O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI MUXAMMAD AL-XORAMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Qo lyozma huquqida UDK 02:377+378(043,3) EGAMBERDIYEVA SHAHRINISO BAXTIYOR QIZI Оliy ta lim muassasalari va litsey ARM larini integratsiyalashtirish usullari 5А350602 Elektron kutubxona va arxivlar Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar: professor t.f.d. Raxmatullayev M.A. TOSHKENT 2017 1

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUN IKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI Fakultet: AKTSEKvaA Kafedra: Axborot kutubxona tizimlari Ilmiy rahbar: Rahmatullayev M.A. O quv yili: 2015-2017 Magistratura talabasi: Egamberdiyeva Sh.B. Mutaxasisligi: Elektron kutubxona va arxivlar Оliy ta lim muassasalari va litsey ARM larini integratsiyalashtirish usullari Magistrlik dissertatsiyasiga annotatsiya Mavzuning dolzarbligi: Zamonaviy axborot kutubxona muassasalarida bugungi kunda universitet ARMlar hamda ularga qarashli bo lgan kollej, litsey ARMlarning o zaro integratsiya jarayonlarini joriy etish masalalari dolzarb. Agar universitet ARMlari o zlariga qarashli bo lgan kollej hamda litsey ARMlari bilan o zaro korporativ tarmoqda ulangan bo lsa bu juda katta yutuqga olib kelgan bo lardi. Negaki o sib kelayotgan yosh avlod o zining mutaxassisligi bo yicha o ziga kerak bo lgan ma lumotni bir zumkda topa olsa undan foydalana olsa, uning o qishga bo lgan ishtiyoqi ortaveradi, qiziqishlari kuchayaveradi. Ishning maqsad: Universitet ARM va litsey ARM foydalanuvchilariga masofadan turib korporativ tarmoq orqali ma lumot almashtirish metodlarini ishlab chiqish. Vazifalari: O zbekiston hamda rivojlangan mamlakatlarning oliy ta lim ARMlari va kollej, litsey ARMlar o rtasidagi integratsiya masalalarini o rganish va tahlil qilish; Turli ARM larni ma lumot almashtirish modellari va algoritmlari metodlarini shakillantirish; Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlari bilan integratsiyalash tizimini amalga oshirish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish. 2

Tadqiqot obyekti: Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlarining o zaro integratsiyasini shakillantirish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Oliy ta lim muassasalari ARM va, litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlarini tashkil etishning shakl, usul va vositalari. Tadqiqot uslublari: Yig ma elektron katalog yaratish usullari, korporativ tarmoq yaratish metodlari, MARC formatida elektron katalog yaratish usullari, obyektlarning aloqa qilish usullari ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq qilindi. Tadqiqot natijalarining ilmiy yangilig darajasi: Mazkur tadqiqotda universitet ARMlari hamda ularga qarashli bo lgan kollej, litsey ARMlarning o zaro axborot ta minoti, tashkiliy ta minoti, kadr ta minoti, texnik ta minotlari jihatidan, keng qamrovli integratsiyalash metodlari korporativ tarmoqda amalga oshirilishi jarayonlari metodikasi ishlab chiqildi va amaliyotga tadbiq etildi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tatbig i: Turin politexnika universiteti va Turin akademik litseyi o zaro korporativ tarmoqda ma lumot almashtirish imkoniyatiga ega bo lishdi. Akademik litseyning o quvchilari va o qituvchilariga qo shimcha katta bazadagi ma lumotlardan foydalanish imkoniyati berildi, bunda ularning bilim saviyasining oshishi, litseyda o quv jarayonlarning sifati oshishiga zamin yaratildi. Ish tuzilishi va tarkibi: Tadqiqot kirish 3 asosiy bob, xulosa va foydalangan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Bajarilgan ishning asosiy natijalari: Fan, ta`lim, madaniyat va biznesda internet va axborot-kutubxona resurslari nomli X xalqaro kanferensiyada, Respublika bolalar kutubxonasining 21 asr bolalar kitobxonligi nomli ilmiy maqolalar to plamlarida e lon qilingan. Rejalashtirilgan tadqiqotning asosiy natijasi sifatida Oliy ta lim ARMlariga hamda ularga qarashli kollej,litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlarining usullari yoritildi hamda bu jarayon Turin universiteti va unga qarashli Turin akademik litseyda joriy etildi. Ilmiy rahbar: Rahmatullayev M. Magistratura talabasi: Egamberdiyeva Sh. 3

MUNDARIJA Kirish.. 5 I bob. Oliy ta lim muasasalari va litsey ARM larni integratsiyalashtirish usullarini amalga oshirishni tashkil etish metodlari...11 1. Rivojlangan mamlakatlar kutubxonalarining integratsiya jarayonlari..11 2. O zbekistonda axborot resurs markazlarining o zaro ma lumot almashish xolati. 19 I bob bo yicha xulosa.35 II bob. Turli ARM larni ma lumot almashtirish modellari va algoritmlari (Turin universiteti va litseyi misolida)...37 1. Turin universiteti va litseyi ARM larining umumiy holatining tahlili 37 2. Universitet va litsey ARM larining ma lumot almashtirish ahborot modellari...37 3. Universitet ARM bilan litsey ARM ma lumot almashtirish algoritimi...47 II bob bo yicha xulosa...55 III bob. Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARM bilan integratsiyalash tizimini amalga oshirish usullari..57 3.1. Integratsiyalangan tizimning tashkiliy strukturasi...57 3.2. Integratsiyalangan tizimning funksional strukturasi...61 3.3. Integratsiyalangan tizimning metodlari va ularning samaradorligi...66 III bob bo yicha xulosa...78 Xulosa 81 Adabiyotlar ro yxati.85 4

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: O zbekiston mustaqillikka erishganidan so ng jamiyat rivojining barcha jabhalarida juda kata o zgarishlar yuz berdi. Axborot-kutubxona faoliyati to g risida gi O zbekiston Respublikasining 280-sonli Qonunida 1 gi ayrim moddalarda elektron kutubxona va elektron katalogni shakillantirish hamda,yig ma elektron katalogni shakillantirish va uni yuritish bo yicha qo yilgan masalalar, Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta minlashni tashkil etish to g risida gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ 380-sonli Qarori 2 da keltirilgan elektron kutubxonalar tizimini rivojlantirish, hamda yig ma elektron katalog yordamida axborot resurslarini birlashtiruvchi elektron kutubxonalar va ma lumotlar bazalarini yaratish kabi vazifalar, O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-2015 yillarida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari ko rsatishni sifat jihatidan rivojlantirishni davom ettirish chora tadbirlari to g risida PQ-1487 sonli Qarori 3 da belgilangan vazifalar va Vazirlar Mahkamasining 198-sonli qaroridagi Elektron kutubxona to g risidagi namunaviy nizom 4 axborot kutubxona faoliyatiga yurtimizda nechog liq katta e tibor qaratilayotganidan dalolat beradi. Hozirgi kunda zamonaviy kutubxonalar bosma hujjatlarni saqlaydigan passiv omborlardan, faol ishlaydigan avtomatlashtirilgan axborot markazlariga, elektron kutubxonalarga, turli xildagi hujjatlarni internet orqali qabul qiluvchi hamda uzatuvchi markazlarga aylantirilmoqda. O z navbatida kutubxona texnologiyalarini korporativ asosda amalga oshirish yo lga qo yilmoqda. Bunday jarayonlarda kataloglashtirish takror va takror bajariladigan ishlarni keskin qisqartirishga va bu orqali mexnat sarfini kamaytirishga erishilmoqda. 1 Axborot-kutubxona faoliyati to g risida : O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qonuni. 2011 y. 13 aprel // Xalq so`zi.- 2006.- 14 aprel. 2 Respublika aholisini axborot kutubxona bilan ta'minlashni tashkil etish to`g`risida : O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 2006 y. 20 iyun // Xalq so`zi.- 2006.- 21 iyun. 3 2011-1015 yillarda axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari ko rsatishni sifat jihatidan rivojlantirishni davom ettirish chora tadbirlari to g risida : O zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 2011 y. 23 fevral // Xalq so`zi.- 2011.- 24 fevral. 4 Elektron kutubxona to g risida namunaviy Nizom : Vazirlar Mahkamasining qarori. 2011y.5 iyul// Xalq so`zi.- 2011.- 6 iyul. 5

Bularning barchasi integratsiylash jarayonlarining mahsulidir. Jaxon tajribasida ham integratsiyalash jarayonlari juda rivojlanib kelmoqda. Masalan: Angliyadagi Oxford universiteti 40 ta kutubxonalar bilan integratsiya jarayonlarini amalga oshirishi 5, Xitoydagi Sechuan universiteti 4 ta yirik kutubxonalar bilan integratsiyalangan 6, Rassiya davlatining Perm, Novosibirs universitetlari integratsiya jarayonlarini olib bormoqda. O zbekistonda ham hozirda integratsiyalash jarayoni juda katta muvaffaqiyotlarga erishgan. Xozirda O zbekistondagi 61 ta universitetlar o zaro korporativ tarmoqqa ulangan bo lib barchasining elektron kataloglari 1 ta yirik bazada to planib butun bir yig ma elektron katalogi joriy qilingan 7. Axborot kutubxona muassasalari, jumladan axborot kutubxona resurslari xalqning umumilmiy saviyasini oshirishda, barkamol avlodni shakillantirishda muhum omil bo lib xizmat qiladi. Shu jihatdan kutubxonachilik ishida juda katta o zgarishlar yuz bermoqda. Zamonaviy axborot kutubxona muassasalarida bugungi kunda universitet ARMlari hamda ularga qarashli bo lgan kollej, litsey ARMlarning o zaro integratsiya jarayonlarini joriy etish masalalari dolzarb. Agar universitet ARMlari o zlariga qarashli bo lgan kollej, litsey ARMlar bilan o zaro korporativ tarmoqda ulangan bo lsa bu juda katta yutuqga olib kelgan bo lardi, negaki o sib kelayotgan yosh avlod o zining mutaxassisligi bo yicha o ziga kerak bo lgan ma lumotni bir zumkda topa olsa, undan bemalol foydalana olsa, uning o qishga bo lgan ishtiyoqi ortaveradi, qiziqishlari kuchayaveradi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Obyekti: Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlarining o zaro integratsiyasini shakillantirish jarayoni. Predmeti: Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlarini tashkil etishning shakl, usul va vositalari. 5 https://www.ox.ac.uk/research/libraries?wssl=1 6 http://lib.scu.edu.cn/sculibenglishv/index.aspx 7 Gpntb.ru/win/inter-events/crimea2011 Корпоративная электронная библиотека информационно-ресурсных центров высших учебных заведений города Ташкента У. Ф. Каримов. 6

Tadqiqot maqsadi va vazifalari: Universitet ARM va litsey ARM foydalanuvchilariga masofadan turib korporativ tarmoq orqali ma lumot almashtirish metodlarini ishlab chiqish. Vazifalar: O zbekiston hamda rivojlangan mamlakatlarning oliy ta lim ARMlari va kollej, litsey ARMlari o rtasidagi integratsiya masalalarini o rganish va tahlil qilish; Turli ARM larni ma lumot almashtirish modellari va algoritmlari metodlarini shakillantirish; Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlari bilan integratsiyalash tizimini amalga oshirish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish. Ilmiy yangiligi: Mazkur tadqiqotda universitet ARMlari hamda ularga qarashli bo lgan litsey ARMlarning o zaro axborot ta minoti, tashkiliy ta minoti, kadr ta minoti, texnik ta minotlari jihatidan, keng qamrovli integratsiyalash metodlari korporativ tarmoqda amalga oshirilishi jarayonlari metodikasi ishlab chiqildi va amaliyotga tadbiq etildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Agar universitet ARMlari hamda ularga qarashli bo lgan kollej, litsey ARMlarning o zaro integratsiya jarayonlari yo lga qo yilsa, universitet hamda unga qarashli bo lgan kollej, litsey ARM foydalanuvchilari judda katta ma lumotlar bazasiga ega bo ladilar hamda foydalanuvchilarning bilim saviyasi oshishiga yangi imkoniyatlar ochiladi. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi: Oliy ta lim muassasalari va litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlarini yaratish usullari bo yicha e lon qilingan ilmiy ishlarning tahlili mavzuning o rganilganlik darajasi qandayligini ko rsatadi. Respublikamizda Oliy ta lim muassasalari va litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlari mavjud emas. Faqatgina Toshkent xalqaro Westministr universiteti va qoshidagi akademik litseyda aynan shu integratsiya jarayoni mavjud. Biroq bu jarayon lokal tarmoqda, Booksys maxsus avtomatlashtirilgan dasturda amalga oshirilgan. Bu dastur uiversitetga Amerika 7

davlatidan maxsus keltirilgan. Qolgan joylarda hech qanday integratsiya jarayonlari yo lga qo yilmagan. Kaleforniya shtatidagi olimlardan Vladimir Lee Sakovichning guidelines for the integration of university or college library and media services doktorlik ishida, Ommoviy axborot vositalari va universitet yoki kollej kutubxonalari o zaro integratsiya qilishlari haqida yo riqnomalarni keltirib o tgan. N. N. Zaytsevaning Интеграция информационных ресурсов библиотек, Музеев, архивов в целях формирования Единого культурного пространства кавказского региона ishida Rassiya davlatining kutubxonalari, muzeylari va arxivlarini o zaro integratsiyasini hosil qilib yagona bitta bazaga bog lash kabi masalalar o rganilgan. Integratsiya jarayonlarining o ziga xos xususiyatlari tahlil qilingan. G.A.Keyler ning интегрированные библиотечные системы в жизни современной библиотеки nomli ishida zamonaviy kutubxonalarda integratsiya jarayonlarining nejog liq darajada muhumligi haqida А.Л.so z yuritilgan. Bundan tashqari chet el olimlaridan Goldshteyn, S. A. Kremeznaya, А. А. Anoxonin va boshqalar aynan shu integratsiya jarayonlari haqida to lliq ma lumotlar berib o tishgan. O zbekistonda Muxammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti professor o qituvchilari tomonidan yozilgan birqancha kitoblar masalan: Karimov U.F., Rahmatullayev M.S., Karimov O.U., Islomova H.E., Korporativ elektron kutubxona: yaratish texnologiyasi va ma lumotlar bazasini shakillantirish nomli uslubiy qo llanma, Rahmatullayev M.A., Karimov U.F., Islomova H,E., Korporativ axborot-resurs markazlarining avtomatlashtirilgan tizimi (KARMAT-U) nomli kitoblari va boshqa kitoblar o rganilib chiqilib, kerakli xulosalarga ega bo lindi. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi: Rivojlangan mamlakatlar oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlarining o zaro integratsiya jarayonlarini tahlil qilish, O zbekiston oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARMlarining ish faoliyatini kuzatish, korporativ tarmoqlarni yaratish metodlari, dasturiy ta minot, 8

axborot ta minot, texnik ta minotlarni yaratish usullari, integratsiya jarayonini hosil qilishda qo llaniladigan usullar, MARC formatida elektron katalog yaratish metodikasi, korporativ tarmoq yaratish metodlari ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq etildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqotning nazariy ahamiyati - tahlil qilingan integratsiya jarayonlari, ishlab chiqilgan modellar va algoritmlar, integratsiya jarayononing funksional va tashkiliy tuzilishlari singari tadqiqot natijalaridan kelgusida ilmiy tadqiqotlar olib borishda, kitoblar va maqolalar yozishda, nazariy va amaliy o quv kurslarida qo llanishi mumkin. Tadqiqotning amaliy ahamiyati- Turin politexnika universiteti va Turin akademik litseyi o zaro korporativ tarmoqda ma lumot almashtirish imkoniyatiga ega bo lishdi. Akademik litseyning o quvchilari va o qituvchilariga qo shimcha katta bazadagi ma lumotlardan foydalanish imkoniyati berildi, bunda ularning bilim saviyasining oshishi, litseyda o quv jarayonlarning sifati oshishiga zamin yaratildi. Ish tuzilmasining tavsifi: Tadqiqot kirish 3 asosiy bob, xulosa va foydalangan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Birinchi bob Oliy ta lim muasasalari va litsey ARM larni integratsiyalashtirish usullarini amalga oshirishni tashkil etish metodlari deb nomlanadi. Bu bobda rivojlangan mamlakatlar kutubxonalarining integratsiya jarayonlari tahlili o rganildi. Turli xil yetakchi davlatlar kutubxonalarining hozirgi kundagi holati, ularning boshqa kutubxonalar bilan ma lumot almashtirish usullari o rganildi. O zbekistonda axborot resurs markazlarining o zaro ma lumot almashishinish xolati kuzatildi. Bunda O zbekistondagi yetakchi universitet ARMlari va ularga qarashli kollej, litsey ARMlarining hozirgi kundagi ish faoliyati kuzatildi, o z navbatida xodimlar bilan suhbatlar o tkazildi. Ikkinchi bob: Turli ARM larni ma lumot almashtirish modellari va algoritmlari (Turin universiteti va litseyi misolida) deb nomlandi. Bobda Turin universiteti va litseyi ARM larining umumiy holatining tahlili, Universitet va litsey 9

ARM larining ma lumot almashtirish axborot modellari berib o tildi. Shu bilan birga litsey ARM bilan universitet ARM ma lumot almashtirish algoritimlari ishlab chiqildi. Uchinchi bob Oliy ta lim muassasalari ARM va litsey ARM bilan integratsiyalash tizimini amalga oshirish usullari deb nomlandi. Bobda integratsiyalangan tizimning tashkiliy strukturasi, integratsiyalangan tizimning funksional strukturasi hamda integratsiyalangan tizimdan foydalanish tartibini izohlab beruvchi qo llanma ham keltirildi. 10

I BOB. OLIY TA LIM MUASASALARI LITSEY ARM LARNI INTEGRATSIYALASHTIRISH USULLARINI AMALGA OSHIRISHNI TASHKIL ETISH METODLARI 1. Rivojlangan mamlakatlar kutubxonalarining integratsiya jarayonlari Bugungi kunda Yevropa mamlakatlarining zamonaviy kutubxonalarida integratsiya masalalariga katta e tibor qaratilmoqda. Integratsiya jarayonlarida kutubxonalar bir-birlari bilan yagona ma lumotlar bazasi orqali ma lumot almashadi, katta elektron ma lumotlarga ega bo ldi, foydalanuvchilarga bir qancha qulayliklarni ma lumotlarga tez va qulay tarzda ega bo lishni, kata elektron bazalardan istalgan ma lumotlarni qidirib toppishni, samarali natijalarga erishish imkoniyatlarini taqdim etadi. Integratsiya (lot. integratio tiklash, toʻldirish, integer butun soʻzidan) olingan bo lib bular: 1. sistema yoki organizmning ayrim qismlari va funksiyalarining oʻzaro bogʻliqlik holatini hamda shunday holatga olib boruvchi jarayonni ifodalaydigan tushuncha; 2. fanlarning yaqinlashishi va oʻzaro aloqa jarayoni bilan birga kechadi; 3. 2 va undan ortiq davlatlarning iqtisodiyotini oʻzaro muvofiqlashtirish va birlashtirish ma nolarini beradi. 8 Integratsiyalashgan kutubxona nima? Integratsiyalashgan kutubxona - davlat kutubxonasi va maxsus kutubxona o'rtasidagi hamkorlikning yangi shakli. Kutubxona sohasida integratsiyani boshqa kutubxonalar yoki arxivlar, muzeylar bilan bo ladigan aloqalar, hujjatlarning o zaro almashinishi va yana bir qancha qulayliklarni tushunish mumkin. Chet el mamlakatlarida integratsiyalash usullari turli xil ko rinishda paydo bo la boshlagan. 1970 1980 yillarda kutubxonalarda integratsiya tizimi juda rivojlandi. 1970 yillarini asosan kompyuterlarning hamda telekommunikatsiyaning rivojlanishi bilan bog lasak bo ladi, bu yutuqlar natijasida, mikrokompyuterda kalit tizimlari, integratsiya kutubxona tizimlari paydo bo la boshladi. 8 www.vikipedia.uz/integratsiya 11

Integratsiya kutubxona tizimlari o z navbatida apparat va dasturiy ta minotlar bilan ishlashni yanada takomillashtirdi. 9 Jaxondagi kutuxonalararo integratsiya usullariga e tiborimizni qaratadigan bo lsak, kutubxonalararo integratsiya usullari haqidagi dissertatsiya ishlariga, kutubxona integratsiyasi maqolalari, turli xildagi integratsiya usullari bilan tanishishimiz mumkin. Bular haqidagi ma lumotlarni ko rib chiqsak: Oxford Universiteti Oxford Universitetining kutubxonasini misol qilib olishimiz mumkin.bu kutubxona Angliyadagi eng katta kutubxona bo lib, o zining foydalanuvchilarini juda katta ma lumotlar bazasi bilan ta minlagan. U 100 dan ortiq kutubxonalar bilan ma lumotlar almashadi. Oxford universiteti 40 ta kutubxonalar bilan integratsiya jarayonlarini amalga oshiradi. Katta ilmiy kutubxonalar, kichik kutubxonalar, fakultetlarga qarashli bo lgan kutubxonalar barchasi bir biri bilan doimo aloqada. Oxford kutubxonasi online qidirish tizimida siz 8 million bibliografik yozuvlarni va 13 millionda ortiq xabar yozuvlardan bemalol foydalana olishingiz mumkin. Shu jumladan Oxford universiteti tadqiqot Arxivida 800 dan ortiq elektron resurs bazalari va 28 mingdan ziyod elektron jurnallarni o z ichiga olgan. Eng yirik kutubxonalari Bodlean kutubxonasi Oxford tarkibida bo lib, u juda katta hajmdagi 11 mln. Bosma nashrlarni o zida jamlagan. Bu nashrlar 120 kilometrdan oshiqroq masofani egallaydigan kitob javonlarini band qilib, 29 ta o quv zallariga ega. Har bitta zal o z ichiga 2490 ta o quv joylariga ega. Aynan shu kutubxona Buyuk Britaniyada Biritaniya kutubxonasidan keyingi ikkinchi kutubxona xisoblanadi. Bu universitet talabalar, tadqiqotchilar va xodimlar bilan hamkorlikda yangi raqamli ma lumotlarni to plash va turli xil xizmatlar ishlab chiqishda faol ishtirok etadi. Aynan shu kutubxona 23 ta boshqa kutubxonalar bilan uzviy aloqada ish olib boradi. 9 www.newworldencyclopedia.org/entry/integrated_library_system 12

Oxford Universiteti kutubxonasi kollejlar bilan ham aloqa olib borishadi. Kollej o quvchilari kutubxonaga a zo bo lgan o quvchilargagina universitet kutubxonasidan foydalanishga ruxsat berishadi. Ular bemalol universitetga borib adabiyotlardan fydalanishlari mumkin. Agar adabyot pullik bo lsa uni qayerda sotilishi haqida to lliq ma lumotlarni berishadi. Agar kollej kutubxonasi a zosi bo lmagan o quvchi universitet kutubxonasidan foydalanmoqchi bo lsa avvalo kollej kutubxonachisi oldiga borib ruxsat oladi, so ng kutubxonachi universitet kutubxonachisiga xat e-mail orqali yoki telefon orqali habar berib ruxsat olgandan so ngina kira oladi. Bundan tashqari agar sizning kutubxonalarda qarzingiz bo lsa ham umuman resurslardan foydalana olmaysiz. Sababi qarzdorlik haqidagi habar barcha bir-biri bilan aloqa qilgan kutubxonalarga birdek ma lum bo ladi. 10 Hozirda ular resurslarni topishda SOLON (Oxford kutubxonalarini onlayn izlash) tizimidan foydalanishadi. Bunda 100 dan ortiq a zo kutubxonalar 8 million bibliografik yozuvlarga, 13 milliondan ortiq element yozuvlarga ega. Oxford bo ylab kutubxona to plamlari uchun asosiy qidiruv tizimi, tez va qulay bo libgina qolmay, oxford asosiy kutubxona axborot resurslariga kirish va qidirish yekazib berishda juda qulay tizim xisoblanadi. Bundan tashqari bu tizim o z ichiga ORA (Oxford universitet Archive) OxLIP+(hozirda o zida 800 ta e-resurs bazalarni jamlagan) va OU E-journals (28.000 mingdan ziyod e-jurnallar) o z ichiga oladi. 11 Sechuan Universitet kutubxonasi. Sichuan universiteti kutubxonasi 2 ta yirik kutubxonalar birlashmasidan tashkil topgan. Eski Sichuan universiteti kutubxonasi bilan eski fan va texnologiyaga qarashli Chengdu universiteti kutubxonasi bilan birgalikda tashkil etilgan. Xozirda bu kutubxona xitoydagi eng yirik kutubxonalardan sanalib, kutubxonaning o zi katta 4 ta yirik kutubxonalarga bo lingan. Ya ni ular Liberal sa at va olimlar kutubxonasi, muxandislik kutubxonasi, Tibbiyot ktubxonasi va Jiang an kutubxonalariga bo lingan. Kitoblarning umumiy hajmi 63.100 kvadrat metrni tashkil qilgan maydonni egallagan. Kuubxonada janubiy xitoy tarixiga oid 10 https://www.ox.ac.uk/research/library 11 http://www.bodleian.ox.ac.uk/finding-resources 13

6090000 tomlik ma lumotlar saqlanadi. Bundan tashqari kutubxonada 1.94 million kitob, chet tillar bo yicha esa 286.275 kitob, Xitoy tilidagi jurnallardan 15500 ta, xorijiy jurnallar 14.058 tashkil etiladi. Yana 165 ming gigabaytli xitoy va xorijiy tilllardagi bazalar mavjud. Elekron to plamlarning umumiy hajmi 115 T tashkil eadi. Kutubxonalar umumiy ALEPH 500(18 versiyasida) va EXLIBRIS dan METALIB/SFX Izrail kompaniyasi tomonidan taqdim eilgan tizimda 4 ta kutubxonani inegratsiyalashtirib avtomatlashtirib beradi. Bu tizimda hujjalarni saqlash va zaxira tizimi, boshqa kutubxonalarga xizmat ko rsatish kabi vazifalarni bajaradi. Bu tizimda quyidagi kuubxonalar o zaro ma lumotlar almashishadi. Sichuan universitetining 4 ta yirik kutubxonalari: Liberal sa at va olimlar kutubxonasi; Muhandislik kutubxonasi; Tibbiyot ktubxonasi; Jiang an kutubxonalari ; CALIS (Xitoy akademik kutubxonasi va axborot tizimi) CASHL (Xitoy ijtimoiy va sotsial akademiyasi kutubxonasi ) CADAL (Xitoy-Amerika raqamli akademik kutubxonasi) YUNESCO Ingliz ilidagi axborot nashrlari markazi Sog liqni saqlash vazirligidagi Southewest Medetsina adabiyotlari markazi Sechuan Qurilish va almashish resurslari kuubxona akademiyasi. 12 Perm davlat texnika universiteti kutubxonasi Rossiyaning Perm shahridagi Perm davlat texnika universiteti kutubxona rahbari Goldshteyn.A.L ning Viloyat kutubxonalari-axborot resurslari integratsiyasi loyihasi nomi ostidagi maqolasida keltirilishicha, zamon talablariga to la qonli javob bera oladigan viloyat kutubxonalarini bu darajaga erishishida quyidagi 3 ta muhim qadamni keltirib o tdi: 12 http://lib.scu.edu.cn/sichuan university library 14

1. Imtiyozlar Avvalo ular, kutubxonaning moliyaviy ahvoli bilan to laqonli tanishib chiqib, samarali aloqalarni yo lga qo yishdi. Ayniqsa mintaqaviy, milliy va global axborot resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini qo lga kiritib kutubxonada zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy qilishdi hamda kutubxonada ish samaradorligini oshirishdi. 2. Kutubxonaning xozirgi kundagi kompyuterlashtirilganlik holati. Viloyatda kutubxonalar uchun pochta xizmatlarining turli xillari mavjud. Ammo faqatgina Perm universitetida yangi texnologiyalardan foydalanib elektron ma lumotlar bazalari yaratilgan va ular orqali barcha vazifalar bajariladi. 1997 yil dekabrida 10 dan ortiq kompyuterlar M.Gorkiy nomidagi shahar kutubxonasi, Perm davlat texnika universiteti kutubxonasi, shahar markazidagi pedagigika kutubxonasi, 7 ta Universitetlar, Kutubxona- Axborot markazi, Shahar bololar kutubxonasi lokal tarmoqqa ulangan bo lib ular bir-biri bilan o zaro aloqada bo lishardi. 1998 yili esa kompyuter siniflari tashkil etilib, kompyuterlar soni orta boshladi. 1998 yili esa kutubxonalar birlashib juda kata ishni ya ni, chet el jurnallarini kataloglarini tashkillashtirib undan foydalanishni ochiq qilib qo yishdi. Kutubxonalarda АС-Библиотека (ГИВЦ), АИБС, МАРК, CDS/ISIS/M, Библиотека-3 dasturlaridan foydalanishadi. Xozirda kutubxonalar elektron bazasi 113 mingdan ziyod hujjatlarni o z ichiga olgan. 3. Infrotuzilmasi. Perm viloyatida so'nggi yillarda ta'lim va ilm-fan sohasidagi, shu jumladan, kompyuter tarmoqlari rivojlangan. Kuchli Tarmoq markazi PSTU tashkil etilgan, telekommunikatsiya markazlari PSU, ta'lim rivojlantirish markazi va boshqa bir qator tashkilotlar ham tashkil etildi. Internet markazi ochildi. Bunda "Ochiq jamiyat instituti" va Perm viloyat hokimligi, viloyat ta'lim va ilmiy muassasalar uchun qo'shma telekommunikatsiya loyiha bo'yicha bitim imzolandi. Bu loyihada Perm universiteti uchun juda kata yutuqlar olib keldi. Juda kuchli ma lumotlar bazasiga ulangan web- servarni yaratish, boshqa kutubxonalar bilan 15

bemalol integratsiyalash usullarini kengaytirish imkoniyatlarini ochib berdi. Xozirda bu loyihaning ustida kata ishlar amalga oshirilayapti. 13 A.A. Anoxin Belorusiya davlati kutubxonalarida integratsiya jarayonolarini Elektron axborot muhitida Belorus kutubxonalarining integratsiyasi: hujjatlarning analitik ro yxati konsortsiumi misolida (LibKARD) maqolasida keltirib o tgan. Bunga ko ra Belorussiya davlatida ALIS (ALIS- BУ3) maxsus dasturdan foydalaniladi. Bu dasturni to lliq ishga tushirish 2005-2011 yillarda amalga oshirilgan. Tizimda 19 ta kutubxona ishladi. Bazaga ma lumot kiritish har bitta kutubxona uchun alohida bo lmay 1 ta umumiy bazadan tashlangan. Endilikda bu tizimga o zgartirish sifatida ALIS-WEB paketi olindi. Bu paket BELMARC kommunikativ formatda ishlaydi. Yangi tizimda har bir a zo kutubxona o zi alohida ma lumot kiritish va almashish imkoniyatiga ega bo ldi. Xozirda 9 ta kutubxona: - Boshqaruv akademiyasi kutubxonasi - Belorusiya milliy kutubxonasi - Gomel viloyati universal kutubxonasi - Brest viloyati kutubxonasi - Vitebsk viloyat kutubxonasi - Mogilev viloyat kutubxonasi va boshqa kutubxonalar korporativ tarmoqda integratsiya jarayonlarini amalga oshirmoqda. Kutubxonalar hamkorligida: - Korporativ katologizatsiya; - Bir qancha elektron katalog yaratish; - Turli tarmoqqa oid va turli mavzular majmui jamlanma ma lumotlar bazalarini yaratish; Hujjatlarni elektron yetkazib berish kabi funksional vazifalar bajariladi. 14 13 Gpntb.ru/win/inter-events/crimea2012/disk/proceeding. Интеграция библиотек на базе новых информационных технологий А.Л.Гольдштейн Пермский государственный технический университет, Пермь, Россия 14 Gpntb.ru/win/inter-events/crimea2012/disk/proceeding.html Интеграция библиотек Беларуси в электронном информационном пространстве: на примере консорциума аналитической росписи 16

2002 yil 15 oktabr Yaponiyada o tkazilgan 2 milliy seminarda ishtrok etgan professor MA Yuanliang Shanhay kutubxonasi nomidan Shanhayda kutubxona korporativ tarmog i va qidiruv usullari maqolasi bilan ishtirok etgan. Bu maqolada keltirilishicha shanhayda bir qancha kutubxonalar ya ni: - Shanhay kutubxonasi; - Fudan universitet kutubxonasi; - Sharqiy xitoy universitet kutubxonasi; - Shanhay Jamiyat va olimlar akademiyasi kutubxonasi; - Zebei Distric kutubxonasi Bular shahardagi yagona korporativ tarmoqqa ulangan bo lib, bu katalog UACN-UC formatida ishlaydi. 15 Rivojlangan mamlakatlar kutubxonalarini o rganish mobaynida shu narsa aniqlandiki, ma lum bir belgilangan davlat kutubxonasi mamlakatda joriy etilgan yig ma elektron katalokka birlashib juda katta ma lumotlar bazasiga ega bo lib oladi. Negaki yig ma elektron katalogda mamlakatdagi barcha kutubxonalarning kataloglari birlashtirilgan bo lib, foydlanuvchilar juda katta ma lumotlar bazasidan bemalol foydalana oladilar. Masalan bunga misol AQSh da OCLC WorldCat, Janubiy Koreyada KOLIS-NET, Rossiyada ЛИБНЕТ, Yaponiyada WebcatPlus, The University Of Tokyo OPAC, Xitoyda CALIS va boshqalar jahondagi yetuk kutubxonalar yig ma kataloglariga misoldir. 16 Bu katta hajmdagi yig ma kataloglarning tarixiga biroz to xtaladigan bo lsak: Birinchi milliy yig ma katalog (National Union Catalog) aynan AQShning Kongress kutubxonasi tomonidan yaratilgan bo lib, 1956-1981 yillarni o z ichiga oladi. Yig ma katalog loyihasi esa 1901 yilda boshlangan. 1967 yilda AQSh ning Ogoyo shtati universiteti rahbarlar, vitsa-prezidentlari, kutubxona rahbarlari yagona korporativ kompyuterlashtirilgan tarmoq Ogoyo Kollej Kutubxona документов (LibКАРД). А. А. Анохин Библиотека Академии управления при Президенте Республики Беларусь, Минск, Беларусь 15 2002 yil 15 oktabr Yaponiyada o tkazilgan 2 milliy seminarda ishtrok etgan professor MA Yuanliang Shanhay kutubxonasi nomidan Shanhayda kutubxona korporativ tarmog i va qidiruv usullari maqolasi 16 Central Asia-2016 maqolalar to plami. Yig ma electron katalog yaratishda ilg or kutubxonalar tajribasi. G.Kulieva. Respublika yig ma electron katalog markazida bo lim mudiri,toshkent, O zbekiston 17

Markazi OCLC (Ohio College Library Center)ga asos soldilar. 1978 yilda AQSh hukumati barcha kutubxonalarni bu tizimga qo shilishga ruxsat berdi. OCLC ga 112 mamlakatdagi 72 mingta kutubxona a zo. Bugungi kunga kelib unda 42 milliondan ortiq nashr haqida ma lumotlar bor. Yana bir yirik yig ma elektron katalog bu Koreya Milliy Kutubxona tomonidan Milliy Kutubxonalararo hamkorlik (National Inter-Library Loan) deyiladi va kutubxonalararo ma lumot almashish va o zaro hamkorlikni KOLIS-NET tizimida amalga oshiradi. Bu bibliografik yozuvlar va umummilliy davlat kutubxonalari to plamlarini o z ichiga olgan tarmoq tizimdir. Hozirda KOLAS-NET a zolari jami 1192 ta, shundan 828 tasi davlat kutubxonalari va universitet kutubxonalarini tashkil qiladi. Tizim 8 milliondan ortiq bibliografiya yozuvlarini va 34100111 ta to plamni jamlagan. Milliy axborot-kutubxona markazi ЛИБНЕТ -2001 yil aprel oyida Rossiya Fderatsiya Madaniyat vazirligi ko magida Rossiya Davlat kutubxonasi va Rossiya Milliy kutubxonasi tomonidan tashkil topgan. Markazning asosiy maqsadi-rassiya kutubxonalari yig ma elektron katalogini hamda kutubxonalarda bibliografik yozuvlarni yaratishda muammolarni bartaraf etish va elektron kataloglar sifatini oshirish maqsadida RUSMARC formati asosida milliy korporativ katologizatsiyani yaratishdan iborat. Hozirda Rossiya yig ma elektron katalogi 12431023 ta bibliografik yozuvlardan tashkil topgan. 17 17 Central Asia-2016 maqolalar to plami. Yig ma electron katalog yaratishda ilg or kutubxonalar tajribasi. G.Kulieva. Respublika yig ma electron katalog markazida bo lim mudiri,toshkent, O zbekiston 18

2. O zbekistonda axborot resurs markazlarining o zaro ma lumot almashish xolati Yurtimizda har bir sohaga juda katta e tibor qaratilmoqda. Shu qatorda axborot-kutubxona faoliyatida ham axborot kommunikatsiya texnologiyalarining keng ko lamda foydalanilishligi, ushbu soha rivojlanishiga, foydalanuvchilarga yuqori sifatli va tezkor axborot-kutubxona xizmatlarini ko rsatilishiga zamin yaratmoqda. Bugungi kunda yurtimizdagi barcha axborot kutubxona muassasalari o z faoliyatida axborot kommunikatsiya texnologiyalarini jalb qilgan holda o z elektron kutubxonasini shakillantirmoqda va foydalanuvchilarga ko plab interaktiv xizmatlarni ko rsatmoqda. Yurtimzdagi oliy ta lim ARM lari va ularga qarashli kollej,litsey ARM larining o zaro ma lumot almashish xolatini o rganib chiqamiz. M.Ulug bek nomidagi O zbekiston milliy universiteti Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston milliy universiteti yurtimizda birinchi Oliy ta lim muassasasi bo lib, nafaqat O zbekiston, balki Markaziy Osiyo va boshqa dunyodagi mamlakatlar uchun bir qator yuqori malakali mutahassislar avlodini tayyorlagan. Mazkur Oliy o quv dargohi o tgan tarixiy davr davomida Turkiston Xalq Universiteti (1919-1923), O rta osiyo davlat universiteti (1923-1960), Toshkent davtal universiteti(toshdu) (1960-2000) kabi nomlar bilan atalgan. 2000 yildan Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy Universiteti nomi berilgan 18 Milliy universitetning axborot-resurs markazi 1938 yilda mamlakatdagi o ttiz yirik kutubxonalar qatoriga kiritilgan. 1969 yildan universitet kutubxonasiga Ilmiy kutubxona statusi berilgan. Xozirgi kunda ARM da 5 ta funksional bo limlar va 13 soha xizmat ko rsatish bo limlari, markaziy o quv zali va elektron zal, hamda noyob adabiyotlar va qo lyozmalar muzeylari ishlab turibdi. Axborot-resurs markazining fondi 3 mln.nashr birligidan ortiq. Kitobxonlar soni 12 ming kishi. Yillik davomat 400 ming kitobxonlarni tashkil qiladi. Yil davomida berilgan axborotlar soni 800 ming. 19 18 www.uzmu.uz 19 www.uzmu.uz/milliy universitetning ARM faoliyati.ppt 19

ARM ma'lumotlarini qidirish jarayonida foydalanuvchilar an'anaviy va elеktron (alifbo va sistеmatik) o zbеk, rus va xorij tillardagi kataloglardan foydalanish imkoniyatiga ega Univеrsitеt ARM fondini saqlash masalasi alohida e'tiborga ega: - Soha bo limlari mudirlari moddiy javobgar dеb xisoblanadilar; - Kitob fondlarining elеktron katalogini tuzish, hamda invеntarizatsiya ishlari yo lga qo yilgan. - Nodir va kam sonli kitoblarni skanеr qilish amalga oshirilmoqda; - Muzеyda qo riqlash va yong indan himoyalovchi signalizatsiya o rnatilgan; - Univеrsitеt bosmaxonasi tomonidan gazеtalarni muqovalash ishlari amalga oshirildi ARM da XIX-XX asrlarni o z ichiga olgan turk, fors, arab va tojik tillarida yozilgan sharq qo lyozmalari va litografiyalari saqlanadi. Nodir qo lyozmalar fondi 1465 nashr birligini tashkil qiladi. Fondda tarix, gеografiya, huquq, filologiya, falsafa, so fizm, tеologiya, tibbiyot fanlariga oid bo lgan qadimiy qo lyozmalar mavjud. Fondning ko pgina qismini badiiy adabiyotlar tashkil qiladi. Yangi zamonaviy tеxnologiyalar joriy etilishi tufayli ARMlardagi ish jarayoni tubdan o zgargan va murakkablashgan. ARM da 74ta kompyutеr, 16ta skanеr, 4ta nusxa olish apparatlar mavjud. Darsliklar va o quv adabiyotlari, ilmiy, uslubiy adabiyotlarni skanеr qilish ishlari olib borilmoqda. Elеktron kutubxonada 3 mingdan ortiq elеktron vеrsiyalar; elеktron katalogda - 35 mingdan ortiq bibliografik tavsiflar yaratilgan. Ushbu dastur kitobxonlarga elеktron kataloglar yordamida kеrakli ma'lumotlarni izlashga yaqindan yordam bеradi. Shuningdеk adabiyotlarning to liq matnini ochib o qish imkoniyatini yaratadi. Milliy univеrsitеtda ximoya qilingan ilmiy ishlar va avtorеfеratlarning elеktron variantlarini yaratish ishlari ham olib borilmoqda. Bu bo limda hozirgi kunda hujjatlarni raqamlashtirish va elektron kataloglarni joriy qilish ishlari jadal sur atlarda olib borilmoqda. Bo limda IRBIS dasturiga ma lumotlar kiritib borilmoqda. IRBIS dasturida turli xil nomdagi kartotekalarni ochib masalan: 20

Картотера Труды, Картотека статие, Картотека журналь и газеты va boshqa bir qancha kartotekalar tashkil qilingan. Xozirda bu bo limda 3617 ta magistrlik dissertatsiyasining bibliografik tasviri IRBIS dasturiga yozilgan ulardan 3002 tasining to lliq matni ham kiritilgan. IRBIS dagi Картотера Труды kartotekasida hozirda 1922-2002 yillardagi 1084 ta o qituvchilar tomonidan yozilgan o quv qo llanmalar to lliq matnlari bilan dasturga kiritilgan. 1998-2016 yillardagi 3134 ta Universitet o qituvchilari tomonidan yozilgan maqolalar ham dasturga to lliq matnlari bilan kiritilgan. Oliy va o rta maxsus ta'lim Vazirligining 2012 yil 20 iyundagi 250 sonli buyruqiga binoan O zmu ARM barcha Rеspublika OTMlar kutubxonalarining yig ma katalogini tuzish ishlari bo yicha Uslubiy Markaz dеb tayinlangan. Universitet ARM dan o zining talabalari va o qituvchi hodimlari formularlari orqali foydalana olishadi. Tashqaridan kelganlar faqatgini passport hujjatlarini berish orqali ARM hujjatlaridan foydalanishlari mumkin. Universitetga qarashli bo lgan litsey ARM bilan hech qanday aloqa o rnatilmagan. M.Ulug bek nomidagi O zbekiston milliy universiteti qoshidagi akademik litsey 2-son akademik litseyi Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti qoshida mavjud bo`lgan gimnaziya asosida O`MKHT Markazining 2000-yil 17-iyul 139- sonli buyrug`i asosida tashkil etilgan. Hozirda bu o`quv muassasasida: aniq fanlar (iqtisod); ijtimoiy- gumanitar; tabiiy fanlar; xorijiy filologiya yo`nalishlari bo`yicha 735 nafarga yaqin o`quvchiga 45 ta malakali mutaxassislar saboq bermoqdalar. 20 20 http://uzmu2al.uz/index.php?ln=uz&bolim=1 21

Akademik litseyda bugungi kunda 702 ta o quvchi tehsil oladi. Litseyning axborot resurs markazida 3 ta xodim faoliyat olib bormoqda. Umumiy fond 9500 ta bo lib ularning 6275 tasi umumta lim fanlar, qolgani badiiy adabiyotlardan tashkil topgan. Kutubxonaga 702 ta (100 %) o quvchilar hamda 64 ta o qituvchi va xodimlar a zo. Ularning formulyarlari to lliq elektron ko rinishda mavjud Excel dasturida). Elektron resurslari 110 ta shularning 27 tasini disk va 30 tasini o qituvchilarning ma ruza matnlari tashkil etgan. ARM da hech qanday kutubxonaga oid dastur mavjud emas. Universitet bilan o zaro aloqasi sust. Universitetdagi 1 kurs talabalari litseydagi umumta lim kitoblardan foydalanishadi. Boshqa hech qanday aloqa mavjud emas. O zbеkiston davlat jahon tillari univеrsitеti axborot-rеsurs markazi O zbekiston davlat jahon tillari univеrsitеti hududidagi binolarni yangidan qurib bitkazildi va mukammal ta'mirlandi. Mazkur o quv komplеks rivojlangan davlatlarning tajribasi asosida mе'yoriy talab va standartlarga har taraflama mos ravishda loyihalashtirilgan. Istiqbol, Xorijiy adabiyotlar, ilmiy izlanuvchilar, magistrantlar va profеssor-o qituvchilar uchun mo ljallangan Ilmiy adabiyotlar o quv zallarida 40 ming nusxa adabiyotlarni o z ichiga olgan 500 o rinli o quv zallari, 130 o rinli elеktron kutubxona asosan 3 ta Ingliz tili va Tarjima nazariyasi va amaliyoti fakultеtlarining 5416 nafar foydalanuvchilariga xizmat ko rsatadi. Bir kunda o rta hisobda 500 nafar foydalanuvchiga o zbеk, rus va ingliz tillarida xizmat ko rsatiladi. Univеrsitеt fakultеtlarida va ARMning yangi binosida 3 ta abonеmеntlardan kitobxonlarga uyda foydalanish uchun adabiyotlar bеriladi, 5 ta o quv zallari kitobxonlarga xizmat ko rsatmoqda. ARMda zamonaviy kompyutеr tеxnologiyalari bilan jihozlangan 130 o rinli elеktron kutubxona, ARM xodimlarining avtomatlashtirilgan ish joylariga 25 ta kompyutеrlar loyihalashtirilgan. ARM fondi 45654 nomda 589042 nusxa shundan 4046 nomda elеktron nusxa adabiyotlarni tashkil etadi. Xorij tillardagi adabiyotlar fondi 127874 nusxani tashkil etadi, shundan 30 mingdan ziyodi chеt ellarda nashr etilgan, xorijiy 22

elchixonalar, madaniy markazlar tomonidan bеg araz yordam sifatida univеrsitеt kutubxonasiga tuhfa qilingan. ARM da KARMAT dasturida ishlashmoqda hozirgi kunga kelib 41171 ta bibliografik tasvirlar kiritilgan, Universitet ARM ga jami 6583 foydalanuvchi a zo ulardan 4928 tasining formular KARMAT dasturiga kiritilgan. KARMAT dasturi orqali kafedralar doimo Lokal tarmoq orqali o zora aloqadalar. O zlariga kerakli bo lgan ma lumotni Lokal tarmoq orqali be malol masofadan turib foydalanaolish imkoniyatiga ham egalar. Ammo litsey bilan aloqa juda past darajada. Litsey o qituvchi va o quvchilari o zlariga kerakli bo lgan ma lumotlarni shahsiy hujjatlari (passport, o quvchilik guvohnomasi) orqali foydalana oladilar. Univеrsitеt xududida intеrnеt orqali quyidagi kompaniyalarning elеktron rеsurslaridan foydalanishga imkoniyat yaratilgan: Cambridge University Press Open Articles Science Direct Directory of Open Access Journals Open Access Journals Serach Engine Springer Open Access Journals OMICS Group International Open Access Scholarly Journals Oxford University Press Open Access Books Scholarly Open Access Taylor and Francis Open Access journals Open Access Journal of Science and technology Thomson Reuters Index of Open Access Journals from Web of Science Scientific Reasearch Copernicus Publisher. The Innovative Open Access Publisher SAGE Open Access MultiDisciplinary Digital Publishing Institute ProQuest Ebsco 23

O zbеkiston davlat jahon tillari univеrsitеti qoshidagi 2-sonli akademik litsey axborot-rеsurs markazi O zbekiston Davlat jahon tillari universiteti qoshidagi 2 sonli akademik litseyi axborot-resurs markazi 1446 ta foydalanuvchiga xizmat ko rsatadi. Ulardan 1336 tasi o quvchilar, 80 ta pedagog xodimlar, 30 ta ishchi xodimlarni tashkil etadi. Akademik litseyda : 1.Aniq fanlar (iqtisod) 2. Xorijiy filologiya (Ingliz tili) 3. Xorijiy filologiya (Nemis tili) 4. Xorijiy filologiya (Fransuz tili) 5. Xorijiy filologiya (Koreys tili) fanlari chuqurlashtirilib o qitiladi. ARM da jami 8 ta kompyuter mavjud bo lib, ularning barchasi internetga ulangan. O z navbatida ARM da KARMAT dasturi o rnatilgan bo lib, shu kunga qadar 300 ta bibliografik tasvir kiritilgan. ARM fondi 19569 ta adabiyotlar, 3782 ta elektron nashrlar, 82 ta audiovisual materiallar, 1723 ta audio kitoblardan tashkil topgan. Axborot resurs markazi maxsus fanlar (ingliz,nemis,fransuz,koreys tillari) kitoblari bilan to lliq 100% ta minlangan. Joriy yilda kareys tilini o qitish yo nalishi ochilishi munosabati bilan, 160 ta dona 3 bosqichni o qitishga mo ljallangan koreys tili kitoblari to lliq keltirilgan. Litsey ARM ning universitet ARM bilan hech qanday aloqasi yo q. hech qanday hamkorliklar yo lga qo yilmagan. Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Axborot - resurs markazi Elektron kutubxona 2001 yil kuz oylarida TATU kutubxonasida O`zbekiston pochta va telekommunitsiyalar agentligi tomonidan berilgan birinchi kompyuterlar olingandan so`ng elektron kutubxona yaratilishi boshlandi. Universitet rektorati an`anaviy kutubxonaga qo`shimcha maydon (488 kv.m) ajratgan so`ng asosiy qismi ko`chib o`tdi, bo`shagan xonalarga elektron kutubxona joylashtirildi. 24

2001 yil 26 oktyabrda birinchi elektron kutubxona qiroatxonasi ochildi. Unda 20 ta Pentium-I kompyuterlari o`rnatildi, ulardan biri server uchun ajratildi. 2002 yil 25 martida 20 ta kompyuterli talabalar uchun ikkinchi qiroatxona, hamda o`qituvchi va xodimlar uchun zallar ochildi. 2002 yil "EdNet ta`lim tarmog`i" dasturi granti asosida Pentium-III serveri printer bilan olindi. Hozirgi paytda Elektron kutubxona LCD-monitorli Pentium-IV kompyuterlari bilan jihozlangan 4 ta zalni o`z ichiga olgan: 3 ta zal talabalar uchun (bakalavr va magistrlar uchun) (60 kompyuter) va 1 zal o`qituvchilar uchun (8 kompyuter). Tarmoqdagi ish ikkita server orqali ushlab turiladi. Elektron kutubxonaga kun mobaynida 260 tagacha bo`lgan kitobxon kiradi. EK ishlari olib borilishi foydalanish qoidalari da to`liq berilgan. EK qiroatxonalaridan foydalanuvchilar quyidagi manbalardan foydalanishligi mumkin: Elektron katalog kutubxonaning an`anaviy va elektron manbalari tavsiflangan 37.000 dan ortiq yozuvlarni o`z ichiga olgan. Bugungi kunda elektron katalogga universitetda o`qitiladigan mutaxassisliklarga oid barcha adabiyotlar kiritilgan. Hozirda asosan yangi keltirilgan va badiiy adabiyotlarni kiritish ishlari olib borilmoqda. Ma`ruzalar matni va metodik qo`llanmalar universitet o`qituvchilari tomonidan ishlangan (19 yanvarcha: 215 nom o`zbek tilida, 252 - rus tilida va 3 - nemes tilida); Elektron darslik, universitet o`qituvchilari tomonidan yaratilgan (38 nomda) va informatsion texnologiyalar bo`limi (38 nomda). Elektron turdagi kitoblar, noyob turdagi kitoblarning to`liq matni 115 nomdan ortiq. EBCSO Publishing, SpringerLink, Oxford University Press, The Royal Society of London va Integrum (Russia Online) elektron jurnallarning to`liq matnli ma`lumotlar bazasi ingliz, rus va boshqa tillarda bo`lgan 18.000 chet el jurnallar va gazetalarni o`zida qamrab olgan; 25

Kitoblarning to`liq matnli ma`lumotlar ombori Internet tizimi orqali yig`ilgan (955 nom) (dasturlash, ma`lumotlar ombori, tarmoqlar va x. k., badiiy adabiyotlar), hamda ba`zi bir ko`p so`raladigan kitoblarning elektron nusxasi (99 nom). Ularga kirish Web-sahifa orqali bajariladi; Virtual mavzuli ko`rgazmalar, kutubxonada mavjud bo`lgan dolzarb yo`nalishlardan bo`lgan pedogogika, psixologiya, masofadan o`qitish, uyali va sputnik aloqa mavzulari bo`yicha adabiotlarni tashkil etadi. Virtual ko`rgazmada o`quvchilar tanlangan mavzularidagi yangi kitoblarni yaqqol ko`rishlari mumkin. Internet. Qiroatxonalardagi barcha kompyuterlarda Internetga kirish imkoniyati bor (tezlik 512 kb/s). Kutubxonachilar tomonidan O`zbekistonning, hamda boshqa davlatlarning foydali manzillar web-manbalari tayyorlangan va saytga kiritilgan. Disketalarni, CD- va DVD-disk o`quvchilar o`z uylariga olib, o`zlarining shaxsiy kompyuterlarida foydalanishlari mumkin. Kutubxona saytida barcha ma`lumotlar bo`limlarga bo`lingan, ular uchun qidiruv tizimi ishlamoqda. Universitet resurslarining katta qismi Internet foydalanuvchilar uchun quyidagi manzilda mavjud: http://library.tuit.uz. Har yili kutubxona va uning resurslari xaqida 1-kurs talabalari uchun (1 para) dars o`tiladi. Dars rejasi: ARM ning umumiy ma`lumotlari 1. Foydalnish qoidalari 2. Elektron katalog 3. To`liq matnli manbalar (kitoblar, jurnallar, ma`ruzalar matni va metodik qo`llanmalar) 4. Kutubxona saytidagi foydali manbalar. 21 Universitet ARM da hozirgi kunda 324.575 mingta bosma nusxada adabiyotlar mavjud. Bundan tashqari 21321 ming nomad elektron resurs mavjud. O z navbatida ARM da IRBIS hamda ARMAT dasturlari ishlab turibdi. Hozirgi kunda 21 www.tuit.uz 26

IRBIS dasturiga 43053 ta jurnallar va ular ichidagi maqolalar kiritilgan. ARMAT dasturiga esa 42000 ta elektron darsliklar, o quv qo llanmalar, adabiyotlar kiritilgan. Bu 2 dasturga ham bir vaqtda ma lumotlar kiritilib boriladi. Universitetga xozirda 5400 ta talaba, 392 ta o qituvchi hamda 87 ta xodim a zo bo lgan. ARMAT dasturiga esa 4000 ta abanement kiritilgan. Universitet o ziga qarashli bo lgan Universitetning 5 ta filiallari bilan Tasix orqali 1 ta umumiy lokal tarmoqda ishlaydi va masofadan turib ma lumot almashadi. Toshkentdagi kompyuter sohasiga oid 7 kollej o quvchilari amaliyotga kelib turishadi. Kollej o qituvchilariga va TATU qoshidagi 2 ta akademik litsey o qituvchilariga Unversitet o qituvchilarning qisman ma ruza matnlarining elektron variantlari berilib boriladi. Litseyga universitet ARM fondidan adabiyotlar onda sonda olib berilib turiladi. Toshkent Axborot texnologiyalari universiteti huzuridagi akademik litsey Mirzo Ulug bek nomidagi TATU huzuridagi akademik litseyda hozirgi kunda 8680 ta adabiyot mavjud. Ulardan 7177 ta si umum ta lim adabiyotlar bo lib, qolgani badiiy adabiyotlar, elektron resurlar 170 tani tashkil etib 60 ta elektron kitoblar qolgani multimediyali dars ishlanmalari tashkil etadi. Litsey ARM da kompyuter 1 dona bo lib u ham zamon talabiga to lliq javob bermaydi. Kutubxonaga oid hech qanday dastur o rnatilmagan. Universitet bilan hech qanday aloqasi yo q. Toshkent Davlat Sharhshunoslik instituti Toshkent Davlat Sharhshunoslik instituti axborot kutubxona fo ndi hozirgi kunda 204000 mingni tashkil etgan. Ular ARM da IRBIS dasturidan foydalanishadi. Bundan tashqari Sharhshunoslik instituti Koreya davlatining KOICA grantini qo lga kiritishgan. Ularning kutubxonasi to lliq zamonaviy qayta jihozlangan: yangi zamonaviy kompyuterlar, zamonaviy nusxa ko chirish apparati, kitoblarga chiplar o rnatilish jarayoni ham boshlangan. Sababi ular Koreyaning TULIP dasturini ham o rnatib elektron katalog, to lliq matnlar bazalarini ham kirgizishni boshlashgan. Bu jarayon judda shiddat bilan olib borilyapti. Endilikda 27

ular aynan shu dastur asosida kitoblarga maxsus chiplar o rnatib, o sha chip orqali foydalanuvchilar so rovlarini amalga oshirishni rejalashtirgan. TULIP dasturi bilan bir qatorda IRBIS dasturiga ham kitoblarni kiritib bibliografik hamda to lliq matnlarni kirgizishmoqda. Xozirda 18000 nomda hujjatlarning bibliografik tasviri aynan IRBIS dasturiga kiritilgan. Ularning 10000 tasiga yaqinining to lliq matnlari ham bazaga kirgizilib, o zaro bibliografik yozuvlar bilan ulangan. Institut ARM ga talabalar, o qituvchilar, xodimlar va institut huzuridagi akademik litseyning o qituvchi va o quvchilari a zo bo lishgan. Umumiy a zolar soni 3060 tani tashkil etadi. ARM da ananaviylikdan ham voz kechilmagan. O z navbatida kutubxonada alfavitli, sistemali kataloglar ishlab turibdi.yurtimizda chop etilgan gazeta va jurnallarning bibliografik tasvirlari ham IRBIS dasturiga muntazam ravishda kiritilib boriladi. ARM da 22 ta xodim faoliyat olib boradi. Xozirgi kunda ular Institutidagi o qituvchilar tomonidan chop etilgan adabiyotlarni, o quv qo llanmalarni, to lliq matni bilan EXCEL dasturiga kiritib borishmoqda. Institutga qarashli Sharhshunoslik litseyidagi o quvchilar institutning ARM dan shahsiy hujjatlari orqali foydalanishadi. Toshkent Davlat Sharhshunoslik instituti qoshidagi akademik litsey Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qoshidagi Yunusobod akademik litseyida: 1. Xorijiy filologiya (arab tili) 2. Xorijiy filologiya (turk tili) 3. Xorijiy filologiya (ispan tili) 4. Xorijiy filologiya (hind tili) 5. Xorijiy filologiya (xitoy tili) 6. Xorijiy filologiya (yapon tili) 7. Xorijiy filologiya (koreys tili) 8. Xorijiy filologiya (fors tili) 9. Xorijiy filologiya (ingliz tili) 28

Akademik litseyda yuqori malakali o qituvchi-pedagoglar sifatli va samarali dars mashg ulotlari o tishi bilan birgalikda o quvchi yoshlarning tarbiyasi va axloqi bilan chuqur shug ulanishadi. 525 o ringa mo ljallangan 2 ta o quv binosida auditoriyalar zamonaviy televizor, kompyuter, multimedia va boshqa ta lim texnikalari bilan jihozlangan. 2 ta kompyuter va 2 ta lingafon sinfi hamda kimyo, fizika fanlari laboratoriyasi jahon andozalariga to liq javob beradi. Shuningdek, o quvchi yoshlarning sport bilan shug ullanishi uchun sport zal zamonaviy sport anjomlari bilan ta minlangan. O quvchilarning bo sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish maqsadida 20 ta umumta lim, 8 ta maxsus fanlar hamda 6 ta sport to garaklari faoliyat yuritib kelmoqda. 22 Sharhshunoslik litseyida turli xil sharq tillariga oid yangi va eski avlod darsliklari, o quv qo llanmalari, badiiy adabiyotlari mavjud. Litseyda kutubxonachilik ishining barcha vazifalari to laqonli bajarilib boriladi. ARM dagi ishchi xodimlar 7 tani tashkil etib, ulardan 4 tasi mutaxassis qolgan 3 tasi nomutaxassis. ARM rahbari o z ishining mukammal mutaxassisidir. Ularda bugungi kunda 20600 dan tashkil topgan fond mavjud. 6237 tasi badiiy adabiyotlar bo lsa, qolganlari umumta lim, maxsus adabiyotlardir. 4373 ta elektron darsliklari mavjud. ARM da KARMAT dasturidan foydalaniladi. Xozirgi kunga qadar 1400 ta bibliografik tasvir hamda ulardan 919 tasining to lliq matnlari dasturga kirilib borilgan. ARM da muntazam ravishda intrnetdan foydalanib boriladi. Ular maxsus kitoblarni ya ni sharq tillariga oid turli xildagi kitoblarni Universitet ko magida, Universitet orqali olishadi. Bu jarayonda litsey ARM Universitetga xat yozib kerakli kitoblarga buyurtma beradi. So ng Universitet bu talablarni o rganib chiqib litseyni kerakli adabiyotlar bilan ta minlab beradi. Bundan tashqari Universitet vaqti vaqti bilan o zidagi yangi kelgan kitoblardan, o qitvchilarning ma ruza matnlaridan litseyga taqdim etib boradi. Litseydagi o qituvchi va o quvchilar Universitetning ochiq fondidan bemalol borib foydalanishlari mumkin. Agar litsey o qituvchi yoki o quvchisiga universitetdagi biron bir adabiyot uzoq vaqtga kerak 22 http://tusspo.uz/uz/toshkent-davlat-sharqshunoslik-instituti-qoshidagi-yunusobod-akademik-litsey 29

bo lsa litsey ARM rahbari Universitet ARM rahbariga iltimos tarzidagi xatni yozib jo natadi va shu orqali litsey foydalanuvchilari formular ochilib, fonddan bemalol foydalanish va istaganda zarur adabiyotni uyga olib ketish imkoniyati ham beriladi. Litseyning derektori yaqin kunlarda Universitetning rektori bilan hamkorlikda Sharhshunoslik litseyiga ham Universitet ARM dagi TULIP dasturiga kirish imkoniyatini amalga oshirishmoqcha. Bunda litsey foydalanuvchilari ham universitetdagi mavjud adabiyotlar haqidagi ma lumotlarni hamda keraklli adabiyotning to lliq matni ham dasturga kritilgan bo lsa uni ham masafadan turib olish imkoniyatiga ega bo lishadi. Bu ularning kelajakdagi va yaqin kunlarda amalga oshishi ko zda tutilayotgan birinchi rejasidir. Toshkent shahridagi xalqaro Westministr Universiteti axborot-resurs markazi Westministr universiteti Toshkentdagi yirik xalqaro universitetlardan biri hisoblanadi. Toshkent Xalqaro Vestminster Universiteti (TXVU) - Oʻzbekistondagi universitetlardan biri. 2002-yilda London Vestminster Universiteti, Oʻzbekiston Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi hamda "Isteʼdod" jamgʻarmasi bilan hamkorlikda tashkil etilgan. TXVU Buyuk Britaniyaning Westminster Universiteti tomonidan tasdiqlangan bakalavr dasturi bo yicha quyidagi yo nalishlarda ta lim beradi: Biznes Boshqaruvi Iqtisodiyot Biznesda Axborot Texnologiyalari Tijoriy Huquq 23 Westminster Universitetining kutubxonasi xozirgi kunda O zbekistonda eng rivojlangan kutubxonalarning yetakchisini egallab turgan kutubxonadir. Universitet ARM da 30.000 ta adabiyotlar mavjud. Universitet ARM da internet muntazam ravishda ishlab turadi. ARM da jaxon axborot resurslariga ham a zo bo lingan. Bulardan: 23 https://uz.wikipedia.org/wiki/toshkent_xalqaro_vestminster_universiteti 30

Springer Open Access Journals Oxford University Press Open Access Books ProQuest Ebsco Jstore Emerald West Low Ma lumotlar bazalariga ham har yili a zo bo lib, ularning yangi ma lumotlaridan foydalanadilar. Xozirgi kunda kutubxonaga 3000 ta talabalar hamda 150 ta o qituvchilar a zo. ARM da maxsus dastur o rnatilgan bo lib, bu dastur orqali, Universitet axborot resurs markazi, Universitet kafedralari hamda Litsey axborot resurs markazi o zaro integratsiyani amalga oshirishadi. Bu dastur Amerikadan maxsus universitet uchun keltirilgan Concourse dasturi bo lib, u MARK 21 da yaratilgan. U dasturga Booksys Concourse Dewey yo nalishi orqali OPAC bo limiga kirishadi. U yerdan Onlayn Catalog System bo limi kirib elektron kitoblardan foydalanish, buyurtma berish, ko rish mumkin. Bu dasturda kutubxonaga a zo bo lgan barcha foydalanuvchilarning to lliq ma lumotlari turadi. Xuddi formular kabi yuritiladi. Olingan, topshirilgan, buyurtma bergan kitoblkarning ro yxatlari dasturda aks etadi. Kitoblarning barchasiga maxsus kitob chiplari o rnatilgan bo lib foydalanuvchi kitobni olishga administrator yoniga kelib, familyasini aytadi, administrator foydalanuvchi plaginini ochib kitobni chipini paratga tekgazgach avtomatik tarzda dastur kitobning inventaqr raqamini, olingan sanasini va topshirilishi kerak bo lgan vaqtning barchasini kiritib qo yadi. Shu tariqa dastur ishlaydi, muddatidan o tib ketgan topshirilmagan kitoblarning ro yxati avtomatik tarzda dasturga chiqib turadi. Bu dasturda barcha kutubxonadagi mavjud adabiyotlarning bibliografik tasviri, ularning to lliq matnlari joylashgan. Foydalanuvchilar Universitet ARM ga kelib kompyuterdan o zlariga kerakli bo lgan adabiyotlarning elektron variantini ham olish imkoniyatiga egalar. 31

Toshkent shahridagi xalqaro Westministr Universiteti qoshidagi akademik litsey axborot-resurs markazi Toshkent Xalqaro Vestminster universiteti huzuridagi akademik litsey 2008 yilda O zbekiston Respublikasi Oliy va O rta maxsus ta lim Vazirligi, O rta maxsus, kasb-hunar ta limi Markazining 9 dekabrdagi 2008 yildagi 270-sonli buyrug i asosida Toshkent Xalqaro Vestminster Universiteti negizida tashkil etilgan. Ushbu akademik litsey zamon talablariga mos tarzda jihozlangan. Litseyda matematika, ingliz tili hamda ona tili va adabiyot fanlari chuqurlashtirilib o qitiladi. 24 Litseyning axborot-resurs markazida 2 ta xodim faoliyat olib boradi. ARM fondi 10540 ta kitob, audio kitoblardan tashkil topgan. O z navbatida litsey ARM xodimlari 508 ta o quvchilarga hamda 44 ta pedagog xodimlarga xizmat ko rsatadi. Litseyda barcha adabiyotlarning elektron ko rinishi mavjud. IELTS dasturini o qish uchun turli xildagi 1000 dan ziyod video darsliklar mavjud. Umuman olganda ARM ma lumotlarga boy sanaladi. ARM da 8 ta kompyuter mavjud bo lib, ularning barchasi internetga ulangan. ARM da formular yurg izilmagan sababiki, ular ham universitet kabi Amerikadan keltirilgan Booksys dasturidan foydalanishadi. Bu dastur orqali foydalanuvchilarga kitob berish va kitob qaytarib olishda, so rovlarni qabul qilishda foydalanishadi. Ya ni biron bir kitobni olishingiz uchun adminga borasiz, u yerda admin kitobni maxsus apparat chipga tekkazadi va shu zahoti sizning familyangiz ostida kitob ro yhatga olinib qarzdorlik va uning muddatlari haqida ma lumotlar chiqadi. Bu dastur qulayligi shundaki, o z vaqtida topshirilmagan kitoblar doimiy zametka sifatida dasturda chiqib kelaveradi. Buyurtmalarni amalga oshirishda ham, dastur juda qulay sanaladi. Litsey ARM da qidirilayotgan kitob mavjud bo lmasa avtomatik tarzda universitet ARM dagi dasturdan qidiradi va bir zumda kitob haqidagi ma lumotlar uning bor yo qligi, u haqidagi ma lumotlar dasturda chiqib turadi. Shu tariqa universitet hamda litsey ARM o zaro integratsiya jarayonlarini amalga oshiradilar. 24 http://www.tusspo.uz/uz/toshkent-xalqaro-vestminster-universiteti-qoshidagi-akademik-litseyi 32

Toshkent arxitektura qurilish instituti axborot-resurs markazi Toshkent arxitektura qurilish instituti arxitektura va qurilish sohasida tayanch oliy ta lim muassasasi hisoblanib, ta lim yo nalishlari va mutaxassisliklar uchun davlat ta lim standartlari, namunaviy o quv rejalar, fan dasturlari ishlab chiqishga hamda respublika oliy ta lim muassasalarida tadbiq etishda doimo tashabbus ko rsatib kelmoqda. Bugungi kunda institutda "Arxitektura, "Bino va inshootlar qurilishi, "Muhandislik qurilish infrastrukturasi va "Qurilishni boshqarish fakultetlari mavjud bo lib, ularda "Dizayn, "Arxitektura, "Ko chmas mulk ekspertizasi va uni boshqarish, "Qiymat injiniringi, "Geodeziya, kartografiya va kadastr, "Bino va inshootlar qurilishi, "Muhandislik kommunikatsiyalari qurilish va montaji, "Gidrotexnika qurilishi kabi 18 ta ta lim yo nalishi bo yicha 4000 nafarga yaqin bakalavrlar hamda "Dizayn, "Geodeziya va kartografiya, "Bino va inshootlar arxitekturasi, "Arxitektura nazariyasi va tarixi, arxitektura yodgorliklarini tiklash, "Landshaftlar arxitekturasi, "Bino va inshootlar qurilishi, "Qurilishni tashkil etish texnologiyasi, "Qurilish iqtisodiyoti, "Gidrotexnika inshootlari, "Ko chmas mulkni baholash va boshqarish kabi 17 ta mutaxassislik bo yicha 200 nafarga yaqin magistrlar tayyorlanmoqda. 25 Toshkent arxitektura qurilish instituti axborot-resurs markazi bugungi kunda 3600 ta foydalanuvchiga xizmat ko rsatadi. Ulardan 240 ta o qituvchiar, 100 ta ishchi xodimlar qolganini o quvchilar tashkil etadi. Umumiy fond 255 mingni tashkil etadi. Bulardan 3 mingtasi badiiy adabiyotlar, 115 mingtasi o quv darsliklar, 6 mingtasi elektron darsliklar, 80 mingtasi maxsus fanlarga oid adabiyotlar, qolgani audio kitoblardan tashkil topgan. Axborot-resurs markazida 12 ta shtat mavjud. ARMda 10 ta kompyter mavjud bo lib, ularning barchasi internetga ulangan. ARMda kutubxona faoliyatiga oid dasturlardan KARMAT hamda IRBIS dasturlari mavjud. Hozirgi kunga qadar KARMAT dasturiga 12200 ta bibliografik tasvir hamda IRBIS dasturiga esa 4 mingta bibliografik tasvirlar 25 http://www.taqi.uz/ 33

kiritilgan. Toshkent arxitektura qurilish institute va Toshkent qurilish kommunal kasb hunar kolleji ARM lari o rtasida faqatgina an anaviy shakldagi o zaro aloqa o rnatilgan. 2014, 2015 yillarda institute kollejga bir qancha eski avlod mahsus adabiyotlarini sovg a qilgan. Bundan tashqari institute talabalari kollej kutubxonasidan bemalol foydalanishlari uchun o zaro 2 tamonlama shartnoma ham tuzilgan. Toshkent qurilish kommunal kasb hunar kolleji axborot-resurs markazi Toshkent qurilish kommunal kasb hunar kolleji ochilish marosimi 1999-yil 2- sentyabr kuni Respublikamizning birinch Prezidenti I.A.Karimov ishtirokida tantanali ravishda ochildi. O quv binosi 900 o ringa mo ljallangan. Lekin hozirgi vaqtda kollejda 1577 ta o quvchilar tahsil olmoqda. Kollejda 9 ta yo nalish bo yicha tahsil olinadi: 1. Qurilish va pardozlash ishlari; 2. Bino va inshootlar bo yicha texnik arxitektor; 3. Duradgorlik va pol yotqizish ustasi; 4. Suv, gaz ta minoti va kanalizatsiya tizimlarini o rnatish, ta mirlash va ishlatish ustasi; 5. Kommunal xo jalik obyektlaridan foydalanish bo yicha texnik-texnologik; 6. Turar joy va jamoat binolaridan foydalanish va ko chmas mulkni ro yxatga oluvchi; 7. Avtomobillarni ta mirlash va texnik xizmat ko rsatish bo yicha texnikmexanik; 8. Issiqlik elektrostansiyalari va qozonxonalarga xizmat ko rsatish bo yicha texnik-mexanik; 9. Buxgalter. Toshkent qurilish kommunal kasb hunar kolleji axborot-resurs markazi O zbekistondagi eng yirik ARM lar qatoridaa turadi. ARM da 7 ta xodim faoliyat olib boradi. Axborot resurs markazida 3 ta bo lim faoliyat olib boradi, bular: 1. Elektron axborot-resurs texnologiyalari bo limi; 34

2. Axborot-kutubxona xizmati ko rsatish bo limi; 3. Axborot-resurslarni qabul qilish va fondlarni shakillantirish bo limi. Axborot resurs markaziga 2849 ta foydalanuvchi a zo. Ulardan 1577 tasi o quvchilar 210 tasi pedagog kadrlar, 60 tasi ishchi xodimlar, 600 ta mahalla fuqarolari Arm ga a zo, qolganlari tashqaridan kelgan ya ni institute talabalari va soxa bo yicha faoliyat olib boruvchi xadimlar. Axborot resurs markazi har yilning boshida o ziga qarashli bo lgan Sharq yulduzi va Ko kcha oq tepa mahalla fuqorolar yig ini raisi bilan 2 tomonlama shartnoma tuzib, ARM uchun mahallada ajratilgan xonada aholiga xizmat ko rsatadi. Axborot resurs markazida eng so ngi hisob kitoblarga qaraganda: Umumiy fo nd - 50582; Maxsus fan adabiyotlari 22660; Umum ta lim adabyotlari 10250; Badiiy adabiyotlar 14709; Siyosiy adabiyotlar 1500; Elektron qo llanmalar 163; Elektron darsliklar-1300 tani tashkil etadi. ARM katta fondga ega. Buni yuqorida keltirib o tilgan ma lumotlardan ham bilib olishingiz mumkin. Birinchi bob bo yicha xulosalar Ushbu bobda Oliy ta lim muassasalari litsey ARM larine integratsiyalashtirish usullarini amalga oshirishni tashkil etish metodlari haqida yoritib o tildi. Rivojlangan mamlakatlar kutubxonalarining integratsiya jarayonlari haqida tahlil olib borilganda shu narsaga ma lum bo ldiki, integratsiyalash jarayoni turli mamlakatlarda, ananaviy ko rinishda maktab kutubxonalari integratsiyasi, arxiv, muzeylar bilan kutubxona o rtasidagi integratsiyalar, fan va soha yo nalishlari birbiriga mos universitet kutubxonalarining integratsiyalari yoki maxsus integratsiya tizimlari kabi turli xil ko rinishlarda bo ladi. Chet el tajribasi shuni ko rstadiki, rivojlangan mamlakatlar kutubxonalari faqatgina o zlariga qarashli bo lgan 35

kutubxonalar bilan emas balki juda ko p kutubxonalar bilan integratsiya jarayonlarini amalga oshirishadi. O zbekistonda axborot resurs markazlarining o zaro ma lumot almashish xolati esa O zbekiston miqyosida esa bir qancha universitet va ularga qarashli litseylar tahlili qilindi. Ozbekistonda hozirgi kunda 61 ta universitet o zaro korporativ tarmoqqa ulangan bo lib, ularning yig ma elektron katalogi joriy qilingan. Bundan tashqari TATU Universiteti va uning 5 ta filiallari bilan ham o zaro korporativ tarmoqda ishlash yo lga qo yilgan. Toshkentdagi Xalqaro Westministr universiteti o zining Westministr litseyi bilan o zaro integratsiya jarayonlarini olib boradi. Bundan tashqari tahlilda Milliy Universitet va uning huzuridagi akademik litsey, Jaxon tillari universiteti va unga qarashli akademik litsey, Sharqshunoslik universiteti va unga qarashli akademik litsey, TATU va unga qarashli akademik litseylar hamda Toshkent arxitektura qurilish institute va unga qarashli Toshkent qurilish kommunal kasb hunar kolleji o rganildi. O rganilish jarayonida yuqoridagi universitetlarning barchasi KARMAT dasturiga barcha adabiyotlarining bibliografik tasviri hamda to lliq matnlari kiritilish jarayoni ancha oldinda huddi shunday jarayonlar ularga qarashli litseylarda ham amalga oshirilmoqda. Oliy ta lim muassasalari endilikda jaxon axborot resurslaridan ham keng ko lamda foydalanmoqdalar. Yutuqlar katta biroq, Oliy ta lim muassasasi va uning qoshidagi akademik litsey ARMlarining korporativ tarmoqdagi o zaro integratsiya jarayonlarining rivojlanishi biroz oqsoqlamoqda. Bunga xodimlarning zamonaviy texnologiyalardan foydalanishda bilim va ko nikmalarining yetarli darajada emasligini sabab qilishimiz mumkin. Bundan tashqari tashkily, dasturiy, axborot, texnik ta minoti jihatlaridan to lliq yo lga qo yilmaaganligini sabab qilishimiz mumkin. Hozirda bu muammolar hal etilish arafasida negaki kutubxonalarni integratsiyalashtirish jarayoni bu birgalikda samarali natijalarga erishish demakdir. 36

II BOB. TURLI ARM LARNI MA LUMOT ALMASHTIRISH MODELLARI VA ALGORITMLARI(TURIN UNIVERSITETI VA LITSEYI MISOLIDA) 1. Turin universiteti va litseyi ARM larining umumiy holatining tahlili Turin litseyi Turin akademik litseyi 2010 yil 8 mayda tashkil etilgan. Litsey asosan aniq fanlar yo nalishida oliy ta limga o quvchilarni o ta yuqori saviyada tayyorlab keladi. Litsey ARM da hozirgi kunda 3 ta xodim faoliyat olib boradi. Axborot kutubxona texnologiyasi bo yicha yetkchi mutaxassis Axborot kutubxona texnologiyasi bo yicha mutaxassis Axborot kutubxona texnologiyasi bo yicha mutaxassis(texnik) O quv yilining boshida yangi kelgan o quvchilarga kutubxonadan foydalanish qonun qoidalari tushuntirib boriladi. Qo shimcha tarzda har yangi o quv yilining boshida Turin universitet ARM va litsey ARM o rtasida shartnoma tuziladi. Bu shartnomaga muvofiq akademik litsey o quvchilari universitet ARM dan bemalol ma lum bir belgilangan meyorlarda foydalanish huquqiga egalar. Ular universitetdagi noyob, qimmatbaho adabiyotlardan bemalol o quv zalida foydalanishlari mumkin. Axborot resurs markazi da har yili muhim sanalarga bag ishlanib akademik litsey o quvchilari bilan rahbar hamda o qituvchilari hamkorligida tadbir va suhbatlar o tkazilib turiladi. O quvchilarni kitobga bo lgan 37

qiziqishlarini yo qotmaslik maqsadida doimo Axborot resurs markazi da Kitobxonlik xaftaliklari bo yicha suxbatlar, yozuvchilar uyushmasi mualliflari bilan davra suxbatlari, Yangi badiiy adabiyotlar taqdimoti, Eng yaxshi kitobxon ko rik tanlovi, muntazam ravishda o tkazilib boriladi. Iqtidorli o quvchilar ijod maxsullari doimiy ravishda ARM xodimlari bilan birgalikda litseyning boshqa o quvchilariga tanishtirib boriladi. Xozirda umumiy kitobxonlar soni: Kitobxonlar Soni 1 O quvchilar 495 2 O qituvchilar 47 3 Raxbariyat 4 4 Ishchi xodimlar 15 Axborot-resurs markazining axborot ta minoti: Turin litsey ARM fondi hozirda 3682 nusxadagi adabiyotlardan tashkil topgan bo lib, ular kutubxona fo ndida BBk asosida joylashtirilgan. Har o quv yilining boshida o quvchilar 15% o quv darsliklar bilan 100 % elektron o quv darsliklari bilan ta minlanadilar. Fond Soni Eslatmalar 1. Umumiy fond 3752 2. Badiiy hamda ijtimoiy adabiyotlar 1200 Umumiy fond ichida 3. Davriy nashrlar 12 Nomda 4. Elektron darsliklar 2000 ARMAT dasturi yo q 5. DVD disklar 150 38

Kutubxonada alfavit hamda sistemali kataloglar tashkil etilgan. Bundan tashqari elektron shakildagi o quv adabiyotlar 2000 dan ziyod. Kutubxonadagi o quv zali 20 o ringa mo ljallangan. Axborot resurs markazining texnik ta minoti: ARM da kompyuterlar 9 tani tashkil etib litsey xodimlari, o qituvchi va o quvchilarga o quv yili davomida uzluksiz Internet tarmog idan bepul foydalanishlari uchun sharoit yaratib beradi. Turin litseydagi mavjud barcha kompyuterlar o zaro lakal tarmoq orqali bog langan. Jihozlarning nomlari Soni Ishlab chiqarilgan Eslatma Hisobga olingan texnik vositalar 1. Shahsiy kompyuter 9 2009 yilgi 2. Modem 1 2010 yilgi 3. Printer 1 2009 yilgi 4. Skaner 1 2011 yilgi Tarmoq jihozlari 5. Switch HUB 1 2010 yilgi 6. Modem 1 2010 ylgi Qo shimcha texnika 7. UPS 1 39

40

2.1 rasm - TTPU huzuridagi akademik litseyning tashkiliy ta minot: 41

Axborot resurs markazining dasturiy ta minot: 1. OPERATSION TIZIM: Foydalanuvchilar uchun: OT MS Windows XP,7,8 x86/64, linux Server uchun: Linux Server Serverdagi web platformalar: PHP 5.5+, Apache 2.4+, Mysql 5.5+, Yii framework. 2. MAXSUS DASTURIY TA MINOT STRUKTURASI: Abby Fine Reader skaner qilingan adabiyotlarga ishlov berish uchun; Adobe Reader 9 pdf. Formatdagi adabyotlarni o qish uchun; Microsoft Office ning barcha paketlri; ESET Nod32 xavfsizlikni ta minlash uchun; Google Chrome internet brauzeri. 42

Turin Universiteti Toshkent shahridagi Turin Politexnika Universiteti 2010 yilda ochilgan bo lib hozirda Mechanical Engineering, Civil Engineering and Architecture, IT&ACS in the Industry va Energetics yo nalishlarda o ta yuqori saviyali yetuk mutaxassislarni yetkazib beradi. Universitet ARM da xozirgi kunda 6 kishi faoliyat olib boradi: ARM rahbari Bosh kutubxonachi IT dasturchi Kataligizator Xizmat ko rsatuvchi IT texnik Universitet ARM eng so ngi zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan, juda katta hajimdagi fo ndga ega bo lgan kutubxonalardan sanaladi. Universitet ARM ga a zo bo lgan umumiy foydalanuvchilar: Kitobxonlar soni 1 O quvchilar 1000 2 O qituvchilar 37 3 Raxbariyat 28 4 Ishchi xodimlar 73 5 Litseydan 10 43

Universitet ARM ning axborot ta minoti: Universitet fondi bugungi kunga kelib, 143.000 mingdan ziyod. 98.000 ta elektron ko rinishdagi kitoblar bo lib, qolgan 45.000 tasi umumta lim, maxsus, badiiy adabiyotlardan tashkil topgan. Fond Soni Eslatma 1. Umumiy fond ochiq fo ndda 19500 Nusxada 2. Yopiq fond 25500 Nusxada 3. Elektron kitoblar 98000 Nomda 4. Davriy nashrlar 77 Nomda 5. Elektron katalog 16237 16237 ta KARMAT 6. To liq matnlar bazasi 1082 Nomda Universitet ARM dan foydalanuvchilar internetdagi ma lumotlardan tashqari, turli xildagi yopiq hamda ochiq ma lumotlar bazalaridan foydalanish imkoniyatiga ham egalar. ARM rahbari hamda xodimlari tomonidan bu bazalar ARM kompyuterlariga o rnatilgan masalan: Alexander Street Press Humanities & Social Sciences databases (inc. video) http://alexanderstreet.com/products/atoz.htm Morgan & Claypool Publishers Engineering & Computer Science e- books http://www.morganclaypool.com/page/lecturelist Newspaper Direct Digital Newspapers http://www.newspaperdirect.com/ SPIE Optics & Photonics journals, e-books http://spiedigitallibrary.org/ EBSCO Publishing. http://search.ebscohost.com (доступ к ресурсам для учреждений Узбекистана в рамках тестового доступа) IOPscience e-ifl Uzbekistan Consortium www.iop.org OECD-iLIBRARY www.oecd-ilibary.org EBRARY ACADEMIC COMPLETE www.ebrary.com 44

O z navbatida universitet o ziga qarashli bo lgan litsey talabalariga ham shartnomada belgilangan barcha imkoniyatlardan to laqonli foydalanishlariga ham sharoit yaratib bergan. Bundan tashqari Info kiyosk ham kutubxona ko rkiga ko rk bag ishlab turibdi. Bu Info kiosk orqali foydalanuvchi o ziga kerak bo lgan ma lumotni bor yo qligini ARM ichiga kirmasdan turib bilib oladi. Universitet Arm har yili 75 dan ortiq o zbek, rus, ingliz, qozoq,italyan jurnallari: AD/ARCHITECTURA DIGEST, COMPUTER BUILD +CD, Архитектура и строительство Узбекистана, Библиотека газеты «НОРМА», Идеи вашего дома, Красивые дома, Quatroroutte, Infocom.uz va h.k. hamda gazetalari Нурлы жол, Халқ сўзи, Налаговые и Томоженные вести+ Норма, Молодёжь Узбекистана va h.k. larga a zo bo lgan. Universitet ARMning texnik ta minoti: Universitet ARM da 250 kishiga mo ljallangan o quv zali mavjud bo lib, kompyuterlar soni 44 tani tashkil etadi. Kompyuterlar internetga ulangan bo lib TPS tarmog ida sekundiga 10mb\sek tezlikda xizmat ko rsatadi. ARM kompyuterlari, sinfxonadagi kompyuterlar hamda kafedralardagi kompyuterlar o zaro lokal tarmoqda bemalol ma lumot almashish imkoniyatiga ega. Jihozlarning nomlari Soni Ishlab chiqarilgan Eslatma Hisobga olingan texnik vositalar 1. Shaxsiy kompyuter 44 2009 2. Server 2 3. Printer 1 4. Kopiya 1 5. Skaner 1 Tarmoq jihozlari 45

8. Switch HUB 3 9. Modem 1 Qo shimcha texnikalar 10. Infokiosk 1 ARM dasturiy ta minoti 1. OPERATSION TIZIM: Foydalanuvchilar uchun: OT MS Windows XP,7,8 x86/64, linux Server uchun: Linux Server Serverdagi web platformalar: PHP 5.5+, Apache 2.4+, Mysql 5.5+, Yii framework. 2. MAXSUS DASTURIY TA MINOT STRUKTURASI: Office and internet uchun: Abby Fine Reader, Adobe Reader 9, ABBYY Lingvo x3, Microsoft Office, Notepad, Google Chrome. Dizayn va graficlar bilan ishlaydiganlar uchun: Adobe Dreamweaver CS4, Adobe Flash CS4 Prafessional, Adobe Illustrator CS4, Adobe InDesign CS4, Adobe Photoshop CS4, Corel Capture X5, Corel PHOTO- PAINT X5, CorelDraw X5, FastStone Image Viewer, Video Tutors. Lug atlar va ensiklopediyalar uchun Abbyy Lingvo Tutor, Cambridge Advanced Learner s, Dictionary Russian-Uzbek, Dizionaridi Encarta-IT, Таблица Менделева, Электронный словарь. Elektron darsliklar uchun: Willy Onlayn Library, KARMAT, Электронный библиотека dasturlari onlayn tarzda ishlab turmoqda. ARM da 2012 yildan buyon KARMAT dasturidan keng ko lamda foydalanishadi. Ular kutubxona yangi adabiyot kelishi bilan KARMAT dasturiga kiritib borishadi hozirgi kunda 16237 ta bibliografik tasvir ulardan 1082 ta to lliq matni bilan ulangan. Endilikda 1000 dan oshiq talabalar kutubxonaga a zo bo lgan va ularning hammasi KARMAT dasturiga ham bevosita kiritib boriladi. 46

2.2 rasm - Turin universitetining tashkiliy ta minoti 47

2. Universitet va litsey ARMlarining ma lumot almashtirish axborot modellari Ma lumot almashtirish axborot modellari asosan axborot resurs markazining avtomatlashtirilgan tizimida amalga oshiriladi. Avtomatlashtirilgan tizimlarga: Mandarin, OPALS, Koha, Alexandria, Librarian, Soutron Global, ARMAT, IRBIS, KADATA va boshqalarni misol qilib olishimiz mumkin. Hozirgi kunda yurtimizda ARMAT, IRBIS hamda KADATA dasturlaridan keng ko lamd foydalanishadi. IRBIS- Integrallashtirilgan kutubxona-axborot tizimi. Tizim webtexnologiyalari va Z39.50 protokoli asosida ishlay oladi, xaalqaro formatlar UNIMARC, USMARC va RUSMARC bilann mos holda ishlay oladi. Istalgancha ma lumotlar bazasi bilan ishlay oladi. Tizim o z navbatida quyidagi avtomalashtirilgan ish o rinlaridan iborat: Комплектатор; Каталогизатор; Читатель; Книговыдача; Администратор 26 ARMAT Axborot resurs markazlarining avtomatlashtirilgan tizimi. Tizim MARC 21 formatida yaratilgan. Tizim kerakli dasturlarni sozlash va o rnatishni avtomatik tarzda bajaradi. Foydalanuvchidan ularni o rnatish yoki sozlash kabi ishlarni bajarish talab qilinmaydi. Tizimda bibliografik tavsifga to lliq matinni ulash imkoniyati ham mavjud. Shuningdek ARMAT dasturida bibliografik tasvirlarni export/import qilish mumkin. Tizimda 3 xil (O zbek, Rus va ingliz) tillarida ishlash mumkin. Tizim o z navbatida quyidagi avtomatlashtirilgan ish o rinlaridan iborat: Administrator; Katalogizator; 26 Karimov U.F. Integral kutubxona-axborot tizimi (IRBIS)asoslari. 48

Kitobxon; Kutubxonachi; Biblograf. 27 KaDaTa kutubxona biznes jarayonlarini avtomatlashtirishga mo ljallangan dasturiy ta minotdir. KaDaTani xalqaro talablarga javob beradi, bibliografik yozuvlarni almashtirishga mo ljallangan MARC formatlar va xalqaro standartlarga muvofiq keladi, nashrlarning barcha xillari va ko rinishlarini tasvirlay oladi. Комплектатор; Каталогизатор; Китобхонларни рўйхатга олиш Администратор Turin universiteti ARM hamda akademik litsey ARM ning integratsiya jarayonini ARMAT dasturida amalga oshiramiz. Hujjatlarning turlari o rganilib chiqilganda universitet hamda litseyda asosan kitoblar, qonun to plamlari, standartlar, patent hujjatlari hamda elektron ko rinishdagi kitob turlari mavjudligi aniqlandi. Tizimda 990 ta maydon hamda maydon ostilar mavjud. Bunda bizga asosan quyidagi axborotimizning shakliga qarab maydonlar kerak bo ladi. Masalan: Kitoblarning bibliografik tasvirini ishlab chiqish uchun quyidagi maydonlar kerak bo ladi. Maydon Maydon nomi 1 020 ISBN 2 090 Muallif belgisi 3 091 KBK indeksi 4 100 Muallif 5 245 Sarlavha 6 260 Nashr joyi 7 300A Hajmi 8 500 Izoh 27 Korporativ axborot-resurs markazlarining avtomatlashtirilgan tizimi (KARMAT-U)/U.F.Karimov va bosha. 49

9 700 Boshqa mualliflar 10 520 Annotatsiya 11 040 Kataloglashtirish tili kodi 12 041 Matn tili kodi Qonunga oid materiallarni kiritish uchun yuqoridagi maydonlarga quyidagi qo shimcga maydon qo shiladi. Maydon Maydon nomi 1 110 Tashkilot/yurisdiksiya 2 510 Yo naltirishlar to g rida ilova 3 525 Ilovalar to g risida izoh Elektron resurs bibliografik tavsif elementlarini kiritish uchun quyidagi maydonlar kerak bo ladi. Maydon Maydon nomi 1 040 Dastlabki kataloglashtirish xizmati 2 041 Matn tili kodi 3 090 Polka indeksi 4 245 Sarlavha 5 250 Nashr to g risida qo shimcha ma lumot 6 260 Nashr joyi 7 300 Hajm 8 440 Seriya 9 525 Ilovalar to g risida ma lumot 10 504 Bibliografiya 11 521 Maqsadli mo ljallanganligi to g risida izoh 12 024 Standart nomeri 13 044 Nashr etgan mamlakat kodi 50

Davlat standartlari bibliografik tavsif elementlarini kiritish uchun quyidagi maydonlar kerak bo ladi. Maydon Maydon nomi 1 040 Dastlabki kataloglashtirish xizmati 2 041 Matn tili kodi 3 090 Polka indeksi 4 245 Sarlavha 5 250 Nashr to g risida qo shimcha ma lumot 6 260 Nashr joyi 7 300 Hajm 8 440 Seriya 9 080 UO K indeksi 10 084 Boshqa klassifikatsiya indeksi/kbk 11 653 Ochqich so zlar 12 901 Hujjat turi 13 044 Nashr etgan mamlakat kodi Davlat standartlari bibliografik tavsif elementlarini kiritish uchun quyidagi maydonlar kerak bo ladi. Maydon Maydon nomi 1 040 Dastlabki kataloglashtirish xizmati 2 041 Matn tili kodi 3 090 Polka indeksi 4 245 Sarlavha 5 300 Hajm 6 700 Boshqa mualliflar 7 901 Hujjat turi 8 013 Patent hujjatining nomeri 9 044 Nashr etgan mamlakat kodi 51

ARMAT dasturida xosil bo ladigan ma lumotlar bazasi: Ma lumotlar bazalari nomi MB vazifasi Qisqa nomi 1. Elektron katalog Bibliografik yozuvlarni saqlash EK 2. To`liq matn bazasi Resurslarning to`liq matnini saqlash Resurslar TMMB 3. 4. So`rovlar Resurslardan kelayotgan so`rovlar So`rovlar MB Statistika Tizim, foydalanuvchilar va resurslar statistikasini saqlash Statistika MB ARMAT dasturidagi malumotlar bazasining o zaro boshqa bazalar bilan aloqalari MB MB o`zaro aloqalari EK Resurslar TMMB Foydalanuvchi MB Statistika MB EK +Bibliografik yozuv Resurslarga murojaatlar EK hajmi Resurs TMMB BM+TM Resurslarga murojaatlar TM hajmi Foydalanuvchilar MB Foydalanuvchilar soni Statistika MB Eng ko p ma lumotlar qidirish statistikasi TMlar soni Foydalanuvchi statistikasi 52

2. Universitet ARM bilan litsey ARM ma lumot almashtirish algoritimi Bu bo limda Turin universiteti o zining qoshidagi akademik litsey bilan ma lumot almashtirish algoritmi haqida so z boradi. O z navbatida ma lumot almashishning umumiy algoritmi quyidagicha tashkil etildi: boshlash Kutubxona resurslari 1. Resurslarni to`plash va tizimlashtirish Tizimlashtirilgan kutubxona resurslari 2. Resurslarnii raqamlashtirish TM MB TM MB EK 3. Elektron katalogni shakklantirish (MARC 21) 4. EK va TM ni ulash tamom Elektron kutubxona EK Blok Blok 1. Blok 2. Blok 3. 2.3 rasm Ma lumotlarni kiritish algoritmi Vazifalari Resurslarni to plash va tizimlashtirish - Barcha resurslar to planadi hamda to plangan resurslar sohalar bo yicha tizimlashtiriladi. Resurslarni raqamlashtirish - Barcha mavjud adabyotlar ketma ket raqamlashtirilib, bazaga to planadi. Elektron katalog shakillantirish (MARC 21) - Tanlangan dasturga kitoblarning bibliografik tavsiri kirgiziladi, to lliq matnlar ulanadi, elektron katalog xosil qilinadi. 53

Blok 4. Elektron katalog va to lliq matnni ulash - Elektron katalog xosil qilinib unga to lliq matnli ma lumotlar bazasi ulanadi. Umumiy algoritm Turin universitetida xosil qilinadi, universitet ARM dagi dasturda alohida baza ochiladi hamda litsey uchun yangi Katalogizator avtomatlashtirilgan ish joyi xosil qilinadi. Parol loginlar litseyga ham taqdim etiladi. Litsey dasturga umumiy algaritmdagi belgilangan vazifalar ketma ketligi bo yicha o z ma lumotlarini umumiy bazaga joylashtiradi. Shu tariqa jarayon davom ettiriladi. Natijada universitet hamda litsey ARM larining yig ma elektron katalogi xosil bo ladi. Foydalanuvchilar bazadan foydalanish yo llarini 2 xil usulda tashkil etishimiz mumkin. Birinchi yo li ma lumotni qidirib topishda Turin universiteti ARM foydalanuvchilarini dasturga birma bir kirgazib ularga parol, loginlar beriladi. Litseyda ham ARM foydalanuvchilarini dasturga kirgazib ularga ham parol, login beriladi. Ikkinchi yo li bu osonroq yo l xisoblanib, bunda Universitet ARM foydalanuvchilariga yagona bitta parol, login beriladi, Litsey ARM foydalanuvchilariga boshqa bir yagona parol, login beriladi. Shu orqali biz universitet ARM foydalanuvchilaridan qancha hamda litsey ARM foydalanuvchilaridan qancha foydalanuvchi bazadan foydalnganlik statistikasiga ham ega bo lishimiz mumkin. 54

Ma lumot qidirishning algoritmi 1.Boshlash 2. i=0; i<=max; i++ 3.So`rov asosidagi ma lumotlarni bazalardan qidirish Yo q EK TM Ha JAR 4. Eng yaqin ma lumotlar mavjudmi Yo q Ha 5. chiqazish 7. i=i+1 Ha 6. kengaytirilgan qidiruv (muallif, sarlavha, yili) Yo q Tamom 2.4 rasm Ma lumotlarni qidirish algoritmi 55

Blok Blok 1. Blok 2. Blok 3. Blok 4. Blok 5. Blok 6. Blok 7. Vazifalari Boshlash - Qidirish jarayonining boshlanishi i=0; i<=max; i++ - So rovlar kiritiladi, qidirish maxsimum darjaga davom ettiriladi. So rovlar bazalarga jo natiladi natija xosil bo lgach ekranga chiqariladi. So`rov asosidagi ma lumotlarni bazalardan qidirish - Elektron katalogdan bibliografik tasviri, to lliq matni hamda jahon axborot resurslari bazalaridan izlanadi. Eng yaqin ma lumotlar mavjudmi - Eng yaqin ma lumotlar mavjud bo lsa ekranga chiqazadi, Agar ma lumot toplmasa kengaytirilgan qidiruv blokiga uzatiladi. Chiqazish - Natijalarni ekranga chiqazadi, natijani yana boshqa variantlarini ham qidirib toppish uchun 7 blokga i=i+1 ga jo natadi Kengaytirilgan qidiruv (muallif, sarlavha, yili) - Qidiruvda alohida muallifi, sarlavhasi, yili bo yicha qidirish mumkin, Chiqsa 5 blokga, chiqmasa 7 blokga jo natilib qidirishni davom ettiradi i=i+1 - Qo shimcha ma lumotlarni olish uchun qidirishni maxsimum darajaga qadar davom ettirib 2 bosqichga jo natadi, so ng tamomlaydi II bob bo yicha xulosalar Yuqorida Toshkent shahridagi Turin politexnika universiteti hamda akademik litseyi haqidagi barcha ma lumotlar tahlili qilindi: Universitet hamda litseyning umumiy ish faoliyati o rganilib chiqildi; Universitet ARM hamda litsey ARM larining ish jarayoni yoritildi; Universitet ARM va litsey ARM fo ndlarining hajmi, tarkibining tuzilishi yoritildi; Universitet ARM va litsey ARMning texnik, dasturiy, axborot, tashkiliy ta minotlar jihatidan tahlil qilindi; 56

O rganish natijasida xosil bo lgan natijalardan kelib chiqib, universitet va litsey ARM larining ma lumot almashtirish axborot modellari ishlab chiqildi; Bunda ARMAT dasturi tanlab olindi. Dasturdagi kerakli maydonlar va maydon ostilari tanlab olinib, tahlil qilindi. Universitet ARM bilan litsey ARM ning ma lumot almashtirish algoritmlari ishlab chiqildi. Algoritmlar 2 xil usulda berilgan bo lib, ularning birinchisi umumiy algoritm bo lsa, ikkinchisi ma lumotlarni qidirish algoritmlaridir. Bu algoritmlar barcha universitet ARM lari hamda ularga qarashli bo lgan kollej va litsey ARM larining o zaro integratsiyasini hosil qilishda qo l keladi. 57

III BOB. OLIY TA LIM MUASSASALARI ARM VA LITSEY ARM BILAN INTEGRATSIYALASH TIZIMINI AMALGA OSHIRISH USULLARI 1. Integratsiyalangan tizimning tashkiliy strukturasi Tashkiliy tuzilma (ing. Organizational structure) - tashkilotning bo linmalarini va sxеmatik ko rinishda aks ettiriluvchi hujjat. Tashkiliy tuzilma amalga oshiriladigan maqsad va ushbu maqsadga erishishda ishtirok etadigan bo linmalarning bajaradigan vazifalaridan kеlib chiqqan holda tuziladi. Tashkiliy tuzilma tashkilot ichida javobgarlik va vakolatlarni taqsimlanishini aks ettiradi. Odatda tashkiliy tuzilma elеmеntlar (bo limlar va ularga yuklatilgan vakolatlar) iеrarxik tartibda taqsimlangan grafik sxеma ko rinishida kеltiriladi. Tashkily tuzilmada asosan kadr hamda tashkiliy ta minotlar muhum o rin egallaydi. Kadrlar ta'minoti - Axborot resurs markazi faoliyatini ta'minlovchi xodimlar majmui, kadrlar tarkibi malakasini turli ta'minot ko rinishlari (texnik, axborot va dasturiy ta'minotlar) ga mos holda oshirib turishga mo ljallangan tadbirlar. Kadrlar ta'minoti yana o z ichiga ARM xodimini tayyorlash va ularning malakalarini oshirish, ARM dan foydalanishning zamonaviy usullarini o qitishni ham oladi. Kadrlar ta'minoti tashkiliy ta'minotning ajralmas muhim qismidir. Axborot-resurs markazlarini avtomatlashtirish ARM xodimlari xizmat vazifalari yo riqnomalariga jiddiy tuzatishlar kiritish va kadrlar malakasini yangi texnologiyalar asosida oshirishni talab qiladi. Kadrlar ta'minoti o z xodimlaridan ARM talablari va extiyojlari asosida ta'lim olishni taqozo qiladi. Negaki malakali kadrlar soxaning rivojlanishiga hamda unga bo lgan extiyojning oshishiga yordam beradi. 58

Pror ekto r (o q uv ishla r) Rek tor Direkto r o rinbo sari (MMIB ) Direkto r Bu tlo vc hi ARM rahbari Ad mi n AR M yeta kchi mut ahas sis Kata logla sh tiruv chi Kata logl ash tiruv chi Tex nik xodi m Xizm at ko rsa tuvchi Ad mi nst rat or Turin litsey Turin Universitet Ma luot kiritish Ma luot o zgartirish Ma luot o chirish Ma luot kiritish To lliq matinni yuklash EK TM Foydalanuvchi TM EK JAR Ma luot o zgartirish Ma luot o chirish To lliq matnni yuklash 3.1 rasm - Turin Universiteti ARM hamda litsey ARM ning integratsiya jarayonining tashkily tuzilmasi 59

Tashkiliy ta'minot Axborot-resurs markazining tashkiliy tuzilishi va lavozimlar uchun yo riqnomalar majmuini o z ichiga olgan va kutubxonani bir maromda ushlashi uchun lozim bo lgan farmoyishlardir. Axborot-resurs markazining tashkiliy tuzilmasi undagi turli bo limlarning faoliyatini (bir-biri bilan aloqasini) tartibga soladi. Bu esa ARM tashkiliy masalalarni samarali hal qilishda muhim rol o ynaydi. ARMda avtomatlashtirish vositalari paydo bo lishi bilan u yerda yangi (avtomatlashtirish, elektron kataloglashtirish, kompyuterlashtirilgan zallarda foydalanuvchilarga xizmat ko rsatish va h.k.) bo limlar tashkil etiladi. Demak, ARM tashkiliy tarkibi o zgaradi. Axborot resurs markzlari eng zamonaviy texnika vositalariga ega bo lishi, ammo mehnat to g ri tashkil etilmasa, bu texnika vositalarining asosiy funksiyalari bajarilmasligi mumkin. Bunday holda texnika vositalarining unumdorligi kutilganidan past bo ladi. Turin universiteti tashkiliy tuzilmasida keltirilib o tilgan xodimlar va ularning vazifalari Xodim Rektor Prorektor (O quv ishlari) ARM rahbari Adminstrator Butlovchi Vazifasi Akademik mansab egasi bo lib, universitet, institutlarda eng yuqori amaldor vazifasini o taydi. Oliy o quv yurti yoki malaka oshirish institutida rektor o rinbosari. O quv ishlarining tashkil etilishini yurituvchi boshliq sanaladi. Axborot resurs markazining rahbari ARMning ish jarayoniga, xat hujjatiga, xodimlarning to g ri faoliyatiga javobgar shaxs. Elektron kutubxona administratorining asosiy vazifalaridan biri tizimda yangi ma lumotlar bazasini yaratish va unga bajarilayotgan elektron kitob tavsiflarini joylashishini ta minlashdan iborat. Fondda qaysi standartlar kam, qaysi standartdan ko p foydalanilotganini o rganib, fondni butlash amalga oshiriladi. 60

Kataloglashtiruvchi Texnik xodim Xizmat ko rsatuvchi Foydalanuvchi Elektron kutubxona Adminstratori tomonidan yaratilib berilgan yangi ma lumotlar bazasida elektron kataloglarni shakllantiradi. Axborot resurs markazidagi mavjud texnikalarga javobgar shahs sanalib, texnikaning xavfsizligiga uning to g ri ishlashiga javobgar shaxs. Axborot resurs markazidan oydalanuvchilarning so rovlarini amalga oshiruvchi xodim sanalib, asosan kitob berish va kitoblarni qabul qilib olish kabi vazifani amalga oshiradi. Tizim orqali kerakli ma lumotlarini qidirib o z ehtiyojini qondiradi. Kitobxon sifatida o z bilim saviyasini oshiradi. TTPU huzuridagi akademik litsey tashkiliy tuzilmasida keltirilib o tilgan Xodim Direktor Direktor o rinbosari (ma naviyat ishlari) ARM rahbari Adminstrator Kataloglashtiruvchi xodimlar va ularning vazifalari Vazifasi Tashkilot rahbari bo lib, barcha ishlar ustidan nazoratni olib boradi. Masalarga oydinlik kiritib, muammolar yechimini to laqonli hal etadigan, ma suliyati jiddiy shahs. Direktorning buyruqlarini amalga oshirilishini nazorat qilib boruvchi shaxs. U tashkilotda direktordan keyingi o rinda turuvchi shaxs. Axborot resurs markazining rahbari ARMning ish jarayoniga, xat hujjatiga, xodimlarning to g ri faoliyatiga javobgar shaxs. Elektron kutubxona administratorining asosiy vazifalaridan biri tizimda yangi ma lumotlar bazasini yaratish va unga bajarilayotgan elektron kitob tavsiflarini joylashishini ta minlashdan iborat. Elektron kutubxona Adminstratori tomonidan yaratilib berilgan yangi ma lumotlar bazasida elektron kataloglarni shakllantiradi 61

2. Integratsiyalangan tizimning funksional strukturasi Funktsional tuzilma (angl. functional structure) - boshqaruv vazifalarining funktsional bo g inlar va rahbarlar o rtasida taqsimlanishiga asoslanadi. U boshqaruv murakkablashuvi va ixtisoslashuv rivojlanishi bilan bog liq holda vujudga kеlgan. Funktsional tuzilma amalga oshirilayotgan jarayonda vakolat yuklatilgan elеmеntlarning o zaro bog lanish qonuniyatini ifoda etuvchi, sxеmatik ko rinishdagi tashkiliy tuzilmaning bir turi. 1000 Web interfeys 2000 Ma lumotlarni kiritish Universitet ARM EK TM JAR 4000 Qidirish 5000 Ma lumotlarni chiqarish 3000 Statistika Litsey ARM EK TM 3.2 rasm- Turin universiteti ARM hamda litseyi ARM ning integratsiya jarayonining funksional strukturasi 1. Web sahifa yaratish: ma lumotlar bazasidan qidirish natijasida brouzerda shakillantiradi. So rov 1001. Umumiy holat ma lumot Hujjatlar 1002. Hujjat turlari bo yicha ma lumot 62

1.1 Web sahifa yaratish tizim ostining masalalarini ko rsatgichlari: Masalani kodi Masalani nomi Masalani maqsadi Kiritiladiga n ma lumot Chiqish ma lumot 1 2 3 4 5 1001 Umumiy Foydalanish uchun So rov Holat holat qulaylik 1002 Hujjat turlari bo yicha Hujjatlarni qidirishda qulaylik Hujjat Ma lumot 2. Ma lumotlarni kiritish tizim osti masalalar sxemalari: Ma lumotlarni kiritish funksiyasi orqali elektron katalog yaratiladi. Bunda maxsus dasturiy vosita yordamida xujjatlarning meta ma`lumotlari kerakli maydonostilarga katalogizator yordamida kiritiladi. Interfaseni strukturasi 2001. Interfeysi yaratish Interfeys dasturi DUBLIN Core strukturasi 2002. Bazani Dublin Coreda yaratish MB To liq matn 2003. To liq matn bazasini yaratish DUBLIN Coreda To liq matn bazasi 2.1 Ma lumotlar kiritish tizim ostining masalalarini ko rsatgichlari: Masalani kodi Masalani nomi Masalani maqsadi Kiritiladigan ma lumot Chiqish ma lumot 1 2 3 4 5 2001 Interfeys yaratish Tizim interfeysini yaratish Interfeys strukturasi Interfeys dastur 63

2002 Bazani Hujjatlarni Hujjat Ma lumot Dublin qidirishda Core da qulaylik yaratish 2003 To lliq To lliq matn To lliq matn To liq matn matn bazasini yaratish bazasi bazasini yaratish Dublin Core da 3. Statistika tizim osti masalalar sxemasi Bu tizim ostida qidiruv tizimidan qancha foydalanuvchi foydalanganining soni hamda eng ko p qidirilgan ma lumolarni hisoblab beradi. So rov 3001. foydalanuvchi statistikasi ma lumot Hujjatlar 3002. Eng ko p ma lumotlar qidirilish statistikasi ma lumot 3.1 Statistika tizim ostining masalalarini ko rsatgichlari: Masalani kodi Masalani nomi Masalani maqsadi Kiritiladigan ma lumot Chiqish ma lumot 1 2 3 4 5 3001 Foydalanuvc hi statistikasi Tizimdan foydalanayot -ganlar statistikasi So rov Ma lumot 64

3002 Eng ko p Eng ko p Hujjatlar Ma lumot ma lumotlar qidiriladigan qidirish ma lumotlar statistikasi statistikasi 4. Ma lumotlarni qidirish tizim ostini masalalar sxemasi: Ma lumotlarni qidirish funksiyasi orqali foydalanuvchilar o ziga kerakli bo lgan xujjatlarni ma lumotlar bazasidan metama lumotlar yordamida izlashi mumkin. So rov (kalit so z) 4001. Kalit so z bo yicha qidirish Bibliografik yozuv So rov (Sarlavha bo yicha qidirish) 4002. Sarlavha bo yicha qidirish Bibliografik yozuv So rov (muallif bo yicha qidirish) 4003. Muallif bo yicha qidirish Bibliografik yozuv So rov (Fan sohasi bo yicha qidirish) 4004. Fan sohasi bo yicha qidirish Bibliografik yozuv 4.1 Ma lumotlar qidirish tizim ostining masalalarini ko rsatgichlari: Masalani kodi Masalani nomi Masalani maqsadi Kiritiladigan ma lumot Chiqish ma lumot 1 2 3 4 5 4001 Kalit so z Kalit so z So rov (kalit Bibliografik bo yicha orqali so z) yozuv qidirish ma lumotlarni 65

qidirib topish 4002 Sarlavha Sarlavhasi So rov (nomi Bibliografik bo yicha bo yicha bo yicha) yozuv qidirish ma lumotlarni qidirib topish 4003 Muallif Muallif So rov Bibliografik bo yicha bo yicha (muallifi yozuv qidirish ma lumotlarni bo yicha) qidirib topish 4004 Fan sohasi Fan sohasi So rov (Fan Bibliografik bo yicha bo yicha sohasi yozuv qidirish ma lumotlarni bo yicha) qidirib topish 5. Ma lumotlarni chiqarish tizim osti masalalar sxemasi: Bu tizim osti tizimning asosini tashkil qiladi chunki tizimdan foydalanuvchilarga qulay va tushunarli qilib ularning brouzerlariga ma lumotlarni chiqarishga yordam beradi. Bu tizim ostisi asosan qidirish tizim ostidan kelgan ma lumotlarni akslantirib berad beradi. 66

Qidirish so rovi 5001. Kalit so bo yicha chiqarish To liq matn Qidirish so rovi 5002. Sarlavhasi bo yicha chiqarish To lliq matn Qidirish so rovi 5003.Muallifi bo yicha chiqarish To lliq matn Qidirish so rovi 5004.Fan sohasi bo yicha chiqarish To lliq matn 5.1 Ma lumotlar chiqarish tizim ostining masalalarini ko rsatgichlari: Masalani kodi Masalani nomi Masalani maqsadi Kiritiladiga n ma lumot Chiqish ma lumot 1 2 3 4 5 5001 Kalit so z bo yicha qidirish 5002 Sarlavha bo yicha qidirish 5003 Muallif bo yicha qidirish 5004 Fan sohasi bo yicha Kalit orqali so z ma lumotlarni qidirib topish Sarlavhasi bo yicha ma lumotlarni qidirib topish Muallif bo yicha ma lumotlarni qidirib topish Fan bo yicha sohasi Qidirish so rovi Qidirish so rovi Qidirish so rovi Qidirish so rovi To liq matn To liq matn To liq matn To liq matn 67

qidirish ma lumotlarni qidirib topish 3. Integratsiyalangan tizimning metodlari va ularning samaradorligi Оliy ta lim muassasalari va litsey ARM larini integratsiyalashtirish usullari. Bunda ular koorporativ tarmoq orqali bir-biri bilan aloqa qiladi. Korparativ tarmoq- bitta soxa vakillari internetda, lacal tarmoqda, optic kabelda, TAS-IXda, VPN va h.k. turli xil joylardan turib 1 ta tizimga ulanishlanib, o sha tizimdan ish bajarishga aytiladi. Tizim- yagona maqsadga yo naltirilgan bir necha funksiyalarni yig indisidir. Korparativ tarmoqda integratsiyalashtirishning asosiy 3 ta usuli bilan tanishib chiqamiz. 1. Internet orqali (Global tarmoq orqali) Bunda har 2 la tashkilot internetga ulangan bo lishi kerak, ularning tezligi ham bir-biriga to g ri kelishi lozim. Sababi tezlik birida sekin, birida tez bo lsa jarayon ham birida sekin, birida tez bo ladi. Buning uchun bir xil internet tarmog iga ulangan bo lishlari so ng ARMAT dasturi sotib olishlari zarur. Dasturdan online tarzda foydalanuvchilar ham tizimdan foydalanishlari uchun, har 2 tashkilot domen hamda hosting olishi shart. Domen- Bu saytning adresi hisoblanib, internetga kirib masalan www.ttpu.armat.uz manzil yozilib foydalanishga toppish uchun beriladigan adres, nomi sanaladi. Bunda Turinning ARMidagi tizimga kirish uchun nom sotib olinadi. Buning uchun istalgan internet provaydrdan masalan TPS, Sarkor telekom, ArsenalD, Uzinfacom, Sharq telecom,active club, evo+, Uzbektelecom va h.k. ga borib registratsiyadan o tib domen sotib olinadi. Masaln ArsenalD dan Domen 1 yil uchun 26000 so mga beriladi. 68

Hosting- Bu saytni yoki biron bir tizimni internetga joylash uchun sotib olinadigan agarot ya ni global tarmoqda turish uchun sotib olinadigan joy. Hosting joy ajratishi uchun, domen sotib olingan internet pravayrdan ma lumotning hajmidan kelib chiqib, 100 mb, 1 Gb, 5 Gb joy sotib olinadi. Shunda global tarmoqqa ulangan O zbekistondagi serverdan tizimingiz uchun joy ajratiladi. Endilikda sizning joylashtirgan ma lumotlaringizdan dunyoning istalgan joyda foydalanish imkoniyati mavjud bo ladi. Hosting narxi xozirda ArsenalD 1 oy uchun 50mb 6.000 ming so mni tashkil etadi. Tizimning hajmi 1 Gb 1 oy uchun 60.000 ming 1 yil uchun-600.000 so mni tashkil etadi. Tizimga litsey hamda universitet adabiyotlarning bibliografik tasviri hamda to lliq matnlarini joylashi uchun tahminan o rtacha 5 Gb joy olinadi bu 1 yilga 7.200.000 so mni tashkil etadi. Dastur internetga ulangach, ARM administrator yagona 1 ta katalog ya ni yagona baza yaratadi. Universitet katta maqomga ega bo lganligi bois, dasturdagi administrator litsey uchun foydalanuvchi yaratadi. Shu tariqa universitet o zining ma lumotlarini kiritadi, litsey esa o zining ma lumotlarini kiritadi. Bunda ular bir xillikka ham yo l qo yishmaydi. Bazada bor ma lumot universitet yoki litsey orqali yana boshqatdan kiritmaydi. Shunda dublikatga ham yo l qo yilmaydi. Internet orqali ulanish qulayligi, universitet hamda litsey foydalanuvchialari online tarzda masofadan turib bemalol bazadan foydalanish imkoniyatiga ega bo lishidadur. Universitet foydalanuvchilari o zlariga berilgan parol,login orqali hamda litsey o quvchilari o zlariga berilgan parol, login orqali dasturdan foydalanuvchi sifatida kirib turib, bazadan online tarzda foydalana oladi. Bu orqali universitetdan hamda litseydan qancha foydalanuvchi kirayotganligini ham (statistikani) bilib olamiz. 2. UTP kabel orqali - agar integratsiya qiluvchi tashkilotlar birbiriga yaqin bo ladigan bo lsa, oddiy UTP kabel orqali, tarmoq kabellari orqali ulanadi. Lokal tarmoq bir biriga uzoq bo lmagan tashkilotlarni shunchaki sim orqali ulab qo yish demakdir. 69

ARMAT dasturi yuqoridagi kabi ketma-ketlik bilan lokal tarmoqda ishlaydi. Bunda juft tolali sim tortiladi. Oddiy izolyatsiyasi orqali tortilidi. Bunda 50, 100, 200, metrli masofalar uchun qo llaniladi. Kabelning 1 metri- 600-2000 so mga qadar sifatiga qarab. 28 Agar masofa yaqin biroq tashqaridan (ko chadan) o tkazish kearak bo lsa u holda yer biroz kavlanadi va h.k. Biroq bu usulda nisbatan so nish mavjud bo ladi. Masofa qancha uzoqlashgani sayin, dasturdan foydalanish ham qiyinlashaveradi. Bu usul uchun internetning keragi yo q. Kompyuterlar ulanib, IP raqamlar beriladi, huddi internetda ishlagan kabi ishlayveriladi faqat globalga chiqmaydi. Bu usulning kamchiligi foydalanuvchilar faqatgina universitet binosidagi kompyuterlardan yoki litsey binosidagi kompyuterlardan bazaga kira oladi. Qolgan joylardan kira olmaydi. Chunki bu usul faqatgina lokal tarmoqqa ulangan kompyuterlarda ishlaydi halos. 3. Optik tolali kabel- Optic kabel bu-sim kabel emas, mis kabel ham emas u shisha tolali kabel. O ta mustahkam egiluvchanlik mavjud emas, tok o tkazmaydigan mustahkam kabel. Bu usulda ham huddu lokal tarmoq orqali bog lanish xosil qilinadi. Afzalligi tezlik juda yuqori darajada bo ladi. Hech qanday xujumlar ham bo lmaydi. Internetga chiqmaydi. Bunda ham masofa yuqori bo lgan sayin, tezlik so nishi kuzatiladi. Biroq juda qimmat usul sanaladi negaki optic tolali kabelning 1 metr narxi 20.000-80.000 ga qadar ko tarilib boradi. 29 Afzalligi himoyaning kuchliyligi negaki 4 ta maxsus izolyatsiya biln himoyalangn hamda tezligining o ta yuqori darajada ekanligida. Qo shimcha tarzda: TAS-IX bu internetdagi alohida kanal. Uning asosiy jihati undan foydalanish foydalanuvchilar uchun bepul bo lga tekin bo lishidadir. VPN(Virtual Private Network virtual xususiy tarmoq) - Internet asosida quriladi. Internetdagi maxsus kanal bo lib, shifrlashdan foydalangan holda, axborot 28 www.olx.uz.цена UTP кабел в Ташкенте 29 www.olx.uz.цена Optic kabel в Ташкенте 70

almashinishda bеgonalarga bеrk bo lgan kanallar tashkil qilinadi. Tezligi juda baland, o ta kuchli ximoyalangan usullardan. Endi ARMAT dasturida Turin universiteti hamda akademik litseyining integratsiya jarayoni bilan tanishib chiqamiz. Avvalo universitet hamda litsey ARM lari texnik, dasturiy, kadr, tshkiliy ta minotlar jihatidan to la ta minlanishlari zarur. Bunda kerak bo ladigan texnikalar, dasturlar, kadrlar, qulayliklar hamda ularning harajatlari. Qurilmalar, markasi 1. Server (Universitetga) 2. Shahsiy kompyuter 3. Skaner qurilmasi (HP Scanjet N9120) Universitet hamda litseyi ARM lari uchun texnik ta minoti: Qanday maqsadda foydalaniladi Ma lumotlar bazasini saqlash (kitob, lug at va h.k. elektron katalogi,to lliq matnlar, turli xildagi hujjatlarni saqlash uchun ) Soni/ hajmi Narxi 1 9.000.000 M lumotlarni kiritish uchun hamda foydalanish maqsadida. 2 8.000.000 Turli xildagi adabiyotlarni, xujjatlarni elektron shakilga o tkazish uchun 2 6.000.000 4. Printer Ma lumotnomalar, hisobotlar, hujjatlarni bosib chiqarish uchun. 2 1.000.000 Jami: 26.000.000 Internetda ulash uchun (Global tarmoqda) 5. Modem O zaro aloqani xosil qilish uchun 6. Swich Ma lumotni bir necha kompyuterga tarqatib berish uchun 7. Domen (1 yilga Internetda tizimni joylab, unga nom ArsenalD olish uchun pravayderida) 8. Hosting (1 oyga ArsenalD pravayderida) 1. 2 juft tolali kabel Internetga ma lumotlarni kirgazish uchun olinadigan joy. Jami: 1.752.000 Lacal tarmoqda ulash uchun (UTP kabel) Bir binodan ikkinchisiga sim tortish uchun 200.000 2 2 1.200.000 2 52.000 5 Gb 300.000 150 metr 120.000 71

2. Swich Ma lumotni bir necha kompyuterga tarqatib berish uchun Jami: 1.320.000 Optik kabel orqali ulansa 1. Optik tolali Bir binodan ikkinchisiga sim tortish kabel uchun 2. Swich Ma lumotni bir necha kompyuterga tarqatib berish uchun Jami: 5.700.000 2 1.200.000 150 4.500.000 metr 2 1.200.000 Universitet hamda litseyi ARM lari uchun dasturiy ta minoti: Dastur nomi Qanday maqsadda Soni Narxi foydalaniladi 1. Window Kompyuterni ishga tushirish uchun 2-2. ARMAT Tizimdan foydalanish uchun 10.000.000 ARM uchun maxsus dastur 2 3. Google Chrome internetga kirib, tizimdan foydalanish uchun kerak 2 - bo ladi 4. Abby Fine Reader skaner qilingan adabiyotlarga 2 - ishlov berish uchun Jami: 10.000.000 Universitet hamda litseyi ARM lari uchun kadr ta minoti: Xodim nomi Vazifasi Soni Narxi 1. Adminstrator Tizimni yurgazish uchun 2 1.600.000 (1 oyga) 2. Katalogizator Ma lumotlarni dasturga 2 1.600.000 kiritish uchun 3. Texnik xodim Texnikani to g ri ishlashi uchun javobgar shaxs Jami: 4.800.000 (1 oyga) 2 1.600.000 (1 oyga) Universitet hamda litseyi ARM lari uchun tashkiliy ta minoti: Xodim nomi Vazifasi Soni Narxi 1. Konditsioner Xodimlarning qulay obhavoda 2 8.000.000 ishlashini ta minlash maqsadida Jami: 8.000.000 72

Turin universiteti va litsey ARM larini integratsiyalashtirish uchun internet usuli tanlab olindi. Tizimni yo lga qo yish uchun doimiy dasturni o rnatish uchun 10.000.000 so m. Tizimni yurgazish uchun har oy 5.100.000 (xodimga hamda hostinga) sarf qilinadi. Qolgan texnikalar, dasturlarning barchasi universitet va litsey ARM da mavjud. Barcha tashkiliy ishlar yakuniga yetgach, dastur ishga tushirilib, jarayon boshlanadi. Universitet ARMdagi dasturga kirib bosh sahifasidagi Login va Parol maydonlariga tеgishli qiymatlarni bеrib Kirish tugmasini sichqoncha bilan bosamiz (3.3-rasm). 3.3-rasm. Tizimning bosh sahifasi Natijada biz adminstratorning AIO ga kirish imkoniyatiga ega bo lamiz (3.4- rasm). 73

3.4.-rasm. Adminstratorning AIO bosh sahifasi Bu yerdan Ma lumotlar bazasi tugmasi sichqoncha bilan bosish orqali yangi baza ya ni katalog hosil qilish imkoniga ega bo lamiz. (3.5.-rasm). 3.5.-rasm Ma lumotlar bazasida yangi katalog yaratilishi Yangi katalog hosil qilindi (3.6.-rasm) 74

3.6.-rasm Turin politexnika universiteti bazasi yaratildi Jarayonni davom ettirish uchun admin panelidan chiqib parolga cat loginga 11 yozib Katalogizator AIO bosh sahifasiga kiramiz. (3.7.-rasm) 3.7.-rasm - Katalogizatorning AIO bosh sahifasi Bu yerdan Ma lumotlar bazasi tugmasi sichqoncha bilan bosish orqali yangi adabiyot hosil qilish imkoniga ega bo lamiz. (3.8.-rasm). 3.8.-rasm- yangi adabiyot qo shish darchasi ochildi Kerakli maydonlar to ldirilib kitobning bibliografik tasviri hosil qilinadi, agar to lliq matni bo lsa u ham ulanadi so ng kitobning bibliografik tasvirini kiritish tugatiladi. (3.9.-rasm) 75

3.9.-rasm Yangi bibliografik tasvir qo shildi Ilk bibliografik tasvir darchada xosil bo ldi (3.10.-rasm) 3.10.-rasm- Ilk biblografik tasvir kiritildi Endi litseyning ma lumotlarini kiritish uchun, Universitet ARM dagi dasturga qo shimcha litsey uchun yangi Katalogizator qo shamiz. Buning uchun Katologizator ishchi darchasidan chiqib, yana qaytib Admin ishchi o rniga kiramiz. (3.11.-rasm) 3.11.-rasm- Adminstrator ishchi oynasiga kirish 76

So ng Foydalanuvchi tugmasi bosilib yangiz foydalanuvchini Turin litseyi uchun qo shamiz. (3.12.-rasm) 3.12.-rasm TTPU huzuridagi akademik litsey ARM katalogizatorini xosil qildik Foydalanavuvchilar soni 1 taga ko paydi. Endi litseydan dasturga kirib bazaning ichiga ma lumotlarni bemalol kiritish imkoniyati hosil qilindi. (3.13.-rasm) 3.13.-rasm TTPU akadmik litsey foydalanuvchisi hosil qilindi Endi akademik litsey ARM binosidan internet orqali universitetdan berilgan parol kat login 91 orqali dasturga kiriladi.(3.14.-rasm) 77

3.14.-rasm litseydan universitet bazasiga kirish uchun belgilangan parol, login yoziladi Natijada biz litsey uchun ajaratilgan TTPU akademik litseyi AIO ga kirish imkoniyatiga ega bo lamiz (3.15-rasm). 3.15-rasm TTPU akademik litsey foydalanuvchisi Bu yerdan Ma lumotnomalar tugmasini sichqoncha bilan bosamiz yuqori o ng qo l tomondan Turin politexnika universiteti nomli katalogni tanlab olib, yangi adabiyotlarni bibliografik tasvirini kiritishni boshlaymiz. (3.16.-rasm). 3.16.-rasm Ma lumotnomalar bazasiga kirib, Turin politexnika universiteti katalogi tanlab olinadi 78

Kerakli katalog tanlab olingandan so ng Yangi adabiyot qo shish tugmasi bosiladi. (3.17.-rasm) 3.17.-rasm- Yangi adabiyot qo shish uchun maydonlar to ldiriladi. Kerakli bo lgan maydonlar to lgizilgach, bazaga qo shish uchun qo shish tugmasi bosiladi. (3.18.-rasm) 3.18.-rasm yangi adabiyotning bibliografik tasviri bazaga qo shiladi Universitet ARM hamda litsey ARM katalogi yagona katalogda birlashadi. Natijada yig ma elektron katalog hosil bo ladi. (3.19.-rasm) 3.19.-rasm yig ma elektron katalog hosil bo ldi. Integratsiyalashtirish jarayoni Turin universiteti ARM foydalanuvchilariga hamda akademik litsey ARM foydalanuvchilariga katta 79