Дәрістік сабақтардың конспектілері

Transcription

1 Дәрістік сабақтардың конспектілері Дәріс. 1. Кіріспе 1. Оқу тақырыбы мен пәннің құрылымы, оның мамандықтың басқа пәндермен байланысы. 2. Компьютерлік тораптардың қысқаша даму тарихы 3. Компьютерлік тораптардың жіктелуі 4. Локальды және глобальды тораптар Компьютер желі бұл компьютер мен әртүрлі құрылғылардың жиынтығы, аралық ақпарат тасымалдауды пайдаланбай желідегі компьютер арасындағы ақпарат алмасуды қамтамасыз ететін. Компьютер желілерінің барлық көп жақтылығын топ белгілері бойынша топтауға болады. Аймақтық тарату; Ведомстволық құрал сайман; Ақпаратты беру жылдамдығы; Беру ортасының типі. Аймақтық тарату бойынша желілер жергілікті-аймақтық таратылған және ғаламдық болады. Жергіліктілер бұл желі, 10м 2 тан артық емес аймақты алып жатады, аймақтық таратылған қала немесе облыс аймағында орналасқан, ғаламдық-мемлекет немесе мемлекет тобының аймағында орналасқан. Мыс: бүкіл әлемдік желі Интернет. Құрал-сайман бойынша желілер ведомстволық және мемлекеттік болып бөлінеді. Ведомстволық тек бір ғана мекемеге тиісті және оның аймағында орналасқан. Мемлекеттік желілер мемлекеттік құрылымда пайдаланатын желілер. Ақпаратты беру жылдамдығы бойынша компьютерлік желілер төмен, орташа және жоғарғы жылдамдықты болып бөлінеді. Беру ортасының типі бойынша коаксиальды, айналмалы жұпта, радиоарналары бойынша ақпаратты берумен, оптоталшықты, инфрақызыл диапазондағы болып бөлінеді. Әртүрлі желі топологиясында (жұлдызды, шиналы, сақиналы және басқалар) компьютерлер кабельмен қосылады. Компьютер желілеріменжелі терминалдарын (терминальды желі) айыра білу қажет. Компьютер желілері әрқайсысы жұмыс жасайтын және автономды компьютерды байланыстыратын. Терминальды желілерді ірі қуатты компьютерлер байланыстырады (мэйнфреймдер), ал жеке жағдайда және ДК құрылғыларымен (терминальдарымен), барынша күрделі болуы мүмкін, бірақ желіден тыс, олардың жұмысы болмайды немесе мәнін жояды. Мысалы: банкоматтар желісі немесе авиабилеттерді сату бойынша кассалар. Компьютерлік желіге қарағанда олар басқаша құрылады, басқа есептеу техникасы принцип желілер классификациясында негізінен екі термин болады: LAN және WAN. LAN (Local Area Network) локальды желі жеткізушінің қызметы шыққанға дейінгі тұйық инфрақұрылымда болады. «LAN» термині кіші офистік желіні және үлкен ірі зауыт деңгейіндегі бірнеше жүздеген гектарды алып жатқан желіні сипаттай алады. Шетел көздері жақын бағалауды береді радиусына 6 мильға жуық (10 км) жоғарғы жылдамдықты арналарды пайдаланады. WAN (Wide Area Network) ғаламдық желі, үлкен географиялық аймақты алып жатқан, локальды желі сияқты болатын, және т.с.с. телекоммуникациялық желілер және құрылғылар. Мыс: WAN - әртүрлі компьютерлік желілер өзара «сөйлесе» алатын желілер арқылы коммутациялық пакеттер желісі. «Корпоративті желі» термині бірнеше желілердің бірігуін белгілеу үшін әдебиетте қолданылады. Олардың әрқайсысы әртүрлі техникалық, программалық және ақпараттық принциптерде құрылған. Жоғарыда қарастырылған желілер жабық типтегі желілер болып табылады. Оларға ену тек қана шектеулі қолданушылар айналасында бұндай желіде жұмысты олардың кәсіби әрекетпен байланысты ортада рұқсат етіледі. Ғаламдық желі кезкелген қолданушыға қызмет көрсетуге бағытталған. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет. 2. [С.21-26] 3. [С.37-49] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 2. [С.2-19] 5. [С ] Бақылау сұрақтары: 1. Компьютерлік желі нені білдіреді? 2. Аймақтық тарату бойынша желілерді қалай ажыратуға болады? 3. Ведомстволық тарату бойынша желілерді қалай ажыратуға болады? 4. Құрал-саймандар бойынша желілерді қалай ажыратуға болады? 5. Ақпаратты беру жылдамдығы бойынша желі қалай бөлінеді? 6. Беру ортасының типі бойынша желі қандай жағдайда бөледі? 7. LAN дегеніміз не? 8. WAN дегеніміз не?

2 Дәріс 2. Компьютерлік тораптарды құру негіздері 1. Тораптық элементтердің топологиялық жіктелуі. 2. Негізгі түсініктер: тораптар түйіндері, кабельді сегмент, тораптық сегмент, логикалық торап, бұлттар, активті және пассивті коммуникациялық құрылғылар. 3. Физикалық және логикалық топология. 4. Бірлік ортасына қатынас құру әдістері. Тәжірибеде желілерді құруда әртүрлі типтегі локальды желілерде жүзеге асырылады, оларды нақты түрде қарастырамыз. «Жұлдызша» топологиясы (2.1сурет) үлкен ЭЕМ аймағында желілер топологиясының концепциясы жұлдызша түінде келген, бас машина барлық мәліметтерді перифериялық құрылғылардан алады және өңдейді. Бұл принцип мәліметтерді беру жүйесінде қолданылады, мысалы RelCom желісіндегі электронды пошта. Екі перифериялық жұмыс орындарының арасындағы барлық ақпарат есептеу желлерінің орталық тораптары арқылы өтеді. Файловый сервер 2.1 Сурет ЛВС топологиясының «жұлдызша» түріндегі құрылым. Желінің рұқсатнама қабілетін тораптың есептеу қуатымен және әрбір жұмыс стансасы үшін кепілдеме арқылы анықталады. Қарама қарсы мәліметтердің қақтығысы болмайды. Кабельді бірігу өте қарапайым, сонымен бірге әрбір жұмыс стансасы тораппен байланысты. Кабельдерің аралық қабатына шығын өте жоғары, әсіресе орталық тораптың географиялық орналасуы топологияның ортасында орналаспаса. Есептеу желілерін кеңейтуде бұнан бұрын пайдаланылған кабелді байланыстар: жаңа жұмыс орындарына қажетті желінің ортасына жеке кабельдерді төсеуге болмайды. Жұлдыз тәрізді топология ең жылдам әрекеттегі барлық есептеу желілерінің топологиясы болып табылады, қаншалықты орталық торап арқылы өтетін жұмыс стансаларының арасында мәліметтер берілетін (оның жақсы өнімділігінде) тек бқл жұмыс стансалары пайдаланылатынжеке түзулері бойынша. Бір стансадан басқасына ақпаратты берудің сұраныстарының жиілігі, басқа топологияларының салыстырмалылығы бойынша жоғары емес. Есептеу желісінің өнімділігі бірінші кезекте орталық файлдық сервердің қуатына тәуелді. Ол есептеу желісінің тар жері болуы мүмкін. Басқарудың орталық торабы файлдық сервердің ақпаратқа рұқсат етілмеген мүмкіндігінен қорғануына қарсы оптимальды механизмін жүзеге асырады. Барлық есептеу желі оның ортасымен басқарылуы мүмкін. Сақиналық топология (2.2 сурет). Желінің сақиналық топологиясында жұмыс стансасы дөңгелек бойынша бір бірімен байланысты, яғни 1 жұмыс стансасы 2 жұмыс стансасымен, 3 жұмыс стансасы 4 жұмыс стансасы және т.б. ең соңғы жұмыс стансасы біріншісімен байланысты. Коммуникативті байланыс сақинада тұйықталады.

3 2.2. Сурет ЛВС топологиясының сақиналы құрылымы. Бір жұмыс стансасынан басқасына дейін кабельдің аралық қабаты күрделі де және қымбат тұрады, егер жұмыс стансасының географиялық орналасуы сақина қалыпынан алыс (мысалы, сызықта). Хабарлама тұрақты шеңбер бойынша айналыс жасайды. Жұмыс стансасы белгілі ақырғы мекен жайға ақпаратты жібереді, алдын ала сақинадан сұранысты алған соң. Хабарламаны жіберу өте тиімді болып табылады, сол сияқты көптеген хабарламаны кабель жүйе арқылы бірінен кейін бірін «жолға» жіберуге болады. Барлық стансаларға сақиналық сұранысты өте қарапайым жасауға болады. Ақпаратты жіберудің ұзақтығы есептеу желілеріне кіретін жұмыс стансаларының саны пропорциональды артады. Сақиналық топологияда негізгі мәселесі әрбір жұмыс стансасы ақпаратты жіберуде белсенді түрде қатысады және барлық желінің ең болмағанда біреуі шыққанынан тұрады. Кабельді бірігудің ақаулығын локальдау оңай. Жаңа жұмыс стансасын қосу үшін қысқа мерзімді желіні өшіру қажет, сол сияқты сақинаны қондыру уақытында ажыратылған болуы керек. Есептеу желісінің ұзындығына шектеу жоқ, сол сияқты соңғы есебінде екі жұмыс стансаларының тек қана арақашықтығын анықтайды. Сақиналық топологияның арнайы қалыбы логикалық сақиналық желі болып табылады (сурет 2.3). Ол физикалық жағынан қосылуы жұлдыздық топология сияқты құрастырылады. Жеке жұлдыздар арнайы коммутаторлар көмегімен қосылады (Hub концентратор). Жұмыс стансасының санына және жұмыс стансаларының арасындағы кабельдер ұзындығына тәуелді активті және пассивті концентраторлар қолданады. Активті концентраторларға қосымша 4 және 16 жұмыс стансаларын қосу үшін күшейткішті ұстап тұрады. Пассивті концентраторлар тек қана тармақталушы құрылғылар болып табылады. (максимум үш жұмыс стансасына). Файловый сервер концентратор концентратор концентратор концентратор 2.3Сурет. ЛВС логикалық сақиналық тізбегінің құрылымы. Логикалық сақиналық желідегі жеке жұмыс стансаларын басқару сол сияқты қадімгі жай сақиналық желідегідей болады. Әрбір жұмыс стансаларына, оның басқару берілетін (үлкеннен кішіге қарай, және ең кішіден үлкенге қарай) адресіне сәйкес меншіктеледі. Қосылудың үзілуі тек қана төменде орналасқан (жақын жердегі) есептеу желісінің торабы үшін болады, сол сияқты тек кейбір жағдайларда барлық желіде жұмыс бұзылуы мүмкін. Шина топологиясы бір жеткізетін арнаны, әдетте «шина» деп аталатын коаксиаль кабельді пайдаланады. Барлық желілік компьютерлер «шинаға» тікелей қосылады. Мұндай желінің мысалы 2.4суретте бейнеленген. Шина топологиясы бар желіде деректер екі бағытта қатар жүреді. Шина кабельдің екі ұшына арнайы бұқтырмалар (терминаторлар) орнатылады. «Сақинадағыдай» желінің бір жеріндегі қосылу бұзылуы жұмысты бірден тоқтатады. «Шина» желісіндегі деректердің қауіпсіздігі сақина желісіндегідей оның осал жері, өйткені барлық желінің деректері әрбір желілік компьютер арқылы өтеді. Файловый сервер

4 2.4Сурет ЛВС шина топологиясының құрылымы. Деректерді беру жылдамдығымен және сәйкес құнымен өзгешеленетін желіде деректерді берудің түрлі технологиялары (тәсілдері) бар. Олардың кең тарағандары: Ethernet, ARCNET және IBM Token ring. Ethernet технологиясын 1973 жылы бір топ америкалық зерттеушілер Palo Alto зерттеу орталығында жасады. Ethernet желілері жұлдызша түрінде де, шина түрінде де құрыла береді. Арна ретінде коаксиаль кабель қолданылғанда, Ethernet желісі шина сияқты үйлеседі. Егер есілген жұп қолданылса, Ethernet жұлдыз сияқты үйлеседі. ARCNET технологиясын Datapoint Corporation фирмасы 1968 жылы жасаған. ARCNET технологиясының желісі де Ethernet желісі сияқты, екі топология бойынша («жұлдыз» немесе «шина») құрыла алады. IBM фирмасы жасаған Token Ring технологиясы жұлдыз және сақина топоплогияларының гибриді (қоспасы) болып табылады. Token Ring жұлдыз топоплогиясы бойынша концентратор ретінде «көп пайдаланушылық қатынас құру станциясы» (Multi ststion Access Unit, MAU) деп аталатын IBM-нің арнайы құрылғысымен жұмыс істейді. Бірақ онымен байланысу үшін әр компьютердің екі кабелі бар, біреуі бойынша ол деректерді жібереді, басқасы бойынша қабылдайды. 30 суретте IBM Token Ring желісіндегі деректер маршруты көрсетілген. Сонымен, Token Ring желісі жалғау тәсілі бойынша сақина секілді, бірақ жұлдызша сияқты безендірілген. Жергілікті желіде ақпарат беру жылдамдығы 5 тен 100 Мбит/сек-қа дейін жетеді. Жергілікті есептеу желілері біртекті және біртекті емес иерархиялық болып бөлінеді. Біртекті желі барлық компьютерлері тең құқылы және бірдей қызмет атқаратын жергілікті желі. Олар желіге аз ғана тен көп емес компьютерлер санын біріктіру үшін қолданылады. Біртекті желілердегі сервер қазіргі кезде ресурсы басқа компьютерден алынуы мүмкін компьютер, сервер бір уақытта клиент те бола алады, яғни өзі ресурсын ұсынған компьютердің ресурстарын пайдалана алады. Жергілікті ресурстарды жалпыға айналдыруды, ортақ ресурстарға қатынас құруды компьютерді пайдаланушы ОЖ құралдары жасайды. Қажет болған жағдайда оны пайдалануға арналған парольді орнатады. Біртекті желідегі ОЖ-лер ортақ ақпараттық ресурстардың оқылуы мен редакциялануын да «бөтен компьютерден» программаларды әске қосуды да қамтамасыз етеді. Windows XP ОЖ-да компьютерлік жүйесінің желілік мүмкіндіктерін пайдаланатын екі программа бар: - MS Exchange бұл желі пайдаланушыларының арасында хабарлар мен файлдарды жіберуді қамтамасыздандыратын почталық алмасу программасы; - Shedule + программасы, пайдаланушының әрекетін жоспарлау, қажет болғанда оның басқа желі пайдаланушыларымен ұжымдық келісу (мысалы, бірлесіп өткізеін жиналыстарды, бірлесіп істейтін жұмыстардың басталу және аяқталу уақыттарын тағайындау үшін) құралы болып табылады. Иерархиялық желілер. Егер жергілікті желіде ерекшеленген компьютер сервер болса, онда желі иерархиялық деп аталады. (2.5.сурет) жергілікті иерархиялық желілерде бір немесе бірнеше серверлер болуы мүмкін. Иерархиялық желілердегі сервер бөлінетін ресурстардың тұрақты сақтау қоймасы. Сервердің өзі тек жоғарырақ иерархия деңгейіндегі сервердің клиенті болуы мүмкін. Файловый сервер 2.5Сурет ЛВС иерархиялық құрылымы

5 Серверлер, әдетте, параллель жұмыс істейтін бірнеше процессорлары, сыйымдылығы үлкен винчестерлері, жоғарғы жылдамдықты желілік картасы (100 Мбит/с және одан да көп) бар жоғары өнімді компьютерлер болып табылады. Серверде ақпаратты ұйымдастыру және сақтау тәсілін арнайы адам желі әкімі белгілейді. Бірлесіп пайдаланатын информацияның сақталуы үшін жауапкершілік те оның мойнында. Жергілікті иерархиялық желілерде деректерді қңдеу екі объект: клиент пен сервер арасында бөлінген. Клиент, жоғарыда айтылғандай, жұмыс станциясы; бұл сөзбен жұмыс станциясын пайдаланушыны да есепке алуға боалды. Бірақ, сонымен бірге жұмыс станциясынан сервердің ресурстарына қатынас құруды жүзеге асыратын арнайы компьютерлік программа да «клиент» деп аталады. Деректерді өңдеу кезінде клиент қандай да бір күрделі немесе мамандандырылған процедураларды орындау үшін серверге сұрату дайындайды, мысалы файлды шығарып оқу жазбаларды іздестіруді жүзеге асыру және т.б. Сервер өз кезегінде клиенттен түскен сұратуды өңдеп, оны орындайды да, қорытындысын клиентке қайта жібереді. Әдетте, сервер жалпы пайданудағы деректерді сақтауға, оларға қатынас құруды ұйымдастыруға және деректерді клиентке жолдауға жауап береді. Деректерді алған клиент оларды өңдеп,, өңдеу нәтижесін пайдаланушыға ыңғайлы түрде ұсынады. Кейде деректерді өңдеуді сервер де орындайды. Иерархиялық желілердің жұмысын басқаратын программалық жабдықтама екі бөліктен тұрады: серверде орнатылатын желілік операциялық жүйеден; жұмыс станциясындағы программалық жабдықтамадан, жұмыс станциясында орнатылған операциялық жүйенің басқаруымен жұмыс істейтін программалар жиынынан. Сонымен қатар, әр түрлі жұмыс станцияларында бір желіде әр түрлі ОЖ орнатылуы мүмкін. Үлкен иерархиялық желілерде желілік ОЖ ретінде UNIX пайдаланылады. Қазіргі кезде орта көлемдегі желілерде Windows NT желілік ОЖ-сі қойылады. Бұл жағдайда серверде Windows NT Server деп аталатын оның серверлік бөлігі, ал жұмыс станцияларында Windows NT Workstation клиенттік бөлігі орнатылады, немесе клиенттің программасы ретінде Windows XP пайдаланылуы мүмкін. Серверді иерархиялық желілерде пайдалану тәсілдеріне байланысты серверлердің келесі типтерін ерекшелеуге болады: файлдық сервер бірлесіп өңдейтін файлдарды, бірлесіп пайдаланатын программаларды сақтайтын және оларға пайдаланушылардың қатынас құруын қамтамасыздандыратын компьютер; деректер базаларының сервері деректер базасы файлдарын басқару, сақтау, өңдеу және жұмыс станциясынан келіп түскен сұрату бойынша ақпараттар беру функциясын орындайтын компьютер; баспа сервері желіні пайдаланушыға мүмкін және қолайлы баспа құрылғылары қосылатын компьютер, ол басылым сұратуларына қызмет етеді және оларды орындау кезегін ұйымдастырады; пошта сервері онда жергілікті желі бойынша да сырттан модель бойынша да жіберілетін және алынатын ақпараттар сақталатын компьютер. Оны пайдаланушы адам кез келген өзіне ыңғайлы уақытта атына келіп түскен ақпаратты қарап шығып, пошталық сервер арқылы өзінің хабарын жібер алады. (21 30) Төменде 2.1. кестеде үш ең типті есептеу желілірінің топологиясының негізгі сипаттамасы келтірілген 2.1 Кесте Есептеу желілерінің топологиясының негізгі сипаттамалары. Сипаттамалары Есептеу желілерінің топологиясы Жұлдыз Сақина Шина Кеңейтілу құны болмашы орташа орташа Абоненттерді жалғау Пассивті Активті Пассивті Тоқтап қалудан қорғау болмашы болмашы жоғары Жүйенің мөлшері кез келген кез келген шектеулі Тыңдаудан қорғану жақсы жақсы болмашы Қосудың құны болмашы болмашы жоғары Жоғары жүктемедегі жүйенің тәртібі жақсы қанағаттанарлық нашар Шынайы уақыт режиміндегі жұмыстың мүмкіндігі өте жақсы жақсы нашар Кабельді ажырату жақсы қанағаттанарлық жақсы Қызмет ету өте жақсы орташа орташа Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С.21-28] 2. [С.43-47] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С.53-66] 2. [С.21-32] Бақылау сұрақтары. 1. «Жұлдыз» түріндегі желі топологиясының концепциясын түсіндір.

6 2. Желінің сақиналық топологияны сипаттап бер. 3. Желінің логикалық сақиналық топологияны түсіндір. 4. ЛВС шиналық топологияның жұмыс істеу принципінің қорытындысы неде? 5. Желілер топологиясының негізгі сипаттамаларын атап беріңдер. 6. Иерархиялық желілердің жұмыс істеу принципінің қорытындысы неде? Дәріс 3. Тақырып 2. Тораптық шешімдерді стандарттау. Ашық жүйелердің өзара әрекеттесуін ұйымдастырудың эталонды үлгісі. 1. Стандартты көзі. Ашық жүйелер қарым-қатынасын ұйымдастырудың базалық моделі. 2. «Ашық жүйе» түсінігі. 3. Функциональдық деңгей түсінігі. 4. Физикалық, каналдық, тораптық, транспорттық, сеанстық және қолданбалы деңгейдің негізгі функциялары. 5. «Интерфейс» және «Протокол» түсініктері. Ашық жүйе түсінігі. OSI үлгісі, атауы көрсетіп тұрғандай (Open System Interconection), ашық жүйелердің өзара байланысын суреттейді. Ашық жүйе дегеніміз не? Жалпы алғанда ашық жүйе деп кез-келген жүйені нұсқауға болады (компьютер, есептегіш желі, ОС, бағдарламалы пакет, басқа да аппараттық және бағдарламалық өнімдер), ол ашық спецификацияларға сәйкес тұрғызылған. Естеріңізге сала кетейік, спецификация терминінің астарында (есептегіш техникада) аппараттық немесе бағдарламалық компоненттердің пішіндік суреттемесі, оларды функциялау тәсілдері, басқа да компаненттермен өзара әрекеттесуі, пайдалану шарттары, шектеулер мен ерекше сипаттамалар ұғымдары тоғысқан. Бүкіл спецификацияның стандартқа сай еместігі мәлім. Өз кезегінде ашық спецификация стандартқа сәйкес басылған, жалпыға ортақ және қызығушылық танытқан бүкіл тараптардың жан-жақты талқылап, келісімнің нәтижесінде қабылданған спецификацияларды қамтиды. Шынайы жүйелер үшін толық құпиясыздық қол жетпес мінсіздік болып табылады. Ережеге сәйкес, ашық деп аталатын жүйелердің өзінде аталмыш анықтамаға сыртқы интерфейске қолдау көрсететін тек кейбір бөліктері ғана сәйкес келеді. Мәселен, Unix операциялық жүйелер жиынтығының ашықтығы қосымшаларды Unix белгілі бір нұсқасындағы ортадан екінші бір нұсқадағы ортаға өте қарапайым жолмен көшіруге мүмкіндік беретін, ядро мен қосымшалар арасындағы стандартталған бағдарламалық интерфейстің болуымен түсіндіріледі. Ішінара ашықтықтың тағы бір мысалы барынша жабық Novell Net Ware жүйесінде адаптерлер жүйесіне дербес өндірушілердің желілік адаптерлерін қосу үшін Open Driver Interface (ODI) ашық интерфейсін қолдану болып табылады. Жүйені дайындауда ашық спецификация неғұрлым көп болса, ол соғұрлым ашық болып табылады. OSI үлгісі ашықтықтың тек бір ғана аспектісіне жанасады, нақтырақ айтсақ есептегіш желімен байланысты құрылғылардың өзара әрекеттесу құралдарының ашықтығына байланысты. Бұл жерде ашық жүйе дегеніміз қабылданатын және жөнелтілетін хаттамалардың мазмұны мен мағынасын, форматын айқындайтын стандартты ережелерді пайдалана отырып басқа да желілік құрылғылармен өзара әрекеттесуге дайын желілік құрылғы болып табылады. Егер екі желі ашықтық қағидасын сақтай отырып құрылған болса, ода ол келесідей артықшылықтарға ие болады: желіні бірдей стандартқа сүйенетін, әралуан өндірушілердің аппараттық және бағдарламалық құралдарының құрастыру мүмкіндігі; желі кампоненттерін бөгде, айтарлықтай жаңа, аз шығынмен дамуға мүмкіндік беретін кампоненттермен ақаусыз алмастыру мүмкіндігі; бір желінің екіншісімен жеңіл қосылу мүмкіндігі; желіні игеру және қызмет көрсету қарапайымдылығы; Көпдеңгейлі тәсілдеме. Хаттама. Интерфейс. Хаттамалар стегі. Декомпозиция кезеңінде әдетте көпдеңгейлі тәсілдемені пайдаланады. Оны былай түсіндіруге блады. Көптеген модульдерді деңгейге бөледі. Деңгейлер иерархияны түзеді, яғни жоғары жататын және төмен жататын деңгейлер бар. Әрбір деңгейде құрайтын көптеген модульдер былай құрылған, өздеріне тиесілі тапсырманы орындау үшін олар тек төмен жатқан деңгейге тікелей қатысы бар модульдерге сұраныс жасайды. Басқаша айтқанда, кейбір деңгейлерге тиесілі бүкіл модульдердің жұмыс нәтижелері тек көршілес жоғары жатқан деңгей модульдеріне берілуі мүмкін. Тапсырманың осы сияқты иерархиялық декомпозициясы деңгейлер арасындағы интерфейстердің және әрбір деңгейдің қызметтерін нақты айқындауды меңзейді. Интерфейс төмен жатқан деңгей жоғары жатқан деңгейге бағыттайтын қызметтер

7 жиынтығын анықтыйды. Иерархиялық декомпозицияның нәтижесінде деңгейлердің салыстырмалы тәуелсіздіктеріне қол жеткізуге болады, яғни оларды жеңіл алмастыру мүкіндіктері пайда болады. Желілік өзара әрекеттесу құралдары, әрине, иерархиялық ұйымдастырылған көптеген модульдер түрінде кездесуі мүмкін. Бұл жағдайда төменгі деңгей модульдері, мәселен, екі көршілес тораптардың арасындағы электрлік дабылдарды сенімді түрде таратумен байланысты бүкіл мәселелерді шешеді. Жүйе қызметтерін жүзеге асыруға және суреттеуге арналған көпдеңгейлі тәсілдеме тек желілік құралдарға қатысты пайдаланады деуге болмайды. Осындай функциялау үлгісі, мәселен, файлға рұқсат алу үшін келіп түскен сұраныс бірнеше бағдарламалық деңгейлермен тізбектей өңделетін жаһандық файлдық жүйелерде пайдаланады. Сұраныс ең алдымен жоғары деңгеймен талданады, ол жерде файл нышанды құрама аты тізбектей жіктелу және бірегей файл идентификаторды анықтау шаралары жүзеге асырылады. Келесі деңгей бірегей атау бойынша файлдың бүкіл негізгі сипаттамаларын айқындайды: мекен-жайы, рұқсат ету атрибуттары. Содан соң айтарлықтай төмен деңгейде файлға рұқсат алу құқығын тексеру ісі жүзеге асырылады, одан әрі, талапқа сай мәліметтерді қамтитын файлдың облыстық координаттарын есептеп болғаннан кейін диск драйыердің көмегімен сыртқы құрылғылар мен физикалық алмасу жүзеге асырылады. Қос тораптың өзара әрекеттесуі қос атсалысқыш тораптардың сәйкес деңгейлерінің әрбір жұбы өзара әрекеттесу ережелерінің жиынтығы түрінде суреттелуі мүмкін. Бір деңгейде бірақ әртүрлі тораптарда жатқан желілік компаненттер алмасатын хаттамалардың тізбегі мен форматын анықтайтын ережелдер хаттама деп аталады. Көршілес деңгейлердің және бірдей торапта жатқан хаттамаларды жүзеге асыратын модульдер нақты анықталған ережелерге сәйкес және хаттамалардың стандартқа сәйкес форматтарының көмегімен бірбірімен өзара әрекеттеседі. Бұл ережелерді интерфейс деп атау қабылданған. Интерфейс берілген деңгейдің көршілес деңгейге беретін сервистер жиынтығын анықтайды. Жалпы алғанда, хаттама мен интерфейс бірдей түсінік береді, дегенмен дәстүрлі түрде желі ішінде оларға әралуан әрекет ету салаларын бекітті: хаттама әртүрлі тораптағы, бірдеңгейлі модульдердің өзара әрекеттесу ережесін анықтайды, ал интерфейс- бір тораптағы көршілес деңгейлер модулін. Әрбір деңгейдің құралдары, біріншіден, өзінің жеке хаттамасын, ал екіншіден, көршілес деңгейлердің интерфейсін өңдейді. Желідегі тораптардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру үшін жеткілікті хаттамаларының иерархиялы ұйымдастырылған жиынтығы коммуникациялық хаттамалар стегі деп аталады. Коммуникациялық хаттамалар бағдарламалық түрде де, аппаратты түрде де жүзеге асуы мүмкін. Төменгі деңгейлер хаттамасы көп жағдайда бағдарламалық және аппараттық құралдардың жиынтығымен жүзеге асырылады, ал жоғрғы деңгей хаттамалары, ережеге сәйкес, таза бағдарламалық құралдардың көмегімен орындалады. OSI үлгісі. Стандарт жөніндегі халықаралық ұйым (International Organization for Standartization-ISO) алғашқы есептегіш желілерді әзірлеу және пайдалану тәжірибесімен бөлісті және жүйелердің өзара әрекеттесу деңгейлерінің әралуан түрлерін нақты анықтайтын үлгіні жасап шығарады, оларға стандартқа сәйкес атау беріп, әрбір деңгейге тиесілі жұмыс түрін анықтайды. Бұл үлгі ашық жүйелердің өзара әрекеттесу үлгісі деп аталады (Open Systems Interconnection-OSI), немесе ISO/OSI, не болмаса қарапайым OSI үлгі деп те аталады. Бұл үлгі есептегіш желілер саласындағы стандартизацияның концептуалды негізі болып табылады. OSI үлгісінде өзара әрекет 3.1 суретте көрсетілгендей жеті деңгейге немесе қабатқа бөлінеді. Әрбір деңгей бір белгілі өзара әрекеттесу аспектісімен жұмыс жасайды, және кез-келген деңгей үшін желі тораптары арасындағы өзара әрекеттесу ережелері, яғни өзіне тиесілі хаттама болады. Аталмыш хаттаманы жүзеге асыру үшін, кезкелген деңгей деңгейлер қызметін пайдаланады, төмен жатқан деңгейге тапсырма береді. Бұл тапсырманы жөнелту үшін көршілес деңгейлер арасындағы деңгейаралық интерфейс деп аталатын өзара әрекеттесу ережелері анықталады. Интерфейсті сонымен қатар белгілі бір қабат өз тұтынушыларына шамасы жетпейтін сәтте сервисті жұмылып анықтайтын операциялар жиынтығы түрінде анықтауға болады. OSI үлгісінде А үрдісі бір машина құрамы нда екі машина құрамындағы В үрдісімен өзара әрекетке түскісі келген сәтте ол хабарлама жасап, оны өз машинасындағы OSI үлгісінің қолданбалы деңгейіне береді. Қолданбалы деңгейдің бағдарламалық қамсыздандырды хабарламаға өз тақырып енгізіп, нәтижелі хабарламаны танымдық деңгейге береді. Танымдық деңгей өз кезегінде тақырып қосып, нәтижесін төменгі сеансты деңгейге береді. Кейбір деңгейлер тек тақырыбтыұан ортаның қосып қана коймай, сонымен қатар қорытындысын да енгізді. Хабарлама ең төменгі деңгейге жеткен кезде физикалық деңгей шын мәнісінде хабарламаны жөнелтеді. Хабарлама 2-машинаға түскен кезде ол жоғары беріледі, ал әрбір деңгей өздерінің жеке тақырыптарын тексеріп жойып отырады.

8 2.6 сурет OSI ашық жүйелерінің өзара әрекеттесу үлгісі. Әрбір деңгейге тиесілі хаттамаларды түбегейлі қарастырмас бұрын, атап өтелік, OSI үлгілерінде хаттамалардың екі негізгі типі болады. Қосылыстар орнатылған хаттамаларда (connection oriented network service, CONS) мәліметтермен алмасар алдында жөнелтуші мен қабыцлдап алушы ең алдымен қосылысты белгілейді, содан соң өздері пайдаланатын хаттаманы таңдауы мүмкін. Диалогты тамамдағаннан кейін олар аталмыш қосылысты ажыратулары тиіс. Хаттамалардың екінші тобы алдын ала қосылысты қондырмайтын хаттамалар болып табылады (connectionless network service, CLNS). Бұл хаттамалар дейтаграммалы хаттамалар деп те аталады. Жөнелтуші жәй ғана алғашқы хаттаманы дайын түрде жіберсе жетіп жатыр. Қосылысты қондыру кезінде мәліметтер кері қайтарған ол жерде әрбір тораптарды айналып өтіп, жүктеме балансын қамтамасыз ете отырып, пакеттер бойынша жеке-жеке маршрутизациялануы мүмкін. Қосылысты қондырылған әдістің кемшілігі-ондағы шығындардың көптігі. Төменгі деңгейден бастап, OSI үлгісінің бүкіл деңгейлерінің атқаратын қызметтерін қарастыралық.. Физикалық деңгей. Бұл деңгей коаксиалды кабель, бит жұбы немесе көтерме жіпше кабель секілді физикалық арналар бойынша биттерді таратумен байланысты. Бұл денгейде өткізу жолағы, кедергіден қорғаныс, толқынды кедергі және басқа да мәліметтерді физикалық тарату орталарының сипаттамаларын айқындайды. Соған қоса, бұл жерде әрбір қатынастың ұяшықтар түрлері мен арнаулы стандартталады. Арналық деңгей. Дабылдарды физикалық тұрғыдан таратпас бұрын таратқан ортаның бастығына көз жеткізу керек. Сондықтан келесі, арнаны деңгейдің тапсырмалардың бірі ортаның рұқсат етілу жағдайын тексеру болып табылады. Ол үшін арналы деңгейде биттер жиынтыққа топтастырылады, ол топтарды кадрлар хабарламалар немесе пакеттер деп аталады. Арналы деңгей әрбір кадрдің беріліс түзетпесінқамтамасыз етеді. Кадр келіп жеткен кезде қабылдаушы алынған мәліметтердің бақылау сомасы қайта есептеп, алынған нәтижелі кадрдағы бақылау сомасымен тексереді. Егер сәйкес келсе кадр өте дұрыс деп есептеледі де, қабылданады. Арналы деңгей хаттамасында компьютерлер мен олардың мекенін айқындау тәсілдері арасындағы байланыстардың белгілі құрылымы көрсетілген. Арналы деңгейде пайдаланатын мекен-жайларды әдепте МАС-мекен-жайлар деп атайды. Арналы деңгейдің қызметтеріне сәйкес тақырыпта кем дегенде келесідей жолдар болуға тиіс; кадрлардың шектеулі басы мен аяғы, бақылау сомасы, арналу мекені. Хаттаманың нақты жүзеге асырылуына байланысты тақырыптың құрылымдары әралуан болып келеді, Желілі деңгей. Каналды деңгей хаттамасы желі ішінде топологияның тек берілген түрімен пакеттерді

9 таратады. Ұқсас топологиялар үшін пакеттер тарату ісінің қарапайымдылығын сақтау үшін, ойша алынған топологияны пайдалануға рұқсат ету үшін,қосымша желілі деңгеі енгізіледі. Бұл деңгейде «желі» деген ауқымы тар түсінік енгізіледі. Желі тар маңызды стандартты ұқсас топологиямен өзара қосылған компьтерлердің жиынтығы. Осы орайда желі ішінде хабарламалардың таралуы каналды деңгеймен рнттеледі. Ал желілер арасындағы пакеттер тапсырмамен үлестру кезінде «желі нөмері» түсінігі қолданылады. Желілер өзара маршрутизатормен немесе шлюздар мен қосылады, олар желілер арасындағы қосылыстар топологиясы жөніндегі ақпараттарды жинақтайды. Желілер өзара маршрутизатормен немесе шлюздармен қосылады, олар желілер арасындағы қосылыстар топологиясы жөніндегі ақпаратты жинақтайды және соның негізінде желілік деңгейдегі пакеттерді арналу желісіне жөнелтеді. Ең тиімді жолды таңдау жолды таңдау мәселесі маршрутизация деп аталады, ал мәселенің шешімі желілік деңгейдің басты тапсырмасы болып табылады. Желілік деңгейде хаттамалардың екі түрі анықталады. Дәл осы хаттамалар желілік деңгейдегі хаттамаларға тікелей қатысты. Алайда желілік деңгейге көп жаңдайда маршуртты ақпараттармен алмасу хаттамасы деп аталатын хаттамалар түрлерін жатқызады. Тасымалдау деңгейі. Жөнелтушіден қабылдаушыға деңгейдегі аралықта пакеттер жоғалуы мүмкін. Десек те кейбір қосымша құжаттар және құралдарға ие. Тасымалдау деңгейінің жұмысы кез-келген желі тораптары арасында мәліміттерді сенімді жолмен таралуын қамтамасыз етуден тұрады. Соған қоса, тапсырмалау деңгейі қолданбалы процестер мекенін орындайды, себебі тапсырмалау деңгейіне әралуан қосымшаларға бағытталған хаттамалар келіп түсуі мүмкін. Сенімді тасымалдылық қосылыстар желілік деңгейдегі хаттамалар базасында құрылуы мүмкін. Тасымалдау деңгейіндегі тораптар арасындағы диалог келесі мәселелерге байланысты; қандай пакеттер жөнелтілді, қай пакеттер қабылданды, хабарламалар үшін қанша орын қалды және т.с.с. Сенімді тасымалдық қосылыстар желілік деңгейдегі хаттамалар базасында құрылуы мүмкін. Сеанысты деңгей. Сеанысты деңгей тасымалды деңгейдің жақсартатылған нұсқасы болып табылады. Ол диалогты басқаруды қамтамасыз етеді; сол арқылы қай торабы белсенді екендігін белгілейді, сонымен қатар синхронизация құралдарын жеткізеді. Тәжірибе жүзінде санаулы ғана қосымшалар сеаныстық деңгейді пайдаланады, және ол сирек жүзеге асырылады. Көрініс деңгей. Төмен жақтан деңгейлерге қарағанда көрініс деңгейі биттер мәнімен жұмыс жасайды. Хабарламалардың басым көпшілігі биттердің кездейсоқ жиынтығынан емес, керісінше айтарлықтай құрылымды ақпараттардан тұрады, мәселен адам аттары, мекен-жайлар, ақша мөлшері көріністер деңгейіндегі жолдарды, жазбаларды қамтитын, қабылдаушыдан алынған жолақтардың форматты жөнінде растама алуға мүмкіндік беретін мәтінді анықтауға болады. Бұл мәліметтер көрінісі әралуан сыртқы пішіндері әртүрлі жеңілдетеді Қолданбалы деңгей. Қолданбалы деңгей-бұлшын мәнінде ортақ қызметке арналған әралуан хаттамалардың жиынтығы, мәселен электронды пошта, файлдарды тарату, желі бойынша жойылған терминикалды компьютерге қосу. Комуникациялы құрал-жабдықтарды зерттеу кезінде үш төменгі деңгейдегі хаттамалардың бөлшектеріне жиі ұшырасамыз-физикалық, арналы және желілі, себебі осы аталған деңгейлер аталмыш класс құрылғыларының негізгі қызметтерін анықтайды. Сонымен қатар кей жағдайларда коммуникациялы құрылғылар жоғары денгей хаттамаларымен де жұмыс жасай береді; Мәселен, SNMP қолданбалы денгей хаттамасы тікелей коммуникациялы құрылғылармен қолданылады да, басқару ісіне қолдау көрсетеді, TETP және telnet хаттамалары құрылғыларды жаһандық конфигурациялау кезінде қолданылады, сонымен қатар қолданбалы деңгей хаттамасы болып табылады, маршрутизаторлар мен аралықтарға сүзгі орақтарда жоғарғы денгей хаттамалары жөніндегі ақпараттар қолданылуы тиіс. Қорытынды: - стандартизацияның идеологиялық негізіндегі компьютерлік желілерде желілік өзара әрекеттесу құралдарын дайындауға арналған көпденгейлі тәсілдеме маңызға ие болады; - әртүрлі тораптарда орналасқан, бір денгейдегі желілік компоненттер арасында алмасатын хабарламалар тізбегі мен форматын анықтайтын ережелер жиынтығы хаттама деп аталады; - көршілес тораптағы бір денгейдегі жилілік компоненттердің өзара әрекеттесуін анықтайтын ережелер жиынтығын интерфейс деп атайды. Интерфейс берілген денгейдің көршілес денгейге жөнелтетін сервистер жиынтығын анықтайды; - желідегі тораптардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру үшін жеткілікті хаттамалардың нерархиялық ұйымдастырылған жиынтығы комуникациялы хаттамалар легі деп аталады. - Жалпыға ортақ спецификацияға сәйкес, стандарттандыру көмегімен құралған және қызуғышылық тантқан тораптардың келісімі нәтіжесінде қабылданған кез-келген жүйені ашық жүйе деп атайды. - OSI үлгісі ашық жүйелердің өзара әрекеттерін стандарттайды. Ол өзара әрекеттіліктің 7 деңгейін анықтайды; қолданбалы, танымдық, сеаныстық, желілік, арналы және физикалық. - Есептеу желілілеріндегі стандарттардың маңызды бағытты коммуникациялық хаттамалардың стандартты болып табылады. Танымал чектердің тізімі; TCP/IP IPX/SPX NetBIOS/SMB DECnet SNA және

10 OSI. Негізгі әдебиеттер 1.[C ] 2. [C ] Қосымша әдебиеттер. 1. [ C ] 2. [ C ] 3. [C ] Бақылау сұрақтары. 1 «Ашық жүйе»дегеніміз не? 2. Спецификация дегеніміз не? 3. Жүйенің ашықтығы қағидаларын атаныз? 4. Көпдеңгейлі тәсілдеменің мағынасын түсіндір? 5. Хаттама дегеніміз не? 6. Интерфейс дегеніміз не? 7. Хаттамалар стегі дегеніміз не? 8. OSI үлгісі қандай деңгейлерге бөлінеді? 9. Физикалық деңгей қызметтерін атаныз? 10. Каналды деңгей қызметтерін атаңыз? 11. Желілік деңгей қызметтерін атаңыз? 12. Тасымалдылық деңгей қызметтерін атаңыз? 13. Сеаныстық деңгей қызметтерін атаңыз? 14. Танымдық деңгей қызметтерін атаңыз? 15. Қолданбалы деңгей қызметтерін атаңыз? 4 дәріс. Коммуникациялық хаттамалардың стандартты стектері. 1. «Коммуникациялық протоколдар түсінігі» 2. Коммуникациялық хаттамалардың стандартты стектері. 3. OSI стегі. Сонымен, желідегі компьютерлердің өзара әрекеттесуі хабарламаларды алмасудың және олардың форматтарының белгілі ережелеріне сәйкес, яғни белгілі хаттамаларға сәйкес жүреді. Байланыстың күрделі топологиясы бар және түйіндерінің көп мөлшері бар желіде сенімді және өнімді ақпарат алмасуды қамтамасыз ету оңай міндет емес, сондықтан ол әдетте көпдеңгейлік иерархиялық тәсілдің көмегімен шешіледі. Осыған байланысты, желіде бір коммуникациялық хаттама емес, деңгейлер бойынша реттелген бірнеше хаттамалар қолданылады. Әрбір деңгей өзінің ішкі міндетін шешеді, ал хаттамалардың барлық жиынтығы коммуникациялық хаттамалардың стегін түзеді. Желілерде кеңінен қолданылатын хаттамалардың стегі жеткілікті. Бұл халықаралық және ұлттық стандарттар болып табылатын стектер, және қандай-да бір фирманың жабдықтарының таралуының арқасында таралған фирмалық стектер. Әйгілі хаттамалардың стектерінің мысалдары болып Novell фирмасының IPX/SPX стегі, Internet желісінде және UNIX операциялық жүйесінің негізіндегі көптеген желілерді қолданылатын ТСР/ІР стегі, стандарттау жөніндегі халықаралық ұйымның OSI стегі, Digital Equipment корпорациясының DECnet стегі және тағы басқалары. Желідегі қандай-да бір коммуникациялық хаттамалардың стегін қолдану көбінесе желінің келбетін және оның сипаттамаларын анықтайды. Үлкен емес желілерде тек қана бір стек қолданыла алады. Әртүрлі желілерді біріктіретін ірі корпоративтік желілерде әдетте бірнеше стектер қатарлас қолданылады. Желілерде қолданылатын коммункациялық жабдықтар қандай-да бір хаттамаларды іске асырады, және іске асатын хаттама (немесе хаттамалардың жинағы) оның ең маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады. Коммуникациялық жабдықтарда жоғарғы деңгейдегі хаттамаларға қарағанда көбірек дәрежеде стандартталған төменгі деіңгейдің хаттамалары іске асады, және бұл әртүрлі өндірушілердің жабдықтарының бірлесіп табысты жұмыс істеуіне алғышарт болып табылады. Желілік сервистер және коммуникациялық хаттамалар желі компьютерлерінде желілік операциялық жүйенің сәйкес бағдарламалық элементтері ретінде іске асады. Тарихи жағынан негізгі желілік операциялық жүйелер көбінесе желілік сервистердің және коммуникациялық жабдықтардың өзінің меншік іске асуларымен жұмыс істеген, сондықтан қандай-да бір операциялық жүйенің қолданылуы желінің келбетін хаттамалардың стегіне қарағанда көбірек дәрежеде анықтайды. Тіпті желіні онда қолданылатын операциялық жүйенің атымен атау қабылданған Novell NetWare желісі, Bаnyan VINES желісі т.б. Қандай-да бір операциялық жүйенің ортасында жақсы жұмыс істей білу коммуникациялық жабдықтың маңызды сипаттамасы болып табылады. Көбінде желілік адаптердің немесе концентратордың жарнамасында оның арнайы NetWare немесе TJNDC желісінде жұмыс істеуге арналғандығын оқуға болады.

11 Бұл, аппаратураны жасап шығарушылар оның сипаттамаларын осы желілік операциялық жүйеде немесе егер бұл хаттамалар әртүрлі ОЖ-лерде қолданылатын болса, оларды іске асырудың осы нұсқасында қолданылатын хаттамалар қолданатындай етіп оңтайлардырғандығын білдіреді. Хаттамалардың әртүрлі ОЖ-лерде іске асырылу ерекшеліктеріне байланысты коммуникациялық жабдықтардың сипаттамаларының бірі болып оның осы ОЖ ортасында жұмыс істеу мүмкіндігіне сертификатталғандығы қолданылады. Төменгі физикалық және арналық деңгейлерде іс жүзінде барлық стектерде (SNA-дан басқасы) бір ғана хаттамалар қолданылады. Бұл жақсы стандартталған Ethernet, Token Ring, FDDI және тағы басқалары, олар барлық желілерде бір ғана аппаратураны қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде бар стектердің желілік және одан жоғары деңгейдегі хаттамалары көп әртүрлілікпен ерекшеленеді және әдетте ISO үлгісі ұсынған деңгейлерге бөлуге сәйкес келмейді. Жекелей алғанда, бұл стектерде сеанстық және өкілдік деңгейдің функциялары көбінесе қолданбалы деңгеймен біріктірілген. Мұндай сәйкес еместік ISO үлгісінің қолда бар және нақты қолданылатын стектерді жинақтаудың нәтижесі ретінде пайда болғандығына байланысты, керісінше емес. OSI стегі. OSI ашық жүйелерінің өзара әрекеттесу үлгісі бұл концептуалдық үлгі ғана емес, хаттамалардың келісілген стегін құрайтын хаттамалардың нақты спецификацияларының жинағы. Бұл хаттамалар стегін АҚШ үкіметі өзінің GOSIP бағдарламасында қолдайды жылдан кейін барлық үкіметтік мекемелерде орнатылған барлық компьютерлік желілер OSI стегін тікелей қолдаулары тиіс, не болмаса болашақта осы стекке ауысуға арналған құралдарды қамтамасыз етуі тиіс. Дегенмен, OSI стегі АҚШ-на қарағанда Еуропада әйгілі, өйткені Еуропада өзінің меншік хаттамаларын қолданатын ескі желілер азырақ орнатылған. Еуропада сондай-ақ жалпы стекке деген үлкен қажеттілік сезіледі, өйткені мұнда әртүрлі мемлекеттердің көп саны бар. Бұл халықаралық, өндірушілерден тәуелсіз стандарт. Ол корпорациялардың, серіктестердің және жеткізушілердің арасындағы өзара әрекеттесуді қамтамасыз ете алады. Бұл өзара әрекеттесу адрестеу, атау беру және деректердің қауіпсіздігі мәселелерінен күрделенеді. Барлық осы мәселелер OSI стегінде жартылай шешілген. OSI хаттамалары орталық процессордың есептеу қуаттылығының үлкен шығындарын талап етеді, бұл оларды дербес компьютерлердің желілері үшін емес, қуатты машиналар үшін қолайлы етеді. Ұйымдардың көпшілігі әзірге OSI стегіне ауысуды жоспарлап қана отыр. Бұл бағытта жұмыс істеп жатқандардың арасынан АҚШ-ның Әскери-теңіз ведомствосын және NFSNET желісін атауға болады. OSI ді қолдаушы ірі өндірушілердің бірі болып AT&T компаниясы табылады. Оның Startgroup желісі толығымен OSI стегіне негізделген, бұл AT&T ішінде қолданушыларды OSI-дің әлемдегі ірі инсталляциялық базасы етеді. OSI стегі (4.1. сурет) ашық жүйелердің өзара әрекеттесу үлгісінің барлық жеті деңгейлеріне арналған спецификациялардан тұрады. Предствительный протокол OSI OSI өкілдік хаттамасы Сессионный протокол OSI OSI сессиялық хаттамасы Транспортные протоколы OSI (классы 0-4) OSI көліктік хаттамалары (0-4 кластары) Сетевые протоколы с установлением и без установления соединений қосылыстарды орнатумен және орнатусыз желілік хаттамалар Уровни модели OSI OSІ үлгісінің деңгейлері

12 2.7сурет OSI стегі Физикалық және арналық деңгейлерде OSI стегі Ethernet, Token Ring, FDDI хаттамаларын, және де LLC, X.25 және ISDN хаттамаларын қолдайды. Бұл хаттамалар оқулықтың басқа тарауларында нақты қарастырылатын болады. Желілік, көліктік және сессиялық деңгейлердің сервистері сондай-ақ OSI стегінде де бар, дегенмен олар аз таралған. Желілік деңгейде қосылыстар орнатусыз хаттамалар да, қосылыстары орнатылған хаттамалар да іске асырылған. OSI стегінің көліктік хаттамасы OSI үлгісінде оған арналып анықталған функцияларға сәйкес, қосылыстар орнатылған және қосылыстар орнатылмаған желілік сервистердің арасындағы айырмашылықтарды жасырады, сондықтан қолданушылар төмен жатқан желілік деңгейге тәуелсіз қызмет көрсетудің қажетті сапасын алады. Мұны қамтамасыз ету үшін, көліктік деңгей, қолданушының қажетті қызмет көрсету сапасын көрсеткенін талап етеді. Көліктік сервистің 5 кластары анықталған, төменгі 0 класынан жоғарғы 4 класқа дейін, олар қателерге деген орнықтылық деңгейімен және қателерден кейінгі деректерді қалпына келтіру талаптарымен ерекшеленеді. Қолднбалы деңгейдің сервистері файлдарды жіберуден, терминалды эмуляциялаудан, каталогтар қызметінен және поштадан тұрады. Олардың ішінен ең болашағы зор болып каталогтар қызметі (Х.500 стандарты), электрондық пошта (Х.400), виртуалды терминал хаттамасы (VT), файлдарды жіберу, рұқсат алу және басқару хаттамалары (FTAM), жұмыстарды жіберу және басқару хаттамасы (JTM) табылады. Соңғы уақытта ISO өз күш-жігерін жоғарғы деңгейдегі сервистерге жинақтады. Х.400 Телеграфия және телефония жөніндегі халықаралық кеңесшілік комитеттің нұсқауларының жинағы (ССІТТ), онда электрондық хабарламаларды жіберудің жүйелері сипатталған. Бүгінгі күні Х.400 нұсқаулары хабар алмасудың ең әйгілі хаттамалары болып табылады. Х.400 нұсқаулары хабарлама алмасу жүйесінің үлгісін, осы жүйенің барлық компоненттерінің арасындағы өзара әрекеттесу хаттамаларын, және де хабарламалардың түрлерінің көптігін және жіберілетін хабарламалардың әрбір түрі бойынша жіберушіде бар мүмкіндіктерді сипаттайды. Х.400 нұсқаулары қолданушыларға берілетін қызметтердің келесідей ең аз қажетті жинағын анықтайды: қолжеткізуді басқару, хабарламалардың бірегей жүйелік ұқсастырушыларын жүргізу, хабарламаның жеткізілгендігі немесе себебін көрсетіп жеткізілмегендігі туралы хабарлау, хабарлама мазмұнының түрін индикациялау, хабарламаның мазмұнын өзгертуді индикациялау, жіберу және жеткізу кезіндегі уақыттық белгілер, жеткізу санатын таңдау (шұғыл, шұғыл емес, қалыпты), көпадрестік жеткізу, бөгелген жеткізу (белгілі уақыт сәтіне дейін), үйлеспейтін пошталық жүйелермен өзара әрекеттесу үшін мазмұнды өзгерту, мысалы, телекстік және факсимильдік байланыс қызметтерімен, нақты хабарлама жеткізілгендігі туралы сұраныс жасау, біріне бірі салынған құрылымы бар болуы мүмкін таратулар тізімі, қоғамдық кілттердің ассимметриялық криптожүйесіне негізделген хабарламаларды рұқсат етілмеген қолжеткізулерден қорғау құралдары. Х.500 нұсқауының мақсаты болып жаһандық анықтама қызметінің стандарттарын жасап шығару табылады. Хабарламаны жеткізу процесі алушының адресін білуді талап етеді, бұл желінің мөлшері үлкен болған жағдайларда мәселе туындатады, сондықтан жіберушілер мен алушылардың адрестерін алуға

13 көмектесетін анықтама қызметі болуы керек. Жалпы түрде Х.500 қызметі атаулар мен адрестердің таратылған деректер қоры болып табылады. Барлық қолданушылар белгілі атрибуттардың жинағын қолдана отырып, осы деректер қорына кіруге потенциалды құқығы бар. Атаулар мен адрестердің деректер қорымен келесі операциялар жасауға болады: - оқу белгілі атау бойынша адресті алу; - сұраныс адрестің белгілі атрибуттары бойынша атауды алу; - деректер қорына жазбаларды қосудан және өшіруден тұратын жаңарту. Х.500 нұсқауын іске асырудың негізгі мәселелері бүкіләлемдік анықтама қызметі роліне үміткер осы жобаның ауқымдылығына байланысты. Сондықтан Х.500 нұсқауын іске асыруды қамтамасыз ететін бағдарламалық қамтамасыз ету өте үлкен болып шығады және аппаратураның өнімділігіне жоғары талаптар қояды. Х.400 және Х.500 нұсқауларын электрондық поштаны жобалау кезінде ескеру әртүрлі өндірушілердің пошталық жүйелерін түйісуін принципиалды мүмкін етеді және концептуалды түрде қарапайым етеді. VT хаттамасы терминалдарды эмулдяциялаудың әртүрлі хаттамаларының үйлесімсіздік мәселесін шешеді. Қазір IBM PC-мен үйлесімді дербес компьютердің қолданушысына VAX, IBM 3090 және HP9000 компьютерлерімен біруақытта жұмыс істеу үшін әртүрлі типтегі және әртүрлі хаттамаларды қолданатын терминалдарды эмуляциялау үшін үш түрлі бағдарламаларды сатып алу керек. Егер әрбір хост-компьютерде өзінің құрамында ISO терминалын эмуляциялау хаттамасының бағдарламалық қамтамасыздауы бар болса, онда қолданушыға да VT хаттамасын қолдайтын бір ғана бағдарлама қажет болар еді. Өзінің стандартында ISO терминалдарды эмуляциялаудың кеңінен таралған функцияларын шоғырландырды. Файлдарды жіберу бұл кең таралған компьютерлік сервис. Жергілікті және де қашықтықтағы файлдарға қолжеткізу барлық қосымшаларға керек мәтіндік редакторларға, электрондық поштаға, деректер қорына немесе қашықтықтан іске қосу бағларламаларына. ISO мұндай сервисті FTAM хаттамасында қарастырған. Х.400 стандартымен қатар, бұл OSI стегінің ең әйгілі стандарты. FTAM жергілікті ету және файл мазмұнына қолжеткізу құралдарын қарастырады, және файл мазмұнына қою, ауыстыру, кеңейту және тазарту директиваларының жинағынан тұрады. FTAM сондай-ақ файлды жасау, өшіру, оқу, ашу, жабу және оның атрибуттарын таңдауды қоса алғанда, файлды біртұтас ретінде басқаруға арналған құралдарды қарастырады. Жұмытарды жіберу және басқару хаттамасы JTM қолданушыларға хост-компьютерде орындалуы тиіс жұмыстарды жіберуге мүмкіндік береді. Жұмыстарды жіберуді қамтамасыз ететін тапсырмаларды басқару тілі, қандай іс-әрекеттер және қандай бағдарламалармен және файлдармен жасалуы керектігін хосткомпьютерге көрсетеді. JTM хаттамасы әдеттегі дестелік өңдеуді, транзакцияларды өңдеуді, қашықтықтағы тапсырмаларды енгізуді және таратылған деректер қорына қолжеткізуді қолдайды. Беттері көрсетілген негізгі әдебиет 1. [с.62-66] 2. [с.82-83] Бақылау сұрақтары 1. Коммуникациялық хаттамалардың стегі деген не? 2. OSI стегі деген не? 3. OSI хаттамалар стегінің әрбір деңгейінде жүзеге асырылған хаттамаларды атап беріңіздер.

14 таралу% 5 дәріс. TCP/IP, IPX/SPX, NetBIOS/SMB, SNA және DECnet стектері. 1. TCP/IP стегі. 2. IPX/SPX стегі. 3. NETBIOS/SMB стегі. 4. SNA стегі. 5. DECnet IEEE802.x стегі. TCP/IP стегі, сондай-ақ DoD стегі және Internet стегі деп аталады, коммуникациялық хаттамалардың ең әйгілі және болашағы зор стектерінің бірі болып табылады столдық жүйе 2,5 18 жергілікті желілердің сервері орташа кластың жүйесі мейнфрейм базасындағы жүйелер 1994 год 1998 год 2.8. сурет. TCP/IP хаттамаларының стектерінің таралу дәрежесі суретте осы стектің 1994 жылғы таралу дәрежесі және 1998 жылға болжам көрсетілген. Компьютердің барлық санаттарында TCP/IP стегінің хаттамаларын қолдану жағдайларының айтарлықтай өсуі болжанған. TCP/IP хаттамалары көбінесе орташа кластың жүйелеріне орнатылады 1994 жылы бұл хаттамалармен суперсерверлердің 35% жабдықталған болатын, ал 1998 жылға қарай олардың саны 95% құрайды деп күтілуде. Егер қазіргі кезде ол негізінен UNIX ОЖ-нің желілерінде таралған болса, дербес компьютерлерге арналған желілік операциялық жүйелердің (Widows NT, NetWare 4.1) соңғы нұсқаларында іске асуы орнату санының тез дамуына жақсы себеп болып табылады. Стек АҚШ-ның Қорғаны Министрілігінің (Department of Defence, DoD) бастамасы бойынша 20 жылдан астам уақыт бұрын, ARPAnet эксперименталдық желісінің басқа сателлиттік желілермен байланысу үшін әртүрлі тектегі есептеу орталары үшін ортақ хаттамалардың жинағы ретінде жасалып шығарылған. ARPA желісі әскери саладағы жасаушылар мен зерттеушілерді қолдады. ARPA желісінде екі компьютер арасындағы байланыс дестелерді беру үшін Internet Protokol (IP) хаттамасын қолданып теңмен тең принципі бойынша іске асырылды. Бұл хаттама осы күнге дейін TCP/IP стегінде негізгілердің бірі болып табылады және стектің атауында қолданылады 2.9. сурет. - TCP/IP хаттамаларының құрылымы TCP/IP стегінің дамуына Беркли университеті, UNIX ОЖ-сінің өзінің нұсқасында стек хаттамаларын іске асырып, үлкен үлес қосты. UNIX ОЖ-сінің кең таралуы стектің ІР хаттамаларының және басқа хаттамалардың кеңінен таралуына алып келді. Осы текте RFC спецификациясы формасында жарияланатын стек стандарттарын жетілдіруге негізгі үлесін қосып келе жатқан Internet Engineering Task Force (IETF) бөлімшесі бар Internet дүниежүзілік ақпараттық желісі де жұмыс істейді.

15 TCP/IP стегі ISO/OSI ашық жүйелерінің өзара әрекеттесу үлгісі пайда болғанға дейін жасалып шығарылған, брақ ол сондай-ақ көпдеңгейлі құрылымға ие болса да, TCP/IP стегінің деңгейлерінің OSI үлгілерінің деңгейлеріне сәйкестігі айтарлықтай шартты болып табылады. TCP/IP хаттамаларының құрылымы 2.9 суретте келтірілген. TCP/IP хаттамалары 4 деңгейге бөлінеді. Ең төменгі (4 деңгей) OSI үлгісінің физикалық және арналық деңгейлеріне сәйкес келеді. Бұл деңгей TCP/IP хаттамаларында реттелмейді, бірақ физикалық және арналық деңгейдегі барлық әйгілі стандарттарды қолдайды: жергілікті арналар үшін бұл Internet, Token Ring, FDDI, жаһандық арналар үшін жаһандық желілердің Х.25 және ISDN тізбектік арналары арқылы нүкте-нүкте типіндегі қосылысты орнататын SLIP/PPP аналогтық коммутацияланатын және ерекшеленген линиялардағы меншік жұмыс хаттамалары. АТМ технологиясын арналық деңгейдің көлігі ретінде қолдануды анықтайтын арнайы спецификация да жасалып шығарылған. Келесі деңгей (3 деңгей) бұл желіаралық өзара әрекеттесудің деңгейі, ол әртүрлі жергілікті желілерді, Х.25-ті, арнайы байланыс линияларын және т.б. қолданып дейтаграммаларды жіберумен айналысады. Желілік деңгейдің негізгі хаттамасы ретінде (OSI үлгісінің терминдерінде) стекте ІР хаттамасы қолданылады, ол бастапқыда жергілікті де, жаһандық та байланыстармен біріктірілген жергілікті желілердің көп санынан тұратын құрамдалған желілерде дестелерді жіберу хаттамасы ретінде жобаланған. Сондықтан TCP/IP стегі күрделі топологиясы бар желілерде, оларда бар ішкі жүйелерді үнемді қолдана отырып және төменгі сұрыпты байланыс линияларының өткізгіштік қабілетін үнемді шығындап, жақсы жұмыс істейді. ІР хаттамасының негізгі функциялары адрестерді беру және тану, және де дестелерді жинау және бөлшектеу. Соңғы функция, дестелер бір желіде қалыптасқанда және дестенің барынша көп ұзындығы азырақ болатын басқа желі арқылы жіберілетін кезде қажет. ІР хаттамасы дейтаграммалық хаттама болып табылады. Осы деңгейге RIP (Routing Internet Protocol) және OSPF (Open Shortest Path First) маршруттық ақпаратты жинау хаттамалары, және де ICMP (Internet Control Message Protocol) желіаралық басқарушы хабарламалардың хаттамасы сияқты маршрутта кестелерін жасауға және жаңартуға байланысты барлық хаттамалар да жатады. Соңғы хаттама маршруттаушы мен шлюздің, жүйе-бастаманың және жүйеқабылдаушының арасындағы қателер туралы ақпаратты алмасуға, яғни кері байланысты ұйымдастыруға арналған. ІСМР арнайы дестелерінің көмегімен дестені жеткізудің мүмкін еместігі туралы, өмір уақытының немесе фрагменттерден дестені құрастыру ұзақтығының асып кеткендігі туралы, параметрлердің аномальдық шамалары туралы, жіберу маршрутының және қызмет көрсету түрінің өзгергендігі туралы, жүйенің жағдайы және т.б. туралы хабарланады. Келесі деңгей (2 деңгей) негізгі деп аталады. Бұл деңгейде ТСР (Transmission Control Protocol) жіберулерді басқару хаттамасы және USDP (User Datagram Protocol) қолданушының дейтаграммалар хаттамасы жұмыс істейді. ТСР хаттамасы қашықтықтағы қолданбалы процестердің арасында тұрақты виртуалдық байланысты қамтамасыз етеді. UDP хаттамасы қолданбалы дестелерді дейтаграммалық әдіспен, яғни виртуалдық байланыстарды орнатусыз жіберуді қамтамасыз етеді, және сондықтан ТСР-ге қарағанда үстеме шығындарды азырақ талап етеді. Жоғарғы деңгей (1 деңгей) қолданбалы деп аталады. Әртүрлі елдердің және ұйымдардың желілерінде қолданылған көп жылдар бойында ТСР/ІР қолданбалы деңгейдегі хаттамалар мен сервистердің көптеген мөлшерін жинады. Оларға FTP файлдарды көшіру хаттамаы, telnet терминалды эмуляциялау хаттамасы, Internet желісінің және оның ресейлік бөлігі РЕЛКОМ-ның электрондық поштасында қолданылатын SMTP пошталық хаттамасы сияқты кең қолданылатын хаттамалар, қашықтықтағы ақпаратқа қолжеткізудің WWW сияқты гипертексттік сервистер және тағы басқалары жатады. Осы курс үшін қызықты болып табылатын олардың кейбіреуіне нақтырақ тоқталайық. SNMP (Simple Network Management Protocol) хаттамасы желілік басқаруды ұйымдастыру үшін қолданылады. ТСР/ІР жинағындағы басқару үлгісі басқару мәселесін екі бөлікке бөледі. Бірінші бөлігі ақпаратты беруге байланысты. Басқарушы ақпаратты беру хаттамалары әкімшінің хостында жұмыс істейтін бағдарлама-клиент сервермен қалай өзара әреттесетіндігін анықтайды. Олар клиент пен серверлер алмасатын хабарламалардың форматы мен мағынасын, және де атаулар мен адрестердің форматтарын анықтайды. Екінші бөлігі бақыланатын деректермен байланысқан. Стандартта шлюзде қандай деректердің сақталуы және жинақталуы тиіс екендігін, осы деректердің атауларын және осы атаулардың синтаксисін реттейді. SNMP стандартында желіні басқарудың ақпараттық деректер қорының спецификациясы анықталған. MIB (Management Information Base) деректер қоры ретінде белгілі бұл спецификация хосттың немесе шлюздің сақтауы тиіс деректер элементін және олармен жасауға болатын операцияларды анықтайды. SNMP желіні бақсару хаттамасы әкімші шақыратын желіні басқару бағдарламасы-клиенті мен желіні басқарудың бағдарламасы-сервері арасындағы өзара әрекеттесу ережелерін анықтайды. FTP (File Transfer Protocol) файлдарды жіберу хаттамасы файлға қашықтықтан қолжеткізуді іске асырады. Оны желі бойымен файлдарды жіберу үшін қосымшалар мен қолданушылар қолдана алады. Сенімді жіберуді қамтамасыз ету үшін, FTP көлік ретінде қосылысты орнататын ТСР хаттамасын қолданады. Дегенмен файлдарды жіберуден басқа басқа да қызметтерді ұсынады. Осылайша қолданушыға қашықтықтағы машинамен интерактивтік жұмыс істеу мүмкіндігі берілед3, мысалы, ол оның каталогтарының мазмұнын басып шығара алады. Бұдан басқа FTP қолданушыға жадыда сақталатын

16 деректердің түрі мен форматын көрсетуге мүмкіндік береді. Ең соңында, FTP қолданушылардың аутентификациясын орындайды. Қажетті файлды жіберудің алдында хаттамаға сәйкес қолданушылар өз аттарын немесе құпиясөздерін хабарлаулары тиіс. FTP ТСР/ІР стегіндегі файлдарды жіберудің ең жалпы хаттамасы болса да, ол бағдарламалау үшін ең күрделі болып табылады. FTP-ның барлық мүмкіндіктерін қажет етпейтін қосымшалар, басқа, үнемдірек хаттаманы TFTP (Trivial File Transfer Protocol) файлдардың жіберудің ең қарапайым хаттамасын қолдана алады. Бұл хаттама тек қана файлдарды жіберуді іске асырады, мұнымен қатар көлік ретінде ТСР-ге қарағандай қарапайым қосылыстар орнатпайтын UDP хаттамасы қолданылады. telnet хаттамасы процестер арасында, және де процес пен терминал арасында байт ағындарын жіберуді қамтамасыз етеді. Бұл хаттама көбінесе қашықтықтағы ЕЭМ-ның терминалының эмуляциясы үшін қолданылады. Мұндай жіберуді қамтамасыз ету үшін telnet хаттамасында терминалдарға қызмет көрсету құралдарының кең спектрін ұсынады. IPX/SPX стегі. Бұл стек Novell фирмасы 80-ші жылдардың басында өзінің желілік NetWare операциялық жүйесі үшін жасап шығарған хаттамаларының түпнұсқа стегі болып табылады. Стекке атау берген Internetwork Packet Exchange (IPX) және Sequenced Packet Exchange (SPX) хаттамалары, IPX/SPX-ке қарағанда едәуір аз дәрежеде таралған Xerox фирмасының XNS хаттамаларының тікелей бейімделуі болып табылады. Орнату саны бойынша IPX/SPX хаттамалары көшбасшы, және бұл NetWare ОЖ-сінің өзі әлемдік ауқымда шамамен 65% үлеспен орнатылған көшбасшы жағдайында болуына байланысты. Novell фирмасының хаттамаларының топтамасы және олардың үлгілерінің ISO/OSI үлгілеріне сәйкестігі 2.10 суретте көрсетілген. Физикалық және арналық деңгейлерде Novell желілерінде осы деңгейдің барлық әйгілі хаттамалары қолданылады (Ethernet, Token Ring, FDDI және басқалары) Желілік деңгейде Novell стегінде IPX хаттамасы және де RIP NLSP (TCP/IP стегінің OSPF хаттамасына ұқсас) маршруттық ақпаратпен алмасу хаттамасы жұмыс істейді. IPX Novell желілерінде дестелерді адрестеу және маршруттау сұрақтармен айналысатын хаттама болып табылады. IPX маршруттық шешімдері оның дестесінің тақырыбындағы адрестік өрістерге, және де маршруттық ақпаратты алмасу хаттамаларынан келіп түсетін ақпаратқа негізделген. Мысалы, IPX дестелерді беру керек компьюбтерге немесе келесі маршрутизаторға беру үшін не болмаса RIP хаттамасы беретін, не болмаса NLSP (NetWare Link State Protocol) хаттамасы беретін ақпаратты қолданады. Өз жұмысында IPX сондай-ақ SAP жоғарғы деңгейінің хаттамасын да қолданады. IPX хаттамасы хабарламаларды алмасудың тек қана дейтаграммалық әдісін қолдайды, соның есебінен есептеу ресурстарын үнемді пайдаланады. Сонымен, IPX хаттамасы үш функцияның орындалуын қамтамасыз етеді: адресті беру, маршрутты орнату және дейтаграммаларды тарату. Novell стегінде OSI үлгісінің көліктік деңгейіне хабарламаларды қосылыстар орнату арқылы беруді іске асыратын SPX хаттамасы сәйкес келеді. Жоғарғы қолданбалы, өкілдік және сеанстық деңгейлерде NCP және SAP хаттамалары жұмыс істейді. NCP (NetWare Core Protocol) хаттамасы NetWare серверінің және жұмысшы станцияның қабықшасының өзара әрекеттесу хаттамасы болып табылады. Бұл қолданбалы деңгей хаттамасы клиент-сервер сәулетін OSI үлгісінің жоғарғы деңгейінде жүзеге асырады. Осы хаттаманың функцияларының көмегімен жұмысшы станция серверге қосылуды жүргізеді, сервер каталогтарын дискжетектерінің жергілікті әріптерінде көрсетеді, сервердің файлдық жүйесін қарап шығады, өшірілген файлдарды көшіреді, олардың атрибуттарын өзгертеді және т.б., және де принт-серверде қашықтықтағы баспаға шығаруды іске асырады. NCP хаттамалары Novell желісінің түпнұсқа хаттамасы болып табылады және басқа желілерде қолданылмайды.

17 7 6 SAR NCP 5 4 SPX 3 IPX RIP NLSP 2 1 Ethernet, Token Ring, FDDI, и другие 2.10 сурет. - IPX/SPX хаттамалар стегі SAP (Service Advertising Protocol) сервис туралы жариялау хаттамасы RIP хаттамасына концептуалды ұқсас. SAP хаттамасы желілік құрылғыларға желіде қазіргі кезде қандай сервистік қызметтер бар екендігі туралы деректерді тұрақты түзетіп тұруға мүмкіндік береді. Старт кезінде серверлер SAP-ты желінің қалған бөлігін өз қызметтері туралы хабардар ету үшін қолданады. Сервер жұмысын аяқтаған кезде, ол желіні өз қызметінің тоқтатылғандығы туралы хабардар ету үшін SAP-ты қолданады. Novell желілерінде NetWare 3.х серверлері кеңхабарлаушы SAP дестелерін минут сайын таратады. SAP дестелері желіні біршама дәрежеде ластайды, сондықтан жаһандық байланысқа шығатын маршрутизаторлардың негізгі міндеттерінің бірі болып, SAP-дестелердің және RIP-дестелердің графигін фильтрлеу табылады. IPX/SPX стегінің ерекшеліктері NeyWare ОЖ-нің ерекшеліктеріен, атап айтқанда, оның ертеректегі нұсқаларының (4.0 дейін) жұпыны ресурстары бар дербес компьютерлерден тұратын шағын жергілікті желілердің жұмысына бағытталғандығына байланысты. Сондықтан Novell-ге іске асырылуы үшін оперативтік жадының ең аз мөлшерін қажет ететін (MS-DOS-тың басқаруындағы IBMүйлесімді компьютерлерде 640 Кбайтпен шектелген) және шағын есептеу қуаттылықтары бар процессорларда тез жұмыс істейтін хаттамалар керек болды. Нәтижесінде IPX/SPX стегінің хаттамалары соңғы уақытқа дейін жергілікті желілерде жақсы жұмыс істеді де, үлкен корпоративтік желілерде онша жақсы жұмыс істемеді, өйткені баяу жаһандық байланыстарды осы стектің бірнеше хаттамалары қарқынды қолданатын, мыслаы клиент пен сервер арасындағы байланысты орнату үшін қолданатын кеңхабарлаушы дестелермен тым көп жүктеді. Бұл жағдай және де IPX/SPX стегінің Novell фирмасының меншігі болып табылатындығымен және оны жүзеге асыру үшін одан лицензия алу керектігімен, көп уақыт бойы оның таралуын тек қана NetWare желісімен шектеді. Дегенмен NetWare 4.0 нұсқасы шыққан сәтте Novell өз хаттамаларына оларды корпоративтік желілерде жұмыс істеуге икемдеуге бағытталған салиқалы өзгерістер енгізді және енгізуді жалғастыруда. Қазір IPX/SPX стегі NetWare-де ғана емес, басқа да бірнеше әйгілі желілік ОЖ-де - SCO UNIX, Sun Solaris, Microsoft Windows NT іске асырылған. NetBIOS/SMB стегі. Microsoft және IBM фирмалары дербес компьютерлерге арналған желілік құралдарды жасауда бірлесіп жұмыс істеді, сондықтан NetBIOS/SMB хаттамаларының стегі олардың бірлескен еңбегінің нәтижесі болып табылады. NetBIOS/SMB құралдары 1984 жылы желілік сервистерді іске асыру үшін SMB (Service Message Block) хаттамасын қолданбалы деңгейде қолданған (2.11 сурет) IBM фирмасының PC NetWork желілік бағдарламасына арналған IBM PC базалық енгізу/шығару жүйесінің (BIOS) стандарттық функцияларын желілік кеңейту ретінде пайда болды. NetBIOS хаттамасы ашық жүйелердің: желілік, көліктік және сеанстық жүйелердің өзара әрекеттесу үлгісінің үш деңгейінде жұмыс істейді. NetBIOS IPX және SPX хаттамаларына қарағанда жоғарырақ деңгейдегі сервисті қамтамасыз ете алады, дегенмен, маршруттау қабілеті жоқ. Осылайша, NetBIOS осы

18 сөздің қатаң мағынасында желілік хаттама болып табылмайды. NetBIOS-те желілік, көліктік және сессиялық деңгейге жатқызуға болатын көптеген пайдалы желілік функциялар бар, дегенмен оның көмегімен дестелерді маршруттау мүмкін емес, өйткені NetBIOS кадрлармен алмасу хаттамасында желі сияқты түсінік енгізілмеген. Бұл NetBIOS хаттамасын ішкі желілерге бөлінбеген жергілікті желілердің қолдануын шектейді, бұл оның құрамдас желілерде қолданылуын мүмкін емес етеді. NetBIOS дейтаграммалық алмасуды да, қосылыстарды орнататын алмасуды да қолдайды. 7 6 SMB 5 4 NetBIOS сурет. NetBIOS/SMB стегі. OSI үлгісінің қолданбалы өкілдік деңгейлеріне сәйкес келетін SMB хаттамасы жұмысшы станцияның сервермен өзара әрекетін реттейді. SMB функциясына келесі операциялар кіреді: Сессияны басқару. Жұмысшы станция мен файлдық сервердің желілік ресурстарының арасындағы логикалық арнаны жасау және үзу. Файлдық қолжеткізу. Жұмысшы станция файл-серверге каталогтарды жасауға және өшіруге, файлдарды жасауға, ашуға және жабуға, файлдарға оқуға және жазуға, файлдардың атын өзгертуге және өшіруге, файлдарды іздеуге, файл атрибуттарын алуға және орнатуға, жазбаларды бұғаттауға сұраныспен жүгіне алады. Баспа сервисі. Жұмысшы станция файлдарды басып шығару үшін серверде кезекке қоя алады және баспа кезегі туралы ақпаратты ала алады. Хабарламалар сервисі. SMB келесі функциялары бар қарапайым хабарламаларды беруді қолдайды: қарапайым хабарлама жіберу, кеңхабарлау хабарламасын жіберу, хабарлама блогының басын жіберу, хабарлама блогының мәтінін жіберу, хабарлама блогының соңын жііберу, қолданушының атауын жіберу, жіберуден бас тарту, машинаның атын жазу. NetBIOS ұсынған API функциялары қолданатын қомысшалардың саны көп болғандықтан, көптеген ОЖде бұл функциялар өздерінің көліктік хаттамаларына интерфейс түрінде іске асырылған. NetWare-де IPX хаттамасының негізінде NetBIOS-тың фукнцияларын эмуляциялайтын бағдарлама бар. Windows NT және TCP/IP стегіне арналған NetBIOS бағдарламалық эмуляторлар бар. SNA стегі. DECnet стегі. OSI үлгісінің деңгейлеріне коммуникациялық жабдықтардың түрлерінің функционалдық сәйкестігі. SNA стегі. SNA (Systems Network Architecture) бұл үлгіні IBM мейнфреймдері базасында жасалған желілерге арнап IBM жасап шығарған,және желінің барлық элементтерінің: компьютерлердің, терминалдардың, концентраторлардың, жүйелік және қолданбалы бағдарламалардың арасындағы өзара әрекеттесуді стандарттайды. SNA хаттамалары желілік хаттамаларға қойылатын негізгі заманауи талаптарды қанағаттандырады: маршруттау құралдарының болуы, сервистің әртүрлі деңгейі, берілетін деректердің түрлері мен тәуелсіздік, басқа желілік сәулеттермен өзара әрекеттесу мүмкіндігі. Корпоративтік желілердің саны көптеп өсуі жергілікті желілерді мейнфрейм желілерімен біріктіру сұрақтарын өзекті еткендіктен, SNA стегі жақын уақытта бұдан да кең таралуға ие болатындығын күтуге болады.

19 Бұл үлгі OSI үлгісіне өте ұқсас: ол да атаулары ұқсас жеті деңгейден тұрады: 1. физиклық деңгей (Physical Layer) физикалық қосылысты қамтамасыз етеді. 2. Деректер байланысын басқару жүйесі (Data Link Control) деректерді түйіндердің арасында береді. Бұл деңгейде деректерді беру үшін SDLC хаттамасы қолданылады OSI хаттамалары стегінің HDLC хаттамасының (OSI үлгісінің арналық деңгейіне сәйкес келеді) ішкі жиынтығы болып таблатын, деректерді синхронды беру хаттамалары. 3. Маршрутты басқару (Path Control) деректердің дестелерін бастауы мен жету түйіні арасында маршруттайды (OSI үлгісінің желілік деңгейіне сәйкес келеді). Бұл хаттамада маршруттаудың дейтаграммалық принципі қолданылады - әрбір хабарлама бұл тәуелсіз дейтаграмма. Жол көрсетудің екі әдісі қолданылады: анық және виртуалдық. Анық жол кезінде әрбір түйінде осы жолдардың сипаттамасы бар маршруттар кестесі жасалады. Анық жолдар динамикалық өзгере алмайды. Виртуалдық жол (логикалық қосылыс) анық жолдың үстіне салынған қосмша болып табылады және жұп түрінде болады анық жол және беру басымдығы (ол сервистің сапасын анықтайды). Әртүрлі виртуалдық жолдарға бір анық жол сәйкес келе алады. 4. Беруді басқару (transmission Control) деректерді алмасу жылдамдығын келістіреді (OSI үлгісінің көліктік деңгейіне сәйкес келеді) 5. Деректер ағынын басқару (Data Flow Control) деректерді алмасуды синхрондайды (OSI үлгісінің көліктік деңгейіне сәйкес келеді) 6. Көрсету қызметі (Presentation Services) деректерді форматтайды (OSI үлгісінің өкілдік деңгейіне сәйкес келеді) 7. Транзакция қызметі (Transaction Services) - құжаттарды алмасуды және таратылған деректер қорына қол жеткізуді басқарады (OSI үлгісінің сессиялық деңгейіне сәйкес келеді) SNA желісінде логиклық құрылғылардың арасында өзара әрекеттесу жүреді (Logical Unit - LU): логикалық құрылғылар соңғы қолданушыларды (бұл жағдайда олар IBM 3270 терминалымен көрсетілген) немесе қолданбалы бағлардамаларды көрсете алады. Соңғы қолданушылар арасындағы байланыс LU-LU сеансы деп аталатын сәйкес логикалық құрылғылар арасындағы логикалық байланыс арқылы іске асады. Желі арқылы өзара әрекеттесуді LU-LU сеансы орнағаннан кейін ғана, және өзара әрекеттесуге қатысатын логикалық құрылғылардың типі анықтайтын хаттамалар бойынша ғана іске аса алады. Мысалы, LU1 құрылғысы арқылы қолданбалы бағдарламадан қарапайым принтерге және жазу машинкасы түріндегі терминал пернетақтасына, LU2 және LU3 құрылғылары арқылы дисплейлерге және сәйкесінше IBM 3270 деректер ағыны бар дисплейлік кешендердің принтеріне қол жеткізуге болады. LU 6.2. түріндегі логикалық құрылғылар арқылы қолданбалы бағдарламалар арасындағы өзара әрекеттесу жүреді. SNA стегінде Logical Unit Type 6.2 Advanced Program-to-Program Communications (APPC немесе SNA LU 6.2) деп аталатын LU 6.2 түріндегі екі құрылғылардың арасындағы өзара әрекеттесу хатамасы OSI үлгісінің желілік деңгейінің хаттамасының ролін атқарады ол гетерогендік желілерде деректерді беруді ұйымдастырады. АРРС хаттамасы Subarea SNA деп аталатын IBM компаниясының желілік сәулетінің бірінші буынына жатады. Ол туралы 1974 жылы жарияланған болатын. Subarea SNA сәулетіне сәйкес, желінің негізгі концентраты мейнфрейм болған, онда Virtual Telecommunications Access Method (VTAM) бағдарламалық қамтамасыздауы жұмыс істеген. Мейнфрейм желідегі барлық коммуникациялардың орнатылуы үшін жауап берген. SNA желілік сәулетінің екінші буыны болып APPN Advanced Peer to Peer Networking сәулеті табылады, ол IBM компаниясының желі аралық өзара әрекеттесуінің стратегиясының негізгі компоненті болып табылады. APPN сәулеті SNA-ны оларда орта кластағы компьютерлер бір рангтік әрекет етуді қажет ететін мейнфреймдері жоқ есептеу орталарына арнап кеңейту үшін жасалған. APPN-нің қосылыстары бір рангтік болып табылады және кез-келген соңғы қолданушыға, осы процеске мейнфреймді қоспай кез-келген екінші соңғы қолданушымен жалғасуды бастауға мүмкіндік береді. APPN желілік әкімшілеуді анықтамалық және маршруттық ақпаратты динамикалық жасаудың есебінен жеңілдетеді. APPN SNA сессиясының трафигіне басымдық беруді қамтамасыз ететін қызмет ету класын (Class of Service, COS) енгізеді, ол сервистің қазіргі кезде бар кластарын олрдың соңғы түйіндердің деңгейін дейін кеңейту жолымен және бөлешектеудің үлкен дәрежесін қамтамасыз ету жолымен жақсартады. APPN желісі арқылы Dependent LU Requester (DLUR) көмегімен SNA трафикті беруге болады. APPN-ді келесі жағдайларда қолдану ұсынылады: - соңғы қолданушы басымдық беру ретін жеткіліксіз бөлшектеп анықтаған жағдайда, мысалы ол басымдығы төмен қосымшаларды да, басымдығы жоғары қосымшаларды да орындағанда; - SNA-трафик трафиктің негізгі бөлігін құрағанда, ал желінің инфрақұрылымы және қызмет көрсетуші қызметкерлердің тәжірибесі негізінен SNA сәулетіне сәйкес келгенде; - AS/400 немесе OS/2 сияқты таратылған платформаларға арналған клиент-сервер сәулетінде LU6.2 қосымшалары көп болғанда; - Мейнфрейм арқылы өтпейтін, SNA-трафиктің бір рангтік маршрутталуы қажет болғанда. SNA трафигі мен NetBIOS ты TCP/IP (RFC-1434) және frame relay (RFC-1490) дестелеріне инкапсуляциялау әдістерін анықтайтын екі стандарттар бар. SNA-ны TCP/IP-ге инкапсуляциялау әдісі Data

20 Link Switching (DLSw) деп аталады. Бұл хаттамалардың көмегімен SNA трафигі корпоративтік желінің магистралдарының бойымен ауыса алады. DECnet стегі. Digital Equipment корпорациясы хаттамалардың меншік стегін DECnet-ті қолдайды, ол физикалықтан бастап қолданбалыға дейінгі барлық деңгейлердің сервисінен тұрады. DECnet хаттамасының стегінің бес фазасы (Phases) немесе нұсқалары бар. Корпоративтік желілерде қолдану үшін ең қолайлы болып Phase IV және Phase V нұсқалары табылады. DECnet Phase IV стегін Digital Equipment корпорациясы 1982 жылы OSI стандарттық үлгісіне сәйкес келмеген меншік көпдеңгейлі тәсілді қолданып жасап шығарған. Барлық жерде қолданылатын Ethernet типіндегі хаттаманы төменгі деңгейде қолдай отырып, бұл стек негізінен меншік, фирмалық хаттамалардан тұрған және көбінесе VAX компьютерлерінде қолдануға бағытталған жылы Digital корпорациясы Phase V стегін жариялады және оны Advantage Networks деп атады (стектің алғашқы өнімдері тек 1991 жылы пайда болды). Оны жариялау кезінде қолданушыларға көпхаттамалы желіні жасауға және оны басқаруға көмектесуге ұмтылу ерекше атап өтілді. Бұл стектің ерекшелігі болып, оның Phase IV-те іске асырылған DECnet меншік стегімен қатар, TCP/IP және OSI стектерінің хаттамаларын біруақытта қолдануға мүмкіндік беретіндігі табылады. Phase V стегі қосымша стандартты хаттамаларды қосудың есебінен Phase IV стегін дамыту ғана болып табылмайды. Ол OSI үлгісіне сәйкес толығымен қайта жазылған, сондықтан хаттамалар модульді жұмыс істей алады. TCP/IP және OSI хаттамаларымен өзара әрекеттесуден басқа, ол сондай-ақ атаулардың таратылған қызметін және желіні таратылған басқаруды қоса алғанда, корпоративтік желіде өте қажет дамыған сервистерді ұсынады. Беттері көрсетілген негізгі әдебиет 1. [с.52-54] 2. [с.83-85] 3. [с.66-73] 4. [с ] 5.[с.85-87, ] Беттері көрсетілген қосымша әдебиет 1. [с ] Бақылау сұрақтары 1. ТСР/ІР стегі деген не? 2. ТСР/ІР-дің кең таралуының ерекшелігі неде? 3. ТСР/Ір хаттамаларының құрылымын келтіріңіз? 4. ТСР/ІР стегінің әрбір деңгейінің хаттамаларын сипаттаңыз? 5. IPX/SPX стегін сипаттап беріңдер. 6. IPX/SPX хаттамалар стегінің әрбір деңгейінде жүзеге асырылған хаттамаларды атап беріңіздер. 7. NetBIOS/SMB стегі нені білдіреді? 8. NetBIOS/SMB хаттамалар стегінің әрбір деңгейінде жүзеге асырылған хаттамаларды атап беріңіздер. 9. SNA стегі нені білдіреді? 10. SNA үлгісінде қандай деңгейлер жүзеге асырылады? 11. APPC деген не? 12. APPN деген не? 13. DECnet стегі нені білдіреді? 6 дәріс. 3. Тақырып. Компьютерлік тораптардың аппараттық құралдары 1. Коммуникациялық құралдардың қазіргі компьютерлік тораптардағы ролі. 2. Коммуникациялық құралдардың негізгі түрлерінің функциональды аттары, байланыс желілері, тораптық адаптерлер, қайталағыштар мен конденсаторлар, көпірлер мен конденсаторлар, маршрутизаторлар, шлюздар. 3. Коммуникациялық құралдардың OSI модель деңгейіне функциональды сай келуі. Желілік адаптерлердің, қайталаушылардың, көпірлер мен маршруттаушылардың арасындағы айырмашылықты түсінудің ең жақсы әдісі болып, олардың жұмысын OSI үлгісінің терминлерінде қарастыру

21 табылады. Бұл құрылғылардың фукнциялары мен OSI үлгісінің деңгейлерінің арасындағы арақатыс 3.1 суретте көрсетілген. Сигналдарды регенерациялаушы, және соның есебінен желінің ұзындығын көбейтуге мүмкіндік беретін қайталаушы, тек қана физикалық деңгейде жұмыс істейді. Желілік адаптер физикалық және арналық деңгейде жұмыс істейді. Физикалық деңгейге байланыс линиясы бойымен сигналдарды қабылдау және беруге байланысты адаптер функциясының бөлігі жатады, ал берудің бөлінетін ортасына рұқсат алу, компьютердің МАС-адресін тану бұл арналық деңгейдің функциясы. Көпірлер арналық деңгейде өз жұмысының көп бөлігін орындайды. Олар үшін желі құрылғылардың МАС-адрестерінің жинағымен көрсетіледі. Олар арналық деңгейде дестелерге қосылған тақырыптардан осы адрестерді алып шығады және оларды қандай-да бір дестені қандай портқа жіберу керектігі туралы шешім қабылдау үшін дестелерді өңдеу кезінде қолданады. Жоғарырақ деңгейге қатысты желі адрестері туралы ақпаратқа көпірлерде рұқсат жоқ. Сондықтан олар желі бойымен дестелерді жылжытудың мүмкін жолдары немесе маршруттары туралы шешім қабылдауда шектелген. Маршруттаушылар OSI үлгісінің желілік деңгейінде жұмыс істейді. Маршруттаушылар үшін желі бұл құрылғылардың желілік адрестерінің жинағы және желілік жолдардың жиынтығы. Маршруттаушылар желінің кез-келген екі түйіндерінің арасындағы барлық болуы мүмкін жолдарды сараптайды және олардың ішінен ең қысқасын таңдайды. Таңдау кезінде назарға басқа факторлар да алынуы мүмкін, мысалы, аралық түйіндер мен байланыс линияларының жағдайлары, линияның өткізгіштік қабілеті немесе деректерді берудің бағасы. OSI үлгісінің деңгейлері қолданбалы 7 Шлюз 7 сеанстық көліктік желілік арналық физикалық Маршрутизатор көпір/коммутатор/желілік адаптер қайталаушы 1 1 физикалық логикалық желілер Интернет 3.1. сурет OSІ үлгісіне коммуникациялық жабдықтардың функцияларының сәйкестігі Маршруттаушы өзіне жүктелген функцияларды орындай алуы үшін оған көпірге рұқсат етілгенге қарағанда, желі туралы көбірек ақпарат қолжетімді болуы керек. Желілік деңгейдегі дестенің тақырыбында желілік адрестен басқа, мысалы, маршрутты таңдау кезінде қолданылуы керек критерийлер туралы, дестенің өмірінің уақыты туралы, дестенің қандай жоғарғы деңгейдегі хаттамаға тиісті екендігі туралы деректер бар. Қосымша ақпаратты қолданудың арқасында, маршруттаушы көпірге қарағанда дестелермен көбірек операциялар жасай алады. 3.1 суретте коммутациялық құрылғылардың тағы бір түрі шлюз көрсетілген ол OSI үлгісінің кезкелген деңгейінде жұмыс істей алады. Шлюз (gateway) хаттамалардың трансляциясын орындайтын құрылғы. Шлюз өзара әрекеттесуші желілердің арасында орналасады және бір желіден келіп түскен хабарламаларды екінші желінің форматына аударатын делдал ретінде қызмет етеді. Хаттамалардың бір стегін екіншіге трансляциялау желі туралы барынша толық ақпаратты талап ететін күрделі интеллектуалдық міндет болып табылады, сондықтан шлюз барлық трансляцияланатын хаттамалардың тақырыптарын қолданады. Беттері көрсетілген негізгі әдебиет 1. [с ] 2. [с.85-87, ] Бақылау сұрақтары: 1. Коммуникациялық құралдардың қазіргі компьютерлік тораптардағы ролі қандай

22 2. Коммуникациялық құралдардың негізгі түрлерінің функцинальды аттары қандай. 3. Байланыс желілері дегеніміз не. 4. Тораптық адаптерлер дегеніміз не. 5. Қайталағыштар мен конденсаторлар дегеніміз не. 6. Көпірлер мен конденсаторлар дегеніміз не. 7. Маршрутизаторлар дегеніміз не. 8. Шлюздер дегеніміз не. 9. OSI үлгілерінің желілер деңгейлерінің коммуникациялық жабдықтарымен сәйкестігін анықтаңдар. 4. Тақырып. Локальды тораптарды құру және қолдану технологиялары. 7. Дәріс. Локальды тораптарды құру. 1. Локальды тораптарды құру мақсатында активті және пассивті құралдары таңдау. 2. Серверге, жұмыс станциясына және торапқа жалпы қойылатын талаптар. 3. Ethernet технологиясы. CSMA/CD қатынас құруды әдісі. Ethernet кадр форматтарының сипаттамасы Base 5, - 2, - T, -F стандарттары. Ethernet Қазіргі кезде беріліс жылдамдығы 10 Мбит/с шамасына дейін жететін салыстырмалы түрде аса көлемді емес компьютерлік желілердің ішінен Ethernet желісі өте кең тараған. Бұл желі әртүрлі мекемелік (соның ішінде банктік және кеңселік мекемелер) жұмыстық бекеттерді жергілікті желіге қосу үшін арналған. Желі құнының төмендігімен, орнату және пайдаланудың қарапайымдылылығы мен сипатталады. Берілген желі түрі бағдарламалық және аппараттық құралдардың айтарлықтай ауқымды түрлері әрекет етеді. Ethernet желісін пайдалану барысындағы нәтижелі іс тәжірибелер аталмыш желіні баршаға ортақ, берілісті бақылайтын және қақтығыстарды айқындайтын магистралдық желілер үшін арналған IEEE стандартын әзірлеуге негіз етіп алуға мүмкіндік берді. IEEE стандарты арқылы физикалық орта ретінде коаксильды кабельдің екі түрлі, өткізгіштердің жұбы және оптоталшықты кабельді анықтады. Сәйкесінше, берілісті ортаның төрт түрлі спецификациясын ажыратады: 10BASE5, 10BASE2, 10BASE-T және 10BASE-F. Ең алғашқы болып орталық мыс өткізгішінің диаметрі 2,17мм жуан коаксиальды кабельді пайдалану қажеттігін анықтайтын 10BASE5 спецификациясы пайда болды. 10BASE2 спецификациясы орталық өткізгіш диаметрі 0,89мм жұқа коаксиальды кабельді пайдалану тиімділігін анықтайды. 10BASE5 және 10BASE2 жүйелеріне кіретін кабельдердің негізгі электрлік және механикалық сипаттамалары 2.2. кестеде келтірілген. Кабельдің сипттамалары желінің қайталамасыз кабель бойымен тарату ұзақтығы, бір сегментке қосылатын бекеттердің максимал саны секілді параметрлеріне ықпал ететіні анық. Аталмыш түрдегі кабельдер базасында желілерді бір бірінен ажырату үшін, бірінші мысалда жуан Ethernet желісі туралы, ал екінші мысалда жіңішке Ethernet желісі турасында әңгіме өрбіген болатын. 2.2 кесте Ethernet параметрлері. Параметрлер RG-11 RG-58 Хабар берудің жылдамдығы, Мбит/с Толқынды кедергі, ОМ Сегмент кабелінде жиіліктің өшуі. 10 МГц, ДБ (ДБ/км) 8,5 (18) 8,5 (18) Сигналдың таралуының қажетті жылдамдығы, с=3*10 5 км/ч 0,77 0,65 Өткізгіштің орталық диаметрі, мм 2,17+-0,013 0,89+-0,05 Экран диаметрі, мм ішкі сыртқы Қабықшаның сыртқы диаметрі, мм поливинилхлоридтан флуорополимерден ,28+-0,178 10,297 9,525 2,95+-0,15 10BASE5 жүйесінде магистралды кабель ретінде RG-11 кабелі пайдаланылады. Ал 10BASE2 жүйесі үшін көп жағдайда RG-58A/U пайдаланылады. RG-11 кабелі өте жоғарғы сенімділікпен, кедергіге қарсы қорғанысының жоғарылығымен сипатталады, алайда оның құны RG-58A/U кабелінің құнынан айтарлықтай жоғары. 10BASE5 және 10BASE2 жүйелеріндегі желілерді де қайталамасыз кабельдің бойымен беріліс ұзақтығы (сегменттің ұзындығы), бекеттердің максимал саны және олардың коаксиальды кабельге қосылу тәртібі бойынша жіктейді. Сонымен сегменттің максимал ұзындығы, яғни желі бөлімдерінің қосымша 4,9 4,8

23 күшейткіштерінсіз-ақ 10BASE5 жүйесі үшін 500м құрайды. Сегментке 100-ге дейінгі станцияларды қосуға рұқсат етіледі. Сегменттің соңында коаксиалдық кабельдің ұшында кері қайтарылған толқын эффектінің туындауын болдырмайтын терминаторлар орналасадаы. Терминатор коаксиалдық кабель сияқты 50 Ом толқындық кедергіге ие. Беруші ортаға станцияны қосу үшін арнайы қабылдаушы-беруші (трансивер) және адаптер қолданылады. Трансивер кабельден келіп түсетін электрлік сигналдарды қабылдауды және күшейтуді және оларды кері қарай коаксиалдық кабельге және желілік адаптерге беруді қамтамасыз етіп, ортамен байланыс модулінің қызметін орындайды. Желінің сенімділігін жоғарылату үшін трансиверде электрлік тізбектерді гальваникалық шешу жүргізіледі. Өткізгіштердің төрт жұбынан тұратын арнайы кабельдің және DB-15 ажыратқысының көмегімен трансивер жұмысшы станцияның ішіне орнатылған желілік адаптермен байланысқан. Өткізгіштердің алғашқы жұбы сигналдарды адаптерге жіберу үшін, екіншісі қабылдау үшін қолданылады. Өткізгіштердің үшінші жұбы кадрлардың соғылысуын индикациялау үшін, ал соңғысы трансиверге қоректі беру үшін қолданылады. Адаптер мен трансивердің арасындағы интерфейстік кабельдің ұзындығы 50 метрге дейін жетеді. Бұл бір бөлмеден екіншісіне әдетте арнайы монтаждық қораптарда салынатын негізгі кабельді қозғамастан, станцияның орналасқан жерін үлкен шектерде ауыстыруға мүмкіндік береді. Бөлменің ішінде көбінесе транссиверлік кабель қолданылады. Интерфейстік кабельдің адаптерге қосылуы AUI интерфейсінің және стандарттық 15-жанаспалы DB-15-ның көмегімен іске асырылады. 10BASE2 жүйесінің желілері үшін сегменттің барынша көп ұзындығы 185 метрді құрайды, бірақ желілік адаптерлердің кейбір түрлері үшін бұл параметрді 200-ге дейін көбейтуге рұқсат етіледі. Сегментке қосылатын станциялардың барынша көп саны 30-дан артық болмауы тиіс. Станцияның қосылуы 50 Ом толқындық кедергісі бар T-BNC-коннекторлардың көмегімен іске асады. Т-коннектор бір жағымен желілік адаптерге қосылатын, ал екнші жағымен BNC-коннектор арқылы коаксиалдық кабельге қосылатын шағын үштік болып табылады. BNC-коннекторлар коаксиалдық кабельге жабыстыру, қысу немесе бұрау жолымен қосылады. Соңғы екі жағдайда арнайы монтаждық аспап қолданылады. Аяқталған жұмысшы станциясының еркін ұшында кабельдің толқындық кедергісіне тең толқындық кедергісі бар шағын бітеме болып табылатын арнайы терминатор орналасуы тиіс. Терминатор коаксиалдық кабельдің ұштарындағы сигналдарды жұту үшін және кері қайтарылған толқын эффектін болдырмау үшін қолданылады. Терминаторлардың бірі жерге ұластырылған болуы тиіс. Әйтпесе желі тұрақсыз жұмыс істейтін болады. 10BASE2 желісіне арналған желілік адаптер бірге орнатылған кабылдаушы-берушінің болуын болжайды. Желілік адаптерлердің көпшілігінде бірегейлендіру мақсатында сәйкес ажыратқылары бар және 10BASE2 желісінде, 10BASE5 желісінде де қолданыла алатындығын айта кету керек. Адаптерлер автономдық түрде жасалуы мүмкін және компьютерге RS-232С интерфейсінің көмегімен қосыла алады және компьютердің жүйелік шинасына бірге орнатыла алады. Ethernet автономдық адаптерлері бірге орнатылатын адаптерлерге қарағанда біршама қымбат тұрады және әдетте адаптерді компьютердің ішіне орналастыру мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Жалпы алғанда, салыстырмалы арзан кабельді қолданудың және трансиверлердің болмауының есебінен Ethernet 10BASE2 желісінің бағасы Ethernet 10BASE5 желісімен салыстырғанда төмен болып табылады. Арнайы қайталағыштарды қолданып желінің бесеуге дейінгі сегменттерін өзара біріктіруге болады. Бұл жағдайда Ethernet 10BASE5 желісінің барынша көп ұзындығы 2,5 шақырымды құрайды, ал Ethernet 10BASE2 желісінің барынша көп ұзындығы 1 шақырым. Репитерлер әртүрлі конфигурациядағы сызықтық немесе тармақталған желілерді құрай отырып, сегменттің еркін бөлігінде орналаса алады. Бұдан басқа, қайталаушылар желілерді қалың және жіңішке кабельдермен біріктіруге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде бірнеше сегменттерді жұлдыз тәріздес құрылым түрінде біріктіруге мүмкндік беретін көптеген порттық қайталаушылар пайда болды. Осылайша, қайталаушылардың көмегімен жергілікті компьютерлік желінің топологиясы іске асырыла алады. Бұл кезде деп аталатын ережені сақтау қажет. Осы ережеге сәйкес желінің бестен артық емес сегменттерін өзара біріктіруге болады, бұл үшін төрт қайталаушы қолданылады. Үш сандары бес сегменттің үшеуіне желінің түйіндері қосыла алатындығын көрсетеді. Желілік құралдардың және ең алдымен адаптерлердің жетілдірілуі жергілікті компьютерлік желілердің беруші ортасы ретінде өткізгіштердің есулі қоссымын кеңінен қолдануға мүмкіндік берді. Мысалы, Ethernet желісінің шеңберінде және сәйкесінше ІЕЕЕ 802,3 стандартында беруші орта ретінде 3 санаттағы өткізгіштердің есулі қоссымын және ұзындығы 100 метрге дейінгі кабельді қолдануды анықтайтын 10BASE-Т спецификациясы жасап шығарылды. Желінің негізгі құрылымдық элементі болып жұмысшы станциялар радиалдық түрде қосылатын концентратор (HUB) табылады. Бірнеше концентраторларды қолдана отырып, біршама күрделі конфигурациялы желіні жасауға болады. Өткізгіштердің есулі қоссымын концентратормен және желілік адаптермен қосу үшін стндарттық RJ45 телефондық ажыратқылар қолданылады. Өзінің құрылымы және қызметтік сипаттамалары бойынша станцияның адаптері коаксиалдық кабельге арналған адаптерлермен үйлесімді. Осыған байланысты қазіргі кезде бірегейлендіру мақсатында көбінесе DB-15, BNC және RJ-45 ажыратқыларымен жабдықталған Ethernet 10BASE5/2/Т әмбебап желілік адаптерлері шығарылады. Ethernet желілерінің тиімділігін ары қарай жоғарылату әдеттегі концентраторлардан айырмашылығы желінің сегменттерін дестелерді коммутациялау интерфейсі арқылы бірге байланыстырылған жеке желілер

24 ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін коммутациялаушы концентраторлардың қолданылуымен байланыстырылады. Коммутациялаушы концентратор әрбір қосылатын портқа: қабылданатын және жіберілетін дестелерге арналған екі буфермен жабдықталған. Осының арқасында коммутациялаушы концентратор абоненттердің әртүрлі жұптарының арасында біруақытта дестелерді қабылдай және жібере отырып, дестелерді коммутациялау түйініне ұқсас жұмыс істейді. Бұл өнімділікті жоғарылатумен қатар, дестелердің соқтығысуын болдырмауға мүмкіндік береді. Мұндай технологияны қолданатын компьютерлік желілер Switch Ethernet атауын алған. Сондай-ақ Ethernet желісінің жаңа технологиялық даму бағыты болып, 10 Мбит/с беру жылдамдығы бар Ethernet 10BASE-F оптоталшықты желісі табылады. Беруші орта ретінде 50- немесе 100-микронды оптоталшықты кабель қолданылады. Бір сәуленің (сегменттің) барынша көп ұзындығы 2100 метрді құрайды. 10Base 5 стандарты Кабель барлық станцияларға арналған моноарна ретінде қолданылады. Кабельдің сегментінің барынша көп ұзындығы 500 метр (қайталаушылары жоқ) және ұштарында кабель бойымен таралатын сигналдарды жұтатын және кері қайтарылған сигналдардың туындауына кедергі жасайтын кедергісі 50 Ом келісуші терминаторлар болуы тиіс. Терминаторлар ( бітемелер ) болмаған жағдайда кабельде тұрып қалған толқындар пайда болады, сондықтан бір түйіндер қуатты сигналдарды алады, ал басқалары қабылдануы мүмкін болмайтындай әлсіз сигналдарды алады. Станция кабельге қабылдаушы-берушінің трансивердің (transmitter + receiver = transceiver) көмегімен қосылуы тиіс. Трансивер тікелей кабельде орнатылады және компьютердің желілік адаптерінен қоректенеді. Трансивер желілік адаптермен ұзындығы 50 метрге дейінгі, 4 есулі қоссымнан тұратын AUI (Attachment Unit Interface) интерфейстік кабелімен қосылады. AUI интерфейсіне қосылу үшін DB-15 ажыратқысы қолданылады. Бір сегменті 100-ден артық емес трансиверлердің қосылуына рұқсат етіледі, бұл кезде трансивермен қосылулардың арақашықтығы 2,5 метрден кем болмауы тиіс, бұл трансиверлердің қосылу нүктелерін білдіреді. Трансивер дегеніміз келесі қызметтерді орындайтын желілік адаптердің бөлігі. - деректерді кабельден кабельге беру және қабылдау - кабельдегі коллизияларды анықтау - кабельдің және адаптердің қалған бөліктерінің арасындағы электрлік шешілу - адаптердің дұрыс емес жұмысынан кабельді қорғау 10Base-5 стандарты желіде арнайы құрылғының қайталаушының (repeator) қолданылу мүмкіндігін анықтайды. Қайталаушы кабельдің бірнеше сегменттерін бір желіге біріктіру, және сонымен желінің жалпы ұзындығын көбейту үшін қызмет етеді. Қайталаушы кабельдің бір сегментінен сигналдарды қабылдайды және импульстардың формасы мен қуаттылығын жақсарта отырып, және де импульстерді синхрондай отырып, оларды басқа сегментте бит бойынша синхронды қайталайды. Қайталаушы кабель сегменттеріне жалғасатын екі (немесе бірнеше) трансиверлерден, және де өзінің такттік генераторы бар қайталау блогынан тұрады. Стандарт желіде 4-тен артық емес қайталаушыларды, сәйкесінше 5-тен артық емес кабель сегменттерін қолдануға рұқсат етеді. Кабель сегментінің барынша көп ұзындығы 500 м болған кезде бұл 10Base-5 желісінің барынша ұзындығын м береді. 5 сегменттің 3-уі ғана жүктелген, яғни соңғы түйіндер қосылған болуы мүмкін. Ethernet 10Base-5 желісіндегі қайталаушыларды қолдану ережесі ережесі деген атауға ие болған: 5 сегмент, 4 қайталаушы, 3 жүктелген сегменттер. Қайталаушылардың шектелген саны олар енгізетін сигналдардың таралуының қосымша бөгелуімен түсіндіріледі. Қайталаушыларды қолдану коллизияларды сенімді тану үшін ең аз ұзындықтағы, яғни 72 байт немесе 576 биттегі кадрды беру уақытынан аспауы тиіс сигналдың қос таралу уақытын көбейтеді. Әрбір қайталаушы сегментке өзінің бір трансиверімен қосылады, сондықтан жүктелген сегментке 99-дан артық емес түйіндерді қосуға болады. 10Base-5 желісіндегі соңғы түйіндердің барынша көп саны осылайша 99*3=297 түйінді құрайды. 10Base-5 стандартының жетістіктеріне жатады: - кабельдің сыртқы әсерлерден жақсы қорғалғандығы; - түйіндердің арасындағы салыстырмалы үлкен қашықтық; - AUI кабельінің ұзындығы шегінде жұмысшы станцияның қарапайым орын ауыстыру мүмкіндігі; 10Base-5-тің кемшіліктері болып табылады: - кабельдің жоғары бағасы; - оның қаттылығының салдарынан оны салудың қиындығы; - кабельді бітеу үшін арнайы аспаптың қажеттілігі; - кабель зақымдалған кезде немесе нашар қосылыс болған кезде барлық желінің жұмысының тоқтауы; - кабельді орнатудың барлық мүмкін жерлеріне кабельді жеткізуді алдын ала қарастыру қажеттілігі.

25 10Base-2 стандарты. 10Base-2 стандарты беруші орта ретінде орталық мыс өткізгішінің диаметрі 0,89 мм және сыртқы диаметрі шамамен 5 мм коаксиалдық кабельді қолданады. Кабельдің 50 Ом толқындық кедергісі бар. Мұндай сипаттамаларға RG-58/U, RG58 A/U, RG-58 C/U маркаларының кабельдері ие. Қайталаушысы жоқ сегменттің барынша көп ұзындығы 185 м құрайды, сегменттің ұштарында 50 Омдық келісуші терминаторлар болуы тиіс. Жіңішке коаксиалдық кабель жуанға қарағанда арзандау, сондықтан 10Base-2 желісін кейде Cheapernet (cheaper - арзандау) желісі деп атайды. Бірақ арзан болғандығы үшін сапасы нашарлайды жіңішке коаксилдың бөгеуілдерден қорғалуы нашар, механикалық беріктігі нашар және өткізу жолағы жіңішкелеу. Станциялар кабельге жоғары жиіліктегі BNC Т-коннектордың көмегімен қосылады, ол бір ұшы желілік адаптерге қосылатын, ал қалған екеуі кабель үзілістерінің екі ұштарымен жалғасатын үштік болып табылады. Бір сегментке қосылатын станциялардың барынша көп саны 30. Станциялардың арасындағы ең аз қашықтық 1 м. Кабельдің 1 м қадаммен түйіндерді қосуға арналған белгілемесі бар. 10Base-2 стандарты сондай-ақ қолданылуы ережесіне сәйкес болуы тиіс қайталаушыларды қолдануды көздейді. Бұл жағдайда желінің барынша көп ұзындығы 5*185=925 м болады. Бұл шектеу 2500 метрлік жалпы шектеулерге қарағанда күштірек болып табылатындығы көрініп тұр. 10Base-2 стандарты 10Base-5 стандартына өте жақын. Бірақ ондағы трансиверлер жіңішке кабельдің желілік адаптердің платасының шығушы ажыратқысына тікелей қосыла алатындығының есебінен желілік адаптерлермен біріктірілген. Кабель бұл жағдайда желілік адаптерде ілініп тұр, бұл компьютерлердің физикалық қозғалысын қиындатады. Бұл стандарттың іс жүзінде іске асырылуы кабельдік желі үшін ең қарапайым шешімге алып келеді, өйткені комьютерлерді жалғастыру үшін тек желілік адаптерлер, Т-коннекторлар және 50 Омдық терминаторлар ғана қажет болады. Дегенмен кабельдік қосылыстардың бұл түрі апаттар мен зақымдалуларға көп ұшырайды: кабель жуан коаксилге қарағанда бөгеуілдерге сезімтал, моноарнада механикалық қосылыстардың көп мөлшері бар, қолданушылардың ажыратқыларға қолдары жетеді және моноарнаның тұтастығын бұзуы мүмкін. 10Base-5 және 10Base-2 стандарттарының ортақ кемшіліктері болып моноарнаның жағдайы туралы оперативтік ақпараттың болмауы табылады. Зақымдалу бірден анықталады (желі жұмыс істемей қалады), бірақ кабельдің істен шыққан бөлігін іздеу үшін арнайы аспап - кабельдік тесттеуші қажет. 10Base-Т стандарты. Стандарт 1991 жылы қабылданған және 802.3і белгілемесін алған. 10Base-Т желілері орта ретінде экрандалмаған есулі қоссымды (Unshielded Twisted Pair, UTP) қолданады. 3 санаттағы (санат кабельдің өткізу жолағын, NEXT қиылыстағы жеткізу шамасын және оның сапасының кейбір басқа да параметрлерін анықтайды) экрандалмаған жұптың негізіндегі көпжұпты кабельді телефондық компаниялар ғимарат ішіндегі телефон аппараттарын қосу үшін бұрыннан қолданып келеді. Бұл кабель Voice Grade деп аталады, ол оның дауыстарды беруге арналғандығын көрсетеді. Соңғы түйіндер нүкте-нүкте топологиясы бойынша арнайы құрылғы көппорттық қайталаушымен екі есулі қоссымның көмегімен қосылады. Бір есулі қоссым деректерді станциядан қайталаушыға беру үшін, ал екіншісі деректерді қайталаушыдан станцияға беру үшін қажет. Бұл жағдайда көппорттық қайталаушылар әдетте концентраторлар (hub немесе concentrator) деп аталады. Концентратор оның порттарына қосылған есулі қоссымдардың барлық кесінділерінде сигналдарды қайталаушының қызметін орындайды, сондықтан деректерді берудің біртұтас ортасы түзіледі логикалық моноарна (логикалық ортақ шина). Стандарт деректерді берудің биттік жылдамдығын 10 Мбит/с және 3 санаттан төмен емес сападағы есулі қоссым болған жағдайда 100м-ден артық емес тікелей байланыстырылған екі түйіндердің арасындағы есулі қоссымның кесіндісінің барынша көп қашықтығын анықтайды. Бұл қашықтық есулі қоссымның өткізу жолағымен анықталады 100 м ұзындықта ол манчестер кодын қолдану кезінде деректерді 10 Мбит/с жылдамдықпен беруге мүмкіндік береді. 10Base-Т концентраторларын бір бірімен соңғы түйіндерді қосуға арналған порттардың көмегімен қосуға болады. CSMA/CD кіру процедурасын іске асыру кезінде станциялардың синхрондалуын қамтамасыз ету үшін және станциялардың коллизияларды сенімді тануы үшін желінің екі станцияларының арасындағы концентраторлардың барынша көп саны, атап айтқанда 4, стандартта анықталған. Бұл ереже 4 хаб ережесі атауына ие болған, және ол коаксиалдық желілерде қолданылатын ережесін алмастырады. Станциялардың көп саны бар 10Base-Т желісін жасау кезінде концентраторларды бір бірімен тармақ тәріздес құрылымды түзе отырып, иерархиялық әдіспен қосуға болады. 10Base-Т желісіндегі станциялардың жалпы саны 1024 жалпы шектен аспауы тиіс, және физикалық деңгейдің осы түрі үшін бұл санға шыныменде қол жеткізуге болады м желінің барынша көп ұзындығы желінің кез-келген екі соңғы түйіндерінің арасындағы барынша көп қашықтық ретінде түсініледі ( желінің барынша көп диаметрі ). Желінің кез-келген екі түйіндерінің арасында 4-тен артық қайталаушылар болмауы тиіс, 10Base-Т желісінің барынша көп диаметрі 5*100=500 м құрайды. 10Base-Т стандартында соңғы түйіннің трансивері мен қайталаушының портын жалғастыратын есулі қоссымның екі кесіндісінің физикалық жұмысқа қабілеттігін тесттеу процедурасы анықталған. Бұл

26 процедура байланыстылық тесті (link test) деп аталады, және ол әрбір есулі қоссымның арасындағы жіберуші мен қабылдаушының арасында манчестерлік кодтың J және K арнайы импульстерінің әрбір 16 мс беруге негізделген. Егер тест өтпесе, онда порт бұғатталады және мәселелі түйінді желіден өшіреді. J және K кодтары кадрларды беру кезінде тыйым салынған болып табылғандықтан, тесттік тізбектер ортаға қолжеткізу алгоритмінің жұмысына әсер етпейді. Соңғы түйіндердің арасында түйіндердің жұмысын бақылай алатын және желіден дұрыс жұмыс істемейтіндерді оқшаулайтын белсенді құрылғылардың пайда болуы 10Base-Т технологиясының қолдануда күрделі болып табылатын коаксиалдық желілермен салыстырғанда басты артықшылығы болып табылады. Концентраторлардың арқасында Ethernet желісі істен шығуға орнықты жүйенің кейбір сипаттамаларына ие болды. Оптоталшықты Ethernet Деректерді беру ортасы ретінде 10 мегабиттік Ethernet оптиклық талшықты қолданады. Оптоталшықты стандарттар кабельдің негізгі түрі ретінде арзан көпмодты оптикалық талшықты ұсынады, ол кабельдің 1 шақырым ұзындығында МГц өткізу жолағына ие. Функционалдық түрде оптикалық кабельдегі Ethernet желісі 10Base-Т желісі сияқты элементтерден тұрады желілік адаптерлер, көппортты қайталаушылар және адаптерді қайталаушының портымен жалғастыратын кабель кесіндісі. FOIRL (Fiber Optic Inter-Repeater Link) стандарты Ethernet желілерінде оптоталшықты қолдануға арналған комитетінің алғашқы стандарты болып табылады. Ол 2500 м-ден артық емес желінің жалпы ұзындығында 1 шақырымға дейінгі қайталаушылардың арасындағы оптоталшықты байланыстың ұзындығына кепілдік береді. Желінің кез-келген түйіндерінің арасындағы қайталаушылардың барынша көп саны м барынша көп диаметрге бұл жерде қол жеткізуге болады, бірақ барлық 4 қайталаушылардың арасындағы кабельдердің, және де қайталаушылар мен соңғы түйіндердің арасындағы барынша көп кесіндіге рұқсат етілмеген - әйтпесе желінің ұзындығы 5000 м болады. 10Base-FL стандарты FOIRL стандартының аздаған жақсартылуы болып табылады. Берушілердің қуаттылығы көбейтілген, сондықтан түйін мен концентратордың арасындағы барынша көп қашықтық 2000 м ге дейін көбейтілді. Түйіндердің арасындағы қайталаушылардың барынша көп саны 4-ке тең болып қалды, ал желінің барынша көп ұзындығы 2500 м. 10Base-FB стандарты тек қана қайталаушылардың қосылуына арналған. Соңғы түйіндер бұл стандартты концентратордың портына қосу үшін қолдана алмайды. Желінің түйіндерінің арасында бір сегменттің барынша көп ұзындығы 2000 м болғанда және желінің барынша көп ұзындығы 2740 м болғанда, 5-ке дейінгі 10Base-FB қайталаушыларын орнатуға болады. 10Base-FB стандартындағыдай Ethernet оптоталшықты стандарттары концентраторларды тек қана тармақтәріздес иерархиялық құрылымға қосуға рұқсат етеді. Концентратордың порттарының арасында кезкелген ілмектердің болуына рұқсат етілмейді. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С ] 3. [С ] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] 2. [С.896] Бақылау сұрақтары. 1. Ethernet дегеніміз не? 2. 10Base-5-тің негізгі параметрлері қандай? 3. 10Base-2 -тің негізгі параметрлері қандай? 4. 10Base-T-тің негізгі параметрлері қандай? 5. Ethernet оптоталшығы дегеніміз не? 8. Дәріс. Fast стандарттары 1. Fast Ethernet Base-FX Base-T Base-TX VG-Any LAN Fast Ethernet Fast Ethernet желісі Ethernet желілерінің тактілік жиіліктерін 10 есе көбейту есебінен ары қарай дамуы болып табылады. Бұл кезде Ethernet желісін жасаудың негізгі аспекттері өзгеріссіз қалды. Ең алдымен бұл

27 қолжеткізу әдісіне, кадрдың форматына және т.б. қатысты. Негізгі ерекшеліктері физикалық деңгейге қатысты және қолданылатын беруші ортамен байланысты. ІЕЕЕ802.3 стандартына сәйкес Fast Ethernet технологиясы үшін қолданылатын кабельге байланысты үш келесідей атаулар белгіленген: 100Base-TX және 100Base-T4 - өткізгіштердің есулі қоссымдарына арналған, және 100Base-FX оптоталшықты кабельге арналған. 100Base-TX жүйесі өткізгіштердің екі жұбын қолданады: біреуін беру үшін, екіншісін деректерді қабылдау үшін. 100Base-TX-те есулі қоссымды қолдануға негізделген, деректердің берудің физикалық ортасына арналған стандарттың спецификациясы ANSI TP-PMD, экрандалмаған 5 санатты (UTP) және экрандалған есулі қоссымдарды (STP) қолдануға рұқсат етеді. Кең таралған орта болып, экрандалмаған есулі қоссым табылады. Бұл кабельде өткізгіштердің жұптары, кабельдің ажыратқыға қосылатын ұштарынан басқа жерлерінде, барлық өн бойында есілген болуы тиіс. Есілмеген бөлімнің ұзындығы 1-1,5 см-ден аспауы тиіс. 100Base-TX желісіндегі 5 санаттағы толқындық кедергісі 100 Ом UTP кабеліндегі сегменттің ұзындығы. Бұл шектеу беруші ортадағы сигналдың таралуының рұқсат етілген бөгелу уақытымен байланысты және едәуір қатаң болып табылады. Бөгеуілдердің әсерін төмендету мақсатында биополярлық беру қолданылады: өткізгіштердің бірімен оң, ал екіншісімен теріс потенциал беріледі. 100Base-T4 стандарты сондай-ақ 100 м кабель ұзындығын белгілеген. Бұл кезде 3,4 және 5 санаттағы UTP кабельдерін қолдануға рұқсат етіледі, дегенмен 5 санаттағы кабельдерді қолдануға ұсыныс жасалады. Қолданылатын төрт жұптың ішінен екеуі бірбағытталған беру үшін, ал қалған екеуі екібағытталған берулер үшін арналған. Жұптар келесі түрде белгіленеді: ТХ деректерді бірбағытты беру үшін; RX бірбағытталған қабылдау үшін, BI екі қалған жұптар екі бағытта да деректерді алмасу үшін. 100Base-FX оптоталшықты интерфейс спефикациясы сегменттің ұзындығын 100 метрге дейін анықтайды, дегенмен желінің рұқсат етілген диаметрі 412 м. 100Base-FX-тің спецификациясы бойынша әрбір қосылу үшін екі желілі көпмодты талшықты-оптикалық кабель керек, онда біреуінің бойымен сигнал беріледі, ал екіншісінің бойымен сигнал қабылданады. Бұл талшықтар жақсы қосылады және сондықтан RX және TX деп белгіленеді. Талшықты-оптикалық кабельдердің көп түрлері бар, қарапайым екі талшықты кабельден бастап арнайы көп талшықты кабельге дейін. 100 Base-FX 100Base-FX-тің физикалық деңгейі көпмодты оптоталшық, екі талшық. Бұл спецификация Fast Ethernet хаттамасының көпмодты оптоталшық бойымен жартылай дуплексті және толықдуплексті режимдерде жақсы тексерілген FDDI кодтау сұлбасының негізінде жұмыс істеуін белгілейді. Оптоталшықты интерфейске арналған 100Base-FX спецификациясы сегменттің ұзындығын 100 метрге дейін белгілейді, дегенмен желінің рұқсат етілген диаметрі 412м. 100Base-FX спецификациясы бойынша әрбір қосылу үшін екі желілі көпмодты талшықты-оптикалық кабель керек, онда біреуінің бойымен сигнал беріледі, ал екіншісінің бойымен сигнал қабылданады. Бұл талшықтар жақсы қосылады және сондықтан RX және TX деп белгіленеді. Талшықты-оптикалық кабельдердің көп түрлері бар, қарапайым екі талшықты кабельден бастап арнайы көп талшықты кабельге дейін. 100 Base-T4 100Base-Т4-тің физикалық деңгейі UTP Cat 3 есулі қоссымы, төрт жұп. 100Base-Т4 стандарты сондай-ақ кабельдің ұзындығын 100 м етіп белгілейді. Бұл кезде 3,4 және 5 санаттағы кабельдерді қолдануға рұқсат етіледі, дегенмен 5 санаттағы кабельдерді қолдануға ұсыныс жасалады. Қолданылатын төрт жұптың ішінен екеуі бірбағытталған беру үшін, ал қалған екеуі екібағытталған берулерге арналған. Жұптар келесі түрде белгіленеді: Т х деректерді бірбағытты беру үшін; R х бірбағытталған қабылдау үшін, BI екі қалған жұптар екі бағытта да деректерді алмасуға арналған. 100 Base-TX 100Base-TX-тің физикалық деңгейі UTP Cat 3 есулі қоссымы, екі жұп. 100Base-TX жүйесі өткізгіштердің екі жұбын қолданады: біреуін беру үшін, екіншісін деректерді қабылдау үшін. 100Base-TX-те есулі қоссымды қолдануға негізделген, деректердің берудің физикалық ортасына арналған стандарттың спецификациясы ANSI TP-PMD, экрандалмаған 5 санатты (UTP) және экрандалған есулі қоссымдарды (STP) қолдануға рұқсат етеді. Кең таралған орта болып, экрандалмаған есулі қоссым табылады. Бұл кабельде өткізгіштердің жұптары, кабельдің ажыратқыға қосылатын ұштарынан басқа жерлерінде, барлық өн бойында есілген болуы тиіс. Есілмеген бөлімнің ұзындығы 1-1,5 см-ден аспауы тиіс. 100Base-TX желісіндегі 5 санаттағы толқындық кедергісі 100 Ом UTP кабеліндегі сегменттің ұзындығы. Бұл шектеу беруші ортадағы сигналдың таралуының рұқсат етілген бөгелу уақытымен байланысты және едәуір қатаң болып табылады. Бөгеуілдердің әсерін төмендету мақсатында биополярлық беру қолданылады: өткізгіштердің бірімен оң, ал екіншісімен теріс потенциал беріледі.

28 100VG-Any LAN 100VG-Any LAN желісі тармақты топологиядағы жергілікті компьютерлік желі болып табылады. Желінің аралық түйіндері ретінде концентраторлар қолданылады, ал аяқталған түйіндер болып, жұмысшы станциялар мен серверлер табылады. Көпдеңгейлі құрылымдарды қолдау үшін концентраторлар екі түрдегі порттармен жабдықталады: - кейіндеуші байланыстың порттары, аяқталған түйіндер де, концентраторлар да қосыла алатын деңгейлерден төмен жатқан құрылғылардың қосылуы үшін қолданылады; - өрлеуші байланыс порты, жоғарырақ деңгейдегі концентраторға қосылуға арналған. Орналасқан жерне байланысты концентратор тамырлық немесе өзі орналасқан деңгейдің концентраторы болуы мүмкін. Физикалық деңгейде 100VG-Any LAN желі технологиясы Ethernet 10Base-T және Token Ring желілерінде қабылданған стандарттарды қолдайды, бұл желінің қазіргі кезде бар кабельдік инфрақұрылымын пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Оның ішінде, беруші орта ретінде қолданылады: - 3,4 және 5 санаттағы экрандалмаған кабель (төрт есулі қоссымдар); - экрандалған кабель (екі есулі қоссымдар); - оптоталшықты кабель. Арналық деңгей келесі ішкі деңгейлерден тұрады: - логикалық арнаны басқару; - ортаға қолжеткізуді басқару. Аталып өткендей, логикалық арнаны басқаруды ІЕЕЕ802.2 стандарты белгілейді, бұл осы деңгейде 100VG-Any LAN желісінің басқа жергілікті желілермен, жекелей алғанда Ethernet-пен және Token Ring-пен үйлесімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 100VG-Any LAN-ның басқа жергілікті компьютерлік желілерден негізгі айырмашылығы қолжеткізу әдісінде, ол ретінде сұраныстардың басымдықтарының хаттамасы DPP (Demand Priority Protocol) деп аталатын орталықтандырылған сұрау әдісі қолданылады. Сұрау әдісінің қолжеткізудің көптеген әдістерімен салыстырғандағы артықшылығы коллизиялардың болмауында. Өз кезегінде, қолжеткізудің маркерлік әдісімен салыстырғанда, маркердің айналуына бөгелулерсіз қолжеткізу уақытын едәуір қысқартуға жетуге болады. Арбитражды қандай-да бір жалғыз жүйе орындайтын абсолюттік орталықтандыру кезінде, жұмысшы станциялардың санын көбейту қолжеткізуді басқару процесін айтарлықтай қиындатуға алып келеді. Бұл процесті жеңілдету мақсатында арбитраж іргелес түйіндер деңгейінде іске асады, яғни түйін өзіне төменде жанасатын түйіндерді ғана сұрап шығады. DPP хаттамасы басымдықтардың екідеңгейлі жүйесін қолданады, бұл деректерді берудің хаттамаларына қойылатын заманауи талаптарға жауап береді және уақытқа талап қоятын қолданбалы бағдарламалардің желіге қолжеткізудің ең аз уақытына кепілдік береді. DPP хаттамасы келесідей. Егер соңғы түйін дестені жіберуге дайын болса, ол концентраторға кәдімгі немесе жоғарғы басымдық сұранысын жібереді. Егер соңғы түйін тұрып қалса, ол концентраторға тұрып қалу сигналдарын береді. Концентратор, ең аз нөмірі бар құрылғылардан бастап, оған қосылған барлық құрылғылардың беруге дайындығын тексеру үшін айналдыра сұрау жасайды. Егер бірнеше соңғы түйіндер беруді талап етсе, онда концентратор сұраныс басымдықтарының және құрылғының нөмірінің негізінде оларды берудің ретін анықтайды. Концентратор барлық өзінің түйіндеріне, оның ішінде төмендегі деңгейдегі концентраторларға сұрау жүргізеді. Түйінге дестені беру қажет болған кезде, ол концентраторға сұраныс жібереді. Егер соңғы түйін беруге дайын болса, бірақ ол төменгі деңгейдегі концентраторға қосылған болса, онда бұл концентратор қызмет көрсету үшін жоғарырақ деңгейдегі концентраторға сұраныс жібереді. Егер соңғы түйіннен тек бір ғана сұраныс күтілген болса, онда концентратор тез арада соңғы түйін-көзден сұранысты қабылдауды растайды, және түйін өзінің деректер кадрын концентраторға беруді бастайды, ол адресті кері шифрлейді және келіп түскен кадрды ары қарай алушының адресіне жібереді. Егер бірнеше соңғы түйіндер концентраторға қызмет көрсетуге сұраныс жіберетін болса, онда концентратор кадрларды беру ретін анықтау үшін басымдық айналымдық арбитраж процедурасын орындайды. Әрбір соңғы түйін бір сұрау циклы бойында тек бір ғана дестені бере алады. Төменгі деңгейдегі әрбір каскадтық концентратор (жоғарырақ деңгейдегі концентраторға қосылған концентратор) беруді талап ететін өзінің порттарын анықтау үшін меншік айналымдық сұрауды орындайды. Егер оның соңғы түйіндерінен қандай-да бір өңделмеген сұраныс анықталатын болса, жоғарырақ деңгейдегі концентратор желіні басқаруды уақытша төменгі деңгейдегі концентраторға дестелердің арбитражы үшін береді. Төменгі деңгейдегі концентратор айналымдық сұрауды орындайды және жоғарырақ деңгейдегі концентраторға бір сұраныстан жібереді. Егер қызмет көрсетуді бірнеше сұраныстар күтіп тұрған болса, онда төменгі деңгейдегі концентратор беруді талап ететін әрбір соңғы түйін үшін сұраныстан өңдей бастайды. Әрбір сұранысқа кәдімгі немесе жоғарғы басымдық берілді. Басымдық қолданушы қосымшаларына автоматты түрде берілуі мүмкін немесе оны желелік әкімші тағайындай алады. Әрбір концентратор кәдімгі және жоғарғы басымдықтар үшін бөлек тізімдерге қызмет көрсетеді.

29 Өңделетін кадрды беру аяқталған соң концентратор оған қосылған барлық порттарды өңделмеген сұраныстардың бар болуын анықтау үшін сұрау жүргізеді. Егер өңделмеген болып тек қана кәдімгі басымдықтар қалған болса, онда концентратор жоғары басымдықтағы сұраныс алғанша осы сұраныстарға қызмет көрсетуді бастайды (порттың нөмірлерінің реті бойынша). Бұл жағдайда ағымдағы кадрларды беру аяқталған соң концентратор келіп түскен жоғары басымдықтағы сұранысқа қызмет көрсетуді бастайды. Жоғарғы басымдықтағы сұраныстардың келіп түсуі едәуір қарқынды болса, кәдімгі басымдықтары бар сұраныстарға қызмет көрсетілмеуі мүмкін. Кәдімгі басымдықтары бар сұраныстарға қолжеткізуді қамтамасыз ету үшін сұраныстардың басымдықтарын жоғарылатудың арнайы процедурасы қарастырылған. Осы процедураға сәйкес кәдімгі басымдықтары бар, қызмет көрсетілуі мс-ке бөгеліп қалған сұраныстарға, автоматты түрде жоғары басымдықтар беріледі, және олар жоғарғы басымдықтардың тізіміне енгізіледі. 100VG-Any LAN желісі кадрлардың келесі формаларын қолдайды: - ІЕЕЕ стандартының базасында; - ІЕЕЕ стандартының базасында 100VG-Any LAN желілері мына мағынада біртекті деп есептеледі, желінің жеке сегменті кадр форматтарының біруақытта екеуін емес, біреуін ғана қолдай алады. Форматтар арасындағы өзгерту желіаралық функция болып табылады. Егер Ethernet (10Мбит/с) желісін кадрдың Ethernet-форматы бар 100VG-Any LAN (100 Мбит/с) желісімен қосу қажет болса, немесе Token Ring желісін кадрдың Token Ring форматы бар 100VG-Any LAN (100 Мбит/с) желісімен қосу қажет болса, онда беру жылдамдықтарын келісу үшін қарапайым құрылғы қажет болады. Деректерді берудің тиімді әдісін қамтамасыз етуден басқа, 5В/6В-кодтауы бар сигналдарды квартеттік беру 100VG-Any LAN желісіне 3 UTP кабелін (сөз ақпараттарын беру үшін) қолданып жұмыс істеуге мүмкіндік береді. 30 МГц тактілік жиілікті қолдану кезінде, NRZ-кодтау кабельдік ортаға барынша көп, негізгі (гармоникалық емес) 15МГц беру жиілігін жасайды, ол түріндегі ең нашар деректер жинағын ескере отырып қамтамасыз етіледі. Бұл электромагниттік бөгеуілдердің туындауын табысты болдырмауға мүмкіндік береді. 4 есулі қоссымнан тұратын экрандалмаған кабель бойынмен 100 Мбит/с жылдамдықпен сигналдарды беру үшін десте алдымен 5-биттік деректер квинтетіне бөлінеді. Квинтеттер шифрленеді, содан кейін 6- биттік секстеттерге қайта кодталады. 100VG-Any LAN желісі 10Base-T және Token Ring желілері сияқты 4-UTP кабелімен және дәл солар сияқты шарттарда жұмыс істеуге арналған. 3 санаттағы кабелдің сегментінің барынша көп номиналдық ұзындығы 100 м құрайды, мұнда екі желілік құрылғының арасындағы барлық кабельдік жүйе кіреді. Жоғарырақ санаттағы кабельдер (4 және 5) үлкен қашықтықтарға байланысты қамтамасыз ете алады, мысалы 5 санаттағы кабель 150 м қашықтықтағы байланысты қамтамасыз етеді. 100VG-Any LAN желісінің оптоталшықты арнасы оптоталшықты кабельден, екі ұштық ажыратқыдан және ілмелі (коммутациялық) панельдер сияқты қосушы құрылғылардан тұрады. Арнаның жағдайын басқару арнайы төменжиіліктегі тоналдық сигналдардың көмегімен іске асырылады. Желіде екі тоналдық сигналдар қолданылады: - Тон 1 16 тізбектелен нөлдерден тұратын қайталанатын жинақ болып табылады, олардан кейін тізбектелген 16 бірліктер болады, осылайша жиілігі шамамен 0,937 МГц сигнал түзіледі; - Тон 2 тізбектелген 8 нөлдерден және олардан кейін тізбектелген 8 бірліктерден құралған жиілігі шамамен 1,875 МГц сигнал. Бұл сигналдардың комбинациясы, және де оларды беру бағытын ескеру, алты басқару сигналдарын анықтауға мүмкіндік береді: 1) тұрып қалу (күту) сұраудың айналымдық циклының аяқталғандығын және қызмет көрсетілмеген сұраныстардың жоқтығын көрсетеді; 2) кәдімгі басымдықтың сұранысы, жұмысшы станцияның кәдімгі басымдығы бар кадрды беруді сұрайтындығын көрсетеді; 3) Жоғарғы басымдықтағы сұраныс, жұмысшы станцияны жоғарғы басымдығы бар кадрды беруді сұрайтындығын көрсетеді; 4) Деректердің кіруші дестесі жұмысшы станцияға оған деректер кадры берілетіндігін көрсетеді; 5) Қызмет көрсетуді айналымдық басымдық үзу, төменірек деңгейдегі концентраторларға, жоғары деңгейдегі басымдыққа қызмет көрсетуге дайын басқа концентратордың бар екендігі туралы сигнал болып табылады. 6) Арнаның дайындау сұранысы арнаны дайындау процедурасын іске қосады. Желіге қосылу үшін компьютерде LAN-адаптер деп аталатын 100VG-Any LAN интерфейстік желілік платасы болуы тиіс. Бұл плата компьютердің енгізу/шығару шинасына қосылады және 100VG-Any LAN желісінің беруші ортасына жалғанады.

30 Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С ] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] 2. [С.896] Бақылау сұрақтары. 1. FastEthernet нені білдіреді? Base-FX-тің негізгі параметрлері қандай? Base-T4-тің негізгі параметрлері қандай? Base-TX-тің негізгі параметрлері қандай? VGAnyLAN-тің негізгі параметрлері қандай? 9. Дәріс Локальды тораптардың басқа топологиялары. 1. Ethernet стандарттары. 2. Gigabit Ethernet стандарттары 3. Gigabit Ethernet жоғары жылдамдықты технологиясы. 4. Локальды тораптардың басқа технологиясы. 5. Tolken Ring стандарты. Ethernet стандарттары Көрінуден кейін жылдам жеткілікті өнімдерінің базарында Fast Ethernet желінің интегралдары және әкімдер бірлескен желіні құруда айқын шек қоюларды сезінді. Серверлер көптеген оқиғаларда, 100-мегабит каналына қосылғандар, магистраль желінің асыра тиюі, сонымен қатар жұмыс істеушілердің жылдмдығы 100Мбит/с ол магистраль FDDI және Fast Ethernet. Жылдамдықтардың иерерхиясы келесі деңгейдегі қажеттілікті сезілдірді жылы көбірек жоғарғы дәреже жылдамдығын тек қана АТМ коммутаторы пайдалана алды, ал сол уақытта жергілікті желінің технологиялық ыңғайлы құралдары жоқ болғандықтан (бірақ ерекшелік! 1995жылдың басында LAN Emulation LANE қабылданған болатын, оны тәжірибе орындауы алда болды) олар жергілікті желіге енгізуге ешкім шешілмей қалды. Сонымен қатар, құны өте жоғары дәрежемен АТМ технологиясын құйып алды. Сондықтан келесісі қисынды қадамымен, IEEE істелініп көрінді, - 5 айдан кейін ақырғы қабылдауында Fast Ethernet стандарты 1995 жылдың маусымында өндіріс зерттеу тобында IEEE өте жылдам технологияларының зерттеуімен берілген тапсырманы қарау арқылы мүмкіндікті шұғылдана Ethernet! тағыда көбірек жылдамдық биіктігі. Хаттама өңдеуіне арналған 802.3z тобы жасауы туралы 1996 жылы жазымен жормаланған болатын. Etherget барынша көп ұқсасты, бірақ бит жылдамдығымен 1000 Мбит. Қалай және Fast Ethernet оқиғасында, жоқ тастармен түсіндірілген хабарлау Ethernet үлкен энтузиазммен болады. Ең басты болашақ энтузиазмды желілердің сондай магистральды желінің жатық Gigabit Ethernet, ұқсастығына, қалай аударуға болатын Fast Ethernet егменттері асыра тиелген Ethernet, төмендегілердің деңгейінде орналасқан иерехиялық желі. Анадағы тәжірибесі тап осы гигабиттегі жылдамдыққа тапсыруға болады, территориялық желілерде қалай (SDH технологиясы) дәл осылай және жергіліктілерді Fibre Channel технологиясы, сырттағы үлкен компьютерлерге арналған өте жылдам қосу негізінде қолданылады. Және жылдамдықпен осв волоконна оптикалық кабельмен тапсырады, гигабитке жақын, 8В/10В коды арқылы артық. Білімде жігерлердің келісуіне арналған мынадай облысына Gigabit Ethernet Alliance басынан бастап сондай флагмандар бұтағы кіреді, Bay Network сияқты, Cisco Systems және 3Com. Gigabit Ethernet Alliance өзінің бір жылдық өмір сүруінің ішінде қатысушылар саны өсті және қазіргі олардың саны 100 аса, бірінші нұсқалық бойынша физикалық деңгейде Fibre Channel технологиялық деңгейі болып қабылданады, соның кодымен 8В/10В (Fast Ethernet оқиғасында,жұмысты тездет үшін FDDI физикалық деңгейі қабылданған ). Ең бірінші стандарт болжамы 1997 жылдың қаңтар айында қаралған, ол ақырғы стандарт 802.3z, 1998 жылдың 29 маусымында IEEE арнайы комитетімен қабылданған. Gigabit Ethernet орындау жұмыстары 5ші категорияның буындауы 802.3ab арнайы камитетіне берілді, сол стандарттың бірнеше жобасын қарастырып қойған, және де 1998 жылы жоба жеткілікті тұрақты мінез құлқына ие болды. Ақырғы 802.3ab стандартын 1999 жылы қырқүйек айында қабылдайды. Стандартты қабылдау күнін күтпей кейбір компаниялары Gigabit Ethernet бірінші оптикалық талшық кабельін 1997 жылдың жаз айында шығарған. Жаңа технологиялық өңдеуде кейбір жаңа техниканы күтуге долады, желілі технологиялық дамуымен қатар келе жатыр, онда маңыздыны белгілеп қою, не Gigabit Ethernet, дәл сол шапшаң ағайындармен бірге, протокол деңгейінде сүйемелденеді: - Қызмет ету сапасы; - Артық байланысық;

31 Түйіндердің жұмысқа қабілеттілігін тестілеу және жабдықтау (соңғы оқиғада тест бойынша емес порт порт желісі, Ethernet l0base-t и l0base-f және Fast Ethernet осылар не үшін істеледі). Қазіргі замандастар желісінде осы үш қасиеттері перспективті және пайдалы болып саналады, әсіресе жақын арадағы болашақ желіде. Неге осы Gigabit Ethernet авторлар бас тартады. Дәл осылай қызмет ету сапасы жөнінде қысқаша жауап беуге болады: «ақыл барда күш керек емес». Егер магистраль желісі жылдамдықпен жұмысы бірі асатын орташа жылдамдық желісі белсенді клиенттің компьютері және 100 біріне асатын орта желінің белсенділігін сервер елі адаптерімен 100 Мбит/с, сол тоқтаушы пакеттер туралы магистраль көптеген оқиғалардың қамын ойлауға болады. Аса көп емес коэффиценттерінің магистральды тиеулері 10 Мбит/с коммутаторлар кезегінде Gigabit Ethernet аса көп болмайды, ал коммутация уақыты осындай бірлік жылдамдықпен құрастырады және секундылардың үлесі тіпті. Ал егер барлық магистралы жеткілікті мөлшерге толтыра салады, анау приоритет тоқтаулар сезгішіне немесе қабылданған ортаға жылдамдық графигін приоритет техника көмегімен ұсынатын коммутаторларға лайықты стандартты арқылы коммутаторды пайдалануға берілді (олар келесі тарауда қарастырылады)йықты стандартты арқылы коммутаторды пайдалануға берілді (олар келесі тарауда қарастырылады). Бірақ олар өте қарапайым түрде пайдаланылады (Ethernet сияқтя) технологиямен, жұмыс принципі бәріне белгілі практика туралы мамандық желісі. Өңдеуші технологияның негізгі ойы Gigabit Ethernet томына түзеледі, қалай болса және солай барлық жақта желілер өте көп болады, солардың биік жылдамдық магистральы және мүмкіншілік тағайындау приоритет пакеті коммутаторда жеткілікті қызметтің барлық қызметінқамтамасыз транспорт сапалары арқылы болады. Және де тек қана сирек оқиғаларында, қашан және магистраль үшін жеткілікті тиелген, және қызмет ету сапасына талаптар өте қатты, АТМ технологиясын қолдану керек, нақты графика биік техникалық қиындық шотының артынан барлық негізгі түрлеріне арналған қызмет ету сапаларына кепілдік береді. Протоколдың жартыдуплексі әліде тіршілік етеді, көмектесу әдісінің рұқсаты CSMA CD, және толы дуплексті болжам, коммутаторлармен жұмыс істейді. Проток жартылай дуплексті болжамаларын сақтау жөнінде Fast Ethernet өңдеушілерінде тағы пікірлер болады, себебі CSMA CD алгоритммен жұмыс істеі. Бірақ Fast Ethernet технологиясында рұқсат әдісі өзгеріссіз қалды, оны Gigabit Ethernet тенологиясы қалдырды Қымбат емес шешімде сақтағанда арасын айырмау Gigabit Ethernet азғантай топтарына қабылдауға көмек көрсетеді, жылдам серверлер және жұмыс станцияларшында бар болуы. Кабельдердің негізгі түрлеріне барлығы сүйенеді, Ethernet және Fast Ethernet қолданылатындар Сонымен қатар Gigabit Ethernet технологиясының өңдеушілері жоғарыдағы келтшірілген қасиеттерді сақтау үшін физидкалық деңгейін өзгертуре тура келді, Fast Ethernet оқиғасы мен болғандай, сонымен қатар МАС деңгейі. Күрделі мақсатпен 1000Мбит/с биттің жылдамдығына жету қиын болады. Тіпті оптоталшыққа мұндай жылдамдықпен жетуі кейбір қиындықтар тудырады, себебі Fibre Channel технологиясының физикалық буынын оптоталшық болжамын Gigabit Ethernet пен, 800Мбит жылдамдығын өткізуге көмектеседі. Сонымен ең қиын тапсырма өрілген будағы кабельге көмек беру. Сондай мақсаттың бірі протоколдардың 100Мбитінің артынан кодтауы жеткілікті күрделі әдістеріне қолдануға тура келеді. Локальды тораптардың басқа технологиясы Сақиналы желі маркерлік амалмен кіретін ен көп таралған желі Token Ring. Бұл желі IBM фирмасынан шығарылған. өзінің танымалдық жағынан Token Ring желісі, Ethernet желісінен қалыспайды. IBM фирмасы Token Ring желісін стандартизациялау жөнінде үлкен жұмыс жүргізіп, нәтижесінде ол алғашында IEEE 802.5, содан сон халықаралық стандарттар ISO/DIS 8802/5 түрінде қабылданды. Стандарт бойынша 4 Мбит/с секундына жылдамдығы белгіленеді. Қазіргі уақытта 16Мбит/с жылдамдығы бар желілер қолданылады. Алғашқы сақиналы желілер маркерлік тәсілмен Token Ring желісі локальдік желіге үлкен идеологиялық құрылысына әсерін тигізеді және біріншіден сақиналы желіге. Ескере кетсек Token Ring жіберу ортасын ұйымдастыру қабілетіне қарай сақинлы, топологиялық жағынан емес, жеткілікті қиын болуы мүмкін және жұлдыз тәрізді құрылысты ұқсатады. Сыртынан ол желіні айыру қиын, Ethernet, ArcNet сол сияқты. Маркерлік тәсіл еркіндігін салыстыра отырып шиндық және сақиналы топология, екі айрықша белгілерді айыру керек. Біріншіден, сақиналы желіде кадр мәліметтері, кадр маркері сияқты, бір бағытта, яғни сақина бойынша жіберіледі, станциялардын орналасқан жеріне байланысты болмайды. Екіншіден протокол IEEE кадрдын толық айналымын қадағалайды, яғни кадр жіберушісіне қайтып келеді, одан кейін алушы кадр ақпараттарын алғанын толықтырады. Содан кейін маркер босатылады және сақина бойынша қайта жіберіледі. Желінің жұмыс істеуі басқару кадры арқылы жұмыс істейді және бір бірімен байланысу процестерді орындалуын қарайды. Желінің жұмыс істеуін басқару орталықтандырылған тәсілмен іске асады, белсенді монитормен, ол сақинада бас байланыс менеджері, сондай-ақ белсенді монитор әрқайсысы бола алады, бірақ әр сәт сайын бір станция болады. Белсенді монитор жіберілген ақпараттарына жауап береді және басқа сақина станцияларының мәліметтерінеде. Одан басқа ол бас тактылық генераторына да жауапты, ол керекті

32 кешіктірулер жасап, жоғалған кадр мен маркерді бақылайды. Бірақ белсенді монитор толық сақинаның басқаруын өзіне алмайды, жартысы басқа желі станциялармен орындалады, бұл жағдайда пассивті монитор деп аталады. Жіберу ортасына станцияларды қосу кабельді орта және арнайы ортаға қосылған блок кабельдіңортамен байланысы 2 витты қосалқы сілтеушілер, біреуі жіберсе, екіншісі қабылдайды. Блок жағынан қосу қолданылады, ол IBM нің құлыпталған ақпарат тесігі. Егер тесік байланысы үзілсе онда оның жауап беретін магистральдік канал сызығы құлыптанады, ал егер кабель қосылса магистральдік канал қабылдаушы және жіберуші қосалқы сілтеушілеріне қосылады. Желі адаптері жағынан штекерлік тесік DB -9 типі және RJ-45 телефондық тесігі сияқты қолданылады. Қазіргі желі адаптерлері жеткілікті интелектуалдық құрылғы, автоматты түрде ортаны таниды және жіберу жылдамдығы (4 немесе 16 мбит/с). Осы адаптерлер жойылған жазуларды істеткізеді және көптеген қазіргі желі операциондық жүйелерді қолдайды, сонымен қатар Novell NetWare 4.0 және Windows NT. Қазіргі уақытта блоктын ортаға қосылу типтері өте көп. Жай кездерде қосылу блогы пассивтік құрылғыны білдіреді, ол магистральдік кабелдьді қосуға көмектеседі, бірақ казір көп станцциялы модуль еркіндігі қолданылады (MAU Multistation Access Unit ), ол бірнеше станциялардын магистарльдік кабельге қосылуына қамтамасыз етеді, яғни бір нүкте қосылуына бірнеше станция қосылады. Пассивтік құрылғылар мысалына IBM 8228 құрылғысы жатады, ол жоғары сатылы сенімділікте болады. Пассивтік құрылғылардын станцияға қосылуына бірқатар активті басқару құрылғылары қолданылады, сонымен қатар контроллер мен концентраторлар. Осылардын ішінен ен танымалы «жоғары интелектуалдық» басқару контроллері IBM 8230 еркіндігіне, әртүрлі модификациялар 2-20 дейін станциялардын қосылуын қамтамасыз етеді. Ретімен 4 сондай құрылғыны қосуға рұқсат етіледі, ол 80 станцияны қосылуна қамтамасыз етеді. Сол контроллер арқылы желімен сақина станцияларын басқаруға рұқсат еркіндігін береді. Концентратор мысалына IBM 8238 құрылғысын келтіруге болады, оған 16 дейін станция қосуға болады. Ретімен 8 сондай құрылғыны қосуға рұқсат етіледі, сол арқылы желіге 128 станция қосуға болады. Ереже бойынша, активті және пассивті құрылғылар бір немесе бірнеше нық қосылу кабельдерінде орналасады, оларда желі станциялары қосылады. Tolken Ring стандарты Apple Talk желісі Хаттаманы стек Apple Talk Macintosh компьютерлерінің желі хаттамаларының туған желісі. Ол стек барлық саты моделін қамтиды, физикалықтан бастап. Стек 80 жылдардың ортасында ойластырылған, соңғы моделі Phase ж қолдануға беріледі. Физикалық сатылда келесідей желі протокол қолданады: 1. Local Talk-желі виталық қосалқыда, жылдамдығы 230 Нмбит/с ке дейін, интерфейс RS-485. Еркіндік тәсілі CSMRICA, топология шина. Желіде 255 тораптары барынша ара қашықтық -300 м. Адаптерлер Local Talk жылдардағы компьютеріне салынған. 2. Ether Talk- физикалық қолданысы Ethernet (10 мбит/с), Local Talk ауыстырған. Ether Talk Phase 1 Ethernet 2.0- ге сәйкес, Ether Talk Phase 2-IEEE Ether Talk Phase 1 және Ether Talk Phase 2 тораптары бір кабельде жұмыс істей алмайды. 3. TokenTalk-маркерлік сақинаның қолданысы (тек қана Phase 2) 802,5 пен (4 бит/с) және IBMToken Ring (16 мбит/с) пен сәйкес. 4. FDDI Talk- қолданысы FDDI(100 мбит/с) 5. Serial (R-422)-интерфейс ретті жойылған қосылуын каналды сатыда бұл технология LLAP (Local Talk Link ACCESS Protocol), TLAP (Token Talk Link ACCESS Protocol), FLAP (FDDI Talk Link ACCESS Protocol) және ARAP (Apple c Link ACCESS Protocol) жиі сатысында бас потоколмен байланыстырушы DDP (DataRDelivery Protocol) болып табылады, дайындаушы пакетті және желіде жол беруші. Протокол кепілдіксіз жеткізуді қамтамасыз етеді, панттерді тораптар арқылы төменгі сатының сәулетіне қарамастан AARP (Apple Talk Address Resoluton Protocol) протоколы логикалық желі адрестерін физикалық желі адрестерінен физикалық желі адрестерімен байланыстырады. Жоғарғы сатыларда (транспорттықтан және одан жоғары) көптеген протоколдар орналасқан, солардың кейбіреулері бірнеше ауқымды сатыларды алады. ADSP (Apple Talk Data Stream Protocol) және ATP (Apple Talk Transction Protocol) протоколдарды ақпараттың сенімді жетуін қамтамасыз етеді. NBP (Name Binding Protocol) және ZIP (Zone Information Protocol) адрестеуді жеңілдетеді. NBP желілік адрестерді символдық есімдерімен байланыстырады. ZIP ірі желілерде зоналарға бөлу үшін қолданады. Бағдарламалар AFP (Apple Talk Protocol) протоколының арқасында файылдарға желілік доступы бар. Басып шығару қызметі файлы арқылы орындалады және PAP (PrinterAcess Protocol) арқылы Екінші іске асыру -Phose 2 Apple Talk-бірнеше кеңейтулер енгізеді: - Бір жүйеде 254 торабтан артық қолдану мүмкіндігі - Бір желіде бір желі номерінен артық беру мүмкін - Бағыттау 8 желіге дейін біріктіруге болады - Көпірге және бағыттауыштарға жиі, сегменттерін байланыстыратын, бірқатар шектеулер қойылған: - Барлық бағыттауыштар, бір желіге қосылған, осы интерфейстерге бірделі диапазон номерін қолдану керек: - Бағыттауыштар сегменттері келіспейтін және жабылмайтын диапазондардың номерлерін желілерін байланыстыру қажет

33 - Нөмерлер сегменттерді келісетін диапазон номерлерімен байланыстыру керек. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [ с ] 2. [ с ] 3. [ с ] 4. [С ] 5. [С ] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] 2. [С.896] Бақылау сұрақтары : 1. Gigabit Ethernet маңызы неде болады? 2. Кабель үлгісінде қандай Gigabit Ethernet қолданылады? 3. Қандай рұқсат әдісі Gigabit Ethernet қолданылады? 4. TokenRing-тің негізгі параметрлері қандай? 5. TokenBus-тің негізгі параметрлері қандай? 6. AppleTalk-тің негізгі параметрлері қандай? 10. Дәріс. FDDI. CDDI/TPDDI желілері. 1. FDDI және CDDI стандарттары VG-AnyLAN стандарты. 3. ARChet және TCNS стандарттары. 4. Tolken Bus және Local Talk стандарттары FDDI стандарты FDDI желісі өзінің алғашқы атауын Fiber Distributed Data Interface сөзінің бас әріптерінен алынған жылы X3E9.5 Комитетінің Американдық ұлттық стандарттар институты кен (ANSI) ауқымды жоғары жылдамдықты каналда ақпараттар беру мақсатында оптоталшықтық интерфейс сұрыпталған ақпарат стандарты құрылған. Дегенмен бұл стандарт ресми ANSI X3T9.5 Стандарты деп аталады, ал артынан FDDI аты бекітіледі жылы ағымдық уақытта цифрлық, дыбыстық және бейнелік ақпараттарды жіберу сапасын жоғарылату мақсатында FDDI-II Стандарты құралған.ақырғы аяғында FDDI стандарты ISO 9314 халқаралық стандарты ретінде қабылданды. Нақты айтқанда, көңілдің басым бөлігі стандартты құрау барысында өндірушілік қуатын және желінің сенімділігін жоғарылату. Ең бірінші міндетті жоғары жылдамдықты (100 мбит/с) оптоталшықты арнадағы ақпараттарды жіберу арқылы және жанартылған хаттамалардың жіберу ортасына қабілетті. FDDI желісінде өте қолайлы тәсіл қолданады, IEEE Стандартымен салыстырғанда, ерте босатылған маркер ETR (Early Token Release) деп аталады. Token Ring желісінде маркер ақпараттарды алғанын айтқан кезде жібереді, ал FDDI желі станциясында, ақпараттарды жіберген, маркерді босатады, кадр ақпараттарын күтпей. Маркер келесі станцияға түсіп, ақпаратты жіберуге рұқсат береді. FDDI желісінде әр уақыт сайын бірнеше десте мәліметтер айналыста болуы мүмкін. Олар әр түрлі станциялардан жіберіледі. Желідегі жоғарғы қауіпсіздік желінің құрылысының динамикалық реконфигурацияда болуынан екі қабатты сақиналы ақпараттарды жіберу және арнайы процедуралық конфигурацияларды қолдануынан жасалады. Өзінің амалдарын қолдану үшін 2 тип қолданылады адаптерлер. - бірлік станциясы (Single station) бір порталдық стансия енгізу шығару, екі талшықты оптикалық кабельді қосуға, сол арқылы тек қана бір сақина жасалады. - Екілік станция (Dual station) екі порталдық станция енгізу шығару оптоталшықты байланыс арнасы. Сол арқылы екі сақиналы трактылы сигналдарды жіберу жасалады. Ереже бойынша екілік станция магистральды трактылы ақпараттарды жіберу үшін қолданылады, ал білік радиалды жұмыс станциясын қосу үшін қолданылады. FDDI да кеңінен концентраторлар қолданылады, олар станция және бір немесе екі портты енгізу шығару магистральды арнаға қосуға жасалынады. Екілік концентраторлар магистральды желі аймағында қолданылса, ал бірлік концентраторлар ескілі түрлі құрылысты желіні қолданылады. Жұмыс станцияларын концентраторларға қосу оптоталшықты арналар арқылы, сондай-ақ қосалқы сілтеушілер арқылы. Бірінші жағдай аралық нұсқа ретінде бірлік станция шығады. Ал екіншісінде арнайы адаптерлер қолданылады, ол IEEE стандарт желісіне ұқсас. Көрсетпелі құрылғылар жинағы әр түрлі типті желілі құрылыстарды түрлі көлемді топологиямен қолданып, қарапайым сақиналыдан ескі түрлі сақиналыға.

34 Стандарттардын көбі сияқты компьютерлік локалдық желі, айым сақиналыдан ескі түрлі сақыйналыға. Стандарттардын көбі сияқты компьютерлік локалдық желі, FDDI екі төменгі сатыны Эталонды модельді ашық жүйелі ара байланысын табады. FDDI логикалық басқару сатысында IEEE стандарттын қолданады. Ол сол типті желіні басқа локалдық желілермен байланыс құрайды. Басқару сатысында FDDI еркін жіберу сатысына ары қарайғы даму стандарттарын IEEE дамуын қарастыруға, белсенділігін жоғарылату жолында және функциональдық ақпараттарды жіберу жағдайын кеңіту. Стандарт IEEE факультативтік жағдаы көп деңгелі басқару схемасын еркіндігін ұйымдастыру және маркердің ерте босау режимі өте керекті разрядына аударған. Стандартпен ақпараттарды жіберу екі режимде бекітілген: синхрондық және асинхрондық. Синхрондық режимде станция маркердің әр бір түскенінен мәліметтерді белгілі бір уақытта жібере алады, ол маркердің келу уақытынан тәуелсіз. Бұл режим қосымшаларында қолданылады, кешіктірулерге сезімтал, мысалы оперативті басқару жүйелерінде. Ал асинхрондық режимдерінде ақпараттардың келу ұзақтығы маркердің келуімен байланысты және белгілі бір уақыттан кейін жалғаса алмайды. Егер маркер көрсетілген уақытқа дейін келмесе, онда асинхрондық мәліметтерді жіберу мүлдем тоқтатылады. Қосымша асинхромдық режимде приоритеттің бірнеше деңгейі қойылады, олардың әр қайсысына белгілі шекпен уақытты ақпараттарды жіберу қойылыды. CDDI/TPDDI желілері. CDDI (Copper Distrubbuted Data Interfase), TPDDI ( Twisted Pair Distrubuted Data Interfase) таза электрлі FDDI сәулетінің айналмалы бөлшегі. Оптикалық сатып алудан төмен, исигмент ұзындығы шектелген 100м, локалдық сақинада қолданылады. Режим стандарты жоқ, басқа өндірушілердің аппаратымен жақсы байланыста болатына кепілдік берілмейді. ArcNet (IEEE стандарты) желілері. Ең бірінші локальді маркерлік тәсіл еркіндігімен ARC Net желісі болып табылады. Ақпараттарды жіберу жылдамдығы қазіргі уақыттың түсінігі бойынша жоғары емес 2,5 мбит-с, бірақ ARC Net Plus-тің шығарылуы бойынша 20 мбит-с. ARCNet тің бастамасы бойынша IEEE стандартты шығарылған, бірақ олардың арасында көптеген айырмашылықтар бар. Ол желілер, ARCNet сияқты, пернелік тәсіл еркіндігін шындық топология аймағын да қолданады. Еркіндік жіберіліп жатқан белгілі бір форматта іске асады. Маркердің жіберу бір станциядан келесіге логикалық адрестің ретімен кетуімен байланысты. Адресі аз станция цикл арқылы кадр маркерлік станциясы аздау адресімен жіберіледі. Станция басқа станциядан маркер алғанда, онда оны қабылдаушы деп атаймыз. Назарға алсақ, станциялардың ретімен орналасуы логикалық сақинада шинадағы физикалық орналасуының ретіне сәйкес келуі міндет емес. Кейбір станциялар логикалық сақинаға қосылмауы да мүмкін. Олардың ең бастысы айырмашылығы, станция логикалық сақинаға кірмеген, кадр маркерін алмайды, содан кадр ақпараттарын жібере алмайды. Ондай станция пассивті болып саналады және өзіне адрестелінген кадр ақпараттарын қабылдай алады. Хаттамамен желінің істеуі пассивті станциялардың логикалық сақинада қосылуы қаралған,содан кейін кадр ақпараттарын жіберуге рұқсат алады. Желіні басқару, логикалық сақинаны өзгерту орталықтандырылған тәсілмен істеледі. Әр сәт сайын функцияларды басқару станция өзіне алады. Сонымен қатар: - Логикалық сақинаны генерациялайды. - Маркерді жіберді бастайды - Алгоритмді басқару параметрлерін өзгерту - Қабылдау және сұрауларды қарастыру пассивтік станциялардың логикалық сақинаға қосылуына Ақпараттарды жіберу үшін және желіні басқару кадры анықталған. Ақпараттар, басқару және үзілу, кадр ақпарттары және басқару бір құрылыста болады және құрамы әр түрлі болады. Әр кадрға прембла болады, ол бірден бірнешеге дейін толтыру символдарын қосады жіберу жылдамдығына байланысты және сигнал табуляция тәсіліне преамбуладан кейін бастапқы шектеуші кадр бір байт ұзындығымен жүреді. Алаңнан кейін кадрды басқару 2 немесе 6 байттық алаң адресін қабылдаушысы және жіберушісі. Кейінгі алаң ақпараттарында мәліметтер бар, логикалық каналдарда басқару диспетчермен қалыптасады. Бақылалық мәндік ретімен келесі 6 байт бөлінген. Кадр соңғы шектелген 1 байттың алаңмен аяқталады. 2 кішкентай разряд басқару кадрының алаңы тип кадрын көрсетеді. Сонымен қатар басқарудың 7 типі бар. Компьютерлік желінің жұмыс істеу процесінде логикалық сақинасы динамикалыққа ауысады, яғни станциялар оған қосыла алады және өшіріле алады. Қолданыстағы желі қорына қарай әр түрлі топологиялық желі қолдануы мүмкін: сызықтық, жұлдыз тәрізді және ағаш тәрізді. IEEE стандартты. TCNS желісі Оптикалық орта ARS Net желісі Tomas-Corad TCNS фирмасының қолдануы үшін жаралған. Топологияжұлдыз белсенді қабымен, ST коннекторы, көп модалық талшық 900м ұзындығымен. Виталық пар мен оптоталшыққа 100 мбит-с жіберу жылдамдығы бекітілген, ал коаксальды кабельге-20 мбит/с аз кездеседі, бірақ қолданылады, мысалы, сервердің байланысу құралы ретінде аймалануында Novell Netwaree SFT-III

35 Token Bus желілері Token Bus-желілі архитектураның белгілі спецификасы IEEE Жіберу ортасы кокси 75 Ом немесе оптоталшықты, жылдамдығы 1-20 мбит/с ортаға байланысты. Физикалық тополгия шина, логикалық топология сақина, доступ тәсілі-маркердің жіберілуі. Приортеттер жүйесі қолданады, әртүрлі сатыдағы уақыт шақырылуын қамтамасыз етеді. Өндірісте қолданады, оның басында әртүлі автоматты өндіріс протокол типі болады, мысалы, MAP (Monusacturing Automation Protocol). Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ]. 2. [С ] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] Бақылау сұрақтары: 1. FDDI-тің негізгі параметрлері қандай? 2. CDDI/TPDDI-тің негізгі параметрлері қандай? 3. ArcNet (стандарт IEEE 802,4) -тің негізгі параметрлері қандай? 4. TCNS-тің негізгі параметрлері қандай? 5-тақырып. Глобальды тораптарды құру және қолдану технологиялары. 11 дәріс. Глобальды тораптардың құрылымы 1. Глобальды тораптарды құру функциялары мен құралдарының жалпы сипаттамалары. 2. Глобальды тораптардың құрылымы 3. Глобальды тораптардың түрлері: бөлініп алынған каналдар, каналдары коммутацияланған глобальды тораптар, пакеттері коммутацияланған глобальды тораптар. 4. ISDN тораптары ISDN тораптары. ISDN (Integrated Services Digital Network-интегралды қызмет атқаратын сандық желілер) негізгі коммутация режимі каналдарды коммутациялау тәртібі болып табылатын, ал мәліметтері сандық түрде ізделетін желілерге жатады. Жалпы пайдаланудағы телефон желілерінің мәліметтерді толығымен сандық іздеуге көшіру идеясы ертеректе талқыланған болатын, бұл кезде ақырғы абонент мәліметтерді тікелей сандық түрде алып отырады. Алдымен, аталмыш желі абонеттері тек дыбыстық хабарламаларды ғана жөнелте алады деп топшыланған болатын. Осындай желілерге IDN атауы берілді - Integrated Digital Network. "Интеграцияланған желі" термині абонент дауысымен сандық берілісті желімен ақпаратты сандық іздеу интеграциясына қатысты. Осы желі жөніндегі идея 1959 жылы айтылған болатын. Содан кейін айқындалғандай, мұндай желі өз абоненттеріне тек өзара сөйлесіп қана қоймай, сонымен қатар компьютерлік мәліметтерді тарату секілді басқа дак қызметтерді пайдалануға мүмкіндік береді. Соған қоса, желі абоненттер үшін қолданбалы деңгейдегі әралуан қызметтерді - факсимильді байланыс, телемәтін (қостерминал арасынды мәліметтер тарату), бейнемәтін (мәліметтер желісінде сақтаулы ақпаратты өз терминалына қабылдау), дыбыстық пошта мен бірқатар басқа да қызметтерді қамтуы тиіс болатын. ISDN желілерін енгізу айтарлықтай ертеректе басталды- 80-ші жылдардың соңында, алайда тұтынушылық интерфейстің жоғары техникалық күрделілігі, көптеген өмірлік маңызды қызметтерге арналған біртұтас стандарттардың жоқтығы, сонымен қатар телефондық АТС мен байланыс каналдарын қайта жабдықтау үшін қомақты капитал салымдарының қажеттілігі инкубациялы қезеңнің ұзақ жылдарға созылуына әкеп соқтырды, ал қазіргі таңда, яғни бірнеше ондаған жылдар өткеннен соң ISDN желілерінің таралу ауқымы кеңеюде. АҚШ-да ISDN желілерін енгізу үрдісі Еуропадан әлдеқайда артта қалып қойды, сондықтан желілік индустрия аталмыш желілердің бар екендігін күні кеше аңғарды. Егер коммуникациялы құрал-жабдықтар бойынша жапондық желілерді қарастырсақ, онда жалған қорытынды тууы мүмкін, ISDN технологиясы шамамен жылдарда пайда болды деген секілді, себебі дәл осы жылдарда ISDN интерфейстеріне қызмет көрсететін маршрутизаторлар пайда бола бастаған болатын. Бұл жағдай келесі тұжырымды дәлелдейді, дәл осы жылдары ISDN желісі АҚШ-та корпоротивті желілерге арналған желілік құралжабдықтар өндірісі бойынша көшбастап келе жатқан компанияларды қамтитын елде барынша кең тарады. ISDN желісінің архитектурасы қызметтердің бірнеше түрін қарастырады: бейкоммутациялы құралдар (бөлінген сандық каналдар); жалпы қолданыстағы коммутациялы телефон желісі; арналар коммутациясымен мәліметтер тарату желісі;

36 пакеттер коммутациясымен мәліметтер тарату желісі; кадрлар көрсетілімімен мәліметтер тарату желісі (frame relay); желінің жұмысын бақылау жэне басқару құралдары. Келтірілген тізімнен байқағанымыздай, ISDN желілерінің тасымалдау қызметтері әйгілі frame relay қызметтерін қоса алғанда қызметтердің кең ауқымды спектрін қамтиды. Соған қоса, желіні бақылау құралдарына баса назар аудару арқылы желі абонентімен байланысты орнату үшін дабылдарды маршрутизациялауға болады, сонымен қатар желі мониторингі мен басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Басқару қабілеті коммутаторлар мен желілердің ақырғы тораптардың интеллектуалдығымен қамтамасыз етіледі. ISDN тұтынушылық интерфейсі. ISDN базалық қағидаларының бірі тұтынушыға стандартты интерфейсті жеткізу болып табылады, оның көмегімен тұтынушы желіге сұраныс жасай алады. Әралуан қызметтер аталмыш интерфейс тұтынушы ғимаратта қондырылатын құрал-жабдықтардың екі түрі арасында түзеледі. (Customer Premises Equipment, CPE): ТЕ тұтынушыларының терминалды құрал-жабдығымен (сәйкесінше адптері бар компьютер, маршрутизатор, телефон аппраты) және NT желілік тәмамадағышы. Тұтынушы интерфейсі үш түрлі каналға негізделген: 1. В- мәліметтерді тарату жылдамдығы 64 Кбит/с; 2. D- мәліметтерді тарату жылдамдығы 16 немесе 64 Кбит/с; 3. Н-мәліметтерді тарату жылдамдығы 384 Кбит/с (Н0), 1536 Кбит/с (H11); В типті арналар тұтынушы мәліметтері (сандық дыбыс, компьютерлік мәліметтер немесе дыбыс пен мәліметтердің қосындысын) мен жылдамдығы 64 Кбит/с шамасынан аспайтын мәліметтерді тарату ісін қамтамасыз етеді. Мәліметтер бөлінісі ТДМ техникасының көмегімен орындалады. В арнасын қосалқы арналарға бөлу ісімен бұл жағдайда тұтынушы құрал жабдығы айналысуы қажет. В типті арна тұтынушыны сондай-ақ Х.25 желісінің коммутаторына да қоса алады. D типті арна екі негізгі қызметті атқарады. Алғашқысы және негізгісі мекен-жай ақпараттарын тарату болып табылады, аталғандар негізінде желі коммутаторындағы В типті арналардың коммутациясы жүзеге асырылады. Екінші қызметі тұтынушылар мәліметтері үшін пакеттер коммутациясымен төмен жылдамдықты желілер қызметіне қолдау көрсету болып табылады. Н типті арналар тұтынушыларға мәліметтерді жоғары жылдамдықпен тарату мүмкіндігін береді. Оларға факстарды, бейне ақпараттарды жоғары жылдамдықпен жөнелту, дыбысты сапалы түрде ойнату қызметтері жұмыс атқара алады. ISDN желісі тұтынушы интерфейсінің екі түрін қолдау көрсетеді бастапқы (Basic Rate Interfase, BRI) және негізгі (Primay Rate Interfase, PRI). BRI бастапқы интерфейсі мәліметтерді тарату үшін тұтынушыға 64 Кбит/с көрсеткіштегі екі арнаны және басқарушы ақпараттарды тарату үшін өткізгіштік қабілеті 16 Кбит/с болатын бір арнаны ұсынады (D түріндегі арна). Бүкіл арна толық дуплексті тәртіппен жұмыс жасайды. Нәтижесінде BRI интерфейсінің жылдамдықтар қосындысы тұтынушы мәліметтері үшін әрбір бағыт бойынша 144 Кбит/с шамасын құрайды, ал қызметтік ақпараттарды ескерсек -192 Кбит/с. BRI интерфейсі 2B+D сұлбасына ғана емес, сонымен қатар B+D және қарапайым D сұлбаларына да қолдау көрсете алады. Бастапқы интерфейс нұсқамасымен стандартталған. PRI негізгі интерфейсі желінің өткізгіштік қабілетіне жоғары талаптар қоятын тұтынушылар үшін арналған. PRI интерфейсі 30B+D сұлбасын ба, әлде 23B-D сұлбасын қолдайды ма екен. Қос сұлбада да D арналы 64 Кбит/с жылдамдықты қамтамасыз етеді. Алғашқы нұсқасы Еуропаға тән, екіншісі Солтүстік Америка мен Жапония үшін. Еуропада сандық арналардың әйгілі жылдамдығы Мбит/с, ал қалған аймақтарда Мбит/с жылдамдық шамасында екенін назарда ұстап, PRI интерфейсінің стандартқа келтірудің ортақ нұсқасын ойлап табу қиынға соғады. Негізгі интерфейс Н түріндегі арналарға негізделуі мүмкін. Бұл жағдайда интерфейстің жалпы өткізгіштік қабілеті немесе Мбит/с шамаларынан аспауға тиіс. Н0 арналары үшін американдық нұсқада 3H0- D интерфейсіне, ал Еуропалық нұсқада 5H0-D интерфейсіне тиесілі болуы мүмкін. H1 арналары үшін американдық нұсқада тек бір Н11 арнасынан (1.536 Мбит/с) немесе еуропалық нұсқада бір Н12 арнасынан (1.920 Мбит/с) және бір D арнасынан тұратын интерфейс мүмкін болады B-ISDN желілері. B-ISDN (Broadband-ISDN) желісіндегі жоғарғы деңгей қызметтері шамамен ISDN желісіне ұқсас болуы қажет- бұл фактор тарату, телевизиялық көріністерді үлестіру, даустық пошта, электронды пошта, әралуан интерактивті қызметтер, мәселен бейнеконференцияларды өткізу. ATM технологияларының жоғары жылдамдықтары ISDN желілері арқылы жүзеге асырылуына мүмкіндігі жоқ жоғары деңгей қызметтері үшін айтарлықтай кең ауқымды мүмкіндіктерді тудырады - мысалы, түсті телевизиялық көріністерді тарату үшін 30 Мбит/с шамасындағы өткізу жолағы қажет. ISDN технологиясы аталмыш жылдамдыққа қолдау көрсете алмайды, ал ATM үшін ол мәселе тудырмайды.

37 Негізгі әдебиет беттерінің нұсқауы 1. [С ] 2. [С ] Бақылау сұрақтары 1. ISDN желісі нені білдіреді? 2. B-ISDN желісі нені білдіреді? 12. Дәріс Телефондық тораптар және оларды тасымалдау үшін қолдану 1. Телефондық тораптар және оларды тасымалдау үшін қолдану. 2. Бөлініп алынған цифрлық желілер SONET/SDH технологиялары. 3. IP-телефония. 4. X.25 тораптары. 5. Frame Relay тораптары. PDH иерархиясының плезиохронды сандық технологиясы. Сандық алғашқы желілерде арна жылдамдығының иерархиясы рұқсат арналардың және магистралды арналардың құрылуының көмегімен қолданылады. PDH технологиясы арналар иерархиясының деңгейін құрайды: абоненттік арна (DS-0) 64кбит/с, Т1/Е1 (DS-1) арналары,т2/е2 (DS-2) арналары (жалға сирек берілетіндер) және Т3/Е3 (DS-3) арналары. DS-4 жылдамдығы ITU-T стандарттарында анықталады,бірақ тәжірибеде қолданылмайды. PDH технологиясы асинхронды болып өңделеді, сондықтан әртүрлі жылдамдықтағы кадрлар арнайы синхронизация биттерімен бөлінеді. Мұнда осы технологияның негізгі жетіспейтін арнаның себебі бір жылдамдығы төмен абоненттік арнаның мәліметтеріне рұқсат алу үшін жылдамдығы үлкен арналарға толық демультиплексиациялау жасау қажет, мысалы Е3, сосын қайтадан 480 абоненттік арнаны Е3 арнаға мультиплексиациялауды орындау. Сонымен қатар PDH технологиясы арнаның немесе порттың қарсылығына алғашқы желінің автоматты реакциясын қамтамасыз етпейді. SONET/SDN желісі SONET/SDN технологиясы талшықты-оптикалық кабельдердің қолдануына хабардар болады. Бұл технология сонымен қатар екі нұсқадан тұрады - солтүстік американдық (SONET) және европалықхалықаралық (SDN), бірақ осы жағдайда олар үйлесімді болып табылады. SONET/SDN технологиясы PDH арнасының жылдамдық иерархиясын 10Гбит/с дейін жалғастырады. Технология арналар арасында және желі құрылғыларында толық синхронизациялауға негізделген, барлық желі үшін синхронизацияланған импульстердің таратылуы орталық пункттің бар болуын қамтамасыз етеді. SONET/SDN желісі өз кадрларының шығындар есебінен қоса салынған тұрақсыздықтарға және мультиплексорлардың мәліметтерді реконфигурирлеу жолымен орындау қабілетіне ие болады. Тұрақсыз конфигурацияның негізі екі талшықты оптикалық сақиналы конфигурация болып табылады. SONET/SDN ішкі протоколдары мониторингті және алғашқы желі басқарылуымен, соның ішінде желі абоненттерінің арасындағы тұрақты байланыстардың құрылуының жойылуын қамтамасыз етеді. SONET/SDN алғашқы желілері телекоммуникациялық желінің көпшілігі үшін негіз болып табылады: телефондық, компьютерлік, телекстік. Switched 56 коммутацияланған сандық арналардың қызметі. Switched 56 - бұл өтетін технология,т1/е1 4 желілік сандық абоненттік аяқталудың пайдаланушыға беруде негізі салынған,бірақ 56Кбит/с жылдамдықпен.осындай желілердің коммутаторлары сандық коммутацияның қолдануымен жұмыс жасайды. Switched 56 технологиясы 56Кбит/с жылдамдықпен локальді желілердің және компьютерлердің қосылуын қамсыздандырады. X.25 желісі X.25 желісі бүгінгі корпоративтік желілерді құру үшін қолданылатын коммутация пакеттерімен ең көп таралған желілері болып табылады.осындай жағдайдың негізгі себебі X.25 желісі ұзақ уақыт даярлық желілерінің коэффицент кепілдіктері берілген коммерциялық типтегі коммутациялық пакеттермен бірге жалғыз қолайлы желі болады.internet желісінің де бар болуының ұзақ тарихы бар,бірақ коммерциялық желі сияқты ол жақын арада эксплутациялана бастады,сондықтан корпоративтік пайдаланушлар үшін таңдау болған жоқ. Одан басқа, X.25 желісі қосылудың құрылуындағы протоколдар арқасында сенімсіз сызықтарда жақсы жұмыс жасайды және қатенің түзетілуі екі деңгейде жүргізіледі - арналық және желілік. X.25 желісінің технологиясы басқа технологиядан айыратын бірнеше маңызды белгілерден тұрады: - желі құрылымындағы арнайы PAD (Packet Assembler Disassembler) құрастыруының бар болуы бірнеше жылдамдығы төмен ағындар байтын алфавитті-сандық терминалдардан пакеттер құрастыру операциясын орындауға арналған, пакеттер желі арқылы беріліп компьютерге өңдеуге жіберіледі. Бұл құрылғы сонымен қатар орыс тілді құрастырылып ажыратылатын, СРП атты болады.

38 - протоколдардың үшдеңгейлі стекасы арналық және желілік деңгейдегі протоколдардың қосылуының құрылуымен, мәліметтер ағындарының басқаруымен және қателердің түзетілуімен болады. - транспорттық протоколдардың барлық желі тораптарында біркелкі стектерге хабардар болу - желі деңгейі тек бір ғана арналық деңгейдегі протоколмен жұмысқа есептелген және IP протоколымен ұқсас әртекті желілерді біріктіре алмайды. X.25 желісі әртүрлі географиялық нүктелерде орналасқан және өте жылдам белгіленген арналарының қосылуларымен коммутация пакетінің орталығы (КПО) (SWITCHES S) деп аталатын коммутаторларынан тұрады. Белгіленген арналар сандық та аналогтықта бола алады. Асинхронды бастау-тоқтау терминалдары желіге PAD құрылғысы арқылы іске қосылады. Олар енгізілген немесе жойылған болуы мүмкін. Жойылған PAD өзімен бірге коммутаторға белгіленген арна байланысы X.25 арқылы қосылған кішігірім автономды құрылғыны ұсынады. X.3 стандартымен анықталған PAD функциясының негіздеріне жатады: - асинхронды терминалдардан алынған пакеттерге символдардың құрастыруы; - пакеттердегі мәліметтерді тәртіппен сұрыптау және асинхрондық терминалдарға мәлімет шығару; - қосылулардың құрылуының процедураларын басқару және керек компьютермен X.25 желісі бойынша айыру; - старт-стопты сигналдарға қосылған символдардың берілуі және асинхронды терминалдардың талабымен дәлдікке тексеру биттері; - сәйкес шарттардың барысында пакеттің жылжуы,пакеттің толтырылуы сияқты күту уақытының өтуі және т.б. Компьютерлер және жергілікті желілер әдетте X.25 желісіне X.25 адаптер арқылы немесе X.25 протоколдарын өзінің интерфейсінде бар маршрутизатормен іске қосылады. PAD құрылғыларын басқару үшін желіде желі торабының көмегімен басқара алатын және желі бойынша PAD конфигуриленіп жойылған X.29 протоколы бар. Мәліметтердің берілуінің қажеттілігінде компьютердің X.25 желісіне қосылғанда PAD қызметін пайдаланбайды,желіге виртуалды арналарды өзінше қондырады және X.25 пакеттерінде мәліметтерді береді. Frame Relay желісі Frame Relay желісі X.25 желісімен салыстырғанда біршама оңайлатылған негізінде жұмыс жасайды, LAP- F протоколына тек қана арналық деңгейдегі протоколдармен кадрлардың берілу технологиясымен коммутаторлар арқылы берілетін кадрлар өзгертулерге душар болмайды, сол үшін технология өз атауын алды. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С , , ] 3. [С.86-92] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] 2. [С.378, ] Бақылау сұрақтары: 1. PDH плезихронды сандық иерархия технологиясының мәні неде? 2. SONET/SDH желісі нені білдіреді? 3. «Switched56» коммутацияланатын сандық арналардың «қызметі» дегеніміз не? 4. X.25 нені білдіреді? 5. Frame Relay желісі нені білдіреді? 13. Дәріс. TDM технологиясы. АТМ тораптары 1. TDM технологиясы 2. АТМ тораптары 3. АТМ тораптарының негізгі принциптері TDM технологиясы Телефон станцияларындағы көптеген абоненттердің сандық селдері бір бірін байланыстыратын әртүрлі сыйымдылық арналарымен мультиплексерленеді. Басқа арна соңында демультиплексирлену шығарылады арнадан керекті сел бөлісі. Мультиплексерлену және демультиплексирлену бір уақытта екі жақтың соңында шығарылады, себебі телефондық байланыс екі жақты. Мультиплексерлену уақыттың бөлінуінің көмегімен жүзеге асады (TDM- Time Division Multiplexing). Магистралдық арнада мәлімет үзіліссіз кадрлардың жүйелілік түрінде ұйымдастырылған. Әрбір абоненттік арнаға әрбір кадрда тайм - слот апарылады - бұл уақыт аралығында осы

39 арнаның мәліметтері беріледі. Арна мәліметтерінен басқа кадрда қызметтік мәлімет болады,ол синхронизациялауға және жүйелік сигнал беруге қажет. АТМ тораптары Гетерогендік кез келген үлкен желінің ажырамас сапасы және әр текті компоненттердің келісуіне жүйелік интеграторлар мен администраторлар өзінің уақытының көп бөлігін шығындайды. Асинхронды тәртіп тапсыру технологиясы (Asynchronous Transfer Mode,ATM) ISDN (Broadband ISDN,B-ISDN) кең жолақты желісі деп аталатын қызметтердің интеграциясы мен желінің жаңа ұрпағына арналған біріңғай сияқты әмбебап транспортқа өңделген. АТМ мен қамтамасыз етілетін біркелкілік бір транспорттық технология қамтамасыз ете алатын бірнеше саналған төмендегі мүмкіндіктерден түзелетін болады: 1) Кешігуге сезімтал бір транспорттық жүйенің шегіндегі компьютерлік мультимедиялық (дауыс,видео) трафикті өткізуге, сонымен қатар әрбір трафиктің түріне оның қажеттілігіне сай сапалы қызмет етіледі. 2) Мәліметті өткізу жылдамдығының иерархиясын секундтеріне 10даған мб-н бірнеше мб-ге дейін өткізгіш кепілділігі бар қабілеті мен жауапкершілікті қосымшалар үшін. 3) Жергілікті және глобальді желілерге арналған жалпы транспорттық протоколдар. 4) Инфраструктурасы бар физикалық арналардың немесе физикалық протоколдарды сақтау: Т1/Е1, Т3/Е3, SDH STM-n, FDDІ. 5) Жергілікті және глобальді желілердің мұраланған протоколдармен өзара әрекеттестігі: IP, SNA, Ethwrnet ISDN. АТМ технологиясы өзіне жақын екі технологияны бірлестіреді - пакеттердің коммутациялары және арналардың коммутациялары. Біріншісінен ол жөнелтілген пакеттер түріндегі мәліметтерді өткізуді қаруға алды, ал екіншісінен кішігірім өлшем пакеттерін қолдануды алады, нәтижесінде желідегі кешігулер өте анық болады. Техника көмегімен виртуалды арналардың, параметрлердің алдын ала тапсырысының қызмет ету арнасының сапалары және виртуалды арналардың әртүрлі сападағы қызмет етуі дискриминациясыз бір желінің әртүрлі типтегі трафикке берілуінің жетуіне сәтті болады. Бірақ ISDN желісі бір желі ішіндегі әртүрлі типтегі трафиктерді тапсыруы үшін өңделді, дауыс графигі өңдеушілер үшін айқын болады. АТМ технологиясы басынан бастап қызмет етуге қабілетті олардың талаптарымен сәйкес барлық типтегі трафиктердің технологиясы сияқты өңделді. АТМ стандарттарының өңдеуін АТМ Forum атындағы ұйымдастыру тобы IEEE қамқорлығы астындағы арнайы комитеті, сонымен қатар ITU-T және ANSI комитеттері жүзеге асырады. АТМ технологиясын кең таратуға дейін мамандардың бағалауымен тағы 5-10 жылға өтуі тиіс. Мұндай болжау қабылданған стандарттың толық терім жоқ болумен ғана емес, сонымен қатар қалағандай жақсы болса да өзінің міндеттерін орындайтын қымбат жабдықтаудың жылдам ауыстыруда анықталғандылығымен сонымен қатар стандарттау облысында АТМ мен сезіну желілерінің өзара әрекеттестігін компьютерлік сияқты, сондай-ақ телефондық сияқты етіп істеу керек. АТМ тораптарының негізгі принциптері АТМ желісі ірі территориялық желіде классикалық құрылымды болады, соңғы станциялар дара арналар мен төменгі дәрежедегі коммутаторлардың қосылуы кезінде, яғни өз кезінде жоғарғы дәрежедегі коммутаторлармен қосылғанда. АТМ коммутаторлары виртуалды арнаның техника негізгі маршруттық трафикке арналған соңғы түйіндерде 20-байттық адрестермен пайдаланылады. Жеке АТМ желілері үшін маршруттың кестесін автоматты түрде құра алатын коммутаторлар көмегімен PNNI (Privatе NNI) маршруттың протоколдары анықталды. АТМ желісінің жариялануында маршрут кестесі администраторлардың қолымен құрыла алады, X.25 желісіндегі немесе PNNI протоколына сүйене алады. Пакеттер коммутациясы виртуалды арналардың (Virtual Channel Identifier,VCI) идентификаторы негізінде жүргізіледі, оны құруда қосуға тағайындалған және қосылуының айырылуында жойылады. АТМ түйінінің соңғы адресі иерархиялық құрылымы бар виртуалды арна негізінде салынады және қызметтердің жабдықтаушыларының желілеріне, елдердің кодтарына сәйкес префикстер қолданылады және CIDR технологиясының агрегаттандырылған IP адрестерінің сәйкес қолданылуында маршруттың сұраныстарды құрып қосуды жеңілдетеді. Виртуалды қосулар тұрақты (Permanent Virtual Circuit,PVC) және коммутациялық (Switched Virtual,SVC) бола алады. Коммутация тездетілуі үшін үлкен желіде виртуалды жолдың ұғымы қолданылады Virtual Path виртуалды арнаны біріктіреді, АТМ желісі бар жалпы маршрут шығулар арасымен және ақырғы түйіндер немесе UNI (User Network Interfase) стандарты төменгі деңгейдегі коммутаторлармен бірге АТМ ақырғы бірнеше екі коммутатор желісімен қосылуы жалпы бөлім маршрутының арасындағы станциясы анықталады. UNI спецификациясы пакет құрылымын, станциялардың бағыттауын, басқару мәліметтерін алмастыруын, АТМ протоколының деңгейін, виртуалды арнаны құру тәсілдері және трафикпен басқару тәсілдерін анықтайды. Осы уақытта UNI 4.0 версиясы қабылданған, бірақ жабдықтауды өндірушілерінің ең көп тараған версиясы UNI 3.1 версиясы болып табылады. Есептеуіш желілерінің трафигі жарық келген асинхронды және пульсирионды мінез-құлықты болады. Компьютерлер желіге пакеттер жібереді осы қажеттіліктің көрінуіндегі кездейсоқ уақыт кезеңінде желіде

40 пакет посылкаларының күшеюі және олардың мөлшері кең шектерде өзгере алады, мысалы, трафиктің пульсациясының коэффиценті протоколдың құрылуының қосылуынсыз 200-ге дейін жете алады, ал протоколдардың құрылуының қосылуында 20-ға дейін. Компьютерлік трафиктің сезгіштігі осы биіктің жоғалуына, сондай-ақ, жоғалмауынсыз өту мүмкін емес және оларды қайта тапсыру шотының соңынан қалпына келтіру қажет. Мультимедиялық трафик, тапсырушы мысалы, дауыс немесе бейнелеу пульсацияның төмен коэффицентімен мінезделеді сондай-ақ, мәлімет берілуінің кешігуіне жоғары сезгіштікпен және мәліметтердің жоғалуына төмен сезгіштікпен. АТМ технологиясында келесі негізгі сандық параметр жатады: - Pesk Cell Rate (PCR) - мәліметті берудің максималды жылдамдығы; - Sustained Cell Rate (SCR) - мәліметті берудің минималды жылдамдығы; - Minimum Cell Rate (MCR) - пульсацияның максималды мөлшері; - Cell Loss Ratio (CLR) -жоғалған ұяшықтың үлесі; - Cell Transfer Delay (CTD) - ұяшық берілуінің кешігуі; - Cell Delay Variation (CDV) - кешіккен ұяшықтың вариациясы Жылдамдық параметрлері ұяшықта секундқа өлшенеді, пульсацияның максималды мөлшері - ұяшықта, ал уақытша параметрлері секундте. Пульсацияның максималды мөлшері егер орташа жылдамдық берілсе PCR максималды жылдамдықпен беріле алатын ұсыныстың ұяшық санын береді. Виртуалды қосылу дуплексті болып келсе, онда әрбір бағыт үшін қосылуға параметрлердің әртүрлі мағыналары беріле алады. АТМ технологиясында қызмет ету сапасы термин түсіндіруіне дәстүрлі подход қабылданған QoS. Әдетте трафиктің қызмет ету сапасы қабілеттіліктің жіберілу параметрлерімен сипатталады (мұнда бұл RCR, SCR, MCR, MBS), кешігу пакеттерінің параметрімен (CTD және CDV), сонымен қатар пакеттің берілу сенімділігінің параметрлерімен (CLR). АТМ-да қабілеттіліктің жіберілу сипаттамасы трафиктің параметрлері деп аталады және оларды QoS қызмет көрсету сапасының параметрлер санына қоспайды, бірақ олар солай болып табылады. АТМ-да QoS параметрлері тек CTP, CDV және CLR параметрлері болып табылады. Желі қызмет көрсетудің осындай деңгейін, талап мағыналарын және параметрлер трафигі, ұяшық кешігуін, ұяшық жоғалуының үлесін қамсыздандыруға талаптанады. Ұсыныс арасындағы келісім және АТМ желісі трафик-контракт деп аталады. Frame relay желісінде қолданылған келісімнен айырмашылығының негізі анықталған трафик кластарының бірнешеуінен біреуін таңдау болып табылады. Frame relay желісінде трафик класы біреу, және ол тек өткізу қабілеттерінің параметрлерімен сипатталады. Трафик параметрлерінің тапсырмасы (QoS параметрлерімен бірге) жиі талап ету қызметіне толық емес сипатталады, сондықтан трафик класының тапсырмасы желінің қосылуына қызмет ететін керек мінездемені анықтау үшін пайдалы. Егер ұсыныс үшін QoS және өткізу қабілеттерінің параметрлерін қолдау сынсыз болса, онда ол құрылудың қосылуындағы ұсыныста Best Effort белгісін көрсете отырып, осы параметрдің тапсырмасынан бас тарта алады. Трафиктің осындай типі трафиктің анықталмаған биттік жылдамдығы атын алды UBR, Unspecified Bit Rate. Виртуалды қосылудың айқындалуына жататын трафик-контракт нәтижесінен кейін, АТМ желісінде қызмет етуді керек сапамен қамтамасыз ететін бірнеше протоколдар жұмыс жасайды. UBR трафигі үшін желі мүмкіншілік ресурстарын белгілейді, яғни, дәл қазіргі уақытта виртуалды қосуларды қолданудан бос, қызмет ету сапасының айқын параметрлеріне тапсырыс беруде. АТМ технологиясы тұрақты сияқты коммутациялық виртуалды арналарға сүйеу үшін өңделді. Трафикконтрактінің автоматты нәтижесі коммутациялық виртуалды қосылудың жасалуында өзімен бірге жай емес тапсырманы ұсынады, АТМ коммутаторларына анықтау қажет, әрбір арнаның қызмет ету сапасының талаптары орындалу үшін, басқа виртуалды арналардың трафигі осы виртуалды арналардың трафигінің берілуін қамтамасыз ете алатындығын. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С ] 3. [С.86-92] Бақылау сұрақтары: 1. TDM желісі нені білдіреді? 2. ATM технологиясының мәнінің қорытындысы неде? 3. АТМ технологиясының негізгі принциптерінің функциясы.

41 Дәріс 14. Аналогтық коммутацияланған және бөлініп алынған желілер. 1. Аналогтық коммутацияланған және бөлініп алынған желілер. 2. XDSL технологиялары. 3. Internet тораптарын ұйымдастыру. 4. Тораптық технологиялардың даму тенденциялары мен перспективалары. Аналогтық коммутацияланған және бөлініп алынған желілер Тұтынушыны шақырған сәтте желідегі коммутатор арқылы тура қосылысты алады. Тура қосылыс өткізу жодлақтары 300 ден 400Гц ке дейінгі өткізгіштер жұбына сәйкес. Абоненттік ұшы 2 өткізгішті. Абонентті екі тәсілмен шақыруға борлады: жиілігі 10Гц импульсті жиынтықтың немесе10гц ырғақты. Импульсті жинақтау тәсілі кезінде жинақтау ұзақтығы қандай шифр нөмірді түзететіндігіне байланысты мәселен 0 саны он шақты тізбекті импульстармен беріледі, 9 саны тоғыз және т.с.с., ырғақты жинақтау кезінде кез келген сан 50 мс ішінде әртүрлі жиілікті қос синусойдалы дабылдар желісіне беріліспен жөнелтеді. Сондықтан аталмыш тәсілмен нөмір жинақтау импульсімен салыстырғанда 5есе жылдам болады. Желі коммутаторлары мәліметтердің арлық сақталуын қамтамасыз етеді. Коммутаторда есте сақтау құрылғылары кездеспейтіндіктен, абонент жүктемелі сәтте немесе кіріс пен шығыс каналдарының қосылуы бойынша коммутатор өз мүмкіндіктерін жойған сәтте кері қайтару көрінісі орын алуы мүмкін (АТС бос болмаған кезде). Аналогты коммутациялы желі бойынша дискретті мәліметтерді тарату үшін абонентті шақыру ісін атқаратын модемдер қолданылады. Коммутациялы аналогты каналдың өткізгіштік қабілетін алдын ала айқындау мүмкін емес, себебі модемдерді дабылдық шынайы сапасына сәйкес келетін жылдамдық қосылысын белгілейді. Коммутациялы каналдардың санасы байланыс сеанстары кезінде өзгереді; ал модемдер динамикалық мәліметтер тарату жылдамдығын өзгертеді. Аналогты телефон желілерінің телефонды коммутаторларында екі коммутация үрдістері қоданылады аналогты, ол каналдардың жиілікті бөлісіні егізделген (FDM), және сандық, ол каналдардың уақыт бойынша бөлінісіне негізделген. xdsl желілері. xdsl технологиялары қарапайым телефон желілерінің абонентті сымдарын аналогты түрде сандық түрге айналдыруға негізделген, бұл құбылыс оның атуынан көрініс тапқан (Digital Subscriber Line сандық абонент желілері). Ортақ идеяны былай түсіндәруге болады, абонент желілерінің қос ұшында да АТС пен абонентте айырғыш сүзгілерін (Splitter) қондырады. Дабылдау төмен жиілікті (3,5 кгц қа дейін) құраушысы қарапайым телефон құрал жабдықтарына орнатылады (порты мен абоненттік телефон аппараты), ал жоғарыжиіліктісі болса (4Гц тан жоғары) x DSL модемдерінің көмегімен мәліметтер тарату үшін қолданылады. АDSL асимметриялы технология өте кең тараған (Asymmetric Digital Subscriber Line), ондағы абонентке бағытталған жылдамдық (downstream) 6,1Мбит/с шамасына дейін, ал абоненттен кбит/с. UADSL (Universal ADSL), оны DSL Lite деп те атайды жылдамдығы аз ADSL жаңартылған нұсқасы (желі ұзындығы 3,5км болғанда жылдамдықтар әртүрлі бағыттарда1,5мбит/с және 384кбит/с; желі ұзындығы 5,5км шамасына дейін болған кезде 640және 196кбит/с). Құрылғыларды қондыру жеңіл және салыстырмалы түрде арзан. RADSL(Rate AdaptiveDigital Subscriber Line) сапаға байланысты жылдамдығының адаптациялылы өзгеріс технологиялары. HDSL (High Data RateDigital Subscriber Line) қос бағытта да 1,536 немесе 2,048 жылдамдықтарын қамтамасыз ететін жоғарыжылдамжықты технология. Желінің ұзындығы 3,7км ге дейін, төрт тармақты желіні талап етеді. SDSL (Single Line Digital Subscriber Line) симметриялы жоғарыжылдамдықты (1,536 немесе 2,048Мбит/с), алайда ұзындық 3 км шамасына дейін болғанда, ол қостармақты желі түрінде болады. VDSL (Very High Data RateDigital Subscriber Line) өте жоғарыжылдамдықты (56Мбит/с шамасына дейін), симметриялы қымбат алайда желінің ұзындық пайдалануына да есептелген. Магистралды желілер мен рұқсат алу желілері. Аналогты бөліністі жүктемелі және бейжүктемелі желілер. Магистралды желілер мен рұқсат алу желілері. Магистралды территориялы желілер (backbone wide area networks) кәсіпорындардың ірі бөлімшелеріне тиесілі алып жаһандық желілер арасындағы дара рангты байланыстық тізілуі үшін қолданылады. Магистралды территориялы желілер жоғары өткізгіштік қабілетті қамтамасыз етулері қажет, себебі магистралды қосалқы желілердің үлкен мөлшердегі ағынын біріктіреді. Соған қоса, магистралды желілер үнемі жетімді жерде болуы тиісті, яғни өте жоғары әзірлік коэффициенттелген қамтамасыз етілуі тиіс, себебі сол арқылы кәсәпорын жұмысын сәтті жүргізу үшін көптеген критикалық маңызды трафиктері таратылады (business criticol applications). Магистралды құралдардың айрықша маңыздылығына тоқтала отырып, олардың жоғары құндылығын сөз етуге болады. Себебі кәсіп орында әдетте ірі желілер аса көп

42 мөлшерде кездеспейді, соның салдарынан магистралды желілерге тармақталған инфроқұрылымдық рұқсат ету ісіне қолдау көрсетуге талаптар қойылады. Әдетте магистралды желі ретінде жыламдығы 2 ден 622Мбит/с шамасына дейінгі сандық арнайы бөлінен каналдар қолданылады, сол арқылы IP IPX немесе IBM компаниясының SNA архитектурасының хаттамалары таратылады, ATM, X.25, frame relay немесе TCP/IP пакеттерінің жоғары әзірлігін қамтамасыз ету үшін бөлінген каналдар қолда бар болса магистралды аралас артық байланыс топологиясы қолданылады. Рұқсат ету желілері дегеніміз шағын жаһандық желілердің және жекеленген алшақтағы компьютардің кәсіпорынға тиесілі орталық жаһандық желімен байланысы үшін қажет территориялы желілер болып табылады. Егер магистральды байланыстарды корпаративті желілерді құру кезінде ұйымдастыруға баса назар аударылған болса, онда кәсіпорын қызметкерлерінің алшақтан рұқсат алу шараларын ұйымдастыру соңғы жылдарда ғана стратегиялық маңызды мәселелердің қатарына өтті. Рұқсат алу желілері ретінде әдетте телефонды аналы желілері, ISDN желілері қолданылады, өте сирек қолданылатын түрі frame relay желілері. Филиалдардың жаһандық желілерін қосу кезінде жылдамдықтары 19,2 64 кбит/с шамасындағы арнайы бөлінген каналдар да қолданылады. Алшақтан рұқсат алу мүмкіндіктерінің ауқымын кеңейтуде сапалы ілгерілеуі Internet желісінің кең таралуымен байланысты. Тасымалдық Internet қызметтері халықаралық және халықаралық телефон желілерінің қызменттерімен салыстырғанда арзан, ал олардың сапасы барған сайын жақсаруда. Аналогты арнайы бөлінген жүктемелі желілер. Жүктемелі желілерге мәселен АТС құрамында орналасқан жиілікті нығыздама құрал-жабдықтары (FDM коммутаторлары мен мультипликаторлар арқылы өтетін желілер жатады. Телефон компаниялары әдетте арнайы бөлінген каналдардың екі түрін жалға береді: өткізу жолағы 3,1гГц жасырын жиілікті канал және жолағы 48гГц кең жолақты канал, соңғы аталғаны жасырын жиілікті12 каналдың базалы тобын сипаттайды. Кеңжолақты канал өткізу жолағы ггц шамасындағы шеңберге ие. Кеңжолдақты канал АТС байланысы үшін пайдаланатын болғандықтан, оны жалға алу жасырын жиілікті каналдармен салыстырғанда ұиынға соғады. Аналогты арнайы бөлінген бейжүктемелі желілер. Бейжүктемелі желілер бұл физикалық өткізгішті желілер. Олар кроссировать етуі мүмкін, алайда бұл кезде жиілікті тығыздағыш аппаратынан өтпейді. Көп жағдайда бұл секілді желілер өте жақын орналасқан ғимараттар арасындағы байланыс үшін пайдаланады. Бейжүктемелі арнайы бөлінген желілерінің ұзындығы мардамсыз болған кезде ол айтарлықтай кең өткізу жолағына ие болады. Кейде 1МГц шамасына дейін, ол импульсті үлгіленбеген дабылдарды таратуға мүмкіндік береді. Сымсыз желілер. Желілік технологияларды дамыту келешегі мен тенденциялары. Сымсыз орта «Сымсыз орта» тіркесі жағдайды күрделендіру мүмкін, себебі ол желіде өткізгіштің толығымен жойылғанын білдіреді. Көп жағдайларда оны жоққа шығырып тастаймыз. Әдетте сымсыз компонентер таратқыш орта ретінде кабельді пайдаланатын желімен өзара әрекеттеседі. Аталмыш желі аралас компоненттермен бірге гибридті деп аталады. Мүмкіндіктері Сымсыз желі идеясы тартымды, себебі оған кіретін компоненттер: кабельді желіге уақытша қосуды қамтамасыз етеді; кабельді жүйеге қосалқы көшіру шараларын ұйымдастыруыға жәрдемдеседі; ықшамдықтың белгілі деңгейіне кепілдік береді; мыс немесе көптармақты кабельдерден тұратын желінің максимал ұзындығына қойылатын шекті алып тастауға мүмкіндік береді. Қолданыста Монтаждау күрделігі сымсыз ортаға басымдық беретін фактор. Сымсыз орта келесідей жағдайлар туындағанда ерекше пайдалы болып табылады: адамдар көп шоғырланған ғимараттарда (мәселен, қабылау бөлімінде); тұрақты жұмыс орындары жоқ адамдар үшін (мәселен, дәрігерлер мен медбикелер үшін); оқшауланған ғимараттар мен нысандар; жиі жоспарлау өткізетін ғимараттар; кабель төсеуге тиым салынған құралыстарда (мәселен, тарихи ескерткіштер мен архитектураларда). Сымсыз желілердің түрдері: Пайдаланатын технологияларға байланысты сымсыз желілерді үш түрге бөлуге болады: 1. жаһандық есептеу желілері; 2. ауқымы кең жаһандық есептеу желілері; 3. ықшам желілер (жылжымалы компьютерлер). Осы аталған желі түрлерінің негізгі ерекшеліктірі беріліс параметрлері. Жергілікті жердегі немесе ауқымы кең жергілікті есептеу желілері тарату және қабылдау құрылғылары қамтиды. Жылжымалы компьютерлер үшін тарату ортасының қызметін телефон желілері немесе интернет секілді жалпыға ортақ желілер атқарады.

43 Жергілікті жердің есептеу желісі Көп кездесетін сымсыз желі тарату ортасын ескермегенде кабельдік секілді әрекет етеді. Трансиверлік сымсыз желілік адаптер әрбір компьютерде қондырылған, және тұтынушылар аталған компьютерлер кабельмен қосылғандай жұмыс жасайды. Рұқсат алу нүктелері Кейде рұқсат алу нүктесі деп те аталатын трансивер (access point) сымсыз қосылған компьютерлер мен кабельдік желі арасындағы дабылдар алмасуын қамтамысыз етеді. Сымсыз ЖЕЖ де шағын ілінбелі трансиверлер қолданылады. Олар жылжымалы құрылғылармен радиобайланыс оратады. Аталмыш трансиверлердің қолда барлығы берілген желіні қатаң сымсыз деп атауға жол бермейді. Тарату тәсілдері Сымсыз жергілікті жердің желілірі төрт түрлі мәліметтер тарату тәсілдерін қолданады. 1. инфрақызыл сәулелену; 2. лазер; 3. ауқымы тар радиоберіліс ; 4. таралған спектрдегі радиоберіліс. Инфрақызыл сәулелену Бүкіл инфрақызыл сымсыз желілерді мәліметтер тарату үшін инфрақызыл сәулелерді қолданады. Осы сынды желілерде өте күшті дабылды генерациялау қажет, себебі кері жағдайда басқа факторлар ықпал етеді, мәселен терезеден түскен сәуле. Бұл тәсіл өте үлкен жылдамдықпен дабыл қағуға мүмкіндік береді, себебі инфрақызыл жарығы жиілікдердің кең диапазонына ие. Инфрақызыл желілер 10 Мбит/с жылдамдықпен қалыпты қызмет атқаруға қабілетті. Инфрақызыл жиіліктердің төрт түрі белгілі: 1. тікелей көру желілері. Бұл желілерде беріліс тек таратқыш пен қабылдағыштың арасындағы тікелей көрініс жағдайында ғана мүмкін болады. 2. Таралған инфрақызыл сәулелер желілері. Аталған технология барысында дабылдар қабырға мен төбеден шағылып; қорытындысында қабылдағышқа жетеді. Тиімді әрекет ету аймағы шамамен 30м мен шектелген және де тарату жылдамдығыда көп емес. 3. шағылысқан инфрақызыл сәулелену желілері. Бұл желілерді компьютердің маңында орналасқан оптикалық трансирверлер дабылды белгіленген жерге жеткізеді, сол жерден көрсетілген компьютерге жөнелтеді. 4. үлгіленген оптикалық желілер. Бұл инфрақызыл сымсыз желілер мультимедиялы ортаның қатаң талаптарына сәйкес келеді және іс жүзінде жылдамдық көрсеткіші бойынша кабельді желілермен нық тіреседі. Десекте инфрақызыл желілердің жылдамдыңы және олардың пайдалану қолайлығы назарды өзіне аудартады, 30м ден астам қашықтықтағы дабылдарды таратуда қиындықтар туындайды. Сонымен қоса бұл желілер қуатты жарық көздері тарапынан кедергі алады. Лазер Лазерлі технологияның инфрақызыл сәулеленуге ұқсастығы, бұлар қабылдағыш пен таратқыш арасындағы тікелей көрініс. Егер қандайда бір себептерге байланысты сәуле үзілген болса, онда тарату ісі де тоқтатылады. Ауқымы тар радиотаратқыштар (даражиілікті беріліс). Бұл тәсіл қарапайым радиобекеттер хабарламасын еске түсіреді. Тұтынушылар қабылдағыш пен таратқышты белгілі жиілікке оңтайлайды. Бұл тұста тікелей көрсеткіштік қажет емес хабарлама ауданы 46500м. Алайда, жоғары жиілікті дабылды пайданатындықтан, ол металл немесе темірбетон кедергілерден өте алмайды. Байланыс тәсілінің бұл түріне рұқсатты қызмет жеткізушілердің көмегімен жүзеге асады. Тармақталған спектрдегі радиотаратқыш. Бұл тәсіл барысында дабылдар бірнеше жиілікте таралады, ол дара жиілікті таралым мәселесін алдын алуға көмектеседі. Қол жетімді жиіліктер каналдарға бөлінген. Адаптерлер берілген уақыт аралығы ішінде белгілі каналдарға оңтайландырады, содан соң келесіге қосылады. Аталмыш тарату тәсілі кейбір «қондырмалы» қорғаныстарға ие: берілісті тыңдау үшін каналдарды өзгерту алгоритмін білу қажет. Егер мәліметтер қорғанысын бейсанкциялы рұқсат алудан күшейту қажет болса, кодты пайдалану керек. 250Кбит/с таралу жылдамдығы берілген тәсілді өте баяу әрекет ететіндердің қатарына жатқызады. Бірақ 3,2км қашықтықта ашық кеңістікте 2Мбит/с шамасына дейінгі жылдамдықпен мәліметтер тарататын және 120м қашықтыққа дейін ғтматар ішінде мәлімет таратуға қабілетті желілерде жоқ емес. «Нүкте нүкте» берілісі. Бұл беріліс тәсілі қолда бар желі анықтамасының шеңберінен шығып кетеді. «Нүкте нүкте» беріліс технологиясы тек екі компьютер арасында мәлімет алмасуға қарастырылады. Желіні сымсыз таралымды

44 етіп ұйымдастыру үшін дара трансивер және хост трансирвер секілді қосымша копмоненттерді пайдалану қажет. Олар дербес компьютерлерге де, желіге қосылған компьютерлерге де қондыруға болады. Ауқымы кең жергілікті жүйелер Сымсыз копмоненттердің кейбір түрлері ауқымы кең жергілікті жердегі есептеу желілерінде де, оған ұқсас кабельді желілерде де қызмет көрсетуге қабілетті. Сымсыз көпір, мысалы, 5км қашықтықта бір бірімен алшақ орын тепкен желілерді қосады. Көпнүктелі сымсыз қосылыстар. Сымсыз көпір деп аталатын компонент (wireless bridge) кабельдің көмегісіз ғимараттар арасындағы байланыстыруға қабілітті. Егерде қарапайым көпір адамдарды бір жағалаудан екінші жағалауға өткізу қызметін атқаратын болса, ал сызсыз көпір мәләметтер үшін ғимараттар арасына жол салады. Ұзақ әрекетті сымсыз көпірлер. Егер қашықтықты қарапайым сымсыз көпір бағындырар болса, онда ұзақ әрекетті көпірді қондыруға болады. Ethernet және Token Ring желілерімен 40км шамасына дейінгі қашықтықты жұмыс істеу үшін тармақталған спектрдегі радиоберіліс технологиясы пайдалынады. Ықшам желілер Сымсыз ықшам желілерде тарату ортасы ретінде телефон желілері және жалпыға ортақ қызметтер қызмет атқарады. Бұл кезде қолданыста мыналар болмақ: пакетті радиоқосылыс; ұялы байланыс желілері; спутниктік бекеттер. Алысқа сапар шегетін мамандар осы технологияны пайдалануға блады. Өздерімен бірге компьютерді немесе PDA (Personal Digital Assistants) ала жүріп, олар электронды пошта хабарламаларымен, файлдармен және басқа да ақпараттармен алмаса алады. Байланыстың бұл түрі өте қолайлы, бірақ өте баяу әрекет етеді. Тарату жылдамдығы 8 кбит/с 33,6кбит/с. Егер қателікті түзеткіш іске қосыла қалса, жылдамдық одан сайын төмендейді. Пакетті радиоқосылыстар Пакетті радиоқосылыстары кезінде мәліметтер келесідей ақпараттарды қамтитын пакеттерге бөленеді (желілік пекеттерге ұқсас): қорек көзінің мекені; қабылдағыш мекені; қателіктерді түзету үшін қадет ақперат. Пакеттер спутникке жіберіледі, сол жерде оларды кең ауқымды хабарландыру тәртібінде трансляциялайды. Ұялы байланыстар желісі Сандық ұялы мәліметтер желісі (Cellular Digital Packet date, CDPD) ұялы телефондар пайдаланатын технологиямен жұиыс істейді. Олар мәліметтерді сөйлесу желілерінің әрекет етіп тұрған түрі бойынша, желіде жүктеме жоқ кезде таратады. Бұл кешігу уақыты секунд үлесі шамасына тең жылдам байланыс технологиясы болып саналады. Басқа сымсыз желілер секілді ұялы желілерде кабельдік желілерге қосылуы тиіс. Қысқатолқынды жүйелер Мөлтектолқынды технология шекті территорияда орналасқан, мысалы университеттік қалашықтарда орналасқан ғимараттар арасындағы байланысты ұымдастыруға мүмкіндік береді. Бүгінгі күнге дейін мөлтектолқынды технология АҚШ да өте кең тараған, ұзақ қашықтыққа мәлімет тарату тәсілі. Ол төмендегідей екі нүктенің тікелей көрінетін өзара ірекеттесуі кезінде мінсіз: спутник және жер бетіндегі бекет; екі ғимарат; үлкен кеңістікте орналасқан кез келген нысан(мысалы, су беті немесе шөл дала); Қысқатолқынды жүйеге келесі компоненттер енеді: 1. Екі радиотрансирверлер Біреуі дабылдарды генерациялау үшін (бекет тарапынан берілетін), екіншісі қабылдау үшін (қабылдау бекеті). 2. Екі бағытталған антеналар. Олар бір біріне бағытталған және жоғары қондарылады,сойтіп жолында болатын физикалық кедергілерлі жоюға мүмкіндік береді. Қарастырылған ақпараттық материалдарды қорыта келе мынаны айтуға болады, жергілікті жердің негізгі желілік технологиясы Ethernet болып табылады. Бұл технология мәліметтерді тарату ортасының модификациясы мен жылдам әрекеттілігі арттыру дағына қарай дамиды. Жапондық желілерде Ethernet құрамында тиімді интеграцияланған технологиялар дамиды. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С , ]

45 Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] Бақылау сұрақтары: 1. Аналогты телефон желілері нені білдіреді? 2. xdsl желісі дегеніміз не? 3. Магистральды желілер не үшін қолданылады? 4. Жіберу желісі қандай болады? 5. Аналогты жүктелген және жүктелмеген сызықтарды қалай айыруға болады? 6. Сымсыз желілер қалай бөлінеді? 7. Сымсыз желілер қай жерде қолданылады? Дәріс Тақырып. Тораптық программалық қамтама. 1. Біррангтық компьютерлік тораптардың операциялық жүйелері. 2. Бөлініп алынған сервердің тораптық операциялық жүйелері. 3. Тораптарды басқару және талдау құралдар кешені. Парақтары көрсетілген негізгі әдебиет 1. [С ] 2. [С , ] Парақтары көрсетілген қосымша әдебиет 1. [С ] Бақылау сұрақтары: 1. Аналогты телефон желілері нені білдіреді? 2. xdsl желісі дегеніміз не? 3. Магистральды желілер не үшін қолданылады? 4. Жіберу желісі қандай болады? 5. Аналогты жүктелген және жүктелмеген сызықтарды қалай айыруға болады? 6. Сымсыз желілер қалай бөлінеді? 7. Сымсыз желілер қай жерде қолданылады? Зертханалық жұмыстар 1 зертханалық жұмыс Тақырыбы: Ақпаратты алғашқы өңдеудің материалдық модульдік жүйесі. Жұмыстың мақсаты: Желілік топологияның динамикалық имитациялық моделін жасау. Желілердегі мәліметтерді берілген жөнелту үрдісі үшін имитациялық моделді жасау үлгісінде желінің әртүрлі топологияларына арналған мәліметтерді беру ортасына қатынау әдістерімен танысу. Теориялық ақпарат Желіні құрастыру 1. Желінің топологиясы бұл компьютерлердің, кабельдердің және бақа желілік құрауыштарының орналасуының физикалық мінездемесі. Желінің тополгиясы компьютердің желідегі әрекеттестігінің тәсілін анықтайды. Барлық желілер үш базалық топологияның негізінде құрылады: Шина (Bus); Жұлдыз (Star); Сақина (Ring). 2. Егер компьютерлер бір кабельдің бойында қосылып тұрса мұндай топология шина деп аталады. PC-1 PC-2 PC-3 PC-4 PC-5 PRINTER Сурет. 1. «шина» типінің желісі Шина топологиясының желісінде мәліметтер желіге тек бір компьютермен уақыттың бір сәтінде беріледі. Ақпаратты алушының ақпаратты берушінің және берілген ақпараттың мекен-жайы көрсетілген электрлік сигналдар түрінде беріледі. Берілетін ақпаратты барлық компьютерлер «естиді», бірақ оны тек алушының мекен-жайы сәйкес келетін ғана қабылдайды. Ақпаратты беру кезінде қалған компьютерлер

46 мәліметтерді бере алмайды, олар тек желіні «тыңдап» және берудің аяқталуын күтеді. Желі «босаған» кезде (мәліметтерді беру аяқталғанда), бірінші, болып ақпаратты берем деушілер өзінің ақпаратын беруді бастайды. 3. Шина пассивті топология, онда компьютерлер желі бойынша беріліп жатқан мәліметтерді беріп, тыңдайды, бірақ оларды күшейтпейді, сондықтан желілік кабельдің ұзындығы және желідегі компьютерлердің саны сигналдың өшуімен шектелген. Активті топологияларда компьютерлер мәліметтерді күшейтеді және оларды ары қарай желі бойынша береді. 4. Шина типіндегі желілерде желінің жұмыс істеу қабілеттілігін бұзушылыққа әкелетін кабельдің екі шетінде сигналдың көп бөгеуілдер пайда болады. Электрлік сиганладрдың бейнесінің алдын алу үшін кабельдің шеттерінде осы сигналдарды бойына сіңіретін «терминаторлар» қойылады. Кабельдің екі үзігін қосу үшін «BNC-баррел-конектор», деп аталатын арнайы ауыстырғыш қолданылады, кабельді аяқтау үшін «BNC-конектор» ажыратқышы қолданылады, ал компьдердің екі кабелін көрші компьютерлерден желілік платаға қосу үшін «BNC-T-конектор» қызмет етеді. 5. Кабельдің ұзындығын көбейту үшін «репитерлер» қолданылады, екі бағытта күшейтетеін және қайта жаңартатын әлсіз сандық сигнал. Репитерлерді белсенді BNC-баррел-конектор ретінде пайдалануға болады. репитер Сурет 2. Репитер 6. Егер компьютерлер бір нүктеден шығып тұрған кабель сегменттеріне қосылып тұрса, (HUB концентраторы) мұндай топология жұлдыз деп аталады. «Жұлдыз» топологиясында барлық компьютерлер желінің сегменттерінің көмегімен орталық құрауыштарға қосылады, бұл (HAB) концентраторы деп аталады. Беріп тұрған компьютердің сигналдары концентратор арқылы барлық қалған компьютерлерге түседі. Бұл желінің тез әрекетін көбейтеді. «Жұлдызда» мәліметтерді беру технологиясы әдетте «шина» топологиясымен ұқсас. Сондықтан «жұлдыз» - бұл орталық күшейтетін және комутациялайтын жабдығы бар «шина» деп есептеуге болады. Концентраттар активті (күшейтетін) және пассивті (желіні күшейтусіз қосатын), сонымен қатар гибридтік (пассивті жіне активті режимде жұмыс істей алатын) болады. PC5 PC6 PC4 КОНЦЕНТРАТОР PC1 PC3 PC2 Сурет 3. «Жұлдыз» типінің желісі 7. Егер компьютерлер қосылған кабельдер сақинамен бекітілсе, мұндай топология «сақина» деп аталады. PC1 PC4 PC2 PC3 Сурет. 4. «Сақина» типінің желісі Сақина топологиясында сигналдар бір бағытта сақина бойынша беріледі (сағат тілі бойынша) және әрбір компьютер арқылы өтеді. Бұл технологияда әрбір компьютер репитер болып табылады, ал мәліметтерді «маркерді» пайдалану арқылы «сақина» бойынша ақпараттарды беру деп аталады. Маркерді беру кезінде (мәліметтері бар арнайы микрофайл) ол бір ізділікпен бір компьютерден басқаға оны мәліметтерді беретін қабылдамайынша беріліп отырады. Маркерді қабылдаған («алып алған») компьютер оған берілетін ақпаратты, өзінің мекен-жайын және алушының мекен-жайын орналастырады. Бұдан кейін

47 маркер ары қарай сақинаға жіберіледі. Маркермен мәліметтер әрбір компьютер арқылы маркерде көрсетілген алушының мекен-жайымен мекен-жайы сәйкес келмейінше өтіп отырады. Қабылдаушы компьютер маркерді алады, одан мәліметтерді алып, маркерге сәтті қабылданған ақпараттың кодын орналастырады және өзгертілген маркерді ары қарай сақина бойынша жіберген компьютерге жібереді. Жіберген компьютер расталған маркерді алып оны сақинадағы келесі компьютерге (маркерді «босатып») береді. 8. «Сақина» топологиясында мәліметтерді беруде әрбір компьютер жіберу үшін тепе-тең уақыт квантын алады, мәліметтерді жіберуге деген бәсекелестік және монополия болмайды. Мәліметтерді кабель бойынша беру. Қатынау әдістері. 1. Компьютердің желіге қатынауының әдісі бұл компьютердің қалай және қай кезде хабарды желі бойынша жіберуі немесе қабылдауын анықтайтын ережелер жинағы. Егер жұмыс кезінде бірнеше компьютерлер бір уақытта желіде мәліметтерді беріп жатса, онда «коллизия» (жаңылысу) болады, және мәліметтер пакеті осы компьютерлерден бұзылады. Қатынау әдістері бірнеше компьютерлер бір уақытта мәліметтерді бере алмауы үшін мәліметтерді қабылдау мен беруді реттей отырып желідегі колллизияның болмауын кепілдендіреді. 2. Қатынаудың негізгі әдістері келесілер: - Көптік қатынау («шина», «жұлдыз»); - Коллизияны анықтаумен (CSMA/CD); - Коллизияны алдын алу (CSMA/CA); - Маркерді берумен қатынау («сақина»); - Тапсырыстың артықшылығы бойынша қатынау («жұлдыз» типінің кейбір топологиялары). 3. Коллизияны анықтау мен көптік қатынас кезінде желідегі барлық компьютерлер беріліп жатқан мәліметті табуға тырысып кабельді тыңдайды. Желі бойынша мәліметтерді беру тоқтап және ақпаратты кабель бойынша беру болмаған кезде: - барлық компьютерлер кабельдің бос екенін түсінеді; - мәліметті бергісі келген компьютер беруді бастайды; - мәліметті жіберіп жатқан компьютер кабельді босатпайынша басқа ешқайсысы жөнелте алмайды. PC-1 PC-2 PC-3 PC-4 PC-5 PRINTER 4. Егер бірнеше компьютердің мәліметтерді бір уақытта жөнелтуі аңғарылса (коллизияға ұшырады), онда жөнелтіп жатқан компьютерлер мәліметтерді беруді кездейсоқ уақытқа тоқтатады, ал сосын оны қайтадан бастайды. Берілген қатынау әдісіндегі коллизия саны желідегі компьютерлер санымен қолданылатын желілік бағдарламалар санына пропорционалды ұлғайып отырады; бұл желінің өндірушілігін төмендетеді және оны «тұрып қалуға» әкелуі мүмкін. 5. Коллизияның алдын алуымен көптік қатынау әдісі коллизияны анықтаудан гөрі ақырындау, бірақ PC1 PC4 PC2 PC3 жетілдірілген. Олардың айырмашылығы мәліметтерді жіберемін деген компьютер мәліметтерді желіге жөнелту 6. алдында барлық қалған компьютерлерге өзінің мақсаты туралы сигнал жібереді, олар дайындалып жатқан жөнелту туралы хабардар болып, тек сонан кейін ғана жөнелту басталуында. Бұл желідегі коллизияның алдын алады. 7. Маркерді беру технологиясы «сақина» типінің топологиясында қолданылады. Маркер бұл желі бойынша бір компьютерден бір компьютерге көшіп отыратын арнайы микр офайл. Маркерде желі бойынша берілетін ақпарат, компьютер жөнелтушінің мекен-жайы, қабылдаушы компьютердің мекен-жайы және

48 т.б. ауысып отырады. Ақпарат пен толған маркер «иемденген» деп аталады. Берілетін ақпараты жоқ маркер «бос» деп аталады; ол желі бойынша өз бетімен көшіп отырады. Желіде тек бір маркердің көшіп отыруына болады және тек қана бір бағытта (сағаттың тілі бойынша бір компьютерден басқаға). 8. Мәліметтерді желіге маркермен жөнелту үшін компьютер бос маркерді күтіп оны тартып алу керек, содан кейін мәліметтер маркермен бірге сақина бойынша алушыға беріледі. Алушы мәліметтерді алғаннан кейін сәтті қабылдау туралы ақпараты бар өзгертілген маркерді жөнелтушіге жібереді. Қабылдауды растағаннан кейін босатылған маркер келесі жөнелтушіге дөңгелек бойынша беріледі. Маркермен қатынау әдісінде коллизия болмайды, өйткені бір компьютер берілген уақытта маркерді пайдалана алады. 9. Тапсырыстың артықшылығы бойынша қатынаудың әдісі коллизияны анықтау әдісімен ұқсас; айырмашылығы бір концентратордың екі немесе одан көп компьютері бір уақытта ақпаратты жөнелтуді бастағысы келген кезде байқалады. Бұл жағдайда коллизия болмайды, өйткені концентратор артықшылығы жоғары компьютерді таңдайды және сол ғана мәліметтерді жөнелтеді. Барлық қалғандары жөнелтуден уақытша сөндіріледі. Артықшылық компьютер қосылған концентраттағы айырушының нөмірі анықталады. 10. Мәліметтерді бір уақытта әртүрлі концентраттардағы бірнеше компьютерлерден жөнелтуге мүмкіндік жасауда коллизия болмайды, өйткені жөнелтуді басқа концентраторлармен салыстырғанда жоғары артықшылығы бар концентраторлы компьютер іске асырады. Осылайша концентраттар арсныда және әрбір хабтар арасында иерархия болады. Тапсырма Имитациялық модель жоғары деңгейлі «Pascal 7.0» немесе «Delphi» бағдарламалар тілінде жасалыну керек. Модель болу керек: - берілген топологияның детальдық иллюстрациясын экранда салу керек; - экранда берілген бір компьютерден келесі компьютерге мәліметтерді беру үрдісін толық модельдеу керек; - толық түсіндірілген тез, әдемі және ықшамды болу тиіс. ТАПСЫРМА N в-а Компьютерлер Топология Мәліметтерді беру саны 1. Шина 5 1 > 4 және 4 > 2 2. Шина 3 1 > 3 және 3 > 2 және 2 > 1 3. Шина 4 1 > 3 и 2 > 4 4. Шина 5 2 > 4 және 5 > 1 5. Шина 4 1 > 2 және 3 > 4 6. Хабсыз сақина 5 1 > 4 және 4 > 2 7. Хабсыз сақина 3 1 > 3 және 2 > 1 және 3 > 2 8. Хабсыз сақина 4 1 > 3 және 2 > 4 9. Хабсыз сақина 5 2 > 4 және 5 > Хабсыз сақина 4 1 > 2 және 3 > Хабсыз сақина 5 1 > 4 және 4 > Хабсыз сақина 3 1 > 3 және 2 > 1 және 3 > Хабсыз сақина 4 1 > 3 және 2 > Хабсыз сақина 5 2 > 4 және 5 > Хабсыз сақина 4 1 > 2 және 3 > Жұлдыз 5 1 > 4 және 4 > Жұлдыз 3 1 > 3 және 3 > 2 және 2 > Жұлдыз 4 1 > 3 және 2 > Жұлдыз 5 2 > 4 және 5 > Жұлдыз 4 1 > 2 және 3 > және 3 арасындағы репитерлі шина 5 1 > 4 және 4 > 2

49 22. 1 және 2 арасындағы репитерлі шина 3 1 > 3 және 3 > 2 және 2 > және 4 арасындағы репитерлі шина 4 1 > 3 және 2 > және 3 арасындағы репитерлі шина 5 2 > 4 және 5 > және 3 арасындағы репитерлі шина 4 1 > 2 және 3 > 4 2 зертханалық жұмыс Коаксиалдық кабель. Коаксиалдық кабельді қосу үшін арналған жабдық. Сабақтың мақсаты: Кабель мінездемесін суреттеу кезінде желілік кабельдердің негізгі типтері туралы және қолданылатын терминдер туралы түсініктеме алу; жіңішке сызықты және кең сызықты жөнелту туралы түсінік алу; нақты желілік ортаға арналған оптималды кабель типін анықтай алуды үйрену. Теориялық бөлімі 1. Кабельдердің негізгі топтары Қазір компьютерлік желілердің басым бөлігі өткізгіш немесе кабельді жалғау үшін қолданылады. Олар компьютерлер арасындағы сигналдарды беру ортасы ретінде жұмыс істейді. Көпшілік желілерден кабельдің үш негізгі түрі ғана қолданылады: - коаксиалды кабель (coaxial cable); - бұралған жұп (twisted pair); - экрандалмаған (unshielded); - экрандалған (shielded); - оптикалық талшықты (fiber optic). 2. Коаксиалдық кабель. Коаксиалды кабель кабельдің көп тараған түрі. Бұл екі түрлі себеппен түсіндіріледі. Біріншіден, ол қымбат емес, жеңіл, иілгіш және қолдануға қолайлы. Екіншіден, коаксиалдық кабельдің кең тараған атағы оны орнату кезіндегі қауіпсіздігімен қарапайымдылығына әкелді. Коаксиалды кабель мыс жіптен, оны қоршаған ортасынан оқшаулау, металды орау мен сыртқы қап түріндегі экранннан тұрады. ( 1 сурет) Егер кабель металдық ораудан басқа фольга қабаты бар болса, онда ол қос экрандалған кабель деп аталады. Күшті кедергілер болса төрт есе экрандалған кабельді пайдалануға болады. Ол қос қабат фольгамен қос қабат мысты ораудан тұрады. Кабельдердің кейбір типтерін мыс торлар экран (shield) жауып тұрады. Ол кабель бойынша беріліп жатқан мәліметтерді кедергілер немесе шуыл деп аталатын сыртқы электромагниттік сигналдарды жою арқылы қорғайды. Осылайша, экран кедергілерге мәліметтерді бұзуға жол бермейді. Электрлік сигналдар жіп бойынша беріледі. Жіп бұл бір өткізгіш (тұтас) немесе өткізгіштердің орамы. Тұтас жіп қалайыдан дайындалады. Жіп оны металдық ораудан бөлетін оқшаулы қабатпен қоршалған. Орау жерлендіру (заземление) рөлін атқарады және жіпті электрлік шуылдардан (noise) және қиылысқан кедергілерден (crosstalk) қорғайды. Қиылысқан кедергілер бұл көрші өткізгіштердегі сигналдардан туындаған электрлік туралау (наводка). Сурет 1. Коаксиалды кабельдің құрылымы Өткізілетін жіп (жила) және металды орау бір біріне тимеуі тиіс, әйтпесе айқас тұйықталу (замыкание) болады, кедергілер жіпке еніп, мәліметтер бұзылады. Кабель сыртынан резинамен, тефлонмен немесе пластикамен өткізбейтін қабатпен жабылған. Коаксиалды кабель кедергілерге қарсы тұра алады, онда сигналдардың өшуі бұралған жұпқа қарағанда аздау. Өшу (attenuation) бұл сигналдың кабель бойынша көшуіндегі көлемінің кішірейуі. (Сурет 2)

50 Сурет 2. Сигналдың өшуі оның сапасының нашарлауына әкеледі Өрілген орау қабығы сыртқы электромагниттік сигналдарды жіп бойынша беріліп жатқан мәліметтерге әсер етуге мүмкіндік бермей сіңіреді, сондықтан коаксиалды кабельді алыс қашықтыққа беруде қолдануға болады. Коаксиалды кабельді: - сөйлеген сөзді, бейне көрініс және қос мәліметтерді жөнелту ортасы үшін; - мәліметтерді үлкен ара қашықтыққа жіберу (қымбат кабельдермен салыстырғанда); - мәліметтерді қорғаудың жеткілікті деңгейін ұсынатын технология қажет болса пайдалану тиіс. Коаксиалды кабельдердің екі типі бар: - жіңішке коаксиалды кабель; - жуан коаксиалды кабель. Қандай да болмасын кабель типін таңдау нақты желінің қажеттілігіне байланысты Жіңішке коаксиалды кабель Жіңішке коаксиалды кабель диаметрі шамамен 0,5 см иілгіш кабель. Ол пайдалануда қарапайым,ол компьютердің желілік адаптер платасына тікелей. (сурет 3) Сурет 3. Жіңішке коаксиалды кабельді компьютерге қосу Жіңішке коаксиалды кабель өшуден туындаған бүлінуді білдіртпей сигналды қашықтығы 185 м (шамамен 607 фут)дейін бере алады. Жабдықты өндірушілер кабельдердің әртүрлі типтеріне арнап арнайы маркировкаларды жасап шығарған ( 1 кесте). Жіңішке коаксиалды кабель RG-58 семьясы деп аталатын топтарға жатады, оның толқындық қарсыласуы (impedance) 50 0м тең. Осы семьяның негізгі өзгеше ерекшелігі мыс жіп. Ол тұтас немесе бірнеше өрілген өткізгіштерден тұруы мүмкін. ( 4 сурет) Сурет 4. Жіп өрілген өткізгіштер немесе тұтас мыс өткізгіш

51 2.2. Жуан коаксиалды кабель Қалың коаксиалды кабель диаметрі шамамен 1 см қатты кабель. Кейде оны «стандартты Ethernet» деп атайды, өйткені ол Ethernet желілік сәулетінде қолданылатын алғашқы кабельдің типі болды. Осы кабельдің мыс жібі жіңішке коаксиалды кабельмен салыстырғанда қалыңдау. (Сурет 5) Кесте 1. Кабельдер типі Кабель RG-58/U RG-58 А/U RG-58 C/U RG-59 RG-6 Суреттеу Тұтас мыс жіп Өрілген өткізгіштер RG-58 A/U үшін арналған әскери стандарт Кең жолақты хабар үшін қолданылады (мысалы, кабельді телевиденияда) RG-59 салыстырғанда диаметрі үлкен, жоғары жиіліктерге арналған, бірақ кең жолақты хабарлар үшін де пайдаланылады Сурет 5. Жуан коаксиалды кабельдің жібі жіңішкенің кесігімен салыстырғанда үлкендеу Кабельдің жібі қанша үлкен болса, сонша ара қашықты сигнал игеруге қабілетті. Яғни, жуан коаксиалды кабель жіңішкелерден гөрі сигналды алысқа бере алады, 500 м дейін (шамамен 1640 фут). Сондықтан кейде жуан коаксиалды кабельді жұқа коаксиалды кабельге құралған бірнеше үлкен емес желілерді қосып тұратын негізгі кабель [магистрали (backbone)] ретінде пайдаланылады. Жуан коаксиалды кабельге қосылу үшін арнайы жабдық - трансиверді (transceiver) пайдаланады(сурет 6). Трансивер «зуб вампира»» (vampire tap) немесе «пронзающий ответвитель» (piercing tар) деп аталатын арнайы коннектормен жабдықталған. Бұл «зуб» оқшаулаушы қабат арқылы еніп, өткізгіш жіппен тікелей физикалық қатынасады. Тенсиверді желілік адаптерге қосу үшін трансивер кабелін AUI-порт желілік плата коннекторына қосу керек. Бұл коннектор жасаушы фирмалардың, немесе DB-15 аттарына сәйкес аталған DIX-коннектор (Digital Intel Xerox) деген атаумен белгілі.

52 Сурет 6 Трансиверді қалың коаксиалды кабельге қосу Екі типті коаксиалды кабелді салыстыру Кабель қанша жуан болса, онымен жұмыс істеу соншама қиын болатыны заңдылық. Жіңішке коаксиалды кабель иілгіш, орнатуы да қарапайым және қымбат емес. Жуан кабельді иіу қиын және осыған сәйкес оны орнату да қиындау. Бұл өте маңызды жетіспеушілік, әсіресе, егер кабельді құбырлар мен науалар арқылы орнату керек болса. Жуан каоксиалды кабель жіңішке кабельден қымбатырақ, бірақ ол сигналдарды алыс қашықтыққа береді. Коаксиалды кабельді қосуға арналған жабдық Жіңішке каоксиалды кабельдерді компьютерлерге қосу үшін BNC-коннектор қолданылады. BNC семьясында бірнеше құрауыштар бар: - BNC-коннектор. BNC-коннектор немесе пісіріледі, немесе кабель соңында қысылады. - BNC Т-коннектор. Т-коннектор желілік кабель мен комьютердің желілік платасын қосады. - BNC баррел-коннектор. Баррел-коннектор жіңішке коаксионалды кабельдің екі үзігін біріктіру үшін қолданады. - BNC-терминатор. «Шина» топологиялы желіде «бос» сигналдарды сіңіруге арналған терминаторлар кабельдің әрбір шетіне орнатылады. Әйтпесе желі жұмыс істемейді. Коаксиалды кабельдер класстары және өрт қауіпсіздігінің талаптары талаптары. Қандай да болмасын коаксиалды кабельдің классын таңдау кабельдің қай жер арқылы өтетініне байланысты. Коаксиалды кабельдің екі классы бар: - поливинилхлоридті; - пленум аумағында орнату үшін. (сурет 7) Поливинилхлориді (PVC) бұл көптеген коаксиалды кабельдердегі сыртқы орау немесе оқшаулаушы ретінде қолданылатын пластик. PVC кабель жеткілікті иілгіш, оны ғимараттың ашық жерлерінде орнатуға болады. Бірақ та өртену жағдайында бұл улы газдар бөліп шығарады. Пленум (plenum) бұл фалш төбе және жабу аралығындағы кішкентай кеңістік, әдетте оны желдеткіш ретінде пайдаланады. Өрт қауіпсіздігінің талаптары мұнда орнатыла алатын кабельдер типін қатаң түрде шектейді, егер өрт болған жағдайда олар бөліп шығаратын түтін немесе газдар барлық ғимаратқа тарайды. Пленум кабелінің оқшаулау қабаты және сыртқы орауы арнайы өртке қарсы тұратын материалдардан жасалынады, олар өрт болған жағдайда түтінді аз шығарады. Бұл химиялық улану қаупін азайтады. Сонымен қатар бұл кабельдерді құбырға орнатпай ашық саал беруге болады. Әйтседе олар поливинилхлоридтілерге қарағанда қымбатырақ және қаттырақ.

53 Пленумды кабель Сурет 7. Өрт қауіпсіздігінің талаптары бойынша пленум аумағында орнату үшін арнайы кабельдер типі қарастырылған. Тапсырма 1. Зертханалық жұмыстағы берілген теориялық материалды мұқият оқып шығыңдар. 2. Жоғарыда суреттелген кабельдер типтерінің салыстырмалы мінездемесін құру. 3. Қандай кабель жақсы, қайсысы нашар және неліктен деген қорытынды шығараыңдар. Бақылау сұрақтарына жауап беріңдер. 1. Қолданылатын кабельдердің негізгі топтары. Олардың негізгі мінездемелері. 2. Коаксиалды кабельдің құрылымы. Қиылысатын кедергілер. Өшу. Коаксиалды кабельдің типтері. 3. Жіңішке коаксиалды кабельдің мінездемесі. 4. Қалың коаксиалды кабельдің мінездемесі. (жіңішке коаксиалды кабельден айырмашылығы). Трансивер. 5. Коаксиалды кабельді қосуға арналған жабдық. 6. Коаксиалды кабельді пайдаланудағы өрт қауіпсіздігінің талаптары. 3 зертханалық жұмыс Физикалық интерфейс. Бұралған жұп. UTP кабелін қосуға арналған жабдық. Сабақтың мақсаттары: негізгі желілі кабельдермен кабельдер мінездемесін суреттеуде қолданылатын терминдер туралы түсінік алу; тар жолақты және кең жолақты хабар туралы түсінік алу; нақты желілік ортаға арналған оптималды кабель типін анықтай алуға үйрену Теориялық бөлім Бұралған жұп Қарапайым бұралған жұп (twisted pair) бұл бір бірін айнала оралған екі оқшауланған мыс өткізгіш. Кабельдің екі типі бар (сурет 8): экрандалмаған бұралған жұп (UTP) (unshielded) және экрандалған бұралған жұп (shielded) (STP). Сурет 8. Экрандалмаған және экрандалған бұралған жұптар Бірнеше бұралған жұптарды бір қорғау орамына жиі орналастырады. Мұндай кабельдер олардың саны әртүрлі болуы мүмкін. Өткізгіштердің бұралуы көрші жұпатр мен және басқа да көздерден, мысалы, қозғаыш, релье және трансформаторлардан туындайтын электрлік кедергілерден құтылуға жол береді.

54 Егер: - ЛВС ұйымдастыру кезінде ақша қаражатына шектеулер болса; - компьютерлерді қосу қиын емес операция кезінде қарапайым орнату қажет болған кезде бұралған жұпты пайдаланған жөн. - Егер жоғары жылдамдықта беріліп жатқан мәліметтердің тұтастығына абсолютті сенімді болу керек болса, бұрлған жұпты пайдалануға болмайды. Экрандалмаған бұралған жұп Экрандалмаған бұралған жұп () ЛВС кезінде кең қолданылады, максималды ұзындығы 100 м (328 фут) құрайды. Экрандалмаған бұралған жұп екі оқшауланған мысөткізгіштерден тұрады (9 сурет). Кабельдің тағайындалуына байланысты бұралу бірлігінің санын дұрыстайтын бірнеше өзгешелігі бар. UTP Солтүстік Америкада телефондық желіде де қолданылады. Сурет. 9. Неэкранированная витая пара. Экрандалмаған бұралған жұп ерекше стандартта - Electronic Industries Association and the Telecommunications Industries Association (EIA/TIA) 568 Commercial Building Wiring Standart. EIA/TIA 568 UTP негізінде - өнімнің біркелкілігін кепілдендіре отрып, әртүрлі жағдайларға арналған стандарттарды орнатады. Бұл стандарттар UTP бес категориясын енгізген. - Категория 1. Тек сөйлесуді ғана, мәліметті емес бере алуға болатын дәстүрлі телефонның кабелі. - Категория 2. Мәліметтерді жылдамдығы 4 Мбит/с. дейін бере алатын кабель. Төрт бұралған жұптан тұрады. - Категория 3. Мәліметтерді жылдамдығы 10 Мбит/с. дейін бере алатын кабель. Метрге тоғыз бұралғышы бар төрт бұралған жұптан тұрады. - Категория 4. Мәліметтерді жылдамдығы 16 Мбит/с. дейін бере алатын кабель. Төрт бұралған жұптан тұрады. - Категория 5. Мәліметтерді жылдамдығы 100 Мбит/с. дейін бере алатын кабель. Мыс өткізгішті төрт бұралған жұптан тұрады. Көпшілік телефонды жүйелер экрандалмаған бұралған жұпты қолданады. Құрылыс кезінде көптеген ғимараттарда, UTP бүгінгі күннің телефондандыру қажеттілігі үшін орнатпайды, сонымен қатар, болашақтағы қажеттілігін ескере отырып, артық кабельді де алдын ала қарастырады.егер құрылыс кезінде орнатылған өткізгішер мәліметтерді беруге арналса, оларды компьютерлік желіде де пайдалануға болады. Бірақ мұқият болу керек, өйткені қарапайым телефонды өткізгіштердің бұралғыштары жоқ, және оның электрлік мінездемелері мәліметтерді компьютерлер арасында сенімді және қатерсіз беру үшін талап етілетін мінездемелерге сай болмауы мүмкін. Кабельдің барлық типтерінің потенциалды проблемаларының бірі қиылысқан бөгеуілдер болып отыр. (10 сурет). Қиылысқан бөгеуілдер бұл аралас өткізгіштерде сигналдардан туындаған электрлік туралаулар. Әсіресе, экрандалмаған бұралғыш жұптар қиылысқан бөгеуілдерге ұшырайды. Олардың әсерін азайту үшін экран қолданылады. Сурет 10.Қиылысқан бөгеуілдер бұл көрші сызықтар жағындағы электрлік туралаулар. Экрандалған бұралғыш жұптар Бұралғыш жұптармен экрандалған кабельдің (STP) мыс орауы бар,сонымен қатар STPөткізгіштер жұбы фольгамен оралған (11 сурет) Нәтижесінде экрандалған бұралған жұптар берілетін мәліметтерді сыртқы бөгеуілдерден қорғайтын тамаша оқшаулауыштарға иеленеді. Бұның бәрі STP UTP салыстырғанда электрлік бөгеуілдерге аз ұшырайды және сигналдарды жоғары жылдамдықпен және алыс қашықтарға бере алады. Сурет 11. Экрандалған бұралған жұп.

55 Кабель жүйесінің компоненттері - Қосқыштар (connectors). Бұралғыш жұптарды компьютерге қосу үшін телефонды RJ-45 коннекторлары пайдаланылады. (сегіз қатынасы бар) (сурет 12) Сурет 12. Вилка және ұя RJ-45 Дамыған кабельді жүйені құрап және онымен жұмысты жеңілдетуді төменде аталған компоненттердің көмегімен жүзеге асыруға болады(сурет 13) - Бөлетін қабырғалар мен сөрелер (distribution racks, shelves). Бөлетін қабырғалар мен сөрелер кабельді монтаждауға арналған. Олар көптеген қосылғаштарды бір ортадан ұйымдастыруға және осымен бірге аз орын алуына мүмкіндік береді. - Коммутационды панельдер (distribution racks, shelves).кеңейту панельдерінің әртүрлі типтері бар. Олар 96 порттарға және беру жылдамдығын 100 Мбит/с дейін ұстап тұрады. - Қосқыштар. RJ-45 жалаң және қос вилкалар кеңейту панельдері мен қабырғалы розеткаларға қосылады. Олар беру жылдамдығын 100 Мбит/с. дейін қамтамасыз етеді. - Қабырғалы розеткалар. Қабырғалы розеткаларға екі немесе (және одан да көп) қосқыштарды қосуға болады. Тапсырма: 1. Зертханалық жұмыста берілген теориялық материалдарды мұқият оқып шығыңдар. 2. Жоғарыда суреттелген кабельдер типінің салыстырмалы мінездемесін құрыңдар. 3. Қорытынды шығарыңдар: қай кабель жақсы, қай кабель жақсы және неліктен. 4. Бақылау сұрақтарына жауап беірңдер. Бақылау сұрақтары 1. Қолданылатын кабельдердің негізгі топтары. Олардың негізгі мінездемелері. 2. Бұралған жұптар және олардың типтері. Бұралған жұптарды қай кезде пайдаланып, қай кезде пайдаланбаған жөн? 3. Экрандалмаған бұралған жұптардың құрылымы. Категориялары. Қиылысқан бөгеуілдер. 4. Бұралған жұптар және олардың типтері. Экрандалған бұралған жұптардың құрылымы. 5. Кабельді желінің компоненттері. 6. кабельдердің салыстырмалы анализі. 4 зертханалық жұмыс Оптикалық талшықты кабель. Оптикалық қосылғыш Сабақтың мақсаттары: негізгі желілік кабельдер мен кабельдерді суреттеу кезінде қолданылатын терминдер туралы түсінік алу; кең жолақты және тар жолақты хабар туралы түсінік алу;нақты желілік ортаға арналған оптималды кабель типін анықтай алуды үйрену. Теориялық бөлім Оптикалық талшықты кабель. Оптикалық өткізгіштер қымбатырақ, олар шыныталшықты кабель деп те аталады. Олар арқылы мәліметтердің таратылу жылдамдығы секундына бірнеше гигабитке жетеді.жою мүмкіндігі 50 км. астам. Бөгеуілдердің сыртқы әсері жоқ деуге болады. Қазіргі уақытта бұл ЛВС үшін ең қымбат тұратын қосылу. Электромагнитті бөгеуілдер полелері болатын және қайталауларды пайдаланбай ақпаратты өте үлкен ара қашықтыққа беруді талап етілген кезде қолданылады. Олар төмендетуге қарсы қасиеттері бар, өйткені оптикалық талшықты кабельдердегі бөлшектеу техникасы өте қиын. Оптикалық талшықты кабельде сандық мәліметтер модульденген жарық импульстері түрінде оптикалық талшықтар бойыншатаратылады. Бұл берудің сенімді (қорғалған) әдісі, өйткені бұл кезде электрлік сигналдар берілмейді. Осыдан шығатын қорытынды, оптикалық кабельді ашып мәліметтерді тартып ала алмайды, бұдан электрлі сигнал өткізетін кез келген кабель сақтандырылмаған.

56 Оптикалық талшықты сызықтар үлкен көлемді мәліметтердің өте жоғары жылдамдықта жылжуына арналған, өйткені олардағы сигналдар өшпейді және бүлінбейді. Сурет 13. Компоненты кабельді жүйенің компоненттері Оптикалық талшық - жіп (жила) (core) деп аталатын өте жіңішке шыны цилиндр, қабық деп аталатын жіптен өзгеше сыну коэффициенті бар шыны қабатымен жабылған (сурет 14) Кейде оптикалық талшықты пластикадан жасайды. Пластикті пайдалану оңай, бірақ ол шыны оптикалық талшықпен салыстырғанда жарық импульстарын аз қашықтыққа береді. Әрбір шыны оптикалық талшық сигналдарды тек бір бағытта береді, сондықтан кабель жеке коннекторлары бар екі талшықтан тұрады. Олардың біреуі беру үшін, ал басқасы қабылдау үшін қызмет етеді. Талшықтардың қаттылығы пластикамен жабылуымен, ал беріктілігі кевлардан жасалған талшықпен ұлғайтылған. 14 суретте кевларлы жабудың үлгісі ұсынылған. Кевларлы талшықтар пластикке бекітілген екі кабель арасына орналасады. Оптикалық талшықты кабельмен беру электрлік бөгеуілдерге ұшырамайды және өте жоғары жылдамдықта жүргізіледі (осы уақытта 100 Мбит/с дейін, теориалылық мүмкін жылдамдық 200 Мбит/с). Онымен жарық импульстерін көптеген километрлерге беруге болады. Егер мәліметтерді өте жоғары жылдамдықпен үлкен ара қашықтарға және сенімді орта бойынша жөнелту жоспарланып отырса, оптикалық талшықты кабельді пайдалану керек. Оптикалық талшықты кабельді, егер: - минимальды тұратын желі қажет болса; - оптикалық талшықты желілік құрылғыларды дұрыс орнату мен түзу қосу үшін қажетті дағды болмаса пайдаланбаған жөн.

57 Сурет 14. Оптикалық талшықты кабель Сигналдарды беру Кабель бойынша кодталған сикналдарды беру үшін екі технологияны қолданылады тар жолақты беру және кең жолақты беру. Тар жолақты беру Тар жолақты (baseband) жүйелер мәліметтерді бір жиіліктегі сандық сигнал түрінде береді. Дискретті электрлік және жарықтық импульстар сигналдары болады. Осындай коммуникациондық каналдың барлық сыйымдылығы бір импульсты беру үшін пайдаланылады, немесе, басқа сөзбен айтқанда, сандық сингал кабельдің өткізуінің барлық жолағын пайдаланады. Кабельдің өткізу жолағы бұл кабель бойынша беріле алатын максимальды және минимальы жиілік арасындағы айырмашылық. Желідегі тар жолақты хабары бар әрбір құрылғы мәліметтерді екі бағытта жібереді, ал кейбіреулері бір мезгілде оларды жібере де алады, және қабылдай да алады (сурет 15) Сурет 15.Тар жолақты жөнелту. Екі бағытты сандық толқын. Кабель бойынша жылжи отырып сигнал біртіндеп өшеді, және нәтижесінде бүлінуі мүмкін. Егер кабель тым ұзын болса, оның алыс шетінде берілетін сигнал тани алмайтындай болып өзгеруі немесе жоғалып кетуі мүмкін. Бұны болдырмау үшін тар жолақты жүйелерде сигналдарды күшейтіп және қосымша сегменттерге ретрансляциалайтын репитерлерді пайдаланады, бұл кабельдің жалпы ұзындығын үлкейтуге мүмкіндік береді. Кең жолақты беру Кең жолақты берулер (broadband) жүйесі мәліметтерді жиіліктің кейбір интервалдарын пайдаланатын аналогты сигналдар түрінде береді. Сигналдар үздіксіз (дикретті емес) электромагнитті немесе оптикалық толқындар түрінде болады. Мұндай тәсіл арқылы сигналдар физикалық орта бойынша бір бағытта беріледі. (сурет 16) Сурет 16.Кең жолақты беру.бір бағытты аналогты толқын. Егер өткізуге қажетті жолақты қамтамасыз етсе, онда бір кабельде бір мезгілде, кабельді телевидение және мәліметтерді беру сияқты, бірнеше жүйелердің хабары беріле алады.

58 Әрбір беретін жүйеге өткізу жолағының бөлігі бөлінеді. Бір жүйемен байланысты барлық құрылғы, (мысалы, компьютер), өткізу жолағының бөлінген бөлігімен жұмыс істеу үшін бапталған болу керек. Егер тар жолақты жүйелерде сигналды орнына келтіру үшін репитерлерді пайдаланса, кең жолақтыларда күшейткіштерді (amplifiers) Пайдаланады Кең жолақты жүйелерде сигналдар тек бір бағытта беріледі, сондықтан, барлық құрылғылар мәліметтерді қабылдап және бере алуы үшін сигналдың өтуін екі жолмен қамтамасыз ету қажет.екі негізгі шешім жасалған: - әртүрлі жиіліктерде жұмыс істейтін өткізу жолағын екі каналға бөлу; бір канал сигналдарды беруге, екіншісі қабылдауға арналған; - екі кабельді пайдалану; бір кабель сигналдарды беруге, екіншісі қабылдауға арналған. Кабельдердің салыстырмалы анализі Мінездемесі Жіңішке коаксиальды Жуан коаксиальды Бұралған жұп Оптикальдық кабель (10Base2) кабель (10Base5) (10BaseТ) талшықты кабель Құны Бұралған жұптан Жіңішке коаксиальды Ең арзан Ең қымбат қымбатырақ кабельден қымбатырақ Кабельдің 185 м 500 м 100 м 2 км тиімді ұзындығы Беру 10 Мбит/с 10 Мбит/с Мбит/с 100 Мбит/с и выше жылдамдығы Иілгіштігі Жеткілікті иілгіш Жіңішке коаксиальный кабельден иілгіш Өте иілгіш Иілгіш емес Орнату Орнату оңай Орнату оңай Орнату өте Орнату қиын қарапайымдыл ығы оңай Бөгеуілдерге ұшырағыштығ ы Ұсыналлатын қолдану Бөгеуілдерден жақсы қорғалған Мәліметтерді қорғауға жоғары талапты орташа немесе үлкен желілер Бөгеуілдерден қорғалған жақсы Мәліметтерді қорғауға жоғары талапты орташа немесе үлкен желілер Бөгеуілдеге ұшырайды UTP ең арзан нұсқа 1 тапсырма 1. Зертханалық жұмыста берілген теориялық материалдарды мұқият оқып шығыңдар. 2. Жоғарыда суреттелген кабель типтерінің салыстырмалы анализін құру. 3. Қорытынды жасаңдар: қай кабель жақсы, қайсы нашар, неліктен. 4. Бақылау сұрақтарына жауап беріңдер. Бөгеуілдерге ұшырамайды Берудің жылдамдығына, мәліметтерді қорғау мен тұтастығының жоғары деңгейлі талап қоятын кез келген өлшемді желілер 2 тапсырма Ұйымда метрі ТХ және ТҮ аумақты есептеу орталығын орналастыруға арналған ғимарат бар. Осы ғимаратқа арналған топологиялық желісі бар масштабталатын модель берілген. Берілген модельді желінің ТХ және ТҮ кез келген мәні мен Cnc, Cct, Cc, Ccim, Cset құнынын есептеуді автоматтандыру қажет. Бағдарлама болу керек: - графикалық түрде экранда желілік модельді көрсетеді; - ТХ және ТҮ ғимаратының өлшемдері мен Cnc, Cct, Cc, Ccim, Cset құнынын сұрайды; - жасалынатын желіге арналған жан жақты және қосынды есептеулер шығару керек; - желіні жасаудың жалпы құны және оның шығындардың статьялары бойынша жан жақты ашылуын экранға шығарып отыру; Шығындар статьялары келесі құндардан тұрады: - барлық желілік карттардың құны(cnc); коннекторлар мен терминаторлардың құны (Cct); кабельдің құны (Cc); бір метрге кабельді салудың құны(ccim); әрбір компьютерде желілерді баптаудың құны(cset); Имитационды модель «Pascal 7.0» или «Delphi» жоғары деңгейлі бағдарламалау тілінде жасалады.

59 Тапсырма нұсқалары

60 Бақылау сұрақтары 1. Оптикалық талшықты кабель, ақпаратты берудің тәсілі мен жылдамдығы.оптикалық талшық. Оптикалық талшықты қай кезде қолданып, қай кезде қолданбау керек? 2. Сигналдарды беру технологиялары. Тар жолақты беру. Өткізу жолағы. 3. Сигналды беру технологиялары. Кең жолақты беру. 4. Кабельдердің салыстырмалы анализі. 5 зертханалық жұмыс Физикалық интерфейс. Желілік адаптерлер. Сабақтың мақсаты: желілік адаптердің желі платасының рөлін түсіну; желілік адаптердің плата конфигурациясының өлшемдерін меңгеру, желілік плата драйверлерінің қызметі мен міндеті туралы түсінік алу; драйверлерді орнатып және жоюды меңгеру. Теориялық мәліметтер 1. Желілік адаптер платасының тағайындалуы Желілік адаптер платасы компьютерлер мен желілік кабельдер арасындағы қосылу немесе физикалық интерфейс ретінде рөл атқарады. Компьютерлер мен желі арасында тиісті айыру немесе портқа физикалық қосылуды қамтамасыз ету үшін платалар желілік кабельге қосылады. Желілік адаптер платасының тағайындалуы: - компьютерден түсетін мәліметтерді желілік кабель бойынша беруге дайындау; - мәліметтерді басқа компьютерге беру; - компьютермен кабелдік жүйе арасындағы мәліметтер ағымын басқару. Сонымен қатар, желілк адаптер платасы кабельден мәліметтерді қабылдайды және оларды компьютердің орталық процессорына түсіінкті түріне ауыстырады. Желілік адаптер платасы ПЗУ жазылған, кіріктірілген бағдарламалар мен аппатарттық бөліктен тұрады Мәліметтерді дайындау. Мәліметтерді желіге жіберудің алдында желілік адаптердің платасы оларды компьютерге түсінікті түрден желілік кабель бойынша бере алатын түрге ауыстыруы қажет. Компьютер ішінде мәліметтер шина бойынша параллельді беріледі. Желілік кабельде мәліметтер биттер ағымы түрінде жылжып отыруы тиіс. Желілік адаптер платасы параллельді мәліметтерді қабылдайды және оларды ары қарай жөнелтуді ұйымдастырады. Бұл үрдіс компьютердің сандық мәліметтерін желілік кабельдер бойынша берілетін электрлік және оптикалық сигналдарға ауысуымен аяқталады. Бұған трансивердің өзгеруі жауап береді Желілік адрес. Мәліметтерді өзгертуден басқа, желілік адаптер платасы оны қалған платалардан айырып тани алуы үшін өзінің орналасу орнын немесе адресін көрсетуі тиіс. Желілік адрестер (network address) IEEE комитетімен анықталады. Бұл комитет әрбір желілік адаптер платаларын өндірушілерге кейбір адрестер интервалдарын бекітеді. Өндірушілер осы адрестерді микросұлбаларға «тігеді». Осының арқасында әрбір платада, яғни әрбір компьютердің желіде өзіндік адресі болады. Мәліметтерді компьютерден қабылдап және оларды желілік кабель бойынша беруге дайындық

61 кезінде желілік адаптер платасы басқа да операцияларға қатысады. 1. Компьютер және желілік адаптер платасы мәліметтерді беруді іске асыру үшін бір-бірімен байланысты болуы тиіс (компьютерден платаға). Егер плата жадыға тікелей қатынай алса, компьютер оған өзінің жадының кейбір аумағын бөліп береді. 2. Желілік адаптер платасы компьютерден мәліметтерді сұрайды. 3. Компьютердің шинасы мәліметтерді оның жадынан желілік адаптер платасына береді. Егер мәліметтер желілік адаптер платасының беруінен жылдамырақ түссе, мәліметтер буферге орналастырылады Мәліметтерді беру мен басқару. Мәліметтерді желі бойынша жібермес бұрын желілік адаптер платасы қабылдайтын платамен электронды диалог жүргізеді, осы кезде орнатылады: - мәліметтерді беретін блоктың максимальды өлшемі; - қабылдауы расталмай берілетін мәліметтер мөлшері; - мәліметтердің беру блоктарының арасындағы интервалдар; - бекітуді жөнелтуге бөлінген интервал; - әрбір плата толмай қабылдай алатын мәліметтер көлемі; - мәліметтерді беру жылдамдығы. Әрбір плата «бөгделердің» параметрлерін қабылдап, оларға икемделе отырып, басқаларды өзнің параметрлеріні туралы хабардар етеді. Барлық детальдар анықталғаннан кейін платалар мәліметтермен бөліссуді бастайды. 2. Конфугиранцияның параметрлері Желілік адаптер параметрлері: - үзілу; - енгізу/ шығару портының базалық адресі; - жадының базалық адресі; - қолданылатын трансивер Жадының базалық адресі Жадының базалық адресі (base address) желілік адаптердің платасымен енетін және шығатын мәліметтерге арналған буфер ретінде пайдаланылатын компьютердің (RAM) жадының аумағын көрсетеді. Желілік адаптер платасының жадының базалық адресі болып D8000 табылады. Кейбір желілік адаптер платалары мәліметтерді сақтауға арналған жадының белгілі көлемін бөлуге мүмкіндік беретін параметрлері болады (мысалы, 16 Кб немесе 32 Кб жадылы платалар болады). Жадының көлемін қанша көп бөлуге болса, сонша желі бойынша берудің жылдамдығы жоғары болады Трансивер Трансивердің тағайындалуы 1.1. бөлімінде қарастырылды.желілік адаптерлер сыртқы және қосалқы трансивермен беріле алатыны қосу керек. Сондықтан пайдаланылатын трансивердің типін мойнақтың көмегімен таңдау қажет. 3. Компьютер мен желінің үйлесімділігі. Компьютер мен желінің үйлесімділігін қамтамасыз ету үшін желілік адаптер платасы келесі талаптарға жауап беруі тиіс: - компьютердің ішкі құрылысына сай болу керек (мәліметтер шинасының сәулетіне); - желілік кабельді қосуға арналған қосқыш (ол кабель желісінің типіне сай болуы тиіс); Мысалы, «шина» топология желісінде Арр1е компьютерінде жұмыс істеуге тиісті плата «сақина» топология желісінде IBM компьютерінде жұмыс істемейді. «Сақина» топология желісі «шина» топологиясындағы желіде пайдаланылатыннан физикалық түрде өзгешеленетін платаны талап етеді, оның үстіне Арр1е желі бойынша және ішкі жүйелік шинаның әрекеттестігінің басқа әдісін пайдаланады. Мәліметтер шинасының сәулетінің кең тараған типтеріне ISA, EISA, MicroChannel и PCI жатады. Олардың әрқайсысы қалғандарынан физикалық өзгешеленеді. Желілік адаптер платасы шинаға сай болуы тиіс. Желілік кабельмен компьютердің әрекеттестігін координациялай отырып, желілік адаптер платасы үш маңызды қызметті орындайды: - кабельмен физикалық қосылуды ұйымдастырады; - кабельмен берілетін электрлік сигналдарды генераторлайды; - желілік кабельге кіруге регламенттайтын белгілі ережелерді ұстанады. Желілік адаптер платасын таңдамас бұрын пайдаланылатын кабельмен қосқыштардың типін анықтау қажет. Әрбір кабельдің типі плата сай болуға тиісті әртүрлі физикалық мінездемелері болады. Сондықтан желілік адаптер платасы белгілі кабель типімен жұмыс істеуге арналған (коаксиалды, бұралған жұп немесе оптикалық талшықпен). Бірнеше желілік адаптер платаларының бірнеше қосқыштар типтері болады.

62 Мысалы, айырулары жіңішке және жуан коаксиалды кабельдерге немесе бұралған жұптарға және жуан коаксиалды кабельдерге де келе беретін платалар бар. Егер, желілік адаптер платасында интерфейсті айыру біреуден асса, олардың әрқайсысын таңдау платаның өзінде немесе бағдарламалауда орналасқан мойнақтар (перемычка) немесе DIP ауыстырып қосқыштар көмегімен жүзеге асырылады. 1-3 суреттерде желілік адаптер платасында табуға болатын типтік қосқыштар үлгілері келтірілген. Жіңішке коаксиалды кабельді қосу үшін 2.29 суретінде келтірілген айыру пайдаланылады. Сурет 1. BNC-коннекторды қосуға араналған айыру. Жуан коаксиалды кабельді қосу үшін желілік адаптер платасының 15 контактты (DB-15) айыруын сыртқы трансивермен қосатын 15 контактты AUI-кабелі (сур. 2) қолданылады. Сыртқы трансиверді жуан коаксиальды кабельге қосу үшін «зуб вампираны» пайдаланады ( 1 зертх бөлім) Сурет контактты AUI қоу үшін айыру. Бұралған жұпты қосу үшін RJ-45 (сурет 3) пайдаланылады. RJ-45 сыртқы түрі бойынша RJ-11 телефонды айыруды еске түсіреді, бірақ ол көлемі бойынша үлкендеу, өйткені 8 контактысы бар, ал RJ-11 айыруы тек 4. Сурет 3. RJ-45 айыру. Кейбір бұралған жұпты желілік технологиялар RJ-11 айыруын пайдаланады. Мұндай технологиялар кейде pre-10baset деп аталады. 4. Желінің өндіргіштігін жоғарылату әдістері. Желілік адаптер платасы мәліметтерді беруге маңызды әсерін тигізетіндіктен ол барлық желінің өндіргіштігіне әсер етеді. Егер плата баяу болса, мәліметтерді желі бойынша беру жылдамдығы да жоғары болмайды. Мысалы, беруді бастауға болмайтын «шина» типологиясындағы желіде, кабель босамайынша,

63 баяу желілік плата барлық пайдаланушыларға тосу уақытын үлкейтеді. Желілік адаптер платасына физикалық талаптарды ол пайдаланылатын айыру типі мен желі типін анықтаған соң платаның мүмкіндіктеріне әсер ететін факторлар қатарын қарастыру қажет. Барлық желілік адаптер платалары белгілі минималды және спецификацияларымен қанағаттанса, кейбір платалардың сервердің, клиенттің және барлық желінің өндіргіштігін жоғарылатын қосымша мүмкіндіктері бар. Мәліметтердің беру жылдамдығына әсер ететін факторларға келесілер жатады. - Жадыға тікелей қол жеткізу. Мәліметтер желілік адаптер платасының буферінен компьютер жадына орталық процессорға тимей тікелей беріледі. - Адаптердің бөлінетін жадысы. Желілік адаптер платасының компьютермен бірге қолданатын өзінің меншікті оперативті жадысы болады. Компьютер бұл жадыны өзінің меншікті жадысының бөлігі ретінде қабылдайды. - Бөлінетін жүйелік жадысы. Желілік адаптер платасының процессоры мәліметтерді өңдеу үшін компьютер жадысының бөлігін пайдаланады. - Шинаны басқару. Желілік адаптер платасына компьютер шинасын басқару уақытша беріледі, және, орталық процессорды айналып өтіп, плата мәліметтерді тікелей компьютердің жүйелік жадысына жібереді. Оның үстіне, компьютердің өндіргіштігі жоғарылайды, өйткені бұл уақытта оның процессоры басқа есептерді шеше алады. Мұндай платалар желінің өндіргіштігін пайызға көтеруге қабілетті. EISA, МСА и PCI сәулеттері бұл әдісті қолдайды. - Буферизациялау. Көпшілік желілік адаптер платалары үшін қазіргі мәліметтерді желі бойынша беру жылдамдығы тым жоғары. Сондықтан желілік адаптер платаларында жадының микросұлбаларының көмегімен буфер орнатады. Плата өңдей алатын мәліметтерінен көп мәлімет қабылдаса, буфер бұл мәліметтерді адаптермен өңделмейінше сақталады.буфер платаға жүйенің тар орны болуына жол бермей өндіргіштігін арттырады. - Орнатылған микропроцессор. Мұндай микропроцессормен желілік адаптер платасына мәліметтерді өңдеу үшін компьтер көмегі қажет емес. Көпшілік желілік платалардың желілік операцияларының жылдамдығын арттыратын өзінің микропроцессорлары бар. Серверлармен желілік трафиканың көп бөлігі байланысты, сондықтан олар өндіргіштігі көп желілік адаптер платаларымен жабдықталуы тиіс. Жұмыс станциялары егер олардың желімен жұмысы желілік трафиканың аз мөлшерімен генерирленетін қосымшамен шектелсе, қымбатырақ желілік платаларды пайдалана алады (мысалы, мәтіндік процессорлармен). Басқа қосымшалар ( мысалы, мәліметтер базасы немесе инженерлік қосымшалар) олардың талаптарына сай келмейтін желілік адаптерлерін тез қайтадан жүктейді. 5. Желілік адаптердің арнайы платасы Өткізгішсіз желілердің желілік адаптер платалары Өткізгішсіз желілердің желілік адаптер платалары негізгі желілік операционды жүйелерінің көпшілігіне арнап жасалған.мұндай платалармен жиі: - оған қосу үшін сәулелеі антенна және кабель; - белгілі желімен жұмыс істеу үшін платаны баптауға мүмкіндік беретін бағдарламалық жасау; - диагностикалық бағдарламалық жасау; - орнату бағдарламалық жасауды қояды. Көрсетілген желілік адаптер платалары: - өткізгішсізжергілікті желілерді құру үшін; - ЛВС кабельге станцияны өткізгішсіз қосу үшін пайдаланылуы мүмкін. Мұндай платалар өткізгішсіз шоғырлауыш (концентрат) деп аталатынмен бірге қолданылады.бұл құрылғы сигналдарды беретін және қабылдайтын трансивердің қызметін атқарады Жойылған ПЗУ жүктемесі Мәліметтердің қауіпсіздігі өте маңызды болса, жұмыс станциялары қатты және иілгіш дискілермен жабдықталмайтын жағдайлар болады. Бұл шара пайдаланушылардың мәліметтерді қандай да блмасын магнитті тасымалдаушыға көшіре алмайды, дискіні жұмыс орнынан алып шыға алмайды. Әйтсе де (әдетте компьютер дискета немесе қатты диск көмегімен жүктелетіндіктен) компьютерді жіберетін және оны қосатын бағдаламалық жүктеудің басқа көзі болуы керек. Осындай жағдайларда желілік адаптер платасы компьютерді жүктейтін және оны желіге қосатын коды бар жойылған жүктемесінің (remote-boot PROM) арнайы микросұлбасымен жабдықталады. Мұндай микросұлбасымен дискісіз жұмыс станциялары қосылған кезде желіге қосыла алады. 5. Желілік адаптер платасының драйверлері. Драйверлер (driver) ( оларды кейде құрылғылар драйверлері деп те атайды) бұл компьютерге әртүрлі құрылғылармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін бағдарламалық жасау. Егер кейбір құрылғылар компьютерге қосылса да, операциондық жүйелер осы құрылғының драйвері орнатылып, дұрыс жұмыс жасамайынша онымен әрекеттеспейді. Драйвер компьютерге құрылғының өзінің барлық қызметтерін

64 дұрыс орындай алуы үшін оны қалай басқаруды немесе жұмыс істеу керектігін «айтып отыратын» бағдарлама. Желілік драйверлер желілік адаптер платасымен компьютерде жұмыс істейтін редиректорлар арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Редиретор бұл жойылған файлдарға жататын, және оларды желі бойынша басқа компьютерге жіберетін енгізу/ шығару тапсырысын қабылдайтын желілік бағдарлама жасаудың бөлігі. Желілік адаптер платасының драйверлері Ортаға қатынауды басқару деңгейшеде орналасады ( Каналды деңгей). Ортаға қатынауды басқару деңгейше желілік адаптер платасының Физикалық деңгейге бірлескен қатынауға жауап береді (сурет 4). Басқа сөзбен айтқанда, желілік адаптер платасының драйвері компьютер мен платаның арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегінде компьютерді желімен байланыстырады. Желілік бағдарламамен қамту Виртуальды байланыс Драйвер Виртуальды байланыс Желілік адаптер тақшасы Сурет 4. Желілік адаптер платасы мен желілік бағдарламалық жасау арасындағы байланыс Желілік адаптерді шығарушылар әдетте оларды өзінің өнімдерінің қатарына қосатын желілік бағдарламалар жасауды шығарушыларға ұсынады. Желілік операционды жүйелерді шығарушылар құрылғыға үйлесетіндердің тізімдерін (Hardware Compatibility List, HCL) құрылғылар тізімі, операционды жүйелер құрамына енгізілген және тестіленген драйверлер тізімін жариялайды. Мысалы, Microsoft Windows NT Server HCL операционды жүйе үшін 100-ден астам желілік адаптер платалар моделін қамтиды (әртүрлі өндірушілерден), бұлардың драйверлері тестіленіп берілген операционды жүйелер құрамына енгізілген. Драйверді әрекетке енгізу тәртібі. Драйверді әрекетке енгізу мен басқару оларды орнату, баптау, жаңарту және жоюды меңзейді. 1. Орнату. Қазіргі уақытта атақты желілік операционды жүйелер орнату үшін әдетте интерактивті графикалық интерфейсті пайдаланады. Мысалы, Microsoft Windows NT Server бұны Control Panel утилиттерінің көмегімен жасайды (сурет 5). Сурет 5. Windows NT Server желілік адаптер платасын орнату.

65 2. Баптау. Әдетте желілік адаптер платасының бірнеше параметрлері болады, олардың дұрыс орнатылуынан адаптердің өзінің дұрыс жұмыс жасауы тәуелді болады. Жоғарыда айтылғандай (3 бөлім), параметрлерді баптауды мойнақтарды (перемычка) немесе DIP ауыстырып қосуларды ауыстырумен іске асыруға болады. Әйтсе де, қазіргі желілік адаптер платаларынң көпшілігінде мойнақта жоқ, DIP ауыстырып қосуда жоқ. Олар бағдарламалы түрде драйверлерді орнату кезінде немесе одан кейін конфигурацияланады. 3. Жаңарту. Уақыт өте өндірушілер драйверлерге желілік компоненттердің өндіргіштігін жоғарлататын қосымшалар немесе өзгерістер енгізеді. Драйверлерді жаңарту үрдісі оларды орнату үрдісіне ұқсас. 4. Жою. Кейде драйверлерді жоюды қажет ететін жағдайлар тууы мүмкін. Әдетте бұл шығатын драйверлердің жаңалар мен конфликтісінен туындайды. Мысалы, жүйеден кейбір құрылғыларды жою кезінде, осы драйверлермен соңында орнатылатын драйверлер арасындағы болуы мүмкін конфликтіні болдырмау үшін олармен байланысты драйверлерді жою қажет. Драйверлерді жою үрдісі оларды орнату немесе жаңарту үрдісіне ұқсас. Тапсырма. Тапсырма 1. Желіілк адаптер платасынң драйверін орнату. 1. Activity бағдарламалық топта Lab белгішесін екі шертіңіз. 2. Main басты бағдарламалық топта Control Panel белгішесін екі рет шертіңіз. Экранда Control Panel терезесі пайда болады. 3. Network белгішесін екі рет шертіңіз. Экранда Network Settings терезесі пайда болады. Назар аударыңыз: Installed Adapter Cards енгізу өрісі бос. 4. Add Adapter батырмасын шертіңіз. Экранда Add Network Adapter терезесі пайда болады. 5. Network Adapter Card өрісінде «3Com EtherLink II Adapter» жазуы бар екеніне көз жеткізіңіз. Continue батырмасын шертіңіз. 6. Осы мысалда келесі орнатулар пайдаланылады: Параметр Мағынасы IRQ level 3 I/O Port Address 0x300 Transceiver Type OnBoard Memory Mapped No 7. Дұрыс параметрлерді таңдап, OK шертіңіз. Осымен бағдарламалық жасауды орнату аяқталады және экранда Network Settings терезесі ашылады. Назар аударыңыз: 3Com EtherLink II Adapter платасы Installed Adapter Cards өрісінде пайда болды. 8. Intel EtherExpress TM 16 LAN Adapter адаптерлерін келесі орнатулармен қосыңыз: Параметр Мағынасы Interrupt Number 5 I/O Port Address 0x300 I/O Channel Ready Late Transceiver Type Twisted-Pair (TPE) Назар аударыңыз: Installed Adapter Cards тізімінде екі платалар 3Com EtherLink II Adapter и Intel EtherExpress 16 LAN Adapter бар Тапсырма 2. Желілік адаптер платасының драйверін жою. 1. Network Settings терезесінде Installed Adapter Cards тізімінен 3Com EtherLink II Adapter адаптерін таңдаңыз.. 2. Remove батырмасын шертіңіз. Назар аударыңыз: «3Com EtherLink II Adapter» жазуы желілік адаптер платалары орнатылған тізімдерінен. 3. File менюінде Exit Lab командасын шертіңіз. 6 зертханалық жұмыс. Өткізгішсіз желілер интерфейсі Жұмыс мақсаты: Өткізгішсіз желілердің үш типімен және олардың қолданылуымен, және өткізгішсіз желілерде мәліметтерді берудің төрт тәсілімен танысу. Масштабталатын модельдің желісін есептеуді автоматизациялау. Типологиясы көрсетілген берілген масштабталатын моделге арналған желінің құнын автоматты есептеу бағдарламасын жасау. Теориялық бөлігі Өткізгішсіз желі «Өткізгішсіз орта» сөз тіркесі желідегі өткізгіштердің мүлдем болмайды дегенді білдірмейді. Әдетте

66 өткізгішсіз әрекеттер беру ортасы ретінде кабель пайдаланылатын желімен әрекеттеседі. Мұндай аралас компонентті желілер гибридті деп аталады. Өткізгішсіз ортаның компоненттері: - жұмыс істеп тұрған кабельді желіге уақытша қосылуды қамтамасыз етеді; - жұмыс істеп тұрған кабельді желіге резервті көшіруді ұйымдастыруға көмектеседі; - жылжымалылықтың белгілі деңгейіне кепіл береді; - желінің мыс немесе тіпті оптикалық талшықты кабельдермен салынатын максималды созылуына шектеуді жоюға мүмкіндік береді. Кабельді орнату қиындығы бұл өткізгішсіз ортаның артықшылығының факторы. Ол әсіресе келесі жағдайларда пайдалы болуы мүмкін: - адамдар лық толған ғимараттарда (мысалы, кіре берісте немесе қабылдау бөлмесінде); - бір орында жұмыс істемейтін адамдар үшін (мысалы дәрігерлер немесе медбибілер үшін); - оқшауланған мекемелермен ғимараттарда; - жобалауы жиі өзгеретін мекемелер; - кабельді орнатуға болмайтын құрылыстарда (мысалы, тарих немесе сәулет ескерткіштерінде). Өткізгішсіз желілер типтері Технологияларына байланысты өткізгішсіз желілерді үш типке бөлуге болады: - жергілікті есептеу желілері; - кеңейтілген жергілікті есептеу желілері; - жылжымалы желілер (тасымалданатын компьютерлер). Осы желі типтерінің арасындағы негізгі айырмашылық беру параметрлері. Жергілікті және кеңейтілген жергілікті есептеу желілері желі жұмыс істеп тұрған ұйымға тиісілі берумен қабылдағышты пайдаланады. Тасымалданатын компьютерлер үшін сигналдарды беру ортасы ретінде АТ&Т, MCI, жергілікті телефон компаниялары және олардың жалпыға ортақ қызметтері пайдаланылады. Жергілікті есептеу желілері Әдеттегі өткізгішсіз желілердің беру ортасынан басқасы түрі мен қызметі жағынан қарапайым сияқты. Трансивері бар өткізгішсіз желілік адаптер әрбір компьютерде орнатылған, және пайдаланушылар олардың компьютерлері кабельмен қосылған сияқты жұмыс істейді. Кейде қатынау нүктесі (access point) деп аталатын трансивер компьютерлермен өткізгішсіз қосылған компьютерлермен қалған желілердің арасында сигналдар мен алмасуды қамтамасыз етеді (сурет16). ЛВС өткізгішсіздерде шағын қабырға трансиверлері пайдаланылады. Олар тасымалданатын құрылғылар арасында радио байланысты орнатады. Мұндай желіні осы трансиверлерді пайдаланғандықтан толықтай өткізгішсіз деп атауға болмайды. Өткізгішсіз жергілікті желілер мәліметтерді берудің төрт тәсілін пайдаланады: - инфрақызыл сәуле шығару; - лазер; - тар спектрдегі радиоберу (бір жиілікті беру); - шашыраңқы спектрдегі радиоберу. Сурет 16. Өткізгішсіз тасымалданатын компьютер қатынау нүктесіне қосылады.

67 Инфрақызыл сәуле шығару Барлық инфрақызыл өткізгішсіз желілер мәліметтерді беру үшін инфрақызыл сәулелерді пайдаланады. Мұндай жүйелерде өте күшті сигнал генерациялау қажет, әйтпесе маңызды әсерді басқа көздер, мысалы, терезелер көрсетеді. Мұндай тәсіл сигналдарды жоғары жылдамдықпен беруге мүмкіндік береді, өйткені инфрақызыл жарық жиіліктің кең диапазонды болады. Инфрақызыл желілер 10 Мбит/с жылдамдығында ойдағыдай жұмыс істеуге қабілетті. Инфрақызыл желілердің төрт типі бар. - Тікелей көру желісі. Мұндай желілерде беру берумен қабылдағыштың арасында тікелей көру жағдайында ғана мүмкін. - Шашыраңқы инфрақызыл сәуле шашуындағы желілер. Бұл технологияда сигналдар қабырғамен төбеде бейнеленіп, соңында қабылдағышқа жетеді. Тиімді аумағы шамамен 30 м шектеледі (100 фут) және беру жылдамдығы үлкен емес (өйткені барлық сигналдар бейнеленген). - Инфрақызыл сәуле шашуда бейнеленген желілер. Бұл желілерде компьютер жанында орналасқан оптикалық трансиверлер тиісті компьютерге берілетін сигналдардың нақты орнын береді. - Кең жолақты оптикалық желілер. Бұл инфрақызыл өткізгішсіз желілер кең жолақты қызмет ұсынады. Олар мультимедиялық ортаның қатаң талаптарына сай келеді және кабель желілеріне дес бермейді. Инфрақызыл желілерді пайдалану жылдамдығымен қолайлылығы өте қызықтырса да, 30 м (100 фут) астам қышықтыққа сиганлдарды беру кезінде қиыншылықтар туындайды. Оның үстіне желілер көпшілік ұйымдарда бар жарықтың күшті көздерінен туындайтын бөгеттерге ұшырайды. Сурет 17. Тасымалданатын компьютер баспаға шығару кезінде инфрақызыл сәулені пайдаланады. Лазер Лазерді технология инфрақызыл технологияға ұқсас ол берумен қабылдағыш арасында тікелей көруді талап етеді. Егер де қандай да болмасын себептермен сәуле үзілсе, бұл беруді де үзеді. Тар спектрдегі радиоберу (бір жиілікті беру) Бұл тәсіл қарапайым радиостанция хабарын еске түсіреді. Пайдаланушылар беру мен қабылдағыштарын белгілі жиілікке баптайды. Бұл кезде тікелей көру міндетті емес, хабар аумағы шамамен м 2 ( шары фут). Пайдаланылатын жоғары жиілікті сигнал металл немесе темір бетонды бөгеттер арқылы өтпейді. Мұндай байланыстың тәсілін қатынауды қызмет көрсетушілер арқылы іске асырылады. Байланыс ақырын (4,8 Мбит/с шамамен). Шашыраңқы спектрдегі радиоберу Бұл тәсіл кезінде сигналдар бірнеше жиілік жолақтарында беріледі. Бұл бір жиілікті беруге тән байланыстағы проблемаларды болдырмауға мүмкіндік береді. Қатынау жиіліктері екі каналға, немесе интервалдарға бөлінген. Адаптерлер белгіленген уақыт аралығында орнатылған интервалға бапталады, содан кейін басқа интервалға ауысады. Желілердегі барлық компьютерлердің ауысып қосылуы синхронды түрде өтеді. Мәліметтерді санкцияланбаған қатынаудан қорғау үшін кодтауды қолданады. 250 Кбит/с беру жылдамдығы осы тәсілді ең ақырындардың санатына жатқызады. Бірақ оның

68 негізінде құрылған желілер бар, олар ашық кеңістікте мәліметтерді 3,2 км дейінгі қашықтықта жылдамдығы 2 Мбит/с дейін және ғимарат ішінде 120 м дейін береді. Бұл нағыз өткізгішсіз желі. Мысалы Microsoft Windows 95 немесе Microsoft Windows NT операционды жүйе типінің Xircom CreditCard Netware адаптерларымен жабдықталған екі (немесе одан да көп) компьютер бір ранкті желі ретінде кабельсіз жұмыс істей алады. Осы уақытта егер желі Windows NT Server негізінде жұмыс істеп жатса. Сіз осы желілерді Windows NT-компьютерлерінің біреуіне Netware Access Point желі құрылғысын қосу арқылы байланыстыра аласыз. Кеңейтілген жергілікті желілер Өткізгішсіз компоненттердің кейбір типтері кеңейтілген жергілікті есептеу желілерінде, олардың ұқсасы кабельді желілерінде сияқты қызмет етуге қабілетті. Өткізгішсіз көпір, мысалы бір бірінен үш милге дейінгі қашықтықта орналасқан желілерді байланыстырады (сурет 18). Өткізгішсіз көпір (wireless bridge) деп аталатын компонент кабельдің қатысуынсыз ғимараттар арасында байланысты орнатуға көмектеседі. Қарапайым көпір адамдарға өзеннің бір жағасынан екінші жағасына өтуге қызмет етсе, сол сияқты өткізгішсіз көпір мәліметтер үшін екі ғимарат арасында жол салады. AIRLAN/Bridge Plus көпірі, мысалы, шашыраңқы спектріндегі радиоберу технологиясын ЛВС байланыстыратын магистральді жасау үшін пайдаланады. Олардың арасындағы қашықтық жағдайға байланысты 5 км дейін жетуі мүмкін. Мұндай құрылғыны эксплуатациялау құны қымбат болып көрінбейді, өйткені байланыс сызығын жалдау қажеттілігі болмайды. Сурет 18. Екі жергілікті желіні байланыстыратын өткізгішсіз көпір Егер өткізгішсіз көпір «қамтитын» қашықтық жеткіліксіз болса, алысқа әсер ету көпірін орнатуға болады. Ethernet және Token Ring желілерімен жұмыс істеу үшін қашықтығы 40м ол шашыраңқы спектрдегі радиоберу технологиясын пайдаланыды. Оның құны (қарапайым өткізгішсіз көпір сияқты) қанағаттанарлықтай болуы мүмкін, өйткені микротолқынды каналдар немесе Т1 сызығын жалдау шығыны болмайды. Т1 сызығы бұл мәліметтерді 1,544 Мбит/с дейін жылдамдықпен мәліметтерді беру үшін арналған стандартты сандық сызық. Онымен сөйлеген сөзді және мәліметтерді беруге болады. Жылжымалы желілер Өткізгішсіз жылжымалы желілерде телефонды жүйелер мен қоғамдық қызметтер беру ортасы ретінде ықзмет атқарады. Осы кезде пайдаланылады: - пакетті ажырату; - ұялы желілер; - спутник станциялары. Үнемі жол жүретін жұмыскерлер ос ытехнологияны пайдалана алады, өздерімен бірге тасымалданатын компьютерлер немесе PDA (Personal Digital Assistants) болса, олар электронды поштамен, файлдармен және басқа ақпаратпен алмаса алады. Мұндай байланыс түрі қолайлы, бірақ ақырын. Беру жылдамдығы 8 Кбит/с-ден 28,8 Кбит/с ке дейін. Ал егер қателерді түзеу жүйесі қосылса, жылдамдық одан да азайады. Тасымалданатын компьютерлерді негізгі желілерге қосу үшін ұялы байланыс технологиясын пайдаланатын өткізгішсіз адаптерлерді қолданады. Тасымалданатын компьютерге орнатылған кішкентай антенналар оларды қоршаған радиорентрансляторлармен байланыстырады. Пакетті радиоқосумәліметтер келесі ақпрат Пакетті қосуда мәліметтер келесі ақпраттар болатын пакеттерге (желілік пакеттерге ұқсас) бөлінеді:

69 - ақпарат адресі; - қабылдау адресі; - қателерді түзеуге арналған ақпарат. Пакеттер оларды кең хабарлайтын тәртіпте көрсететін спутникке береді. Сосын тиісті адресі бар құрылғы осы пакеттерді қабылдайды. Ұялы желілер Мәліметтердің ұялы санды пакеттері (Cellular Digital Packet Data - CDPD) ұялы телефондар пайдаланатын технологияны пайдаланады. Олар мәліметтерді сөйлесуді беруге арналған желі бойынша осы желіліер бос болған жағдайда береді. Бұл секундтың жартысына ғана бөгелетін байланыстың өте жылдам технологиясы, бұл оны берудің ең қолайлы әдісі қылдырады. Ұялы желілерде, басқа да өткізгішсіз желілер сияқты жұмыс істеп тұрған желіге қосылуға мүмкіндік беретін тәсілді тауып алу керек. Nortel out of Mississauga (Онтарио, Канада) компаниясы осы мақсатқа арналған Ethernet (Ethernet Interface Unit EIU) интерфейстік блокты шығарады. Микротолқынды жүйелер Микротолқынды технологиялар кішкентай ғимараттар арасында шағын жүйелерде, мысалы, университет қалашықтарында, әрекеттестікті ұйымдастыруға көмектеседі. Бүгінгі таңда микротолқынды технология Құрама Штаттарында мәліметтерді алыс қашықтарға беру әдісінің кең тараған әдісі. Ол тікелей көрінетін мынадай екі нүктенің: - спутник және жер станциясы; - екі ғимарат; - үлкен ашық кеңістікті бөлетін кез келген обьектілердің (мысалы, су үсті немесе шөл) өзара әрекеттестігіне тамаша келеді. Микротолқынды жүйелер келесі компоненттерден тұрады. - Екі трансиверлерден. Біреуі сигналдарды генерациялау (беретін станция) үшін, ал басқасы қабылдау үшін (қабылдау станция). - Екі бағытталған антенна. Олар трансиверлер беретін сигналдарды қабылдауды іске асыру үшін бірбіріне бағытталған. Бұл антенналар үлкен қашықа жету үшін жоғарыға орналастырылады. Тапсырма 1: 1. Берілген зертханалық жұмыстағы теориялық материалды мұқият оқыңдар. 2. Жоғарыда суреттелген кабель типтернің салыстырмалы мінездемесін құрастырыңдар. 3. Қорытынды шығарыңдар: қай кабель жақсы, қай кабель нашар, неліктен. 4. Бақылау сұрақтарына жауап беріңдер. Бақылау сұрақтары 1. Өткізгішсіз желілер.өткізгішсізортаны пайдалану. Өткізгішсіз желілер типтері. 2. Жергілікті есептеу желілері. Мәліметтерді беруде пайдаланылатын тәсілдер. 3. Жергілікті есептеу желілері. Инфроқызыл сәуле шығару. Инфроқызыл желілер типі. Лазер. 4. Кеңейтілген жергілікті желілер. Өткізгішсіз көпірлер. 5. Жылжымалы желілер (пакетті радиоқосу, ұялы желілер, микротолқынды жүйелер). Жұмыстың есебін рәсімдеу Есепте болу керек: - титулды бет; - тапсырма; - реферат; - сөздер рейтингінің кестесі; - тақырыптың барлық талданған адрестерінің тізімі; - тақырыптың барлық адрестерінің домендерінің сұлбасы.

70 Нұсқалары Тақырыптың атаулары 1. Әлемдік терроризм 2. Нашақорлық және наша 3. ЖҚТӘ 4. Жұмыссыздық және бомждар мәселесі 5. Адаммен жануарларды клондау 6. Қылмыспен қоғам 7. Экологиялық және табиғи катаклизмдер 8. Діни қозғалыстар мен секталар 9. Виртуальды шындық 10. БҰО (НЛО) 11. Әлемдегі апаттар 12. Жасанды интеллект 13. Ежелгі өркениеттің жұмбақтары 14. Феноменальды мүмкіндіктері бар адамдар 15. Әлемнің ең бай адамдары 16. Ұялы телефондар және байланыс жүйелері 17. Химиядағы жетістік 18. Физикадағыжетістік 19. Адамды сауықтыру жүйесі 20. Интернет арқылы жұмыс 21. Компьютерлік ойындар және симуляторлар 22. Интернет технологиялары 23. Стресс және психикалық жүктеулер 24. Әскер және мемлекет 25. Алкоголизм и шылым тарту 10 Зертханалық жұмыс Ақпаратты қорғау. Желіні басқару және модернизациялау. Желілік басылымды ұйымдастыру. Мақсат: Ақпаратты қорғаудың, желіні басқарудың және модернизациялаудың әдістерін оқу. Желілік принтерлер мен алмасудың жалпы буферінің пайдалануын меңгеру, жұмыс тобының пошталық қызметін оқу. Теориялық бөлім 1 Желілік принтерлермен жұмыс Принтерді желілік жүйеге қосу үшін қажет: 1 1. Басылым диспетчерін қосып, Принтер/ Установить сетевой принтер менюін таңдау; 2 Желілік принтер қосылатын параллельді портты таңдау; Қажетті компьютерді, сосын принтердің сен деп аталатын желілік атауын таңдау; ОК басу, принтерлер тізімінде оң жағында жақша ішінде принтері бар және осы принтердің аты тұрған компьютердің желілік жолы көрсетілген жаңа принтердің аты пайда болады. Желілік принтерді өшіру үшін қажет: