KETEGASAN HABA DAN HUBUNGANNYA DENGAN PERUBAHAN FISIOLOGI DI KALANGAN PEKERJA LELAKI KILANG PEMBUATAN KOMPONEN AUTOMOTIF, SHAH ALAM

ORIGINAL ARTICLE KETEGASAN HABA DAN HUBUNGANNYA DENGAN PERUBAHAN FISIOLOGI DI KALANGAN PEKERJA LELAKI KILANG PEMBUATAN KOMPONEN AUTOMOTIF, SHAH ALAM Nurul Ainun Hamzah 1, Shamsul Bahri Mohd Tamrin 2 1 Program Kesihatan Persekitaran & Pekerjaan, Pusat Pengajian Sains Kesihatan, Universiti Sains Malaysia 2 Jabatan Kesihatan Komunit, Fakulti Perubatan & Sains Kesihatan, Universiti Putra Malaysia ABSTRAK Satu kajian keratan rentas telah dijalankan untuk melihat kesan pendedahan haba ke atas perubahan fisiologi di kalangan pekerja lelaki sebuah kilang pembuatan komponen otomotif di Shah Alam, Selangor. Seramai 46 orang yang berkerja di bahagian foundri telah dipilih sebagai responden kajian. Pemboleh ubah yang dikaji adalah WBGT Dalaman, kadar haba metabolik, suhu teras badan, tekanan darah, denyutan nadi dan kadar denyutan nadi. Hasil kajian mendapati nilai min WBGT Dalaman di bahagian operasi foundri adalah sebanyak 28.96 0 C. Pekerja foundri terdedah kepada haba semasa proses peleburan besi, proses memasukkan silika dah debu besi ke dalam acuan pembentukan, dan pembentukan teras. Purata masa pengukuran yang paling singkat adalah selama 2 jam dan 8 jam untuk keseluruhan tempoh pendedahan. Ujian Bonferroni menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan di antara suhu teras badan sebelum syif bermula dengan 2 jam selepas syif bermula (p = 0.05) dan di antara sebelum syif bermula dengan selepas tamat syif 8 jam bekerja (p < 0.001). Terdapat perkaitan yang lemah di antara suhu teras badan dengan kadar denyutan nadi sebelum syif bermula (r = 0.293, p = 0.048) dan di antara suhu teras badan dengan tekanan darah sistolik selepas tamat syif 8 jam bekerja (r = 0.309, p =0.036). Kadar denyutan nadi responden adalah berada di antara julat 51 hingga 98 denyutan perminit, menunjukkan tidak terdapat tuntutan aktiviti kerja yang berlebihan ke atas fisiologi. Min suhu teras badan (36.37 ± 0.53 0 C) dan kadar denyutan nadi (74.50 ± 10.10 per minit) selepas tamat syif 8 jam menunjukkan pekerja mempunyai kawalan tubuh badan yang baik terhadap pendedahan haba. Tiga daripada empat seksyen kerja yang dikaji mempunyai bacaan WBGT Dalaman melebihi 28 0 C (ACGIH TLV). Pekerja terdedah kepada tegasan haba yang sederhana sepanjang kajian ini berlangsung, walaubagaimanapun, suhu teras badan, kadar denyutan nadi dan tekanan darah masih tidak mencapai tahap tegangan kepada fisiologi. Kata Kunci: Tegasan haba, pengukuran kadar denyutan nadi, tekanan darah, industry otomotif dan tegangan fisiologi ABSTRACT A cross sectional study was conducted to determine the exposure of heat and its effect to physiological changes among male workers in an automotive manufacturing plant in Shah Alam, Selangor. Forty six workers from the foundry operation division in the factory were selected as respondents. Variables measured were the environmental temperature (WBGTin), metabolic workload, body core temperature, and blood pressure, heart rate as well as heart rate recovery. Results showed that the mean of environmental temperature (WBGTin) was 28.96 0 C. These production workers were exposed occasionally to heat during melting process, loading silica and powder into the molds as well as when making core products into the mold. The average time of monitoring was 2 hours for intermittent exposure and 8 hours duration for overall exposure. Bonferonni Test showed significant differences of body core temperature between before the shift starts and 2 hours after the shift started (p = 0.05) and after 8 hours ( p < 0.001) respectively. A weak correlations were found between body core temperature with heart rate before the shift starts (r = 0.293, p = 0.048), and with systolic blood pressure after 8 hours (r = 0.309, p =0.036) respectively. The average heart rate was in range 51 to 98 beat per minute, indicating that there is no excessive physiological demand. The mean of body core temperature (36.37 ± 0.53 0 C) and heart rate (74.50 ± 10.10 beap perminute) after 8 hours indicated a good body control of heat exposure. Three out of four work stations monitored had temperatures greater than 28 0 C (ACGIH TLV). The workers were exposed to moderate heat stress during the study period; however, body core temperature, heart rate and blood pressure did not reach unacceptable level of physiological strain. Key Words: Heat Stress, heart rate measurements, blood pressure, automotive industry and physiologic strain

PENGENALAN Haba merupakan salah satu daripada hazad fizikal yang harus diberi perhatian serius di persekitaran tempat kerja. Beberapa kajian terdahulu mendapati pendedahan kepada suhu yang melampau boleh mencetus berlakunya kejadian tegasan haba 1, 2. Tegasan haba bermaksud jumlah fizikal kerja dan persekitaran yang menyumbang kepada keseluruhan bebanan haba kepada tubuh badan 3. Tindakbalas haba kepada tubuh badan dikenali sebagai tegangan haba (heat strain) 4. Pelbagai takrifan digunakan untuk menghuraikan penyakit yang berkaitan haba bermula dari bentuk yang paling sedikit seperti ruam haba, yang mana mengundang ketidakselesaan kepada pekerja. Pendedahan yang berterusan kepada haba yang tinggi juga menyebabkan tindakbalas negatif kepada sistem tubuh badan seperti kekejangan serta pengaliran semula darah yang tidak cukup ke jantung dan organ-organ penting dalam badan, seterusnya menyumbang kepada berlakunya gangguan tegasan haba yang serius seperti strok haba, kelusan haba, kekejangan haba, ruam haba dan sinkop haba 5, 6. Industri pembuatan dan pemprosesan produk berasaskan besi melibatkan penggunaan suhu yang melebihi 1000 0 C terutamanya semasa proses peleburan besi, pembentukan dan pembuatan teras sebelum menghasilkan produk akhir. Kira-kira lebih daripada 50% daripada pekerja industry terutamanya di bahagian pengeluaran terdedah kepada haba suhu tinggi sepanjang tempoh bekerja dan mereka turut dibekalkan dengan peralatan perlindungan peribadi seperti pakaian penyejuk mekanikal 7. Kedaan persekitaran tempat kerja di bahagian operasai pembuatan juga dikenalpasti mempunyai nilai WBGT (Wet Bulb Globe Temperature) Dalaman melebihi tahap pendedahan haba yang dibenarkan oleh ACGIH 8. Persekitaran tempat kerja yang panas di industri didapati menyebabkan keridakselesaan kepada pekerja, menurunkan produktiviti serta mempengaruhi keselamatan dan kesihatan pekerja 9. Kajian ini adalah bertujuan untuk mengkaji pendedahan suhu tinggi dan hubungannya dengan perubahan fisiologi di kalangan pekerja kilang pembuatan komponen automotif. Objektif khusus kajian adalah untuk mengenalpasti indeks ketegasan haba di tempat kerja, mengukur kadar pemulihan nadi responden, mengenalpasti perubahan paremeter fisiologi pekerja serta perhubungan di antara parameter fisiologi dengan faktor-faktor terpilih. KAEDAH KAJIAN Satu kajian keratan rentas telah dijalankan di sebuah kilang pembuatan komponen automotif di Shah Alam, Selangor. Industri ni melibatkan aktivit penuangan besi untuk menghasilkan komponen automotif dan kejuruteraan am dengan jumlah pekerja sebanyak 300 orang yang terdiri daripada warganegara Malaysia dan Indonesia. Kilang ini dibahagikan kepada enam bahagian iaitu, bahagian perkhidmatan pelanggan, operasi pemesinan, foundri, kajian dan pembangunan (R&D), pentadbiran, kewangan serta penentuan quality (QC). Manakala bahagian foundri pula dibahagikan kepada 4 subseksyen iaitu seksyen peleburan (melting), pembentukan (moulding), pembentukan teras (core making), dan seksyen penyudah (finishing). Kira-kira 60% daripada pekerja di bahagian operasi foundri (n=28) berisiko untuk terdedah kepada haba dan suhu yang tinggi. Seramai 46 orang pekerja di bahagian operasi foundri, dipilih sebagai sampel kajian kerana mereka terdedah kepada proses kerja yang melibatkan haba suhu tinggi secara langsung iaitu di seksyen peleburan, pembentukan dan pembuatan teras. Sampel kajian adalah menggunakan rangka persampelan bertujuan berdasarkan kriteria inklusif iaitu mengambil kira faktor umur, tempoh bekerja, intensiti haba di tempat kerja serta sihat tubuh badan. Antara kaedah yang digunakan untuk mengenaplasti tegasan haba yang di alami oleh pekerja di tempat kerja adalah dengan mengukur parameter persekitaran di lokasi kerja, membuat anggaran kadar metabolik untuk setiap aktviti kerja serta melakar rajah untuk mengira jumlah masa yang diambil untuk melakukan sesuatu aktiviti kerja 10. Kajian ini melibatkan 2 pengukuran iaitu pengukuran Indek Ketegasan Haba dan pengukuran fisiologi pekerja. Pengukuran Indeks Ketegasan Haba iaitu Suhu GlobBal Basah Dalaman (WBGT Dalaman) dan Kadar Haba Metabolik diukur di semua seksyen di bahagian operasi foundri. WBGT Dalaman diukur dengan menggunakan alat pengukur haba QUESTEMP 34 Thermal Environment Monitor, manakala pengiraan kadar metabolik haba diperolehi dengan mengira anggaran keperluan kalori haba yang digunakan oleh seorang individu semasa melakukan kerja dalam masa 1 minit berdasarkan anggaran pengiraan yang ditetapkan oleh ACGIH. Selain itu, kaedah pengukuran WBGT juga terbukti berkesan dalam pemantauan tegasan haba di tempat kerja 11.

Manakala pengukuran fisiologi pekerja pula diukur dengan menggunakan Instant Ear Thermometer model MC509 bagi ukuran suhu teras badan manakala OMRON Model T3 digunakan untuk mengukur tekanan darah dan kadar denyutan nadi. Pengukuran perubahan fisiologi pekerja diukur sebanyak 3 kali, iaitu sebelum memulakan syif, 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat 8 jam syif bekerja. Bacaan diambil sebanyak 3 kali dan nilai purata diambil sebagai bacaan akhir. Borang soal selidik telah digunakan untuk mendapatkan latarbelakang responden termasuk maklumat sosioekonomi, maklumat kesihatan, sejarah pendedahan kepada haba maklumat antropometri serta maklumat yang berkaitan dengan tegasan haba. Setiap peralatan yang digunakan dalam kajian ini ditentukur setiap hari sebelum pengukuran diambil sebagai langkah kawalan kualiti data. Data dianalisis dengan menggunakan perisian Statistical Package for Social Sciences Version 12 pada peringkat univariat dan bivariat dengan mengambil kira nilai p< 0.05 sebagai rujukan. HASIL KAJIAN Maklumat latarbelakang responden Lebih daripada 50% responden adalah warganegara Malaysia, berbangsa Melayu (70%) dan selebihnya adalah berbangsa India, Kadazan dan warganegara Indonesia serta mendapat pendidikan sehingga peringkat menengah. Julat umur pekerja adalah di antara 19 hingga 40 tahun dan majoriti berumur di antara 21-30 tahun. Lebih daripada 50 peratus pekerja mempunyai Indek Jisim Tubuh (IJT) dalam julat normal 18.5-24.9 kg/m 2. Keseluruhan mereka telah bekerja melebihi tempoh 6 bulan. Majoriti adalah terdiri daripada operator pengeluaran (Jadual 1). Responden terdedah kepada haba pekerjaan dengan nilai purata 6 jam sehari. Maklumat berkenaan masalah kesihatan pekerja diperolehi melalui soal selidik adalah seperti yang diperincikan di dalam Jadual 2. Simptom kesihatan yang paling banyak yang dialami oleh pekerja adalah pening kesan daripada pendedahan kepada haba radian yang terhasil daripada penggunaan mesin bersuhu tinggi di tempat kerja. Indeks Ketegasan Haba di tempat kerja Indeks ketegasan haba di tempat kerja ditunjukkan pada Jadual 3. Ia merangkumi nilai WBGT dalaman dan Kadar Metabolik kerja yang dilakukan bagi setiap seksyen. Hasil kajian mendapati nilai WBGT dalaman bagi keseluruhan bahagian operasi foundri ialah 28.96 0 C manakala Kadar Haba Metabolik adalah dalam kategoti kerja sederhana (200-350 Kcal/jam) berdasarkan piawaian yang ditetapkan oleh Jabatan Buruh, Amerika Syarikat 12. Hampir keseluruhan nilai WBGT Dalaman juga dikenalpasti melebihi had piawai yang telah ditetapkan oleh ACGIH iaitu nilai TLV sebanyak 28.0 0 C bagi kategori kerja sederhana (mengikut kadar bekerja sebanyak 75%, rehat 25%) (Rujuk Jadual 3).

Jadual 1. Maklumat Latarbelakang Responden Pembolehubah Bilangan (N) Peratus (%) Bangsa Melayu India Kadazan Indonesia 22 1 1 22 47.8 2.2 2.2 47.8 Umur 20 tahun 21-30 tahun 31 40 tahun 6 34 6 13 73.9 13 Indeks Jisim Tubuh (kg/m 2 ) < 18.5 (kurang berat badan) 18.5 23.0 (normal) 23.1 27.4 (pre obes) > 27.4 (obes) 11 28 6 1 23.9 60.9 13.0 2.2 Tahap Pendidikan Rendah Menengah Sijil/Diploma 0 36 10 0 78.3 21.7 Tempoh Bekerja 6-12 bulan 13 24 bulan > 24 bulan 10 9 27 21.7 19.6 58.7 Jadual 2. Maklumat aduan masalah kesihatan di kalangan responden Masalah Kesihatan Pening Letih Loya Kekejangan otot Pitam Peratusan (N=46) 37.8 22.2 11.1 11.1 2.2

Jadual 3. Nilai WBGT dalaman dan kadar metabolik haba di setiap seksyen Seksyen WBGT dalaman ( 0 C) Kadar Haba Metabolik (Kcal/jam) Pencairan 28.45 200.72 Pembentukan 29.78 201.57 Pembuatan Teras 30.31 203.25 Penyudah 27.28 189.40 Keseluruhan 28.96 * mengikut piawaian ACGIH TLV (1992) Klasifikasi Kerja Sederhana Sederhana Sederhana Ringan Taburan nilai bacaan parameter fisiologi responden bagi sebelum syif bermula, 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat syif Hasil kajian menunjukkan terdapat peningkatan dan penurunan bagi bacaan parameter suhu teras badan, tekanan darah, dan kadar denyutan nadi bagi tempoh sebelum syif bermula, 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat 8 jam syif bekerja (Jadual 4). Nilai min bacaan suhu teras badan dan kadar denyutan adalah meningkat bagi ketiga-tiga tempoh. Sebaliknya, nilai min bacaan tekanan darah sistolik dan diastolik menunjukkan peningkatan dan penurunan bagi ketiga-tiga tempoh. Kesemua responden kajian diukur kadar pemulihan denyutan nadi, didapati kesemua mempunyai kadar denyutan nadi pada julat -11 6 per minit iaitu, pada kategori selesa dan memuaskan (Jadual 5) di mana perbezaan nilai P 1 dan P 3 adalah kurang dari 10 dengan nilai P 3 adalah kurang daripada 90 denyutan perminit. Jadual 4. Nilai deskriptif bagi parameter fisiologi responden bagi ketiga-tiga tempoh (sebelum syif bermula, 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat syif) Pembolehubah N = 46 Suhu teras badan (sebelum syif bermula) Suhu teras badan (2 jam) Suhu teras badan (selepas 8 jam syif) Tekanan darah distolik (sebelum syif bermula) Tekanan darah distolik (2 jam) Tekanan darah distolik (selepas 8 jam syif) Min ± S.P 35.93 ± 0.59 0 C 36.21 ± 0.59 0 C 36.37 ± 0.53 0 C 68.54 ± 6.88 mm Hg 66.67 ± 7.47 mm Hg 67.85 ± 7.22 mm Hg Julat 34.63 36.8 34.6 37.4 34.8-37.7 57 83 48 88 53-86 Tekanan darah sistolik (sebelum syif bermula) Tekanan darah sistolik (2 jam) Tekanan darah sistolik (selepas 8 jam syif) Kadar denyutan nadi (sebelum syif bermula) Kadar denyutan nadi (2 jam) Kadar denyutan nadi (selepas 8 jam syif) 118.54 ± 11.33 mm Hg 119.07 ± 8.5 mm Hg 119.57 ± 10.48 mm Hg 72.30 ± 8.72 per minit 73.43 ± 9.46 per minit 74.50 ± 10.10 per minit 83-139 102 144 98-146 54-96 54-99 51-98

Jadual 5. Kadar pemulihan denyutan nadi responden Seksyen Bilangan (N=46) Julat Peleburan Pembentukan Pembuatan Teras Penyudah 12 6 8 20-4 8-4 5-10 7-11 6 Keseluruhan 0.05 Perbezaan nilai bacaan fisiologi bagi sebelum syif bermula, 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat syif Jadual 6 menunjukkan nilai perbezaam min bagi parameter fisiologi yang dikaji bagi ketiga-tiga tempoh. Ujian ANOVA (ANOVA Repeated Measures) telah dilakukan ke atas kesemua nilai bacaan parameter fisiologi untuk melihat perbezaan nilai bacaan bagi ketiga-tiga tempoh. Hasil analisis statistik mendapati tidak terdapat perbezaan yang signifikan (Spehericity assumed, p > 0.05) bagi nilai suhu teras badan bagi ketiga-tiga tempoh, walaubagaimanapun Ujian Bonferroni menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan (p < 0.05) bagi kedua tempoh, iaitu di antara sebelum mula syif dengan 2 jam selepas syif bermula dan di antara sebelum syif bermula dengan selepas tamat syif. Kedua-dua ujian Anova dan Bonferroni menunjukkan tidak terdapat nilai perbezaan min yang signifikan (Spehericity assumed, p> 0.05) bagi parameter kedua-dua tekanan darah distolik dan tekanan darah sistolik bagi ketiga-tiga tempoh. Keputusan yang sama juga diperolehi bagi bacaan kadar denyutan nadi, (Hyundh Feldt, p > 0.05) bagi ketiga-tiga tempoh setelah dilakukan ujian ANOVA dan ujian Bonferroni ke atas pemboleh tersebut. Terdapat perkaitan yang lemah (30%) di antara suhu teras badan dan kadar denyutan nadi sebelum syif bekerja (r=0.293, p=0.048) serta di antara suhu teras badan dan kadar denyutan nadi selepas tamat syif bekerja (r=0.309, p=0.036) (Jadual 7). Seterusnya Ujian General Linear Model dilakukan untuk melihat perhubungan suhu teras badan dengan mengawal faktor-faktor individu terpilih seperti umur, indeks jisim tubuh (BMI), tempoh bekerja, tekanan darah distolik dah tekanan darah sistolik bagi kedua-dua tempoh (Jadual 8). Hasil analisis menunjukkan tidak terdapat perhubungan yang signifikan di antara bacaan suhu teras badan 2 jam selepas syif bermula dan selepas tamat syif.

Jadual 6. Perbezaan nilai parameter fisiologi bagi sebelum syif bermula, selepas 2 jam syif bermula, dan selepas tamat syif Pembolehubah Perbezaan Min ± S.E. Nilai P a Selang Keyakinan 95% Suhu teras badan b Sebelum syif 2 jam - 0.278 ± 0.083 0.005* - 0.485 hingga - 0.717 Sebelum syif selepas syif - 0.443 ± 0.068 < 0.001** - 0.613 hingga - 0.274 2 jam selepas syif - 0.165 ± 0.078 0.119-0.359 hingga - 0.0287 Tekanan darah sistolik c Sebelum syif 2 jam - 0.522 ± 1.236 1.000-3.599 hingga 2.555 Sebelum syif selepas syif - 1.002 ± 1.263 1.000-4.166 hingga 2.122 2 jam selepas syif - 0.500 ± 1.005 1.000-3.002 hingga 2.002 Tekanan darah diastolik d Sebelum syif 2 jam 1.870 ± 0.692 0.029 0.147 hingga -3.592 Sebelum syif selepas syif 0.696 ± 0.897 1.000-1.537 hingga 2.929 2 jam selepas syif - 1.174 ± 0.924 0.631-3.473 hingga 1.125 Kadar denyutan nadi e Sebelum syif 2 jam - 1.130 ± 1.296 1.000-4.356 hingga 2.096 Sebelum syif selepas syif - 2.196 ± 1.284 0.283-5.393 hingga 1.001 2 jam selepas syif - 1.065 ± 1.719 1.000-5.344 hingga 3.214 * signifikan pada p< 0.05, ** signifikan pada p < 0.001 a Perubahan nilai bagi perbandingan menggunakan ujian Bonferroni, faktor umur dikawal b Mauchly s W = 0.95, df = 2, p =0.337, Spehericity assumed : df =2, F = 2.605, p = 0.80 c Mauchly s W = 0.891, df = 2, p =0.084, Spehericity assumed : df =2, F = 1.462, p = 0.237 d Mauchly s W = 0.928, df = 2, p =0.201, Spehericity assumed : df =2, F = 0.424, p = 0.656 e Mauchly s W = 0.831, df = 2, p =0.019, Hyunh-Feld : df =1.814, F = 1.436, p = 0.244

Jadual 7. Perkaitan antara suhu teras badan dengan tekanan darah distolik, tekanan darah sistolik, dan kadar denyutan nadi bagi tempoh sebelum mula syif bekerja dengan selepas tamat syif bekerja Variabel utama Suhu teras badan (sebelum syif) Korelasi Pearson Nilai r Tekanan darah distolik (sebelum) - 0.148 Tekanan darah sistolik (sebelum) 0.077 Kadar denyutan nadi (sebelum) 0.293 Nilai p 0.327 0.611 0.048* Suhu teras badan Tekanan darah distolik (2 jam) - 0.103 0.497 (2 jam) Tekanan darah sistolik (2 jam) - 0.035 0.819 Kadar denyutan nadi (2 jam) 0.152 0.314 Suhu teras badan Tekanan darah distolik (selepas) 0.221 0.140 (selepas syif) Tekanan darah sistolik (selepas) 0.309 0.036* Kadar denyutan nadi (selepas) 0.177 0.240 * signifikan pada p < 0.05 Jadual 8. Hubungan faktor-faktor individu dengan bacaan suhu teras badan (sebelum syif dan selepas syif) Variabel Suhu teras badan (selepas 2 jam) Suhu teras badan (selepas syif) Umur BMI Tempoh Bekerja Tekanan darah sistolik Tekanan darah distolik Adj R 2 β Nilai p Adj R 2 β Nilai p 0.267-2.49E -02 0.197 0.420-7.30E -03 0.641 0.240 1.19E -02 0.760 0.424 2.32E -02 0.459 0.248-1.80E -02 0.756 0.418 6.02 E-04 0.756 0.242 9.62E -03 0.427 0.445 1.05E-02 0.189 0.242-6.64E -04 0.961 0.445-6.39E-04 0.956 N=46 Tidak signifikan pada p > 0.05 Ujian GLM bagi setiap variabel dilakukan berasingan PERBINCANGAN Kajian ini hanya melibatkan responden lelaki. Pendedahan kepada haba yang melampau menujukkan perkaitan dengan penyakit nephrolithiasis 13, kanser testis 14, and kualiti semen yang rendah di kalangan pekerja lelaki 15. Insidens kejadian batu karang juga paling tinggi ditemui berlaku di kalangan pekerja yang terdedah kepada tegasan haba di tempat kerja 13. Majoriti responden adalah terdiri dari warganegara Malaysia dan berumur di antara 19 hingga 40 tahun. Keseluruhan responden mempunyai ketinggian di antara 151 cm 177 cm, di mana berat berada dalam julat 43.20 kg 85.2 kg. Sebanyak 60 peratus daripada mereka mempunyai Indeks Jisim Tubuh (IJT) normal. Umur dan IJT merupakan faktor pembauran yang boleh mempengaruhi tegasan haba. Tempoh bekerja responden di kilang terbabit adalah di antara 6 bulan sehingga 12 tahun. Keseluruhan, responden didapati mempunyai tahap kesihatan yang baik, di mana hanya sebilangan kecil sahaja (<50%) yang mempuyai masalah kesihatan seperti pening, letih, loya, pitam dan kekejangan otot.

Keseluruhan nilai WBGT dalaman semua seksyen di bahagian operasi foundri mencatat nilai WBGT dalaman yang panas (25.5 0 C - 32.0 0 C). Seksyen pembuatan teras mencatatkan nilai purata WBGT Dalaman yang tinggi berbanding seksyen-seksyen lain dengan julat antara 28.6 0 C -31.7 0 C. Dari segi lokasinya, seksyen ini terletak di kawasan yang tertutup berbanding seksyen-seksyen lain maka haba yang terhasil tidak terbebas sepenuhnya ke persekitaran. Purata keseluruhan WBGT dalaman ialah 28.6 0 C, di mana nilai ini adalah melebihi had piawaian yang telah ditetapkan oleh ACGIH bagi kategori kerja sederhana. Selain itu, kategori kerja di industri pembuatan komponen otomotif juga tergolong dalam kategori sederhana (200-350kcal/jam) berdasarkan Piawaian Pentadbiran Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan, Jabatan Buruh, Amerika Syarikat 1999. Secara umumnya, didapati pendedahan haba adalah tidak sesuai dengan kategori kerja yang dilakukan. Setiap pekerja di kawasan operasi foundri memerlukan 50% kerja dan 50% rehat bagi setiap syif kecuali seksyen penyudah. Namun begitu, terdapat faktor-faktor lain yang dikenalpasti turut mempengaruhi pengukuran indeks ketegasan haba di seksyen yang dikaji. Tempoh masa yang singkat semasa memasukkan silika dan serbuk besi dalam besi tuangan melalui proses pembentukan dan juga mengeluarkan produk dari acuan di bawah intensiti haba yang tinggi, iaitu melalui proses pembuatan teras (core making) masih tidak mencukupi untuk menggambarkan kesan pengaruhnya terhadap nilai WBGT Dalaman. Tambahan pula, kilang ini dilengkapi dengan peralatan dan mesin semiautomatik di mana kebanyakan kerja-kerja manual dilakukan dengan menggunakan pesawat angkat atau forklift. Keadaan ini mengurangkan aktiviti mengangkat dan seterusnya mengurangkan beban haba ke atas pekerja 16. Selain daripada mengambil bacaan suhu rektum untuk mewakili suhu badan, suhu salur telinga juga boleh digunakan untuk tujuan yang sama, iaitu dengan cara memasukkan sensor ke dalam salur telinga 4. Secara teorinya, di persekitaran tempat kerja yang panas, suhu badan akan meningkat kerana ianya berkadar langsung dengan haba persekitaran. Keadaan ini jelas menunjukkan bahawa suhu badan merupakan petanda yang baik untuk menunjukkan kesan penggumpulan terhadap tegasan haba 17. Hasil kajian mendapati, nilai bacaan suhu teras badan responden yang paling tinggi adalah sebanyak 37.7 0 C bagi tempoh selepas tamat syif manakala sebanyak 37.4 0 C bagi bacaan 2 jam selepas syif bermula. Terdapat perbezaan yang signifikan bagi suhu teras badan bagi ketigatiga tempoh masa yang diambil. Walau bagaimanapun, nilai purata suhu badan responden adalah di bawah 38.0 0 C, iaitu masih berada di bawah nilai ambang pendedahan yang selamat 11. Kajian yang dijalankan oleh Logan dan Bernard (1999) ke atas 31 orang pelebur aluminium yang terdedah kepada haba, mendapati sebanyak 95% daripada mereka mempunyai suhu oral di bawah 38.0 0 C 10. Di Malaysia, kajian yang dijalankan oleh Azwan dan Rampal (2001) mencatat 96.2% daripada 164 responden yang terpilih dalam kajian tegasan haba di dua buah kilang keluli terpilih juga mencatat nilai suhu teras badan sebanyak 37.5 0 C (juga di bawah nilai pendedahan yang selamat) 18. Selain itu, kadar denyutan nadi juga boleh dijadikan kayu pengukur bagi mengukur kedua-dua permintaan kerja dan tegasan haba. Kadar denyutan nadi merupakan garis panduan yang penting dalam menilai bahaya pekerja yang terdedah kepada tegasan haba 19. Kajian ini mendapati, kadar denyutan nadi responden adalah berada di antara julat 51 hingga 98 denyutan perminit. Hasil kajian juga menunjukkan tidak terdapat perbezaan yang signifikan bagi kadar denyutan nadi pada ketiga-tiga tempoh yang dikaji. Zenz et. al.(1994) menyatakan nilai purata kadar denyutan nadi pekerja bagi tempoh seharian beekrja hendaklah kurang daripada 100 denyutan perminit bagi kategori kerja sederhana, namun begitu keadaan ini juga masih boleh menyebabkan peningkatan yang signifikan ke atas kadar denyutan nadi 20. Kadar pemulihan denyutan nadi pula dikira berdasarkan kadar denyutan nadi responden selepas 1 minit setelah mereka berhenti dari melakukan kerja. Nilai bacaan kadar denyutan nadi yang melebihi 120 denyutan perminit menggambarkan beban kerja yang dilakukan adalah tinggi dan risiko kejadian tegasan haba juga meningkat 4. Walaubagaimanapun, kadar pemulihan denyutan nadi responden masih berada dalam kategori selesa iaitu pada julat bacaan antara - 0.20 hingga 6.54 denyutan perminit. Keadaan ini dapat dijelaskan melalui bacaan tekanan darah, kadar denyutan nadi dan aklimitasi responden. Tempoh berkerja minimum selama 6 bulan, menggambarkan responden dapat menyesuaikan diri mereka dalam suasana persekitaran tempat kerja yang panas 21. Apabila pendedahan kepada haba didapati melebihi dari jangkamasa yang ditetapkan di tempat kerja, proses aklimitasi akan

berlaku. Aklimitasi merujuk kepada penurunan kadar denyutan nadi dan suhu badan dalaman disebabkan oleh proses perpeluhan yang berlebihan. Kebiasaannya, pekerja mengalami aklimitasi kepada keadaaan atmosfera yang kering atau lembap kepada keadaan beban kerja yang spesifik. Sebarang peningkatan pada beban atau beban haba akan menyebabkan kemudaratan kepada kesihatan tubuh badan 22. Tidak terdapat perbezaan yang siginifikan bagi kesemua nilai min tekanan darah yang diukur bagi ketiga-tiga tempoh. Namun begitu, nilai min tekanan darah sistolik menunjukkan peningkatan bagi ketiga-tiga tempoh bacaan yang diambil. Keadaan ini berlaku disebabkan oleh faktor pendedahan responden kepada haba persekitaran, di mana pendedahan akut kepada haba menyebabkan peredaran darah meningkat khususnya pada kulit dan bahagian otot yang berkontraksi, sebaliknya peredaran darah ke buah pinggang dan otot-otot yang tidak berkontraksi pula menurun 23. Kunst et. al. (1993) menyatakan pendedahan kepada suhu ambient yang tinggi menyebabkan tekanan kepada sistem peredaran seterusnya menyebabkan kelikatan darah meningkat, maka secara tidak langsung kadar aliran darah juga turut meningkat 24. Fawziah (2002) mendapati perubahan ciri-ciri fisiologi tubuh dapat menggambarkan kewujudan perubahan fisiologi kesan daripada pendedahan kepada suhu yang tinggi 25. Namun begitu, perubahan fisiologi tubuh sahaja tidak cukup untuk mengesahkan berlakunya kejadian tegasan haba kerana ia juga memerlukan pemeriksaan klinikal yang khusus daripada pakar atau doktor serta perlu mengambil kita peratusan kehilangan air dari badan yang hilang melalui proses perpeluhan. Secara amnya, pengukuran tekanan darah hanya dapat mengukur keperluan output jantung dan ianya gagal menggambarkan tegasan haba secara spesifik, kerana pelbagai faktor yang mempengaruhi peningkatan dan penurunan tekanan darah iaitu, isipadu darah, kekuatan jantung, kadar denyutan nadi dan kelikatan darah 26. Hal yang sama juga dibuktikan oleh Marieb (2000), yang menyatakan tekanan darah pada arteri juga bergantung kepada aktiviti jantung, di mana peningkatan denyutan nadi akan meningkatkan tekanan darah 27. Terdapat perkaitan yang lemah (30%) di antara suhu teras badan dan kadar denyutan nadi (sebelum syif), dan di antara suhu teras badan dan tekanan darah (selepas tamat syif). Kajian yang dilakukan oleh Mirnad (1973) mendapati suhu teras badan adalah berkadar terus dengan kadar denyutan nadi terutamanya ketika seseorang individu melakukan kerja. Kadar denyutan nadi merujuk kepada tindakbalas jantung dan ia juga dipengaruhi oleh suhu persekitaran 19. Suhu badan yang tinggi boleh menyebabkan kadar denyutan nadi meningkat 28. Peningkatan suhu teras badan menyebabkan keperluan VO 2 (Isipadu Maksimum Oksigen) juga meningkat. Keperluan VO 2 menunjukkan ukuran jumlah maksimum oksigen yang perlu dibekalkan kepada otot untuk membolehkannya berfungsi dengan berkesan19. Oleh itu, jantung akan mengepam darah dengan lebih kuat, dan secara tidak langsung denyutan nadi juga akan meningkat. Peningkatan aktiviti metabolik pada otot juga akan menyingkirkan haba dalam badan. Penyingkiran haba metabolik melalui proses perpeluhan adalah dalam kuantiti yang kecil berbanding haba yang disingkirkan melalui vena darah yang dihantar semula ke jantung 29. Fenomena ini menunjukkan pendedahan kepada aktiviti kerja menyebabkan pengumpulan haba dalam badan, yang merupakan sumber utama berlakunya penghasilan haba metabolik dalam badan untuk menstabilkan persekitaran dalaman tubuh 30. Kajian ini juga mendapati tidak terdapat faktor individu yang mempunyai perhubungan yang signifikan dengan bacaan suhu teras badan sebelum dan selepas syif bermula. Sepanjang peemrhatian yang dilakukan sepanjang kajian berlangsung, responden mempunyai waktu rehat yang pendek di antara satu tugasan yang membolehkan mereka meminum air. Pengambilan air dapat mengurangkan kehilangan air dan cecair dari badan dengan mengimbangi semula keperluan cecair dalam badan seterusnya mengurangkan tegasan haba. Selain itu, pekerja juga telah mengalami aklimitasi, di mana tempoh bekerja selama 6 bulan telah cukup untuk mendaptasikan mereka dalam persekitaran kerja yang panas, di mana keseimbangan penghasilan dan pengeluaran haba dari badan dapat diseimbangkan melalui kawalan homeostasis. Tambahan pula, kajian juga mendapati hanya sebahagian kecil sahaja responden yang benar-benar terdedah kepada haba secara langsung, iaitu seksyen pembuatan teras berbanding seksyen-seksyen lain, di mana responden bebas bergerak tanpa terikat sepenuhnya pada kerja yang dilakukan. Enam puluh peratus (60%) daripada responden mempunyai Indeks Jisim Tubuh normal. Faktor IJT menyumbang kepada ketahanan haba yang lebih

baik 31. Kebanyakan pekerja adalah terdiri daripada warganegara dan kesemua pekerja bukan warganegara berasal dari negara yang mempunyai iklim tropika yang panas. Hal ini membuktikan bahawa sistem tubuh mereka mempunyai sistem perpeluhan yang baik. Selain itu, kebanyakan responden juga merupakan tenaga kerja muda di mana lebih daripada 70 peratus adalah berumur di antara 20 30 tahun. Kajian yang dijalankan oleh Havenith et. al. (1997) mendapati tenaga kerja yang lebih berumur mempunyai kelenjar peluh yang kurang efisien berbanding tenaga kerja muda 32. Berdasarkan faktor-faktor yang dinyatakan, dapat menerangkan penyebab kepada tiada perhubungan yang signifikan bagi bacaan suhu teras badan dengan faktor umur dan IJT kerana faktor faktor pembauran tersebut telah dikawal. KESIMPULAN Kajian mendapati pekerja kilang ini terdedah kepada haba yang sederhana sepanjang kajian ini dilakukan. Walaupun, pengukuran WBGT Dalaman menunjukkan terdapat seksyen kerja yang menunjukkan bacaan WBGT Dalaman yang melebihi tahap yang ditetapkan oleh ACGIH, namun begitu, suhu badan dan purata bacaan kadar denyutan nadi tidak mencapai tahap tegasan haba. Tambahan lagi, hanya suhu badan menunjukkan perubahan yang signifikan apabila dipantau bagi ketiga-tiga tempoh. Beberapa langkah pencegahan perlu diambil bagi mengurangkan risiko berlakunya masalah tegasan haba yang akan menjejaskan produktiviti kerja serta mengancam keselamatan dan kesihatan pekerja. Namun begitu, kajian ini tidak mengkaji hubung kait di antara niai WBGT Dalaman persekitaran tempat kerja ke atas parameter fisiologi pekerja seperti suhu badan, kadar denyutan nadi, dan tekanan darah pekerja. Di harapkan kajian yang akan datang akan memberi penekanan yang lebih terperinci kepada aspekaspek fisiologi yang lain supaya kejadian tegasan haba di pekerja industri dapat dikenalpasti pada peringkat awal sebagai langkah pecegahan awal berlakunya masalah kesihatan yang lebih serius. RUJUKAN 1. Cullen MR, Nadel E. Thermal stessors. In: Cullen MR, editor. Textbook of Clinical Occupational Environmental Medicine. USA: WB Saunders Publishers; 1994. p. 658-66. 2. NWOSU. Heat Related Injuries. NWOSU homepage [serial on the Internet]. 2000: Available from: http://nwosu.edu. 3. Alpaugh EL, Hogan TJ. Temperatures extremes In: Barbara AP, editor. Fundamentals of Industrial Hygiene 3rd edition. USA: National Safety Council; 1992. p. 265-80. 4. NIOSH. Criteria For A Recommended Standard Occupational Exposure To Hot Environments. National Institute for Occupational Safety and Health, editor. Washington 1986. 5. Baker DW. Thermal characteristics of clothing ensambles for use in heat stress analysis. American Industrial Hygiene Association Journal1999;60:32-7. 6. David RB. Core concepts in physiology thermoregulation: Regulation of heat balance in the body. Philadephia, New york: Lippincott-Raven Publishers; 1998. 7. Jeane MS. Automobile and Transportation Equipment Industry :Volume III Industry and Occupations. In: Organization IL, editor. Encyclopedia of Occupational Health and Safety. Geneva: ILO; 1998. p. 91.2-.8. 8. ACGIH. Threshold Limit Values for Chemical Substances and Physical Agents and Biological Indices. Cincinnati: American Conference of Governmental Industrial Hygieniest; 1996. 9. Crockford GW. The Thermal environment. In: Schilling RSF, editor. Occupational Health Practice, 2 nd edition. London: Butterworths Publisher; 1981. p. 453-90. 10. Logan WP, Bernard ET. Heat stress and strain in an aluminium smelter. American Indusrial Hygiene Association Journal1999;60:659-65. 11. ACGIH. Threshold Limit Values for Chemical Substances and Physical Agents and Biological Exposures Indices. Cincinnati: American Conference of Governmental Industrial Hygienists; 1999.

12. OSHA. OSHA Technical Manual. 1999: Available from: http://www.osha.gov/dts/osta/otm/otm_iii_4.html. 13. Borghi L. Hot occupation and nephrotiasis. The Journal of Urology1993;150(6):1757-60. 14. Zhang ZF. Occupational exposure to extreme temperature and risk of testicular cancer. Archieve of Environmental Health1995;50(1):13-7. 15. Bonde JP. Semen quality in welders exposed to radiant heat. British Journal of Industrial Medicine1992;49:5-10. 16. Helander M. A Guide To The Ergonomics of Manufacturing USA: Taylor & Francis; 1991. 17. Nag A, Kothari D, Desai H. Exposure limits of women in hot environment. The Indian Journal of Medical Research1999;110:138-44. 18. Azwan A, Rampal KG. Heat stress among workers in two steel plants in Peninsular Malaysia. In: Malaysian Journal of Community Health, editor. 2nd National of Public Health Medicine Conference; 17-19 April 2001; Summit Hotel, Subang Jaya: Universiti Kebangsaan Malaysia; 2001. 19. Mirnad D. Industrial environments - Its evaluation and control physiological of heat stress. US Department of Health Service: Centre Disease Control1973. 20. Zenz C, Dickerson OB, Horvath E. Occupational Medicine 3rd Edition. Ohio, USA: Mosby Publication; 1994. 21. Shido O, Sugimoto N, Tanabe M, Sakurada S. Core temperature and sweating onset in humans acclimatized to heat given at a fixed daily time. Journal of Applied Physiology1999;276(4):1095-101. 22. Havenith G. Individual Heat Stress Response. University Park, PA, USA.: Physiological Research Center1995. 23. Nielsen B, Kaciuba-Uscilko H. Temperature regulation in exercis. In: Blatteis CM, editor. Physiology and pathophysiology of temperature regulation. Singapore: World Scientific publishing Co.Pte. Ltd; 1999. p. 128. 24. Kunst AE, Looman CW, Makenbach JP. Oudoor air temperature and mortality in the Netherlands : a time series analysis. American Journal of Epidemiology1993;137(3):331-41. 25. Siti Fawziah MN. Tegasan Haba dan Perubahan Fisiologi Pekerja Kilang Besi [Laporan akhir Projek Ilmiah]. Serdang, Selangor: Universiti Putra Malaysia; 2002. 26. Thibodeau GA, Patton KT. The human body in health disease. edition n, editor. USA: Mosby Publishing; 1997. 27. Marieb EN. Nutrition, metabolism, and body temperature regulation. In: Series AWW, editor. Human Anatomy and Physiology. San Francisco, USA: Pearson Benjamin Cummings; 2000. p. 950-7. 28. Memler RL, Cohen BJ, Wood DL. The Human Body in Health and Disease, 8th edition. Philadelphia, USA: Lippincott-Raven Publishers; 1996. 29. Glesson M. Temperature regulations during exercise. Journal of Sports Medicine1998;19:S96-9. 30. Kenney WL. Physiological responses to the thermal environment. In: Organizations IL, editor. Encyclopedia of Occupational Health and Safety. Geneva: ILO; 1998. p. 42.2-.29. 31. Donoghue AM, Bates GP. The risk of heat exhaustion at a deep underground metalliferous mine in relation to body-mass index and predicted VO 2 max. Occupational Medicine2000;50(4):259-63. 32. Havenith G, Coenen J, Kistemaker L, Kenney WL. The Relevance Of Individual Characteristics For Human Heat Stress Response Is Dependent On

Work Intensity Type. Pennsylvania, USA: Physiological Research Center, University Park.1997.