ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҚАРЫ ҲƏМ ОРТА АРНАЎЛЫ БИЛИМЛЕНДИРИЎ МИНИСТРЛИГИ БЕРДАҚ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҚАЛПАҚ МƏМЛЕКЕТЛИК УНИВЕРСИТЕТИ Математика факультети «Əмелий математика ҳəм информатика» кафедрасы 5А480103 «Əмелий математика ҳəм информациялық технологиялар» қəнигелигиниң 1-курс магистрантлары ушын «Жоқары басқыштағы алгоритмлик тиллер» пəнинен ЛЕКЦИЯЛАР ТЕКСТИ Дузген: доц. М. Бердимуратов асс. С.Мырзатаев «НӨКИС-2008» 3
D E L P H I 6 ҒА КИРИСИЎ 1-БАП. DELPHI ВЕРСИЯЛАРЫНЫҢ ТИЙКАРҒЫ АЙЫРМАШЫЛЫҚЛАРЫ 2-БАП. DELPHI ОРТАЛЫҒЫ МЕНЕН ТАНЫСЫЎ 3- БАП. ВИЗУАЛ ПРОГРАММАЛАСТЫРЫЎ ТИЙКАРЛАРЫ 4-БАП. КОМПОНЕНТАЛАР МЕНЕН ТАНЫСЫЎ 5-БАП. КОМПОНЕНТЛЕРДИҢ УЛЫЎМА ҚƏСИЙЕТЛЕРИ 1-БАП. DELPHI ВЕРСИЯЛАРЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҚЛАРЫ Қысқа ўақытта Borland компаниясы Delphi диң 6 тийкарғы версиясы ҳəм бирнеше модификацияларын ислеп шықты. Бул бапта Delphi версияларының тийкарғы қəсийетлери 6-версияны толық анализлеў тийкарында қарап өтиледи. Версиялар жаңарған сайын олардың мүмкиншиликлери жоқарылап барады. Егер, сиз баслаўшы болсаңыз, дəслеп бул бапты өткерип жиберип арнаўлы терминлер түсиникли болғаннан соң кейин қайтыўыңыз қолайлы болады. 5-ВЕРСИЯ 1999 жылы июлда Delphi диң 5-версиясы шығарылды. Оның тийкарғы əҳмийетлилиги-bde мағлыўматларына кириўде бурыннан алдынғы версияларда пайдаланып киятырған аўыр ҳəм барлық ўақытта тез ислемейтуғын механизмди альтернатив механизмге алмастырыўға ҳəрекет етиўи болып табылады. Буның ушын бириншиден Delphi 5 те Microsoft корпорациясы тəрепинен күшли раўажландырылып атырған ADO технологиясы (ActiveX Data Objects - ActiveX объектындағыдай етип дүзилген мағлыўматлар объекти) қосылған. Екиншиден, Borland хызметкерлери ҳəм оның бөлими InterBase Software Corporation InterBase v.5.5 ҳəм жоқары сервер таблицаларында сақланатуғын, мағлыўматларға жеңиллестирилген кириўдиң компонентлер сериясын ислеп шықты. Бул компоненталар BDE ни талап етпейди ҳəм жеңиллестирилген клиентлик орынды жаратады. 5-версияға киритилген кишигирим əҳмийетли өзгерислер. -мағлыўматлардың өзара байланысын көрсетиўде мағлыўматлардың еркин модуллерин кеңейтилген мүмкиншиликлер менен жаратыў ҳəм сазлаў эксперти қосылған. - MIDAS технологиясы жақсыланған: Microsoft Transaction Server менен епшил ислеў ушын қайта киритиўши (stateless) мағлыўматлар брокери киритилген: Интранет-қосымшаларын қайта ислеў процеси Internet-Express жаңа бети компоненталары есабынан аңсатластырылған. -ИСР ислеўшисиниң интеграцияланыўшы орталығына əҳмийетли өзгерислер киритилген. Олардан: 4
1. бир проект пенен жəмлесип ислеў координациясын жақсылаў ушын жаңа инструмент киритилген-to Do дизими. 2. программист тийкарғы айналарды сазлаўдың бирнеше вариантын қəлегенше пайдаланыўы мүмкин. Сазлаўдың керек варианты Delphi бас айнасында жаңа интерфейс элементлери менен аңсат таңланады. 3. объектлер инспекторы айнасында керек қасийетти таңлаўды жеңиллестириўши фильтрлеўши қасийет киритилген. 4. объектлер инспекторы айнасында керек опцияны дурыс таңлаўды жеңиллестиретуғын кишигирим пиктограммалар менен тəмийнленген. 5. Дүзилген отладчиктиң мүмкиншиликлери күшейтилген Ҳəр бир тоқтаў точкасы менен бул точкаға жеткенде орынланатуғын бир ямаса бирнеше ҳəрекетлерди байланыстырыў мүмкин: Run/Attach to press командасы жəрдеминде ИСР дың басқа экземплярында қалдырылған процессти ислетиў мүмкин. Бас менюде Run/Run Until Return ды таңлаў жəрдеминде ҳəрекеттеги подпрограмманы жуўмақлағаннан соң адым бойынша отладканы даўам етиў мүмкин. 6. проект менеджерине жалғыз проект дөгерегинде ислеўшилердиң координациясын жеңиллестиретуғын қосымша мүмкиншилик киритилген. 7. жалғыз проект дөгерегинде көп тилли программаларды ислеўди аңсатластырыўшы трансляция менеджери механизми жаратылған. 8. Кодлы редакторға өзгерислер киритилген. 9. Дүзилген мағлыўматлар хызмети бирқанша қайта исленген. -компоненталар галареясына көп санлы өзгерислер ҳəм толықтырыўлар киритилген (жаңа версияда 20 бетте 218 стандарт компоненталар жайласқан). Бул версия 3 комплектацияда бериледи: Standard, Professional, Enterprise. Enterprise комплектациясына киретуғын утилитлар қурамы алдынғы версиядағы Сlient/Server Suite комплектациясы утилиталарына толық тийкарланады. 6-ВЕРСИЯ 6-версия 2001 жылы майда, 5-версиядан 2 жыл кейин шығарылды. Бул иркилистиң себеби, Delphi диң жаңа версиясын ислеў менен бирликте Delphi диң Linux ОС ушын вариантын ислеў жумыслары алып барылды. Бул программаластырыў системасы 2001 жыл февралда шықты ҳəм Kylix деп аталды. Delphi диң 6-версиясы: ол ҒмежилатформалыҒ программаларды, яғный Win32 ниң басқарыўы астында ислегендей Linux тада бирдей нəтийжели ислей алатуғын программаларды жаратыў мүмкиншилигине ийе. Бул ОС менен байланыслы келип шығыўды келтирейик. 70 жыллардың басында Bell Laboratories те Unix системасы жаратылды. Системаның ҳəр түрли аппарат платформаларына көшириўге уқыплылығы, ол C тилинде тап сол мақсет ушын жазылғанлығы менен тəмийнленди. Бул тилдиң толық компиляторы C де жазылды. Нəтийжеде ОС ны жаңа аппарат орталығына өткериў ушын С тилиниң машиналы-ғəрезли салыстырмалы үлкен емес бөлимин кодлаў керек болды, соң компилятордың негизги коды ҳəм система толығы менен трансляция етилди. 5
1991 жылы фин программисти Линус Торвальде Linux қа усаған Unix толық ашық ОС жаратыўға қарар етти. Системаның толық ашықлығы оның негизги коды барлық қəлеўшилерге ашық екенлигин билдиреди. Л.Торвальдо өз ойын иске асырыў ушын программистлердиң кең топарын қатнастырды. Бунда Linux тың дəслепки тийкарғы коды Internet те жəрияланды ҳəм барлық қəлеўшилерди өз жумыслары менен қатнасыўға мирəт етти. Бирақ, бул жумыслардың негизги кодын басып шығарыў шəртин қойды. Солай етип, бул ОС барлық қəлеўшилер алыўы мүмкин болған толық ашық ҳəм бийпул система сыпатында бастан исленди. Көпшилик пайдаланыўшылар (бул ОС менен ҳəзирги ўақытта 1 млн. адам пайдаланады) өзиниң ОС ларында негизги тексттиң толық жабықлығы сиясатын жүргизетуғын Microsoft хызметинен бас тартты. Бул Windows NT ға қарағанда дерлик бирдей мүмкиншиликлерде киши емес исенимлиликтеги, программистлердиң тастыйықлаўы бойынша тəмийнленетуғын Linux пайдасына хызмет еткенлигин түсиниўге болады. [Windows Plug&Play, Com, Ac-tiveX, ADO, MTS ҳ.т.б. Office, SQL Server, Internet Information Server ҳ.т.б уқсас программалардың жақсы мүмкиншилиги менен бирге падаланыўшыға көбирек мүмкиншиликлер береди, бирақ негизги текстлерсиз ҳəм төлемли]. Linux тың исенимлилиги, оның пайдаланыўшылардың көпшилик бөлими қəтелерди көрсете алатуғын емес, ал оларды сапластыра алатуғын программистлер екенлиги менен түсиндириледи. Бул, Linux дүньяда ең дыққат пенен исленген ОС екенлигин билдиреди. Kylix пайда болғанға шекем Linux ушын жалғыз программаластырыў орталығы болып, С, C++, Basic, Fortran, Kylix, болып есапланды, ал соң Linux ушын əмелий программалар ислеўде VCL дың кең мүмкиншиликлерин ашатуғын Delphi 6 болды. Delphi 6 ның басқа еки өзгешелиги: оларда Web программаластырыўды (websnap архитектурасы) қоллап-қуўалаў ушын келешектеги адымлар исленген ҳəм клиентлик орынлардың мағлыўматлар базасының айырым санаат серверлери менен BDE сиз (dbexpress бети компоненталары) максимал тез байланысыў ушын драйвер ҳəм компоненталар исленген. Websnap архитектурасы Web қосымшаларды жаратыў ушын 4-5 версияларда алдын бар болған Web Brocker технологиясын даўам етеди ҳəм раўажландырады. Оның тийкарында SOАP протоколын (Simple Object Access Protocol-объектке кириў ушын əпиўайы протокол) пайдаланыў жатады. dbexpress технологиясы MysQL, Oracle, DB2 дей БД белгили серверине тиккелей кириўди қуўатлайды. TcX швед компаниясының MysQL сервери Linux платформасында үйде пайдаланыў ушын бийпул ҳəм онша қымбат емес төлемде- шегараланбаған жалғаныўлар муғдары ушын тарқатылатуғынлығын ҳəм тап сол шəртлер менен Oracle, DB2 (бирақ негизги кодларсыз) серверлери тарқатылатуғынлығын есапқа алсақ, жақын күнлерге шекем Windows NT Server+Microsoft SQL Server қымбат туратуғын байланыс күшли конкурентлик басымды сезгени анық. Солай етип, Delphi 6 ның тийкары идеясы Microsoft корпорациясының қымбат потентленген шешимлеринен, Linux базасында бийпул шешимлерге өтиўди тəмийнлеў болып табылады. 2-БАП. DELPHI ОРТАЛЫҒЫ МЕНЕН ТАНЫСЫЎ Delphi орталығы программисттиң жоқары эффективли жумысын тəмийнлейтуғын механизм. Визуал ол экранда бир уақытта ашылған бирнеше айналар менен визуал иске 6
асырылады. Айнаны бир-бирин толық ямаса бир бөлимин үсти-үстине қойыў ҳəм экран бойынша көшириў мүмкин. Delphi де ислеў тəжирийбесине ийе болғаннан соң жаратылған программаның функциональ қəсийетлерин өзгертиў ушын керек айнаны излеўди үйрениўге болады. Ҳəр бир айна анық бир мəселени шешиў ушын арналған функционаллыққа ийе. Delphi программасы иске қосылғаннан соң 2.1 сүўреттегидей көринис пайда болады. Көринисте Delphi программасының 6 əҳмийетли айналары сүўретленеди. Бас айна 1, объектлер иерархиясы айнасы 2 (Object Tree View), объектлер инспекторы 3, броузер айнасы 4, формалар айнасы 5, программа коды айнасы 6. Айналарды сүўреттегидей тəртиплеў ушын олардың жайласыўы ҳəм өлшемин қолда өзгертиўге болады. Айналардың жайласыўы ҳəм өлшеми олардың ўазыйпасына тəсир етпейди. Экранда код айнасын көриў керек болса, F12 басылады (егер бул ўақытта объектлер инспекторы айнасы актив болса, F12 ни жəне басыў керек). F12 ни қайта басыў жəне формалар айнасын иске түсиреди. Бул клавиша екилик өткериўши ўазыйпасын атқарады ҳəм формалар айнасы ҳəм программалар коды айнасын өзгермели көрсетип турады. Delphi ди иске қосқанда барлық айналар жоқарысында 2.2-сүўреттегидей айна пайда болады. 2.1-сүўрет. Delphi диң əҳмийетли айналары. 7
2.2-сүўрет. Inprise (Borland) пенен байланыс айнасы. Бул айна жəрдеминде корпорация ҳəм оның программалық өнимлери ҳаққында ең жаңа информацияларды көриў, қосымша файлларда нусқалаў, көбирек жийи берилетуғын сораўлардың жуўапларын оқыў ҳ.т.б ушын Inprise корпорациясының Web бетлерине кириў мүмкин. Delphi тəкирар иске қосылғанда айна автомат түрде Delphi Direct белгиси менен байланыслы Tolis/Environment Options айнасы бетинде сазлаў менен анықланған айырым периодлылық пенен пайда болады. Сондай ақ оны қəлеген ўақытта бас менюдиң Help/ Delphi Direct опциясы жəрдеминде шақырыў мүмкин. 2.1. БАС АЙНА Бас айна жаратылып атырған программада проектти басқарыўдың тийкарғы функцияларын əмелге асырады. Бул айна экранда барлық ўақытта бар болады ҳəм оның ең жоқары бөлимин ийелейди. Оны толық экранға ашып жибериўге урынбаң: оның өлшемлери ҳəм көриниси ҳəтте максимизация жағдайындада əдеттегисинен артықмашылыққа ийе емес. Бул бас айнаның функционаллығы менен байланыслы: бириншиден ол барлық ўақытта программисттиң қолында болыўы керек болған элементлерге ийе болады, екинши тəрептен айна Delphi диң басқа айналарынан экранның əдеўир бөлимин тартып алмаўы керек. Бас айнаны минималластырыў басқа айналардың жоғалыўына алып келеди, ал оның жабылыўы программисттиң программаластырыў системасы менен жумысының жуўмақланғанлығын билдиреди. Бас айнада Delphi диң бас менюси, пиктографиялық командалы кнопкалар топламы ҳəм компоненталар политрасы жайласады. Бас меню [бас менюден тысқары Delphi де мыщтың оң кнопкасы менен кирилетуғын жəрдемши менюлер системасы кең пайдаланады] проектти басқарыў ушын керек болған барлық нəрселерге ийе болады. Delphi менен танысыў ушын толық пиктографиялық кнопкалардан пайдаланады. Бас айнаның барлық элементлери, шеп бөлиминде басқарыў кнопкаларынан туратуғын арнаўлы панелшеде жайласады. Мыщь жəрдеминде панелшелерди жайласқан элементлери менен қосып орнын өзгертиў мүмкин. Қəлеген панелди (бас менюден басқа) айнадан алып таслаў мүмкин ямаса экран бойынша бөлек айнада Ғжиберип қойыўғ мүмкин. 8
Буның ушын панелди мыщь жəрдеминде бас айнаның шегараларынан жылжытыў керек. кнопкасына сүўреп Панелде көрсетилген кнопкалардың дүзилисин өзгертиў ушын алдын оларда мыщтың оң кнопкасын шертип, соң бас менюдиң пайда болған айнасында (2.3 a-сүўрет) барлық панелшелердиң атлары келтириледи ҳəм олардың статусы көрсетиледи (бас айнада флажоклар менен белгиленген панелшелер көринип турады: егер, белги алып тасланса панелше жоқ болып кетеди). Customize (Настройка) таңланса сазлаў айнасы пайда болады (2.3 б-сүўрет). Панелшелерден керек емес кнопкаларды алып таслап, Commands айнасында (Commands белгиси) дизимнен керек кнопкаларды таңлап, оларды экранға киргизиўге болады. а), б). 2.3-сүўрет. Инструментал панеллерди сазлаў. а) жəрдемши меню б) cоmmаnd белгисинен таңланған сазлаў айнасы Мысал ушын 2.4-cүўретте көрсетилген бас айнада кнопкалар топламына ийе панелшелер стандарт емес жайласқан. (Айнанын шеп болими) (Айнанын он болими) 2.4-сүўрет. Элементлери стандарт емес жайласқан бас айна. 2.1.1. Пиктографиялық кнопкалар 9
Пиктографиялық кнопкалар бас менюдиң əҳмийетли əмеллерине тез кириў имканиятың береди. Ўазыйпасы бойынша олар 7 топарға бөлинеди. Ҳəр бир топар бөлек панелди ийелейди. Төмендеги таблицада пиктографиялық кнопкалардың стандарт жыйындысы менен иске асырылған командалар келтирилген. Кнопкалар менен иске асырылатуғын ҳəрекетлер Standard топары Объектлер Репозиториясына кириў мүмкиншилигин ашады. File New Other опциясы эквиваленти. Файлды ашады. File Open File опциясы эквиваленти. Файлды дискте сақлайды. File Save File опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишалары Ctrl-S) Проекттиң барлық файлларын сақлайды. File Save All опциясы эквиваленти. Бурын жаратылған программа проектин ашады. File Open Project опциясы эквиваленти. (тез кириу клавишалары Ctrl-F11) Проектке жаңа файл қосады. Project Add to project опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишалары Shift-F11) Проекттен файлды өширеди. Project Remove from Project опциясы эквиваленти. View топары Модуллер дизиминен ҳəрекеттеги проект пенен байланыслы модулди таңлайды. View units опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишалары Shift-F12) Формалардизиминен ҳəрекеттеги проект пенен байланыслы форманы таңлайды. View Forms опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишалары Ctrl-F12) Программаның код айнасы ҳəм формалар айнасы арасында активликти жалғайды View Toggle Form/Unit опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишалары F12) Жаңа форма жаратады ҳəм оны проектке қосады. File New Form опциясы эквиваленти. Debug топары Программаны компиляциялайды ҳəм орынлайды. Run Run опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишаcы F9) Программа жумысында пауза орнатады. Run Program Pause опциясы эквиваленти. 10
Шақырлатуғын подпрограммалардың жумысын қадағалап, программаның адымлық троссировкасын орынлайды Run Trace into опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишаcы F7) Шақырлатуғын подпрограммалардың жумысын қадағаламай, программаның адымлық троссировкасын орынлайды. Run Step Over опциясы эквиваленти. (тез кириў клавишаcы F8) Custome топары Справочникти ашады. Help Delphi Help опциясы эквиваленти. Группа Desktops топары дизими. Delphi диң қалған айналарын сазлаўдың бар болған вариантларын таңлаў Delphi айнасының ҳəрекеттеги сазланыўын сақлайды. айналарды отладочному режиму сайкес келетуғын сазлаўды таңлайды Internet топары WebSnap (для Интернет) технологиясы бойынша таза қосымшаларды жаратыўды баслайды. WebSnap қосымшасының таза бетин жаратады WebSnap қосымшалары мағлыўматларының таза модулин жаратады 2.1.2. Айналарды сазлаў 5-версиядан баслап бас айна жоқарыдағы таблицаның Desktops группасында көрсетилген 3 жаңа интерфейс əмеллери менен байытылды. Бул инструментлер жəрдеминде программист Delphi диң қалған айналарын жайластырыўдың бирнеше вариантын таярлаўы ҳəм оларды сазланған файлда сақлаўы мүмкин. Əдетте, айналардың 2 ямаса 3 конфигурациясы таңланады: формаларды ислеў режими ушын, кодлаў ушын ҳəм отладка ушын. Формаларды ислеўде экранда форманың өзи, объектлер иерархиясы ҳəм объектлер инспекторы көринип турыўы керек. Бул айналардың сайкес өлшем ҳəм жағдайын сазлап, бундай сазлаўды, мысалы, Design Desk аты менен сақлаў мүмкин. Кодлаў режими ушын экранда əдетте максимал ашылған Code Explorer броузерли код айнасы ҳəм оған бириккен объектлер иерархиясы айнасы керек. Бундай конфигурацияны Code-Desc аты менен сақлаў мүмкин. Соң отладочный режимде код айнасына айырым отладочный айналарды қосыў мүмкин. Мысалы, Watches (өзгериўшилер/аңлатпаларды бақлаў айнасы) ҳəм Breakpoints (контроль тоқтаўлар точкасын жаратыў/сазлаў айнасы). Бундай конфигурацияны Debug Desk аты менен сақлаймыз. Енди, сол ямаса басқа режимге өтиўде дизимди ашыў ҳəм оннан керек настройканы таңлаў жеткиликли. 2.1.3. Компоненталар политрасы 11
Компоненталар политрасы бул Delphi диң бас байлығы. Ол бас айнаның оң бөлимин ийелейди ҳəм керек компонентти тез излеўди тəмийнлейтуғын белгиге ийе. Компонент дегенде белгили қəсийетлерге ийе ҳəм формалар айнасында жайластырылған қандайда бир функционал элемент түсиниледи. Компонентлер жəрдеминде программаның каркасы жаратылады, улыўма жағдайда-оның экрандағы сыртқы көриниси: айна, кнопкалар, дизимлер ҳ.т.б. Кнопкалар панелиндей, компоненталар политрасыда сазланады. Буның ушын арнаўлы редактор пайдаланады. Оның айнасы экранда компоненталар политрасының қəлеген пиктограммасында мыщтың оң кнопкасын шерткеннен ҳəм properties опциясын таңлағаннан соң пайда болады (2.5-сүўрет). Жаңа компонент жаратыўды еле билмейтуғын болсақ, онда қандайда бир компонентти өшириўге болмайды. Сонлықтан политралар редакторы менен эксперимент өткерген мақул. Компонентлер политрасы бетиниң стандарт жыйындысында жийи пайдаланатуғын компонетлерге ийе samplеs бети болады. 2.5-сүўрет. Компонентлер политрасы редакторы айнасы. 2.2. ФОРМАЛАР АЙНАСЫ Формалар айнасы болажақ программаның Windows-айна проектин өзинде сəўлелендиреди. Дəслеп, бул айна бос болады. Ол Windows ушын стандарт интерфейс элементлерине ийе-системалы менюди шақырыў кнопкасы, максимизация, минимизация, айнаны жабыў, баслама полосасы ҳəм сызыў рамкасы. Айнаның барлық жумыс областы əдетте, формада жайластырылған компонентлерди тəртиплестириў ушын хызмет ететуғын координаталық торлар точкасы менен толтырылған болады. Программист ўақтының əдеўир бөлимин LEGO конструкторы деталлары жыйындысы менен ислеў жумысына арнады: ол компонентлер политрасынан керек компонентти алады ҳəм əсте ақырын форманы интерфейс 12
элементлери менен толтырып барып, оны формалар айнасының ''наборный поля'' сына жайластырады. Форманы толтырыўдың бул процесинде визуал программаластырыўдың бас айрықша қəсийети жуўмақланады. Программист қəлеген ўақытта жаратылған программаның айнасының дүзилисин тексере алады ҳəм оған керек өзгерислерди киргизе алады. 2.3. ОБЪЕКТЛЕР ИЕРАРХИЯСЫ АЙНАСЫ Бул. айна 6-версияда пайда болды ҳəм актив формада ямаса мағлыўматлардың актив модулинде жайласқан бөлек компонентлер арасында байланысты анық сүўретлеўге арналған. Қəлеген компонентте мыщты шертиў формалар айнасының сəйкес компонентин сол айнада активлестиреди ҳəм объектлер инспекторы айнасында бул компоненттиң қəсийетин көрсетеди. 2.4. ОБЪЕКТЛЕР ИНСПЕКТОРЫ АЙНАСЫ Формадағы қəлеген компонент параметрлердиң айырым топламы менен характерленеди: жағдайы, өлшеми, реңи ҳ.т.б. Бул. параметрлердиң бөлимин мысалы, компонентлер өлшеми ҳəм жағдайын программист өзгертиўи мүмкин. Басқа параметрлерди өзгертиў ушын объектлер инспекторы айнасы пайдаланады. Бул айна 2 бетке ийе. Properties (свойства) ҳəм Еvents (события). Properties бети компоненттиң керек қəсийетлерин орнатыў ушын, ал Еvents компоненттиң ўақыяға реакциясын анықлаўға хызмет етеди. Қəсийетлердиң жыйындысы компоненттиң көринетуғын тəрепин сүўретлейди: форманың жумыс областының жоқары шеп мүйешиниң салыстырмалы жағдайы, оның өлшеми, реңи, шрифт ҳəм ондағы жазыў тексти ҳ.т.б. Ўақыялар жыйындысы оның қəсийетлилик тəрепин: компоненттиң клавишаны басқандағы ямаса мыщты шерткендеги реакциясы, экранда айна пайда болғанда ямаса сол айна өлшеми өзгерген ўақытта ол өзин қалай тутады ҳ.т.б. Объектлер инспекторының ҳəр бир бети еки колонкалы таблицадан турады: шеп колонка ўақыя ямаса қəсийет атына ийе, ал оң колонка анық подпрограмма аты ямаса қəсийет мəнисине ийе [подпрограмма-бул программаның əпиўайы салыстырмалы кишигирим фрагменти]. Таблицалар қатары мыщты шертиў арқалы таңланады ҳəм əпиўайы ямаса қурамалы қəсийетлерди көрсетиўи мүмкин. Əпиўайыларға тек бир мəнис пенен анықланатуғын қəсийетлер киреди-санлар менен, символлар қатары менен, True (Истина) ямаса False (Ложь) мəниси менен ҳ.т.б. Мысалы, Caption қəсийети символлар қатары менен сүўретленеди, Height (высота) ҳəм Width (ширина) қəсийети-санлар менен, ал Enabled (Доступность) қəсийети- True ямаса False мəнислери менен көрсетиледи. Қурамалы қасийетлер мəнислер жыйындысы менен анықланады. Бундай қасийет атының шеп тəрепинде Ғ+Ғ белгиси көрсетиледи. Бул символ мышь пенен шертилсе қурамалы қасийетлерден ибарат дизим ашылады. Ашық дизимди жабыў ушын қурамалы қасийеттиң Ғ-Ғ белгисин шертиў керек. Таблицалар қатарының оң колонкасында мышты шертиў, онда көрсетилген қасийетлер манислерин активлендиреди. Бунда қатардың оң тəрепиниң кейнинде!!!!! ямаса!!!!!!! кнопкаларынан бири пайда болыўы мүмкин.!!!!! кнопкасы шертилсе, экранда диалог айна пайда болады. Оның жəрдеминде қурамалы қасийеттиң мəниси орнатылады.!!!!!!! кнопкасы шертилсе, əпиўайы қасийет манислериниң дизими ашылады. Объектлер инспекторы айнасының жоқары бөлиминде формаға жайластырылған барлық компонентлердиң ашық дизими жайласады. Форма өзиде компонент болып есапланғанлықтан оның атыда бул дизимде бр болады. Алдынғы версиялардан айырмашылығы, ашылып турған дизим компонентлердиң тек атлары емес, ал олардың класларынада ийе болады. Мыщтың оң кнопкасы шертилгенде пайда болатуғын айнаның локаль менюи айнаны сазлайтуғын опциялар қатарына ийе болады. Айырым ўақытлары Stay on top ты таңлағаннан соң объектлер инспекторы айнасы басқа барлық айналардың үстине ашылады. Айнаның бундай жағдайы компонентлер 13
көплигинен ибарат қурамалы форманы конструкциялағанда қолайлы болады. Егер, локал менюден Arrange ҳəм соң By Category опциясы таңланса, объектлер инспекторының барлық айналары категория бойынша тəртиплескен қасийетлердиң ашылған дизимин көрсетеди. 2.6-сүўрет. Категория бойынша тəртиплескен қасийетлер дизими. Қалеген категорияны көринбейтуғын етип ислеў мүмкин. Бул ушын локал менюде view ди таңлап, соң қосымша менюде категорияның шеп тəрепиндеги флажокты алып таслаў керек. Бул версияда алдынғы версиялардан парқы объектке тийкарланған қурамалы қасийетлер объектлер инспекторы айнасында рең менен белгиленеди ҳəм Events бетинде көрсетиледи. Егер, бундай қəсийет анықланған болса, оның шеп тəрепинде байланысқан объекттиң ўақыяны ислеўши ҳəм қəсийетлерин көрсететуғын "+" белгиси пайда болады. Мысал ушын 2.7-сүўретте Form1 формасы менен байланыслы, объектлер инспекторы айнасы жəрдеминде менюдиң форма менен байланыслы бир опциясы ушын OnClick ислеўшисин қалай анықлаў кереклиги көрсетилген. 2.7-сүўрет. Form1 формасы ушын менюдиң OnClick ислеўшисин орнатыў 2.5. ПРОГРАММА КОДЫ АЙНАСЫ Код айнасы программа текстин жаратыў ҳəм редакторлаўға арналған. Бул. текст арнаўлы қағыйдалар бойынша дүзиледи ҳəм программа жумысының алгоритмин тəрийплейди. Текст жазыў қағыйдалары жыйындысы программаластырыў тили деп аталады. 14
Delphi системасында 1970-жылда биринши мəрте швейцар алымы Н.Вирт тəрепинен исленген, соң Borland корпорациясы тəрепинен жетилистирилген (олар тəрепинен Turbo Pascal, Borland Pascal, Object Pascal жаратылған) Pascal тилиниң кең тарқалған, кеңейтирилген ҳəм жетилистирилген версиясы Object Pascal программаластырыў тили пайдаланады. Delphi визуал орталығы программаластынрыўдың жаңалықтан қорқыўшылық көз-қарасына ийе болыўына қарамастан Object Pascal программаластырыў тилин үйрениў бул орталықта ислейтуғын қəлеген программист ушын зəрүрли шəрт болып есапланады. Delphi код айнасы бос форманың нормал ҳəрекетин тəмийнлейтуғын минимал тийкарғы текстке ийе болады. Жумыс барысында программист программаға керек функционаллықты бериў ушын проектке керекли толықтырыўлар киргизеди. Ҳəтте əпиўайы прогамма жаратыў ушында программа кодын жаратыў ҳəм өзгертиў (редакторлаў) керек. Төменде код айнасы менен ислеўдиң тийкарғы усыллары келтирилген. Жаңа проектти ашқанда, онда мынандай қатарлар болады: unit Unit1; interface uses Windows, Messages, SysUtils, Classes, Graphics, Controls, Frms, Dialogs; type TFormI = class(tform) private { Private declarations } public { Public declarations } end; var Form1: TForm1; implementation {SR *.DFM} end. Delphi диң қатарлары жаңа форма ушын код айнасына автомат түрде қойылады. Жоқарыда айтылғандай, код айнасы программа айнасының яғный программа менен ислегенде пайда болатуғын айнаның қəсийетлик тəреплерин, ал формалар айнасы-оның ишки көринислерин анықлайды. Еки айна бир-бири менен тығыз байланыслы. Соның менен бирге Delphi unit Unit1; и implementation арасына керек қатарды қойып, оның жоқары бөлиминде "хожейинлик" ислейди. Айнаға жаңа қатар қойыў ушын, дəслеп айнаға мышты шертиў арқалы ямаса клавиатура жəрдеминде керек орынға текстли көрсеткиш қойыў керек, соңынан клавиатура жəрдеминде текст киритиледи. Əдетте, программа коды тексти бирнеше қатарларда жайласады. Жаңа қатарға өтиў ушын Enter клавишасы пайдаланады. Қəте киритилген символ Backspace жəрдеминде өшириледи. Тексттиң соңғы өзгерисин бийкарлаў ушын Ctrl+Z басылады ҳəм меню пунктинен Edit Undo таңланады. 15
Əдетте, код айнасы менен бирге айнада кодтың бирнеше қатарлары бар болғанда керек элементлерди излеўди жеңиллестиретуғын Code Explorer броузери иске түсириледи (2.8-сүўрет). 2.8-сүўрет. Шеп тəрепинде Code Explorer броузери жайласқан код айнасы Қурамалы емес оқыў программаларын ислегенде броузер айнасын жоқары оң мүйеште киши кнопкасы менен жабыўға болады. Жабылған айнаны мыштың оң кнопкасы менен код айнасын шертип ҳəм view Explorer опциясын таңлап қайта тиклеўге болады. Броузер айнасы жəрдемши панелде жайласады ҳəм рамканың жоқары бөлиминде басқарыўшы полосаға ийе болады. Оны мышь пенен экранның қəлеген бос орнына жылыстырыўға болады. 6-версияда код айнасының төменги жийегинде Code ҳəм Diagram белгилери жайласады. Diagram белгиси басылса, диаграмма бети иске түседи (2.9-сүўрет). Дəслеп бул бет бос болады. Оны толтырыў ушын компонентлик байланыслар инспекторы айнасынан еки ямаса оннанда көбирек компонентлерди мыщь пенен алып келиў керек. 2.9-сүўретте бул айна броузер айнасына жоқары бөлими менен бириккен. Компонентлерди диаграмма майданында тасыў ушын shift клавишасын басып турып ҳəм компонентке шертип, соң shift клавишасын услап турып мышты диаграмма майданына алып келип, оған шеп кнопканы шертиў керек. 16
2.9-сүўрет. Диаграмма бети мысалы Компонентлер көплигине ийе қурамалы формалар ушын бирнеше диаграммалар таярлаў мүмкин. Диаграмма бетин баспаға шығарыўға болады. Жабылған айнаны мыщтың оң кнопкасын код айнасында шертип ҳəм view Exsplorer таңлаў арқалы қайта тиклеўге болады. 3-БАП. ВИЗУАЛ ПРОГРАММАЛАСТЫРЫЎ ТИЙКАРЛАРЫ ВИЗУАЛ ПРОГРАММАЛАСТЫРЫЎ ТИЙКАРЛАРЫ Delphi де программаластырыў еки процесстиң тығыз өзара ҳəрекети менен дүзиледи: программаның визуал көринисин конструкциялаў процеси (яғный оның Windows-айнасы) ҳəм бул айнаның элементлерине программада керек уазыйпаны бериўши кодты жазыў процеси. Код жазыў ушын код айнасы, программаны конструкциялаў ушын Delphi диң басқа айналары, əсиресе-формалар айнасы пайдаланады. Код ҳəм форма айналарының тəркиби арасында тығыз байланыс болады. Бул, формаға компоненттиң жайластырылыўы программа кодының автомат түрде өзгериўине алып келеди ҳəм керисинше автомат түрде қойылған код фрагментлериниң өширилиўи сəйкес компонентлердиң өширилиўине алып келетуғынын аңлатады. Программистлер дəслеп гезектеги компонентти жайластырып форманы конструкциялайды, соң керек деп тапса ислеп турған программада компоненттиң талап еткен жағдайын тəмийнлейтуғын код фрагментин жазады. Сонлықтан биз Delphi ди үйрениўде программаластырыўды формадан баслаймыз. 3.1. БОС ФОРМА ҲƏМ ОНЫҢ МОДИФИКАЦИЯСЫ Delphi де жаңа программа менен ислеп баслағанда дəслеп оның Windows та нормал уазыйпа орынлаўын тəмийнлейтуғын минимал код жаратылады. Солай етип, əпиўайы программа File New Application опциясын таңлағаннан соң дəрриў таяр болады ҳəм биз программаны иске қосыўымыз мүмкин. Буған шекем еки əҳмийетли нəрсе: жеке каталог ашыў ҳəм Delphi ди керегинше сазлаў керек. 17
3.1.1. Delphi ди сазлаў Бул лекцияда келтирилген программаластырыў пакетлери менен ислеў процессинде формалар ҳəм модуллер көплигин жаратыў керек болады. Бул мағлыўматларды бөлек папкада дискли файллар түринде сақлаған қолайлы. Бул папкада ҳəр бир программа ушын өзиниң ишки папкасын жаратыў керек. Сонда, əҳмийетли программа ушын дискте орын ажыратыў ушын сизге тийкарғы папканы жоқ етиў, ал қандайда бир оқыў программасын биреўге бериў ушын дискетке cол ишки папканы көшириў жекиликти болады. Мысалы, my_delph атқа ийе папка, ал онда сизиң биринши программаңыз ушын ишки папка жаратың. Папка ушын pgm_1 деп ямаса соған уқсас ат қойған мақул. Екинши биз Delphi орталығының стандарт сазланыўына өзгерис киритиў ушын не ислеўимиз керек. Бул, Delphi орталығы дискте сиз жаратқан программаның соңғы версиясын автомат түрде сақлаў ушын керек. Tools Environment options меню опциясы таңланады. Диалог айнада preferences бети болады. Шеп жоқары мүйеште Autosave Options топарында Editor Files ҳəм Desktop өткериўши болады. Бул өткериўши иске қосылса программаның код айнасы текстине ҳəм Delphi айналарының улыўма жайласыўына автосохранение бериледи. Компиляция изинен бақлаў ушын Compiling and Running топарында Show Compiler progress өткергишин иске қосыў керек. Жəнеде программа кодында комментарийларды-программа жумысына тəсир етпейтуғын, бирақ текстти түсиниклирек ететуғын фрагментлерди сақлаў пайдалы. Комментарий рус тилинде пайдаланатуғын болса, программа кодын сүўретлеў ушын сəйкес шрифт таңланады. Delphi редакторында Courier New шрифти стандарт турады. Онда кирилл символлары болмайды. Бул жағдайда Tools Editor options опциясының Display бетиниң Editor Font қатарында Courier New Cyr таңланады (алдынғы версияларда Display бети Tools Environment Options айнасында болады). Енди программаны иске түсириў ушын барлығы таяр. Мыщь пенен бас айнада кнопкасы шертилип, F9 басылады: усылай етип Delphi-программа избе-из өз циклында этапты компиляция, компановка, орынланыў бас этапларын өтеди. Компиляция этабында код айнада Object Pascal тилинде таярланған программа текстин машиналы инструкциялар избе-излигине аңлатыў иске асырылады, компановка этабында оған керек жəрдемши программалар жалғанады, ал орынланыў этабында таяр программа оператив ядқа жүкленеди ҳəм оған орынланыў бериледи. F9 басылса Delphi Unit1 модули ушын файл атын ҳəм ол жайласқан папканы көрсетиўди сорайтуғын Save Unit1 As диалог айна пайда болады. Delphi стандарт түрде модуль файлын ҳəм проектти BIN системалы папкасына жайластырыўды усынады. 3.1.2. Delphi де атлар Delphi рус, француз, китай ҳəм қандай болсада латын алфавитинен басқа символларды пайдаланатуғын алфавитти танымайды. Атлар цифр ҳəм белгилер менен басланыўы, сондайақ пробел мүмкин емес. Атлар бирнеше сөзден ибарат болыўыда мүмкин емес. 8 символдан артық болмаған қысқартылыў бул Delphi диң 1-версиясының шеклеўи. Бул версия узын атларды қабылламай туғын Windows З.х тиң басқарыўы астында ислеўге есапланған. Егер сиз Delphi 32 пенен ислесеңиз (яғный 2 ден 6 ға шекемги қəлеген версия), атларды қысқартпаўыңызға болады ҳəм my_first_unit деп ямаса ҳəтте moy_pervij_modul деп жазыўыңызға болады, себеби бул версиялар файлларға узын атларды пайдаланыўға мүмкиншилик беретуғын заманагөй 32-разрядлы операцион системаларға арналған. 3.1.3. Форма қəсийетлериниң өзгериўи 18
Модуль не екенлигин анықлайық. Модуль жаңа форма жаратқанда барлық ўақытта жаратылады. Delphi программасын компиляциялаўда ҳəр бир модуль ушын pas, dfm, ocu кеңейтпелерине ийе файллар жаратылады: pas-программа коды айнасынан текст нусқасын сақлаўшы файл, dfm-кеңейтпели файлда формалар айнасы дүзилисиниң сүўретлениўи сақланады, ocu-файлда еки файлданда тексттиң машиналы инструкцияға айландырылыў нəтийжеси сақланады. оcu файллары компилятор менен жаратылады. Оларды exe кеңетпели орынлаўшы файлда аңлататуғын компоновщик жумысы ушын керек базаны береди. Программа айнасының заголовкасын өзгертейик. Айна форма менен сəйкес түседи: Form1. Заголовканы өзгертиў ушын объектлер инспекторы айнасын пайдаланамыз. Form1 программа айнасын жабамыз. Объектлер инспекторы айнасынан Caption (Заголовок) да мыщты шертемиз. Енди бул қатардың Form1 текстли биринши колонкасы рең менен белгиленген ҳəм белгиленгеннен оң жағында текстли өшип-жанып турыўшы курсор көринеди. Клавиатураны кириллицаны киритиў режимине өткеремиз ҳəм «Моя первая программа» деп киритемиз, соң F9 ды басамыз. Программа «Моя первая программа» заголовкасына ийе айнаны жаратады. Солай етип, Объектлер инспекторы айнасы қатарында əпиўайы өзгерис пенен биз əҳмийетли, программа айнасының қəсийетлеринен бирин-яғный заголовкасын өзгерттик. Форманың қəлеген басқа қəсийетин усылай етип өзгертиўге болады. 3.2. ЖАҢА КОМПОНЕНТТИ ЖАЙЛАСТЫРЫЎ Формаға жаңа компонент жайластырыў қыйыншылық туўдырмайды. Буның ушын дəслеп компонентлер политрасынан компонент таңлап, оның шеп жоқары мүйеши жайласыўы керек болған жерде форма кеңислигиниң жумыс точкасынан мыщты шертиў керек. Программа айнасына жазыўлардың ҳəр қыйлы түрлерин жайластырыўға арналған Label (Метка) компонентин қосыўды көрейик. Компонентлер политрасында Standard бетин таңлап, кнопканы мыщь пенен шертиў керек (бул кнопка компонентлер политрасында Label компонентин сүўретлейди). Енди формаға мыщты сондай етип шертиў керек, компонентлер форманың орайынан жоқарырақ ҳəм шеп жақта жайласыўы керек (3.1-сүўрет). Формада компоненттиң дəслепки өлшем ҳəм жағдайларын мыщь пенен өзгертиў аңсат, сонлықтан сүўреттегидей уқсаслыққа ийе болыў шəрт емес. Жаңа компонент Label1 стандарт атқа ийе болады ҳəм ондағы жазыўда усы ат пенен болады. Бул жазыўды өзгертиў ушын: объектлер инспекторы айнасында Caption қатары жəрдеминде жазыў киритемиз: мен Delphi де программаластыраман. Жаңа жазыў киритилгеннен формадағы компонент түри өзгерип баслайды. Жазыўды рең менен белгилеп, оның шрифтын ирилеў қыламыз. Бул ушын объектлер инспекторы айнасында Font қəсийети бойынша мыщты шертип ҳəм қатардың оң жағындағы кнопка жəрдеминде шрифтты сазлайтуғын диалог айнаны ашамыз. Бул айнаның Size (Размер) дизиминде 24 пункттеги шрифт бийиклигин таңлаймыз (24 пункт-9 мм ден үлкенлеў шрифт), ал Color (Цвет) дизиминен керек реңди таңлап, ОК кнопкасы менен айнаны жабамыз. 19
3.1-сүўрет. Label компонентин жайластырыў Delphi форманы проектлеў этабындада компонентлер қəсийетлериниң қəлеге өзгерисин визуал иске асыра алады. Қара туўрымүйешлик пенен жийекленген жазыўдың ишинен мыщты басып ҳəм оның шеп кнопкасын жабермей турып, көрсеткишти айна орайының шеп жағына жайласқанша сүйреп, соң мыщты жибериў керек. Усылай етип компонентти форма бойынша керек жағдайға ерискенше сүйреўге болады. Жийекленген қара квадратлар жəрдеминде компонент өлшемин өзгертиўге болады. Бирақ көринип туратуғын компонентлер [ Delphi де көринетуғын ҳəм көринбейтуғын компонентлер пайдаланады. Көринбейтуғын компонентлер программаны ислетиў ўақтында визуаль сүўретлениўге ийе болмайды.] Left (Слева), тор (Сверху), width (Ширина) ҳəм Height (Высота) қəсийетлерине ийе болады. Delphi де Left ҳəм Тор мəнислери компонентти форма бойынша сүйрегенде мыщь көрсеткиши жанында кишигирим айнада автомат түрде пайда болады. 3.3. ЎАҚЫЯЛАРҒА РЕАКЦИЯ Ҳəр бир компонент қəсийетлерден тысқары ол жуўап қайтаратуғын ўақыялар топламы мененде характерленеди. 3.3.1. Форманың модификациясы Программаға модернизация өткерейик: оған бир компонент-кнопка-қоямыз ҳəм ўақыяға жуўап бериўин талап етемиз. Кнопка компоненти компонентлер политрасының Standard бетинде пиктограмма болып сүўретленеди. Бул компонентти форманың ортасына ҳəм белгиден төменге жайластырамыз (3.2-сүўрет). 20
Рис. 3.2 Форма со вставленной кнопкой 3.3.2. OnClick ўақыясын ислеўши Ислеп турған программада мыщь шертилсе OnClick ўақыясы пайда болады. Программаның кнопканы басыўға жуўап қайтарыўын талап етиў Object Pascal тилинде ўақыяны ислеўши деп аталатуғын программа фрагментин жазыўымыз керек. Бул фрагмент, кнопка басылғанда программа не ислеўи кереклигин программист көрсетиўи керек болған текстли қатарлар избе-излигине ийе болыўы керек. Фрагмент Object-Pascal тилиниң арнаўлы подпрограммасы-процедура түринде таярланады. Delphi ге OnClick ўақыясын ислеўшиниң процедурасына таярлаўды ислетиў ушын еки мəрте избе-из мыщты жаңа компонентке шертиў керек. Бунда Delphi код айнасын активлендиреди ҳəм онда төмендегише текстли фрагмент болады: procedure TFormI.ButtonlClick(Sender: TObject); begin end; Ол неден ибарат екенлигин анықлап көрейик. Procedure сөзи процедураподпрограммасының басланыўы ҳаққында компиляторды мəлимлейди (Delphi де сондайақ функция-подпрограммасы пайдаланады; бул жағдайда рrocedure сөзиниң орнына function сөзи пайдаланады). Соң TForm1.ButtonlClick аты келеди. Бул ат қурамалы: ол TForm1 класы атынан ҳəм Button1Click процедурасы жеке атынан турады. Delphi де класслар деп программалардың функционал жуўмақланған фрагментлерине айтылады. Программист класс жаратып атырып оның экземплярын сол программаның ҳəр қыйлы орынларына ямаса ҳəр қыйлы программаларға қосыўы мүмкин. Бундай усыл программаластырыўдың максимал жоқары өнимдарлығын береди. Delphi қурамына Borland корпорациясының программистлери жаратқан бирнеше жүзлеген класслар киреди. Стандарт класслар жыйындысы бул программаластырыў системасының жақсы мүмкиншиликлерин анықлайды. Ҳəр бир компонент қатаң анықланған классқа киреди, ал формаға қойылған анық компонентлер экземплярлары санлы индекс пенен толтырылған класслар атын алады. Delphi де пайдаланыўы бойынша класслар Т ҳəриби менен басланады. Солай етип TForm1, TForm стандарт класы үлгиси бойынша жаратылған класс атын билдиреди. Код айнасында текст басында төмендеги қатарлар болады: type private Tform1 = class(tform) Button1: TButton; Label1: TLabel; procedure ButtonlClick(Sender: TObject); { Private declarations } public 21
{ Public declarations } end; varform1: TForm1; Строка TForm1 = class(tform) TForm стандарт класынан дүзилген TForm1 диң жаңа классын анықлайды (үлги бойынша жаратылған). Form1: Tform1; қатарлары бул класс экземплярын Form1 аты менен жаратады. TForm1 стандарт класы бос Windows-айнаны сүўретлейди. Бул компонентлердиң сүўретлениўи төмендеги қатарларға ийе болады: Button1: TButton; Label 1: TLabel; Булар Button компоненти Tbutton1 стандарт классының экземпляры екенлигин, ал Label1 компоненти Тlabel класы экземпляры екенлигин көрсетеди. Tform1. ButtoniСlick процедурасы соңында скобкада шақырыў параметри көриниси келеди: Sender: Tobject (Sender параметри Tobject класына киреди). Процедуралар бир емес, бирнеше параметрлерге ийе болыўы ямаса улыўма ийе болмаўы мүмкин. Шақырыў параметрлери (олар бар болса) процедура иске асырған алгоритмниң конкрет жумыс орынлаўына сазлаў ушын хызмет етеди. Sender параметри жəрдеминде Button1Click подпрограммасы, OnClick ўақыясы қандай компонент жаратқанын анықлаўы мүмкин. Барлық қатар толығы менен procedure TFormI.Buttoniciick(Sender: TObject); процедура заголовкасы деп аталады. Оны «;» символы жуўмақлайды. Бул символ Object Pascal да əҳмийетли орын тутады. Бул-тил систаксисиниң шəртли талабы. Төмендеги қатарлар процедура денесин анықлайды: begin end; begin (начало) сөзи процедура жумысының алгоритмин тəрийплейтуғын қосымшалар избеизлигиниң басланыўы ҳаққында, ал end (конец) сөзи бул избе-изликтиң тамамланыўы ҳаққында компиляторға сигнал береди. Бизиң жағдайымызда процедура денеси ҳəзирше қадайда бир ҳəрекеттиң тəрийплениўине ийе емес: Delphi процедура ушын таярлаў иследи, бирақ ол бул процедураның неге арналғанын билмейди. Денени керек қосымшалар менен толтырыў-программисттиң жумысы. Бизге мына шəрт əҳмийетли, button1 компонентасын ҳəр бир басқанда басқарыў процедура денесине бериледи, демек, begin ҳəм end сөзлери арасында биз бул ўақыяға жуўап ретинде орынланатуғын программа фрагментин жазыўымызға болады. Буған исениў ушын кнопканы «даўыслы» етемиз: begin end сөзлери арасындағы бос қатарға 22
MessageBeep (МВ_ОК); қосымшасын киритемиз ҳəм компонентлердиң даўыс системасын жалғап программаны ислетемиз. Енди button1 кнопкасын басқанда жуўап ретинде компонентлер динамикасында даўылы сигнал бериледи. Қойылған қатар стандарт процедураға қатнас жасайды. 3.3.3. Компонентлер қəсийетлериниң динамикалық өзгериўи Бизиң программамызда button1 кнопкасы «даўыслы» болғанлықтан, оның жазыўын өзгертемиз: Delphi ди компонент аты бойынша автомат түрде дүзе алатуғын button1 орнына, мысалы, «звук» кнопкасы деп атаймыз. Буны формалар айнасы ҳəм объектлер инспекторы жəрдеминде ислеўге болады, яғный форманы конструкциялаў этабында, бирақ Delphi менен толығырақ танысыў ушын биз басқа усылды көрейик [Тилекке қарсы бул процедура барлық ўақытта ислей бермейди: егер сизиң компьютериңиз даўыс картасы менен тəмийнленбеген болса, динамик будет даўыс шығармайды. Бул жағдайда MessageBeep (MB_OK) орнына Веер сөзин жазың. Конструкциялаў этабында өзгериў статистикалық деп аталады, ал программаны орынлатыў барысында-динамикалық.] -программаны орынлатыў этабында жазыўды динамикалық өзгертиў. Буның ушын формаға OnCreate ўақыясын ислеўшини жаратамыз. OnCreate ўақыясы Windows-айнаны жаратқаннан соң пайда болады, бирақ бул айна экранда пайда боламан дегенше. Бул ўақыяны ислеўшини жаратыў ушын объектлер инспекторы айнасының жоқарысында компонентлер дизимин ашамыз. Form1 компонентин таңлап, Events бетинде айнаның жоқарысында OnCreate қəсийетин мыщь пенен еки мəрте шертемиз. Delphi код айнасын жаңадан иске түсиреди ҳəм TForm1. FormCreate процедурасы ушын заготовканы көрсетеди. Оны төмендегише редакторлаймыз: procedure TFormi.FormCreate(Sender: TObject); begin Button1.Caption:= 'Звук'; end; Қойылған қатар Object Pascal дың меншиклеў операторына ийе болады. Оператордың шеп бөлиминде Button1.Caption қəсийети көрсетиледи, ал оң бөлиминде звук мəниси. Меншиклеў операторы точкалы үтир менен жуўмақланады. Button1.Caption қурамалы аты компиляторға жумыс қайсы қəсийет ҳаққында болып атырғанын анық көрсетиў ушын керек: бизиң программамызда ҳəр бири Caption қəсийетине ийе 3 компонент пайдаланады. Қəсийетке меншикленген мəнис текстли қатар болып есапланады. Object Pascal қағыйдалары бойынша текстли қатар қоршалған апостроф ишинде болыўы керек. Апостроф ишинде қəлеген муғдарда еркин символлар жазыў мүмкин. Олар кнопкада жаңа жазыўды анықлайды. Программаның гезектеги орынланыўынан соң кнопкада өзгерген жазыўды көриўге болады. Буннан мынандай жуўмақ шығарыў мүмкин: қəлеген компоненттиң қəлеген қəсийетин динамикалық өзгертиўге болады. 3.4. ЖУЎМАҚ Delphi-программаны жаратыў процеси 2 фазаға бөлинеди: форманы дүзиў фазасы ҳəм кодлаў фазасы. Форманы дүзиў политрадан компонентти таңлаў ҳəм оларды формаға жайластырыў жəрдеминде иске асырылады. 23
Программист формадағы қəлеген компонентти мыщь жəрдеминде жылыстырыўы ҳəм өлшемин өзгертиўи мүмкин. Компонентке керек қəсийетти бериў ушын объектлер инспекторының Properties бети пайдаланады. Компонент ўақыяға жуўап бериўи ушын, программист ўақыяны ислеўшини жаратып, оның атын объектлер инспекторының Events бетинде көрсетиўи керек. Ўақыяны ислеўши қурамалы атқа ийе болған процедура көринисинде исленеди. Аттың бир бөлими форма ушын класс атынан турады. Екинши бөлими бириншисинен точка менен бөлинеди ҳəм еркин болыўы мүмкин. Егер, Delphi автомат түрде ислеўши ушын заготовканы дүзсе, онда аттың екинши бөлими компонент аты ҳəм ўақыя атының On предлогының бирикпесинен турады. Процедура денеси begin.end сөзлери менен шегараланған ҳəм Object Pascal тилиниң бөлек қосымшаларынан (операторларынан) дүзиледи. Ҳəр бир қосымшаның соңында точкалы үтир қойылады. Компонентлер қəсийети программаны орынлатыў этабында өзгериўи мүмкин. 4-БАП. КОМПОНЕНТАЛАР МЕНЕН ТАНЫСЫЎ Компоненталар менен танысыў Бул бапта Delphi компоненталарына басланғыш түсиник бериледи. Жоқарыда айтылғандай компоненталар жаратылған жумыс программасының көриниси дүзилетуғын элементлерден турады. Программаның 6 версиясында 300 ден артық компоненталар бар. 4.1. STANDARD БЕТИ Компонентлер политрасының STANDARD бетинде Windows ушын стандарт интерфейс элементлери жəмленген. Frame - рама. Форма менен бирликте басқа компонетлердиң жайластырыў ушын контейнер хызметин атқарады. Формадан парықлы рəўиште компонетлер политрасында компонетлер заготовкасын жаратып жайластырыўы мүмкин. Биринши мəрте Delphi диң 5-версиясында киритилген. MainMenu программаның бас менюи. Компонент қурамалы иерархиялық менюларды жаратыў ҳəм хызмет етиўге уқыплы. PopupMenu жəрдемши ямаса локал меню. Əдетте бул меню мыщтың оң кнопкасын басқаннан соң пайда болады. Label белги. Бул компонент айнада онша узын емес бир қатарлы жазыўларды жайластырыў ушын пайдаланады. Edit киритиў қатары. Бул текст қатарын сүўретлеў, редакторлаў, киритиў ушын арналған. Memo көп қатарлы текст редакторы. Көп қатарлы текстлерди киритиў ҳəм сүўретлеў ушын пайдаланады. 24
Button командалы кнопка. Бул компоненттиң OnClick ўақыясын ислеўшиси айырым команданы иске асырыў ушын пайдаланады. CheckBox ғəрезсиз өткериўши. Бул компонентте мыщты шертиў, ислеп турған программада оның Checked логикалық қəсийетин өзгертеди. RadioButton ғəрезли өткериўши. Өткериўшиге мыщь шертилгенде сол группадағы алдын таңланған өткериўши автомат түрде босатылады.. ListBox таңлаў дизими. Усынылған вариантлар (опциялар) дизиминен турады ҳəм ҳəрекеттеги таңлаўды қадағалаўға мүмкиншилик береди. ComboBox комбинацияланған таңлаў дизими. Таңлаў дизимиҳəм текст редакторы комбинациясынан турады. ScrollBar басқарыў полосасы. Windows-айнаның қапталларындағы прокрутка полосасындай вертикал ҳəм горизонтал полосадан турады. GroupBox элементлер топары. Бул компонент мəнислери бойынша байланысқан бирнеше компонентлерди группалаў ушын пайдаланады. RadioGroup ғəрезсиз өткериўшилер топары. Бирнеше байланысқан ғəрезли өткериўшилерге хызмет ететуғын арнаўлы қəсийетлерден турады. Panel - панель. Бул компонент GroupBox сыяқлы бирнеше компонентлерди бириктириў ушын хызмет етеди. Ишки ҳəм сыртқы жийеклерге ийе болады. Actiontist ҳəрекетлер дизими. Пайдаланыўшының ҳəрекетине программаның орайластырылған реакциясы ушын хызмет етеди. Биринши мəрте Delphi диң 4-версиясында киритилген. 4.2. ADDITIONAL БЕТИ ADDITIONAL бетине 18 қосымша компонент жайластырылған. Олар жəрдеминде диалог айналардың көринисин ҳəр түрли етип сүўретлеўге болады. BitBtn жазыў ҳəм пиктограммаға ийе командалы кнопка. SpeedButton пиктографиялық кнопка. Əдетте бас менюдиң опцияларына тез кириў ушын пайдаланады. MaskEdit арнаўлы текстли редактор. Киритилген текстти фильтрлеўге уқыплы. Мəселен, санени дурыс киритиў ушын. StringGrid қатарлар таблицасы. Бул компонент текстли информацияны таблицалы көриниске келтириў ушын жақсы мүмкиншиликлерге ийе. DrawGrid еркин таблица. StringGrid тан парықлы, бул компоненттиң ячейкалары еркин информациялардан, соның ишинде сүўретлерденде ибарат болыўы мүмкин. Image - сүўрет. Бул компонент сүўретлерди, сондайақ пиктограмма ҳəм метафайлларды сүўретлеў ушын арналған. Shape - фигура. Бул компонент жəрдеминде айнаға геометриялық фигуралардытуўрымүйешлик, шеңбер, эллипс ҳ.т.б ларды қойыўға болады. Bevel жийек. Айнаның бөлек бөлимлерин үш өлшемли рамка ҳəм полосалар менен белгилеўге хызмет етеди. 25
ScrollBox прокрутка полосасына ийе панель. Panel компонентинен парықлы, прокрутка полосасын автомат түрде қояды. CheckListBox көп мəртели таңлаў дизими. ListBox стандарт компонентинен CheckBox типиндеги ғəрезсиз өткериўшисиниң ҳəр бир опциясы қатарында бирнеше опцияларды бирден аңсат таңлаўдың бар болыўы менен парқланады. Биринши мəрте 3-версияда киритилген. Splitter - шегара. Бул компонент формада басқа еки көринетуғын компонентлердиң арасында жайласады ҳəм пайдаланыўшыға программаны орынлатыў ўақтында компонентлерди бирбиринен бөлип туратуғын шегараны қойыўға мүмкиншилик береди. 3-версияда киритилген. StaticText статистикалық текст. Label стандарт компонентинен, тексти рамка менен қоршалған windows-айнаның бар болыўы менен айырмашылыққа ийе. Биринши мəрте 3- версияда киритилген. ControiBar басқарыў полосасы. Drag&Dock технологиясында «келип тоқтаған» компонент ушын контейнер хызметин атқарады. 4- версияда киритилген. ApplicationEvents ўақыяны алыўшы. Егер, бул компонент формада жайластырылған болса, ол программа ушын арналған Windows тиң барлық информацияларын алады. Биринши рет 5- версияда киритилген. ValueListEditor - ат=мəнис жуплығынан ибарат қатар редакторы. Бундай типтеги жуплықлар Windows те кең пайдаланады, мысалы, инициация файлларында, системалы реестрде ҳ. т. б. Биринши рет 6-версияда киритилген. LabeledEdit бирқатарлы редактор ҳəм белги редакторы. 6-версияда киритилген. ColorBox системалы реңлерден бирин таңлаў ушын ComboBox тиң арнаўлы варианты. Биринши мəрте 6-версияда киритилген. Chart - диаграмма. Бул компонент мағлыўматларды графикалық сүўретлеў ушын арнаўлы панеллерди жаратыўды жеңиллестиреди. 3-версияда киритилген. ActionManager ҳəрекетлер менеджери. Төмендеги 3 компонент пенен бирликте интерфейси (бас меню ҳəм инструменталь кнопкалар) пайдаланыўшы тəрепинен сазланатуғын қосымшаларды жаратыўды тəмийнлейди. 6-версияда киритилген. ActionMainMenuBar опциялары ActionManager компоненти жəрдеминде жаратылатуғын меню полосасы. Биринши мəрте 6-версияда киритилген. ActionToolBar ActionManager компоненти жəрдеминде жаратылған пиктографиялық кнопкаларды жайластырыў ушын полоса. 6-версияда киритилген. CustomizeDig сазлаў диалогы. Бул компонент жəрдеминде пайдаланыўшы ислеп турған программа интерфейсин өз қəлеўи бойынша сазлаўы мүмкин. Биринши мəрте 6-версияда киритилген. 4.3. WIN 32 БЕТИ WIN32 бети Windows 95/98/NT/2000 32 разрядлы операцион системалар ушын интерфейс элементлерине ийе (2-версияда бул бет Win95 деп аталады). TabControl белгилер жыйыдысы. Ҳəр бир белги жазыў ҳəм сүўретке ийе туўрымүйешли майдан болып есапланады. Белгиниң таңланыўын программа таныйды ҳəм компонент айнасының тəркибин басқарыў ушын пайдаланады. 26
PageControl белгиге ийе панеллер жыйындысы. Ҳəр бир панель өзиниң интерфейс элементлери жыйындысынан ибарат ҳəм оған байланысқан белгини шертиў арқалы таңланады. ImageList сүўретлер жыйындысы. Бирдей размердеги бирнеше сүўретлерди сақлаў орны болып есапланады. RichEdit форматланған тексттиң көпқатарлы редакторы. Standard бетиниң Memo компонентинен парқы, RichEdit компонентинде текст Кеңейтилген Текстли Формат (RTF - Rich Text Format (Расширенный Текстовый Формат)) қағыйдаларына бағынады. TrackBar регулятор (ретлеўши). Программада айырым шамалардың мəнислерин басқарыў ушын пайдаланады. Мысалы, оның жəрдеминде мультимедиялы программаларда даўыс тезлигин өзгертиў қолайлы. ProgressBar процесс индикаторы. Бул компонент жəрдеминде процесстиң ўақыт бойынша орынланыў барысын сүўретлеўге болады, мəселен, мағлыўматларды дискетке көшириў процессин. UpDown цифрлы регулятор. Бул компоненттиң еки кнопкасы компонент пенен байланыслы санлы шаманы көбейтиў (жоқары) яки азайтыў (төмен) ушын арналған. HotKey басқарыўшы клавиша. Компонент F1, Alt+A, Ctrl+Shift+1 ҳ. т. б. басқарыўшы клавишаларды киритиў ушын пайдаланады. Animate - мультипликатор. Бир-биринен избе-из алмасып турыўшы ҳəрекетли көринисли кадрларды (видеоклип ҳ.т.б.) сүўретлеў ушын арналған. Компонент видеоклипти даўысы менен бирге бере алмайды. Биринши мəрте 3-версияда киритилген. DateTimePicker ўақыт/сəне селекторы. Бул компонент ўақыт ямаса сəнени киритиў ҳəм көрсетиў ушын арналған. Биринши рет 3-версияда киритилген. TreeView таңлаў деревоcы. Программаның иерархиялық структурасына байланысқан жыйынды болып есапланады. Əдетте, каталоглар (папка) ҳəм оған уқсас элементлер структурасын көриў ушын пайдаланады. ListView пиктограммалар панели. Бирнеше пиктоограммаларды көриў ҳəм кереклисин таңлаўды шөлкемлестиреди. Бул компонент пиктограммаларды горизонталь ямаса вертикаль қатарларда жайластырыў ушын ҳəм оларды ири ямаса киши масштабта көрсетиўге уқыплы. HeaderControl- заголовкаларды басқарыўшы. Жазыўға ийе шегаралас секцияларға бөлинген горизонталь ямаса вертикаль полосоларды көрсетеди. Секциялар өлшемлерин программаның ислеў этабында мыщь жəрдеминде өзгертиўге болады. Əдетте, бағана ҳəм қатарлар өлшемлерин өзгертиў ушын пайдаланады. StatusBar статус панели. Редакторлаў айнасында хызмет информацияларын ҳəр қыйлы түрде жайластырыў ушын арналған. Delphi код айнасының ямаса Word текст редакторы рамкасының төменги бөлиминде бул компонентти ҳəрекетте көресиз. ToolBar - инструменталь панель. Бул компонент BitBtn командалы кнопока ушын контейнер хызметин атқарады ҳəм кнопканы өшириўде ямаса жаңасын қосыўда олардың өлшеми ҳəм жағдайын автомат түрде өзгертиўге уқыплы. Биринши мəрте 3-версияда киритилген. CoolBar - инструменталь панель. ToolBar дан парқы, Edit, ListBox, ComdoBox ҳ. т. б. сыяқлы Windows тиң стандарт интерфейс компонентлерин жайластырыў ушын контейнер сыпатында пайдаланады. Биринши мəрте 3-версияда киритилген. 27