836 na Natal vertrek het. Die ontstaan en ontwikkeling van die trekgedagte word hieronder aan die hand van n streekstudie uiteengesit. Sover ons bekend, het sekere inwoners van die omgewing van die huidige distrikte Somerset-Oos, Bedford, Adelaide en Tarkastad in die brandpunt gestaan van waar die trekgedagte sy ontstaan gehad het. Hierdie boere het ook skakeling met mense in die distrik Uitenhage en vermoedelik Graaff-Reinet gehad. Dit beteken egter nie dat die wegtrekgedagte ook elders onafhanklik kon ontstaan het nie. Die groepie in die Clanwilliam-omgewing is moontlik n voorbeeld. Griewe in Oos-Rietrivier Die Oos-Rietrivier tel onder dié veldkornetskappe van die Oos-Kaapse grensgebied waarvandaan besonder baie Afrikanergesinne in die jare dertig aan die Groot Trek deelgeneem en na die noorde en noordooste verhuis het. Die vraag ontstaan of die inwoners van hierdie streek aan sekere prikkels onderhewig was waaraan mense in ander wyke nie blootgestel was nie, of dit dan minstens nie so intens ondervind en belewe het nie. Die antwoord hierop is dat daar verskeie oorsake van ontevredenheid aanwesig was. Twee daarvan, nl. die onveiligheid van lewe en eiendom en die onsekerheid van grondbesit, was nie so uniek nie, maar die geografiese ligging het tot griewe van n groter intensiteit gelei as wat elders ondervind is. Die derde faktor wat die wegtrekgedagte

2 aangespoor het, was wel eie aan die Oos-Rietrivier, naamlik die onbewustelike en bewustelike propagering daarvan deur n groepie avontuurlike mans wat die binneland op verskeie togte besoek het. Om die ontevredenheid in verband met die onveiligheid van lewe en die onsekerheid van grondbesit in die regte perspektief te beskou, is dit van belang om in die oog te hou dat die Oos-Rietrivier in die gesogte Neutrale Gebied ofte wel Ceded Territory geleë was. Oor die sekuriteitsprobleme sal later meer gesê word. Voorlopig kan daaraan herinner word dat Ngqika in n sogenaamde ooreenkoms met goewerneur lord Charles Somerset in 1819 die gebied tussen die Vis- en Keiskammarivier aan die Britse regering afgestaan het. Omdat dit nie die meeste ander Xhosa-kapteins se goedkeuring geniet het nie, was dit veral hierdie streek wat in die brandpunt van botsings tussen blank en swart gestaan het. Onsekerheid van Grondbesit In die jare twintig van die negentiende eeu het n faktor in die Britse beleid na vore gekom wat die inwoners van die Oos-Rietrivier uit die staanspoor in n knaende onsekerheid van hul eiendomsreg gedompel het. Dit moet onthou word dat Somerset se bogenoemde ooreenkoms met Ngqika in 1819 in werklikheid op n anneksering van die gebied tussen die Vis- en Keiskammarivier neergekom het. Die benaminge vir die streek, soos Neutrale Gebied (wat Somerset self nie gebesig het nie) of Ceded Territory, was net maar n dekmantel om anneksasie te verbloem. 1 Somerset het immers in 1825 erken... that the restriction upon the occupation of the Tract of Country between the Great Fish and Keiskamma Rivers applied exclusively to the Kaffers, but altho' I reserved to the Colonial Government the Right of occupying the ceded tract of Country, the policy intended to be pursued was not to permit it to be inhabited until our endeavours to civilize the Kaffers had been successful, and that they should have imbibed an inclination for Industry rather than plunder. Lord Charles Somerset het verder bygevoeg dat waarnemende goewerneur Donkin tydens sy (Somerset se) verlof in Engeland al sy goeie voornemens met die Ceded Territory nutteloos gemaak het deurdat Donkin n blanke nedersetting in die gebied by Fredericksburg toegelaat het. 2 Met die uitbreiding van die oosgrens van die Bo-Visrivier na die Koonaprivier en die daaropvolgende oopstelling van die Oos-Rietrivier vir blanke bewoning, het lord Charles Somerset natuurlik verder bygedra om sy voornemens van n niemandslandgordel tussen blank en swart in die wind te slaan. Die Goewerneur het nie vooraf die Minister van Kolonies se toestemmimg verkry om die oosgrens na die Koonap uit te brei nie. Klaarblyklik was dit sy mening dat die ooreenkoms in 1819 tog reeds die gebied by die 1 2 J.S. Bergh en J.C. Visagie: The Eastern Cape Frontier Zone , p 22. Die argiefbronne hieronder genoem, berus almal in die Kaapse Argiefbewaarplek, Roelandstraat, Kaapstad. G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XIX (C. Somerset - Commissioners of Enquiry, 4/1/1825), pp

3 Kolonie ingelyf het. Eweneens is dit nóg n bevestiging van ons stelling hierbo dat Somerset die Ceded Territory geannekseer het. Slawebesit of Grondbesit In ooreenstemming met die Britse regering se doelstelling om die gebruik van slawearbeid te beperk, het die minister van kolonies, lord Bathurst, op 20 Mei 1820 aan waarnemende goewerneur Donkin aan die Kaap opdrag gegee dat alle nuwe grondtoekennings in distrikte wat aan Xhosaland gegrens het, n klousule moet bevat waarin eienaars verbied word om van slawe-arbeid gebruik te maak. 3 Tot so laat as 1826 was Somerset onder die wanindruk dat dié verbod net vir grondtoekennings in die distrik Albany bedoel was. In hierdie jaar egter het Bathurst aan Somerset bevestig dat sy instruksie van 1820 op alle grensdistrikte van toepassing was. Op grond van inligting wat die Minister van Kolonies uit rapporte van die Kommissarisse van Ondersoek oor die plasing van Afrikanerboere in die Oos-Rietrivier ontvang het, het hy Somerset verder meegedeel dat juis hierdie boere wat so naby aan die Xhosa plase bewoon het, in die versoeking sou wees om hulle wederregtelik as slawe te gebruik. Daarom het die Minister die Goewerneur versoek om die finalisering van die Afrikanerboere se grondbriewe uit te stel. Volgens hom sou dit wensliker wees om ander persone, dit wil sê Engelssprekende koloniste, aan die Xhosa-grens te vestig. 4 Die nuwe waarnemende goewerneur, sir Richard Bourke, het op 26 Mei 1826 die onaangename taak gehad om aan die Landdros en Heemrade van Somerset die skokkende nuus oor te dra: Eerstens, dat die Minister van Kolonies dit herbevestig en daarop aangedring het dat die verbod op die gebruikmaking van slawe-arbeid in alle grondbriewe van plase in grensdistrikte wat sedert Mei 1820 uitgereik is, ingeskryf moet word; dat geen grondtoekennings in die Oos-Rietrivier gemaak sou word tot die Britse regering besluit het wat om met die Ceded Territory te maak nie; dat die Landdros van Somerset diegene wat grond in besit geneem het omdat dit reeds vir hulle opgemeet is, in kennis moet stel dat hulle die gebied dadelik moet verlaat en dit duidelik moet verstaan dat hulle nie die geringste aanspraak daarop sou kon maak nie. 5 Bedreig met Summiere Uitsetting Nadat boere van die Oos-Rietrivier omstreeks begin Junie 1826 daarvan kennis geneem het dat hulle hul rekwesplase moet verlaat, het landdros William Mackay op 17 en 18 Junie die veldkornetskap besoek. Daar het hy gevind dat sommige inwoners voorbereidings begin tref het om die wyk te verlaat. 6 Enkele dae later het hulle egter besluit om uitstel te vra. Namens die bewoners van rekwesplase en homself het veldkornet Petrus (Piet) Rasmus Erasmus luitenant-goewerneur Bourke een smeeken ZP 1/1/22 PRO-mikrofilm, Despatches, CO 48/49: Bathurst - Donkin, 20/5/1820, ongenommer. G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XXV (Bathurst - Somerset, 9/1/1826), pp CO 8537 Letters Despatched on Land Matters: R. Plasket - Landdros en Heemrade van Somerset, 26/5/1826, p CO 2683 Letters Received from Drosdy Somerset: Copy of Landdrost's Journal, 22/6/1826 (ingesluit by W.M. Mackay - R. Plasket, 22/6/1826), p. 460.

4 verzoek gerig om hulle toe te laat om eers hul graan te oes voor hulle vertrek. Daarna sou hulle die streek dadelik verlaat. 7 Volgens Bourke kon hy hierdie guns nie weier nie en is die inwoners toegelaat om hul oes van 1826 in te bring. Kort hierna het die Luitenant-goewerneur weer die skroef aangedraai en op n onmiddellike vertrek aangedring. 8 Vervolgens het 121 Afrikanerboere van die Oos-Rietrivier omstreeks Maart 1827 n lang en goed beredeneerde versoekskrif aan Bourke gerig. Sommige van die ondertekenaars, insluitende Lucas Johannes Meyer, het ook nog individueel aan Bourke geskryf en hul besware oor die uitsettingsbevel geboekstaaf. 9 Sir Richard Bourke kon nie die uitsettingsbevel van die Minister van Kolonies veronagsaam nie en die swaar beproefde boere - soos Bourke dit gestel het - moes weer eens gereed maak om te vertrek. Blykbaar was sommige inwoners reeds op die punt om te verhuis toe n brief van Bourke, gedateer 12 April 1827, die Landdros van Somerset bereik het. Hiervolgens het die Minister van Kolonies sy hart versag en besluit dat dit vir hom aanvaarbaar sou wees dat diegene wat hulle rekwesplase reeds bebou of die grond bewerk het, toegelaat word om op die plase aan te bly indien hulle sou toestem om n onderneming te gee dat hulle nie van slawe-arbeid gebruik sou maak om die grond te bewerk nie. Verder moes hulle duidelik verstaan dat the permission to remain under such conditions is not be considered as a permanent grant or even as affording an equitable claim to possession, but that those persons should hold themselves in readiness to remove on the shortest notice if His Majesty s Government shall not approve of the occupation of that portion of the ceded territory. 10 Intussen het Bourke ook die Minister van Kolonies se toestemming verkry om die verbod op slawe-arbeid slegs in die distrik Albany en op plase wat binne n gordel van 48 km van die grens geleë is, toe te pas. 11 Dit het natuurlik beteken dat die verbod steeds op plase in die Oos-Rietrivier sou geld. Met die opstel van n balansstaat in verband met grondbesit in die Oos-Rietrivier, vind n mens dat dit tot voordeel van die Afrikanerboere was dat die Kaapse Goewerneur en veral die Minister van Kolonies in Engeland dikwels nie oor doeltreffende middele beskik het om vas te stel of hul besluite en bevele uitgevoer is nie. Van die 120 gesinne het slegs 27 toestemming gekry om op plase aan te bly. Altans só het luitenant CO 8459 Letters re Land Matters: P.R. Erasmus - R. Bourke, 23/6/1826, no G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XXXI (Bourke - R.W. Hay, 13/4/1827), pp CO 8460 Letters re Land Matters: 121 Oos-Rietrivierboere - Bourke, ongedateer, maar ongeveer begin Maart 1827, no. 37. Kyk verder versoekskrifte in dieselfde band, bv. nos G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XXXI (Bourke - Hay, 13/4/1827), pp ; CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: W.M. Mackay - R. Plasket, 25/5/1827, ongepagineer. G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XXVII (Bourke - Bathurst, 13/7/1826, en Bathurst - Bourke, 30/10/1826), pp , en

5 goewerneur Bourke dit van landdros Mackay verstaan. 12 In werklikheid het die meerderheid daar bly woon en is die plase van enkele gesinne wat wel vertrek het, baie gou deur ander opgeraap! 13 Die handjievol Afrikanerboere wat onderneem het om die grond sonder slawe te bewerk, het hoogs waarskynlik die slawe behou en hul gewetes gesalf met die verskoning dat hulle bowendien slegs as huisbediendes gebruik word. Soos ons sal sien, het Lucas Johannes Meyer jare later nog slawe op sy plaas gehad. Dan was daar nog altyd die meerderheid Afrikanerboere wat nie die onderneming geteken het nie, dit wil sê beide hul slawe en rekwesplase behou het! Helaas kon die voortgesette verblyf en behoud van slawe op hul rekwesplase nie opweeg teen die voortdurende onsekerheid en magtelose vernedering wat hierdie Afrikanerboere vir n dekade of langer moes verduur nie. Om hierdie stelling te kwalifiseer kan dadelik genoem word dat, uit die oogpunt van die Xhosasprekende, Somerset se Ceded Territory n onregmatige toe-eiening van grond was. Só ook was die oopstelling van die 0os-Rietrivier vir blanke bewoning n wederregtelike daad. Die amptelike proklamasie op 11 Maart 1825 waarvolgens die distrik Somerset tot stand gekom het en n stuk van die Ceded Territory as die wyk Oos-Rietrivier daarby gevoeg is, het nietemin gedien om Afrikanerboere gerus te stel dat die nuut aangehegte streek tot beskikking van die Britse regering was. 14 Die Afrikanerboere kan immers nie vir n daad van die Kaapse Goewerneur geblameer word nie. Dit staan ook vas dat die plase in die Oos-Rietrivier volgens die aanvaarde gebruike in besit geneem is. Die Afrikanerboere het om spesifieke stukke grond aansoek gedoen en soos gebruiklik het die Kaapse regering die applikante se aansprake erken deur opdrag te gee dat dit vir hulle opgemeet word. Die onmiddellike aanstelling van n veldkornet vir hierdie wyke was n verdere gerusstelling dat die Regering die streek amptelik vir ordelike bewoning oopgestel het. 15 Nogtans moes hierdie mense, en ondanks hul hartroerende smeekbriewe, hoor dat hulle die plase moet verlaat en het hulle in twee maal op die punt gestaan om dit te doen. Beide die Landdros en Luitenant-goewerneur was diep onder die indruk van die ellende en verknorsing waarin dié filantropies geïnspireerde bevel hulle gedompel het. Intussen het luitenant-goewerneur Bourke ook vasgestel dat daar nêrens in die distrikte G.M. Theal (red.): Records of the Cape Colony XXVII (Bourke - Bathurst, 14/7/1826), pp ; CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: W.M. Mackay - R. Plasket, 25/5/1827 en bylaag, ongepagineer. Die meerderheid applikante wat in 1825 om grond aansoek gedoen het, word steeds in latere versoekskrifte van Oos-Rietrivierboere aangetref. Vgl bv. CO 390 Letters Received from Commissioner General: 45 Oos-Rietrivierinwoners - L. Cole, Desember 1830 (ingesluit by Stockenstrom - Secretary to Govt., 5/1/1831, no. 1, waarin gesê word dat daar 2561 siele, dit wil sê mans vrouens en kinders, in Oos-Rietrivier woon!). CO 5826 Proclamations and Government Advertisements: Government Advertisement, 11/3/1825, ongepagineer. J.C. Visagie: Die Katriviernedersetting , pp. 108, (ongepubliseerde proefskrif, Stellenbosch, 1978).

6 Somerset, Graaff-Reinet en Beaufort enige onbesette grond beskikbaar was om die uitgesette Boere n heenkome te bied nie. 16 Ten spyte van alles was hulle bereid om aan die bevel gehoor te gee: Landdros Mackay het bv. aan die Raad van Landdros en Heemrade gerapporteer That on his representing to the inhabitants the necessity of their immediate removal they evinced the readiest & most willing compliance & all prepared to move without however knowing the direction in which they were to go, also the scene of distress which that division exhibited is beyond his [die Landdros se] power to describe. 17 Die onsekerheid of hulle toegelaat sou word om permanent in die Oos-Rietrivier te woon en dat hul eienaarskap bestendig sou word deur die uitreiking van grondbriewe, het in die jare twintig en dertig voortgeduur. Ten spyte daarvan dat die opmeting van Oos- Rietrivier in 1828 voltooi is en die Minister van Kolonies eindelik die grensuitbreiding van 11 Maart 1825 na die Koonaprivier goedgekeur het, is die inwoners steeds in die duister gehou. 18 Die aanvanklike rede waarom die Afrikanerboere nie slawe mag gebruik het nie en deur uitsetting bedreig is, het hulle algaande duidelik geword sonder dat die Luitenantgoewerneur ooit die moed gehad het om die aap uit die mou te laat. Reeds in 1827 het hulle in n versoekskrif duidelik gesinspeel op die boosaardige belasteringen wat hulle van filantrope moes verduur. Hierdie mense wat hulle by die Britse regering beswadder het, is deur hulle as de laagste klasse van baatzugtige lasteraars bestempel en het waarskynlik daartoe bygedra dat so baie Oos-Rietrivierboere summier geweier het om die onderneming te onderteken waarvolgens hulle tydelik op die grond kon aanbly as hulle sou toestem om nie van slawe-arbeid gebruik te maak nie. 19 Dat die Oos-Rietrivierboere tot so laat as Julie 1836 nog nie hul grondbriewe ontvang het nie, het die knagende onrus lewendig gehou en nuwe gerugte dat slegs mense van Khoiafkoms en Britse setlaars daar grond sou kry, was olie op die vuur en deur sommige geredelik aanvaar. 20 Hierdie onderstroming van emosionele beroeringe sal ons later op die keper beskou CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: W.M. Mackay - R. Plasket, 2/4/1827, ongepagineer; CO 8435 Letters re Land Matters, Graaff-Reinet: A. Stockenstrom - Secretary to Government, 2/4/1827, en bylaag, ongepagineer. CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: Extra-ordinary Court day of Landdrost & Heemraden of Somerset, 2/3/1827 (ingesluit by W.M. Mackay - Secretary to Government, 5/3/1827), ongepagineer. CO 8432 Letters re Land Matters, Albany: W.B. Dundas - J. Bell, 20/6/1828, ongepagineer; 1/AY 8/17 Letters Received from Colonial Office: J. Bell - Civil Commissioner of Albany and Somerset, 3/1/1828, no. 1. CO 8460 Letters re Land Matters: 121 Oos-Rietrivierboere - R. Bourke, ongedateer, maar ongeveer begin Maart 1827, no. 37. J.C. Visagie: Die Katriviernedersetting , p. 127.

7 Die werklike redes waarom die finalisering van die grondbriewe in die jare dertig vertraag is, was hoofsaaklik te wyte aan die ondoeltreffende grondadministrasie en gebrekkige ofte wel afwesigheid van n akkurate algemene kaart wat dit feitlik onmoontlik gemaak het om te bepaal watter plase binne die 48 km-slawegordel geleë was. 21 Die uiteindelike uitreiking van kaart en transport ná Augustus 1836 en gedurende 1837, 22 het vanselfsprekend te laat gekom om enigsins n betekenisvolle demper op die ontwikkeling van die trekgedagte te plaas. Die spreekwoordelike koeël was reeds deur die kerk. Reaksie van Afrikanerboere in Oos-Rietrivier In verband met grondbesit in die Oos-Rietrivier en omgewing kan dan besluit word dat die dekade voor die aanvang van die Groot Trek in die eerste plek gekenmerk is deur n volgehoue ontevredenheid met die Britse regering se voorgenome verbod op die gebruik van slawe-arbeid op grensplase. Landdros Mackay het immers in 1826 dit dringend nodig gevind om in n vertroulike skrywe aan die Kaapse owerheid te waarsku dat, hoewel hy die nuus met die grootste takt aan die Afrikanerboere verduidelik het, I regret to say that the intimation was far from being received in the manner to be wished. 23 Mettertyd het die Oos-Rietrivierboere se ontevredenheid ten opsigte van die voorgenome verbod op slawe-arbeid verskerp. In 1832 het siviele kommissaris Duncan Campbell gerapporteer dat dié verbod is felt with increased weight from the difficulty of procuring any other specious [sic] of labour, the Hottentots being averse to enter into service...they anticipate that when the title [grondbriewe] is forthcoming they shall be compelled either to abandon their Land, or to part with their slaves, and this anticipation is productive of much dissatisfaction. 24 Tweedens kan besluit word dat vanweë die ligging van hul plase in die omstrede Ceded Territory en met die swaard van uitsetting oor hul hoofde, was onsekerheid van grondbesit in die Oos-Rietrivier n veel groter werklikheid as by inwoners van enige ander grensgemeenskap in die Kaapkolonie. n Onbestendige lewe en vernedering het hulle daagliks in die gesig gestaar. Daarom is dit geensins vreemd dat tydgenootlike getuies die sloering van die uitreik van grondbriewe onder die oorsake van die Groot Trek getel het nie L.C. Duly: British Land Policy at the Cape, , pp , 116, 128. LB 95 Register of Grants , waarin grondbriewe van Oos-Rietrivier voorkom vanaf 1 Augustus CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: L.M. Mackay - R. Plasket, 10/7/1826, ongepagineer. 1/AY 9/6 Brieweboek van Landdros en Siviele Kommissaris: D. Campbell - Secretary to Government, 27/1/1832, p In verband met lg., kyk J.C. Visagie: Willem Fredrik Hertzog (Argiefjaarboek vir S.A. Geskiedenis, 1974, pp ).

8 Lucas Johannes Meyer en sy swaers Johannes Hendrik de Lange (Hans Dons) en Barend Jacobus de Lange was onder die 27 inwoners wat deur die Regering toegelaat is om tydelik op hul rekwesplase aan te bly omdat hulle n onderneming onderteken het waarvolgens hulle nie van slawe-arbeid gebruik sou maak nie. Ons het reeds daarop gewys dat van die 120 gesinshoofde slegs 46 voorwaardelik op hul rekwesplase kon bly, maar dat net 27 bereid was om die dokument te onderteken. 26 n Mens sou kon redeneer dat Meyer en sy swaers nie baie slawe besit het nie en daarom bereid was om die voorwaarde te aanvaar. Maar die 19 persone wat summier geweier het om te teken was nie almal groot slawe-eienaars nie. 27 Dit dui daarop dat die ontevredenheid nie net oor die slawe gegaan het nie. Kennelik was dit ook gemik teen die Regering se voortgesette huiwering om hulle permanent op hulle reeds beboude en bewerkte rekwesplase toe te laat. Meyer het sy bitterheid jeens die Britse regering oor die grondkwessie nie onbetuig gelaat nie. In n versoekskrif op 17 Maart 1827 wys hy luitenant-goewerneur Bourke daarop dat hy nog nie voorheen n plaas van die Regering gekry het nie. Weer eens verwys hy na die veeverliese wat sy vader in die Suurveld moes verduur. Daarna het die Regering hul plaas sonder vergoeding gekonfiskeer en is die dorp Grahamstad daarop uitgelê. Hyself het die Regering onafgebroke gedien. Vroeër was hy vir vier jaar provisionele veldkornet en het hy ook kommandodiens gedoen. Trouens, gaan hy voort, vanaf sy sestiende jaar was hy nooid bevrijd zijn geweest van al diensten en altoos op de grensen tot dienst van Zijne Majesteid gouvernement zijn geweest. 28 Sy boodskap aan die Regering was duidelik: sulke behandeling het hy nie verdien nie. Noudat hy eindelik tog n plaas ontvang het, moet hy dit sonder die enigste betroubare arbeiders, naamlik sy slawe, bewerk. Ter wille van die behoud van die grond sou hy dit aanvaar, maar waarom die onsekerheid van eiendomsreg? Betekenisvolle Verwantskappe en Vriendekringe Na verblyf van bykans n halwe eeu op die oosgrens was dit reeds Afrikanerboere van die tweede geslag en hul volwasse seuns wat in die wyk Oos-Rietrivier geboer het. Soos kenmerkend van dun bevolkte en relatief geïsoleerde gemeenskappe was vriendskapbande en familieskakels van die belangrikste faktore wat groepe en families bymekaar gehou het. Al het sommige dan ook in die jare twintig en dertig reeds oor n breë front in die distrikte Albany (Suurveld) en Somerset versprei, was groeperinge van aangetroude en bloedfamilie nog duidelik waarneembaar. Juis in die geval van die broers Meyer kom insiggewende verwantskappe en vriendekringe aan die lig as n stamregister 29 van hierdie tak van die familie opgestel CO 8436 Letters re Land Matters, Somerset: Verklaring van 27 Afrikanerboere, 27/4/1827 (ingesluit by W.M. Mackay - R. Plasket, 25/5/1827, ongepagineer). Vgl. die persone in bogenoemde bron vermeld met die volgende naamlys waarin hulle slawebesit voorkom: Theal: Records of the Cape Colony XXIII (List of Applications for Land...,13/9/1825), pp CO 8460 Private Individuals, Letters re Land Matters: L.J. Meyer - R. Bourke, 17/3/1827, no.52. Kyk Bylaag in J.C. Visagie: Die trek uit Oos-Rietrivier, p 144.

9 word. Minstens bied dit n verklaring van die geleenthede wat daar op die vooraand van die Groot Trek bestaan het om die trekgedagte met mekaar te bespreek en te bevorder. Die Meyers en Joachim Espag Sover ons bekend het Lucas sr (gedoop 7/10/1753) en Rachel van Rooyen agt kinders gehad. Hul tweede kind (e2) was ook Rachel gedoop. Sy het met n buurman van die Meyers, Joachim Christoffel Espag (Esbach), in die huwelik getree. Volgens kapt. Duncan Campbell, siviele kommissaris van Albany, was Espag en sy broer (Abraham Jacobus) in 1828 gesiene en welvarende inwoners van die distrik. Albei se plase was naby die ou militêre pos Wentzel Coetzer (Koester) aan die Groot-Visrivier geleë. 30 Joachim Espag was dan ook veldkornet van die wyk Visrivier van 1820 tot einde 1823 toe sy swaer Cornelis Meyer hom opgevolg het. 31 Dis belangrik om daarop te let dat kapt. Campbell se opmerking oor die welvarendheid van die Espag-broers gebaseer was op hulle veegetalle, want hulle het nie groot plase gehad nie. Daarby was hulle oewerplase maar skraal en wou albei aangrensende kroongrond van die Regering koop. In 1828 het Joachim met die Siviele Kommissaris oor die grond onderhandel en in verband met sy plaas Buffelsfontein opgemerk dat ik op de plaas van myn niet kan bestaan als ik de grond van de goevernement niet te koop krygt. 32 Kort hierna het hy wel daarin geslaag om n aangrensende plaas, Maestricht, aan te skaf. Maestricht was maar net 1235 morg groot, maar sou n welkome heenkome vir sy uitbreidende veestapel gebied het. 33 Dit is baie duidelik dat die broers Meyer se buurman en swaer, Joachim Espag, reeds in die jare twintig n leier in sy omgewing was. Veral betekenisvol en tot dusver onbekend, is dat Espag deur die jare dertig sy leiersposisie behou het. Nadat sy twee Meyer-swaers (Cornelis Meyer is intussen oorlede) in 1837 die Kolonie verlaat het, het Espag dit sterk oorweeg om hulle te volg. So byvoorbeeld berig n Winterbergse Afrikanerboer op 2 Junie 1838 that the Field Cornet Joachim Espag is making preparation to quit the district of Grahamstown, and that several other persons are also preparing to join Joachim Espag as soon as he goes. I therefore request that you will make this known to Governor Napier that whenever J. Espag quits the District, several inhabitants will CO 2705 Letters Received from Drostdy Albany and Somer-set: D. Campbell - J. Bell, 12/9/1828, no.208; CO 3942 Memorials Received: A.J. Espach - R. Bourke, 18/7/1828, no. 305, 22/8/1828, no. 306, en A.J. Espag - L. Cole, 25/ 5/1829, no CO 2626 Letters Received from Drosdy Uitenhage, J.G. Cuyler - C. Bird, 23/6/1820, no. 55. CO 2705 Letters Received from Drosdy Albany and Somerset: J.C. Espag - D. Campbell, 30/8/1828 (ingesluit by D. Campbell - J. Bell, 12/9/1828, no. 208); J 2 Opgaafrol, Albany 1822, wyk Visrivier. QRR 4 Quitrent Register Albany, 1/11/1833, p. 164.

10 follow him and if Jochem Espag does not quit the Colony the people will not do so. 34 Om die een of ander rede het hy toe nie in 1838 vertrek nie. Sy finale besluit om te emigreer het eers in 1842 gekom toe hy n trekgeselskap van ongeveer 23 gesinne uit die Kaapkolonie gelei het. 35 Espag, sy skoonseun Cornelis Potgieter en n broerskind, Hendrik Joachim Johannes Espag, het dan ook in die jare veertig n beduidende rol in die vroeë Transvaalse geskiedenis op Ohrigstad gespeel. 36 Die Meyers en Piet Retief Verdere betekenisvolle verwantskappe tussen die Meyers en latere bekende Voortrekkerleiers word blootgelê as die broers Meyer se gesinne beskou word. Cornelis is op 5 Augustus 1810 met Aletta Catharina de Lange (a2b5c3), n niggie van Hans Dons de Lange, in die huwelik bevestig. Die egpaar het ses kinders gehad. Die oudste kind, Lucas Petrus Johannes (f1), gebore 8/3/1811, het op 25/3/1832 met die dogter van die bekende Piet Retief, Debora Jacoba, in die huwelik getree. Hierdie Meyer-skoonseun van Retief is meer dikwels op sy tweede naam genoem, nl. Piet of Petrus, en nie Lucas nie soos dit wel ook n paar keer in die bronne voorkom. 37 Nog skakels tussen die Meyers en Retief was die huwelik van Cornelis Meyer se dogter, Johanna Dorothea Elisabeth (f2) met die stiefseun van Retief, Abraham Carel Greyling, asook die huwelik van Johanna Maria Elisabeth, dogter van Willem Petrus Meyer, met n seun van Retief, Jacobus Francois Retief. Afgesien van aangetroude verbintenisse, is dit eweneens uit ander bronne duidelik dat Cornelis Meyer reeds in 1821 met Retief bevriend was. 38 Die Meyers en Hans Dons de Lange Die Meyers se jarelange buurskap en verwantskap met die De Lange-familie is hierbo reeds vlugtig genoem. Lucas Johannes en Cornelis Meyer se huwelike met onderskeidelik n suster en n niggie van die avontuurlustige Hans Dons de Lange het die band nie net verstewig nie, maar insgelyks meegebring dat die Meyers hul swaer Hans op verskeie jag- en handelstogte na die verre binneland vergesel het. Daarmee het hulle /AY 8/89 Ontvange Stukke van Diverse Private Persone en Liggame: Piet van der Sandt - D. Campbell, 2/6/1838 (vertaalde afskrif, oorspronklike te vinde in LG 424, pp ), ongepagineer. 1/AY 8/92 Ontvange Stukke van Diverse Private Persone en Liggame: List of persons who have removed from my ward during the year 1842, H.J. Lombard, Field Cornet, 31/12/ 1842, ongepagineer. Vgl. H.S. Pretorius en D.W. Krüger (reds.): Voortrekker-argiefstukke , pp. 189, 239, 251, 255, 286 en 337. J.L.M. Franken in sy Piet Retief se Lewe in die Kolonie, p. 507 (noot 12), noem ook die verwarring, maar gee nie uitsluitsel nie. Tog is daar geen rede om Erasmus Smit se woord te wantrou nie want dit word ook in ander bronne bevestig dat hy as Piet of Petrus Meyer bekend gestaan het. Vgl. E. Smit: Dagboek (G.S. Preller, red.: Voortrekkermense II, pp. 132, 150, 153); Kyk ook lys van persone wat saam met Retief vermoor is in The Graham's Town Journal, 2/8/1838, no. 342 (Original Correspondence: J. Boshof - Editor, geen datum). Vgl. VC 717 Doopregister, Cradock , 3/1/1821, no. 638, waar Retief en sy vrou as doopgetuies by die doop van n kind van Cornelis opgetree het.

11 deelgenote geword van inligting oor nuwe jagvelde, bevolkingsgroepe, boerderygeleenthede, die beste en kortste roetes en les bes oor n alternatiewe vaderland vir hulle en hul gesinne. Binnelandse Togte en die Trekgedagte Dit kan natuurlik nie altyd bewys word dat genoemde togte onderneem is met die doel om n nuwe woonplek te soek nie. Veel eerder kan aanvaar word dat minstens die eerste bekende reis uitsluitlik met die oog op handeldryf en die jag van wild onderneem is en dat hierdie vroeë verkenning wel die aanloklikhede van die binneland pertinent onder die aandag van baie grensboere gebring het. As deelnemers aan hierdie togte was die Meyers vanselfsprekend in die binnekring van n groepie Afrikanergrensboere wat onder die vroegste potensiële draers en propageerders van die trekgedagte gereken moet word. Dis bekend dat natuurkundiges, jagters, handelaars, sendelinge en lede van amptelike ekspedisies in die eerste twee dekades van die 19de eeu reeds tot by Lithako (teenswoordig Maropeng naby Kuruman) en omstreke besoeke afgelê en verkenningswerk gedoen het. Na die suidooste in die Transoranje het Afrikanertrekboere in die jare twintig gereelde trekke met hul vee tot aan die Modder- en Rietrivier en later tot selfs aan die Vaalrivier onderneem en was die gebied op die vooraand van die Groot Trek aan baie noordgrensboere goed bekend. In die jare twintig het nog meer en betekenisvoller jag- en handelstogte na die woongebiede van die Tswana gevolg. Trouens, binne enkele jare is n magdom nuwe inligting bekend gemaak. Só bv. het A.G Bain en J.B Biddulph in 1826 die Molopo oorgesteek en ver noord van Mosega gereis om die moontlikhede van die ivoorhandel te ondersoek. Die Skot Hume was in 1830 selfs noord van die Limpopo. In ongeveer 1827 het Robert Scoon en William McLuckie tot by die oorsprong van die Maricorivier deurgedring en op uitnodiging van Mzilikazi die woongebied van die Ndebele in 1829 besoek en boonop n winsgewende handel gedryf. Scoon en McLuckie was inderdaad die eerste blankes wat Mzilikazi in sy kraal besoek en handelsware vir ivoor geruil het. Die wedervaringe van laasgenoemde reisigers is in 1830 in die Kolonie gepubliseer en het aansienlike belangstelling uitgelok. 39 Inligting oor Binneland Die openbaarmaking van genoemde jagtogte en veral berigte oor die verkryging van die gesogte ivoor in die woongebiede van die Tswana en die Ndebele van Mzilikazi sou ongetwyfeld geesdriftige jagters soos die De Langes, Meyers, Besters en Greylings se belangstelling geniet het, maar heelwat ander inligtingsbronne was in die Oos-Rietrivier en omgewing tot hulle beskikking. Kontak met Smouse en Avonturiers 39 Vgl. C.F.J. Muller: Die Oorsprong van die Groot Trek, pp

12 As veldkommandant van Albany was Cornelis Meyer n gereelde besoeker in Grahamstad. Benewens noue samewerking met die siviele kommissaris, kaptein Campbell, wat besonder goed ingelig was en bowendien lisensies aan persone moes uitreik wat die Koloniale grens wou oorsteek, sou dit Meyer in staat gestel het om met n verskeidenheid van mense insluitende smouse en avonturiers te gesels. Kontak met Ludwig Krebs In die Meyers se onmiddellike omgewing was daar inderdaad ook ander betroubare bronne wat inligting kon verskaf en ongetwyfeld togte na die binneland aangemoedig het. In die jare twintig het die Duitse natuurkundige, Ludwig Krebs, hom in die wyk Baviaansrivier enige kilometer noord van die teenswoordige Bedford gevestig. Krebs het die plaas, wat hy Lichtenstein gedoop het, gekoop weens die beskikbaarheid van allerlei plante en diere wat hy kon bestudeer en waarvan hy spesimens na museums in Duitsland gestuur het. Daarby het dit egter nie gebly nie. Krebs het self reise na oorkant die grens onderneem soos bv. sy besoek aan die Swart-Kei so vroeg as As gevolg van sy belangstelling in nuwe spesies het hy intens belang gestel in die noordelike en noordoostelike binneland en sorgvuldig boekgehou van reise en ontdekkings van ander reisigers. Dit was immers sy groot ideaal om persoonlik ver die binneland in te dring. Dit sou hy later ook doen, maar weens swak gesondheid moes hy hom grotendeels verlaat op ander geselskappe wat vir hom teen vergoeding die versamelwerk kon doen. 40 Soos later sal blyk, het Krebs dan ook van Hans de Lange en W.P. Meyer se tog na Natal gebruik gemaak en bestellings by hulle geplaas. Kontak met Eduard Seidensticker Heel moontlik het die Meyers en hul vriende in die laat jare twintig ook kennis gemaak met n ander energieke Duitse jongman wat n goeie vriend van Krebs was en hom baie dikwels op Lichtenstein besoek het. Hierdie man was Eduard Seidensticker. Hy het in 1822 aan die Kaap voet aan wal gesit toe hy maar twintig jaar oud was. Dit is uit sy briewe duidelik dat hy n fyn opgevoede jongman was. Seidensticker het ook in die Natuurkunde belang gestel, maar eintlik wou hy n boer word, verkieslik op n plaas aan die Koonaprivier in die wyk Oos-Rietrivier. Sy ondernemende geaardheid het hom in 1823 en weer in 1826 laat besluit om die hele Kolonie plat te ry en volgens homself het hy alle distrikte besoek. 41 In 1830 en 1831 het hy kennelik ver noord van die Oranjerivier rondgery en na so n reis in 1830 het hy juis weer sy vriend Krebs in die Baviaansrivier besoek. Tydens sy besoeke aan die noordgrens het Seidensticker bevriend geraak met veldkornet Gideon Joubert van die wyk Nuwe Hantam vir wie hy ook n omvattende versoekskrif geskryf het. Veral betekenisvol is dat Seidensticker daarin kon slaag om heelwat kennis oor Mzilikazi te versamel en teen die einde van 1831 het hy die CO 2683 Letters Received from Drosdy Somerset: L. Krebs - W.M. Mackay, 8/5/1826 (ingesluit by Mackay - R. Plasket, 11/5/1826, no. 51, p. 371) en verder Pamela ffolliott en Richard Liversidge: Ludwig Krebs Cape Naturalist to the King of Prussia , pp /AY 8/79 Ontvange Stukke: E. Seidensticker - D. Campbell, 6/12/1828, pp ; CO 8460 Letters re Land Matters: E. Seidensticker - J. Bell, 15/7/1828, no. 56; CO 3944 Memorials Received: E. Seidensticker - Cole, 2/1/ 1830, no. 190 en 18/7/1830, no.122.

13 Ndebele-koning persoonlik besoek. Volgens berigte wat Krebs bereik het, het Seidensticker daarna nog verder noord gereis. Daar iewers is die belowende jongman aaklig vermoor en is daar nooit weer iets van hom verneem nie. 42 Indien dit te vergesog is om te aanvaar dat die Meyers en Hans de Lange met Seidensticker in die Oos-Rietrivier kennis gemaak het, is dit wel denkbaar dat Krebs sy vriend se kennis van die binneland aan die Afrikanerboere oorgedra het. Inligting verkry van Olifantjagters Eweneens die gereelde jagtogte van Krebs se buurman, George Rennie, sou onder die Meyers en De Lange se aandag gekom het. Tesame met bedrewe olifantjagters van die Tarka soos Diederik Johannes Muller, Johannes Christiaan Muller, Stephanus Muller, Piet Jordaan, Johannes Erasmus en Zacharias de Beer, het Rennie se togte nie net die lokaas van n winsgewende ivoorhandel voorgehou nie, maar was dit n voorbeeld waar Afrikanergrensboere die relatief nuwe roete deur Xhosaland na die Natalse grens oënskynlik sonder gevaar of teenstand afgelê het. Berigte en persoonlike mededelings van Rennie en die Muller-broers se suksesvolle togte in 1826 en 1829 na onderskeidelik die Mbashe- en Mzimvuburivier, sou die Meyers en hul makkers se horisonne van nuwe en opwindende jagvelde aansienlik verbreed het. 43 Maar daarmee het die inligtingsbronne oor kennis van die noordelike en noordoostelike binneland waaruit die Meyers en hul vriende kon put, nie opgedroog nie. Uit wat hierbo genoem is, wil dit tog voorkom of verkenning van die binneland teen die jaar 1829 n voorbereidingsfase afgesluit het waarvandaan toe met groter sekerheid op min of meer gebaande weë voortgegaan kon word. Die drukker verkeer van reisigers in die vroeë jare dertig na die noorde, skyn die gevolgtrekking te bevestig. Blykbaar was dit insgelyks die geval met die voorkoms van togte deur Afrikanergrensboere wat oënskynlik besonder min in die jare twintig voorgekom het, maar daarna skielik op die voorgrond getree het. Ongetwyfeld sou daar meer reise van Afrikanergrensboere tot 1828 plaasgevind het as wat in die dokumente weerspieël word, maar tog kan dit nie net toevallig wees dat juis vanaf omstreeks 1829 meer dikwels van sodanige reise dokumentêre neerslag gevind word nie. Benewens die vermeende toename van Afrikanertogte vanuit die sentrale en suidelike oosgrenssone ná 1828, is daar eweneens n sekere tydberekeningspatroon in die reise te bespeur wat n verdere ondersoek verdien. Dit sal reeds in ons ontleding van die ekspedisies van 1829 en 1830 duidelik word. Laasgenoemde word eerste onder die loep geneem CO 3944 Memorials Received: E. Seidensticker - Cole, 16/ 12/1829, no. 806; CO 3949 Memorials Received: E. Seidensticker - Cole, 2/1/1830, no. 190 en 18/7/1830, no. 122; Veral ook CO 3953 Memorials Received: E. Seidensticker - Cole, 23/8/1831, no Vgl. sy handskrif in lg. brief met CO 3951 Memorials Received: G.D. Joubert - Cole, 15/ 8/1831, no. 148; P. ffolliott en R. Liversidge: Ludwig Krebs, pp CO 3931 Memorials Received: D.J. Muller e.a. - R. Bourke, ongedateer, maar ongeveer Junie 1826, pp ; 1/AY 8/18 Letters Received from Colonial Office: J. Bell - Civil Commissioner, 6/2/1829, no.18: CO 3933 Memorials Re-ceived: G. Rennie - R. Plasket, 9/1/1827, no. 27; CO 3939 Memorials Received: G. Rennie - Colonial Secretary, 8/6/ 1828, no. 774; P. ffolliott en R. Liversidge: Ludwig Krebs, pp

14 Die Jagtog van 1830 Die histories belangrike en uitgebreide tog van die Meyers en hul jagmaats na die teenswoordige Noordwes-Transvaal en Botswana in 1830 het nie in ons geskiedskrywing die aandag gekry wat dit verdien nie. Om dit in perspektief te plaas, het n ontleding van veral die Meyers en De Lange se rol daarin nodig geword. Om n klaarblyklike rede is daar n kleed van geheimhouding oor die reis getrek: slegs enkele van die minstens twaalf persone het amptelike toestemming gehad om die Kolonie se grens oor te steek. Weliswaar het die nuus oor aantreklike boerderymoontlikhede in die noordelike binneland baie vinnig onder Afrikanergrensboere in verskeie distrikte na die terugkeer van die ekspedisie versprei, maar selfs hierdie betekenisvolle nadraai is so stil gehou dat dit nie eens in n enkele berig van die plaaslike koerant weerklank gevind het nie. Bronne Tot dusver is n agttal dokumente oor en verwysings na die onderneming opgediep. Dit sluit in twee briewe van veldkommandant Cornelis Meyer in 1830; 44 n verklaring in April 1831 van n bediende van hom, Windvogel Stuurman; 45 n verwysing daarna van die bogenoemde Ludwig Krebs in November 1833; 46 n brief van siviele kommissaris Campbell uit die jaar 1834; 47 n verklaring van Willem Petrus (Piet) Meyer, eweneens in 1834; 48 n verklaring van J.C. Steyn van ongeveer die jaar 1871, 49 en laastens die herinneringe van L.J. Nel oor die gebeurtenis soos opgeteken in die jaar n Ontleding van die tekste het aan die lig gebring dat almal op die ekspedisie van 1830 betrekking het. Datums Tydens navorsing het die opsporing van drie dokumente uitsluitsel oor die datum van die tog gegee. Twee hiervan is die bogenoemde briewe van Cornelis Meyer wat woordelike aanhaling regverdig. Die eerste is deur hom vanaf sy plaas Meyerskraal op 1 Maart 1830 aan kaptein Campbell gerig: /AY 8/81 Ontvange Stukke van Diverse Private Persone en Liggame: C. Meyer - D. Campbell, 1/3/1830 en 3/10/1830, albei ongepagineer. MS 804 Verklaring van Winvogle Stuurman voor William Waddel, Grahamstad, 18 April 1841 (Cory Library, Grahamstad). P. ffolliott en R. Liversidge: Ludwig Krebs, p /AY 9/7 Brieweboek, Regeringsdepartemente: D. Campbell - Acting Secretary to Government, 24/1/1834, pp /AY 8/85 Ontvange Stukke: Verklaring van W.P. Meyer voor D. Campbell, Grahamstad, 8/2/1834, pp , en n aangehegte duplikaat van lg., maar in konsepvorm met bykomende inligting. SS 465 Inkomende Stukke 1880: Verklaring van J.C. Steyn, ongedateer, maar ongeveer 1871, pp (Transvaalse Argiefbewaarplek). L.J. Nel: Uit die Voortrekkertyd: Herinnerringe van L.J. Nel neergeskryf deur Adv. E.G. Jansen, pp

15 Min Heer ik maak u Bekend dat ik op tog wil Reijden tot Kaa Latte Koe als het met u sin mag weesen en dat ik de heer Joachim Espag in mijn Plaads sal Laaten en als het met u sin mag weesen send mijn dan een Luksens met mijn soon [skoonseun] Abraham Grelieng. ik Ben u diens Willige dinaar C. Meyer VeldCommedant Albanie Volgens Cornelis Meyer se brief kan n mens aanvaar dat hy en sy jagmaats vroeg in Maart 1830 vertrek het. Dit word ondersteun deur die verklaring van Windvogel Stuurman dat die ekspedisie voor November 1830 in die binneland was. Ook J.C. Steyn verklaar dat hulle omstreeks Junie of Julie 1830 ingekomen het. Meyer se tweede brief is vanaf sy plaas geskryf en kennelik pas nadat hulle weer tuisgekom het. Op 3 Oktober 1830 skryf hy aan Campbell: Min Heer ik doet u weeten dat ik tuijs Ben van Mijn tog en dat ik Veel onder Vonden heef. ik dunk om die 12de van die Maand op grahamstad te Weesen, ik Ben u diens Willige dienaar en Vriend C. Meyer Veltcommedant Albanie Daar bestaan dus n redelike mate van sekerheid dat die tog van vroeg Maart 1830 tot einde September 1830 geduur het. Doel Oor die doel van sy reis gee Meyer nie duidelikheid nie. Sy woorde dat ik op tog wil Reijden tot Kaa Latte Koe bring n mens nie verder nie as dat hy n reis tot by Nuwe Lithako ofte wel tot in die buurt van die teenswoordige Kuruman in die vooruitsig gestel het. In sy verklaring meld Stuurman dat hulle olifante gaan jag het. Die meeste ander getuies bevestig dat dit n jagtog was, terwyl Piet Meyer in sy verklaring byvoeg dat hulle met die inboorlinge gaan handel dryf het. In sy verklaring word dit dan ook terloops genoem dat die geselskap krale en knope saamgeneem het - n aanduiding dat hulle wel handeldryf op die oog gehad het. Steyn verklaar dat hulle op een Schiet togt was, maar noem verder dat een van die Besters teenoor Mzilikazi opgemerk het dat hy [Bester] was komen Kuyeren. Oor die opmerking was Hans de Lange danig gesteurd en op sy beurt het hy aan Mzilikazi gesê dat hy [De Lange] kwamen om te jagten en om hem [Mzilikazi] te zien. Alle getuienis in ag genome, moet ons tot die gevolgtrekking kom dat die geselskap(pe) op n handels- en jagtog was, maar dat De Lange se woorde ook suggereer dat n verkenning van die binneland op die spel was.

16 Hoeveel Geselskappe Was Daar? Van Piet Meyer se verklaring n paar jaar later sou n mens moet aflei dat twee Afrikanergrensboergeselskappe die noordelike binneland in 1830 besoek het; dat hulle tydens die terugreis mekaar toevallig in die verre noorde ontmoet het en verder huis toe saamgery het. Dis duidelik dat Meyer die verklaring moes aflê na aanleiding van gerugte dat die geselskap Tswana-kinders na die Kolonie ontvoer het. Waarom Meyer eers in 1834 n verklaring afgelê het, is nie duidelik nie, want reeds enige maande na hulle terugkeer is dieselfde saak ondersoek en het Windvogel Stuurman n verklaring gedoen. Stuurman het beweer dat sy werkgewer, Cornelis Meyer, asook Piet Meyer en al die ander lede van die geselskap by die ontvoeringspoging betrokke was. Volgens hom het die ouers van die Tswana-kinders spoedig na die ontvoering daar opgedaag en almal behalwe twee teruggeneem. Hierdie twee kinders wou nie saam met hul ouers terugkeer huis toe nie en op hulle eie versoek het Hans de Lange en Piet Greyling hulle na die Kolonie gebring. Of Stuurman se bewerings onmiddellik daarna verder ondersoek is, is nie bekend nie. Piet Meyer daarenteen, het drie jaar later verklaar dat al die kinders na hulle ouers teruggestuur is nadat hy Hans de Lange en sy geselskap op die gevolge gewys het as hulle die kinders na die Kolonie sou bring. Blykbaar wou Meyer dit tuisbring dat die ontvoeringspoging deur Hans de Lange en sy makkers en nie deur die geselskap waartoe hy behoort het nie, uitgevoer is. Die sterk moontlikheid bestaan dus dat Piet Meyer homself en sy broer bo verdenking wou stel deur voor te gee dat hulle eintlik twee geselskappe was en die kinderontvoering hulle nie ten laste gelê kan word nie. n Ander getuie wat hom oor die punt uitlaat, is Windvogel Stuurman. Hy maak geen onderskeid tussen die Afrikanerboere as sou hulle tot twee geselskappe behoort het nie. Trouens, hy het uitdruklik verklaar dat almal tot hulle geselskap behoort het. Stuurman het ook al die lede se voorname en vanne geken en skep die oortuigende indruk dat daar net een jaggeselskap was. Steyn en Nel se getuienis maak net van De Lange se party melding. Luidens hulle sou n mens in die lig van die ander dokumente moet aflei dat daar dan wel twee Afrikanertogte in 1830 aangepak is. Nieteenstaande dat die oorwig van getuienis daarop dui dat daar twee geselskappe was, sal hieronder nog aangetoon word dat al die lede óf familie óf vriende óf minstens buurmanne van mekaar was. Die lisensie wat kaptein Campbell aan Cornelis Meyer uitgereik het, het blykbaar nie al die Afrikanerboere se name bevat nie. Diegene wat hy egter wel n paar jaar later noem, is n bevestiging dat ook Hans de Lange, wat volgens Piet Meyer tot n ander groep sou behoort het, in die lisensie vervat was. 51 Hiervolgens kan ons besluit dat daar in Maart 1830 één geselskap Afrikanerboere uit die wyk Oos- Rietrivier na die noordelike binneland vertrek het. Soos dikwels die geval was met groepe waarvan die lede nie almal toestemming gehad het om die grens oor te steek nie, sou hierdie geselskap waarskynlik ook nie in n groep uit die Kolonie vertrek het nie. Terwyl ons aanvaar dat dit eintlik maar een geselskap was, is daar eweneens sterk 51 1/AY 9/7 Brieweboek, Regeringsdepartemente: D. Campbell - Acting Secretary, 24/1/1834, ongepagineer.

17 aanduidings dat die geselskap op minstens een gedeelte van die tog in twee groepe verdeel en verskillende rigtings ingeslaan het. Identifisering van Lede van Ekspedisie Uit bogenoemde getuienis staan dit vas dat die volgende blanke Afrikanerboere die tog meegemaak het: Cornelis Meyer, sy broer Willem Petrus (Piet) Meyer, sy skoonseun Abraham Carel Greyling en lg. se broer, Pieter (Piet) Jacobus Greyling. Abraham Greyling het teen 1830 waarskynlik op sy rekwesplaas Varkenskuil in Oos-Rietrivier geboer. 52 Teen Maart 1834 het Piet Greyling die plase Goede Hoop en Vrisch Gewaagd in die aangrensende Winterbergstreek besit. 53 Verder was daar Johan Hendrik (Hans Dons) de Lange en sy twee swaers, die broers Paul Dirk Bester (a1b4c3d1, gedoop 15/12/1788) en Willem Abraham Bester (a1b4c3d2, gedoop 2/5/1793). De Lange en die twee Besters was met drie Lombard-susters getroud. Paul en Abraham Bester was ook albei inwoners van Oos-Rietrivier. Paul se woonplek is in die jare dertig as Baviaanskrans aangedui, maar die aangrensende Roode Draay was ook op sy naam geregistreer. Abraham se plaas was Krugerspost. Soos reeds genoem, het De Lange hegte familiebande met die Meyers gehad. Maar eweneens die Besters het met die Meyers geskakel. So byvoorbeeld was Abraham Bester se seun, Paul Michiel (gebore 15/4/1811), getroud met n dogter van Lucas Johannes Meyer. Paul Michiel Bester was later die eerste landdros van Harrismith. 54 n Agtste lid van die geselskap waaroor ons sekerheid het, was Philip Rudolph Botha. Diegene wat bekend is met genealogiese plekbepaling en die talryke Botha-familie, sal dadelik saamstem dat positiewe identifikasie van veral n persoon wat deur die bovermelde getuies net Philip Botha genoem word, n bykans onbegonne taak is. Een van hierdie getuies egter, nl. Louis Jacobus Nel, vermeld in sy vertellings die volgende: Omstreeks 1832 was die grootvader van Generaal Botha en die grootvader van Willem Bester van Ladysmith, Natal, en Hans de Lange met nog n paar ander op n skiettog uit van die Kaap Kolonie af tot by Mzilikazi in wat nou bekend is as Marico in die Transvaal. 55 Die eerste vraag wat by n mens opkom is of die gebeurtenis waarna L.J. Nel verwys wel op die jagtog van 1830 betrekking het. Ondanks die feit dat sy vertellinge eers op n hoë ouderdom opgeteken is en dit hoofsaaklik berus op herinneringe van ander persone en familie, het Nel oor die algemeen redelik akkurate inligting verskaf QRR 186 Quitrent Register Somerset, 31/12/1836, p LG 7 Papers and Plans in Connection with Land Grants in the Ceded Territory: Verklarings van P.J. Greyling, 27/3/ 1834, pp Vir besonderhede oor die Besters, De Langes, Lombards en Meyers, kyk J.C. Visagie: Voortrekkerstamouers (Unisa, 2000). L.J. Nel: Uit die Voortrekkertyd, pp Vgl. J.C. Visagie: Louis Jacobus Nel: n Voortrekkerleier uit die Tweede Linie (Kronos, vol. 3, 1980, pp ).