O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI Kimyo-texnologiya fakulteti Qishloq xo jaligi mahsulotlari texnologiyasi kafedrasi Himoyaga ruhsat etildi Fakultet dekani, dots. A.Mamaxonov 2016 yil 5410500 Qishloq xo jalik mahsulotlarini saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi ta lim yo nalishi bitiruvchisi Mirzadavlatova Iqboloyning Sholidan guruch olish texnologiyasini takomillashtirish mavzusidagi Bitiruvchi: I.Mirzadavlatova Ilmiy rahbar: Kafedra mudiri: T.B.Mamatov T.L.Xudayberdiev Namangan-2016 1
MUNDARIJA K I R I SH..................................... 5 1. Mavzuning o rganilganlik darajasi... 9 2. Tadqiqot o tkazish sharoiti va uslubi.... 31 2.1. Tadqiqod o tkazish paytidagi iqlim sharoiti... 33 2.2. Sholini namligini aniqlash uslubi... 33 2.3. Donning iflosligini aniqlash uslubi... 35 3. Tajriba natijalari.... 43 3.1. Namlash uchun sarflanayotgan bug bosimining o zgarishini yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish 43 3.2. Namlash uchun sarflanayotgan bug temperaturasini o zgarishini yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish... 45 3.3. Sholining namlanish vaqtini o zgarishini yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish... 46 3.4. Mivjud va taklif etilgan texnologiyalarda yorma va boshqa maxsulotlarning chiqishini o rganish... 48 4. Tajribaning iqtisodiy samaradorligi.............. 49 5. Mehnatni muhofaza qilish... 50 Xulosalar..................................... 60 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.............. 61 Ilovalar... 63 2
K I R I SH O zbekiston Respublikasi mustaqqil davlat sifatida e tirof etilgandan so ng xalq xo jaligining barcha soxalarida tub isloxatlar amalga oshirila boshladi. Respublikamiz don maxsulotlari tizimida ham so nggi yillarda katta yutuqlarga erishildi. Jumladan respublikamizda qisqa vaqt ichida don mustaqilligiga erishdi. Zero, etishtirilgan mavjud hosilni sifatli saqlash va qayta ishlash, Shuningdek iste molchilarga muntazam ravishda bekamu ko st etkazib berish don mahsulotlari tizimi oldidagi eng asosiy vazifadir. SHu bois respublikamizning ko pgina viloyat va tumanlarida ko plab zamonaviy omborlar va qayta ishlash korxonalari bunyod etilmoqda. Er yuzidagi ko pchilik mamlakatlarda Sholi eng asosiy va qadimgi oziq-ovqat ekini xisoblanadi. Guruch odam organizmi uchun yuqori sifatligi va tez xazm bo lishi bilan ajralib turadi. Uning tarkibida organizm uchun kerak bo lgan oziq moddalar:oqsil, fosforli birikmalar va vitaminlar bor guruch tarkibida 7,7% oqsil bor. U boshqa Yormalarga nisbatan tez xazm bo ladi va to lik o zlashadi. Sholini oqlashda oqsil va mayda guruch olinadi.ulardan spirt, pivo tayyorlanadi va kraxmal olinadi. Sholi kepagi qoramollar, ayniqsa cho chqalar uchun to yimli ozuqa xisoblanadi.uning tarkibida 10-13% gacha oqsil va 14% gacha moy bo ladi. Undan texnikaviy moy fosforli organik moddalar olinadi. Sholi oqlanganda 60-65 % guruch, 10-15 % kepak va guruch murtagi, 20-25% qiltiq va boshqalar chiqadi. Sholini poxoli ozuqlik qimmati jixatidan bug doy poxolidan qolishmaydi.uning poxolidan sifatli qog oz (papiros kog ozi) karton, arqon va qop qanor tayyorlanadi. Sholi erning melioratsiya xolatini yaxshilovchi o simlikdir. Sholipoyalarga uzoq vaqt suv bostirib qo yish tufayli sho r erlarni sho ri yuviladi. Natijada bunday erlarga g o za va boshqa ekinlar ekish imkoni tug iladi, Bu qimmatbaho Yorma ekini dunyoda bug doy ekinidan keyingi ikkinchi ekin maydoni bo yicha va hosili bo yicha bug doy dan yuqori o rinda turadi. Sholi guruchi to yimliligi bilan, tez xazm bo lishi bilan ajralib turadi, tarkibida 7,18 % oqsil, 0,26% yog va 79,36% uglevodlar va xar xil vitaminlar bor. Guruch qaynatmasi davolash maqsadida ko p ishlatiladi tabobatda. Guruch bilan parxez yuqori qon bosimida 3
foydalaniladi. Guruchning kraxmali to qimachilik sanoatida, parfyumer, meditsina soxasida ko p ishlatiladi. Sholi somonini em-xashak sifatida chorvachilikda ishlatiladi, 1 kg somonda 22 g xom oqsil va 0,24 oziqa birligi. Bundan tashqari Sholi somoni kiyim kechak sanoatida, oyoq kiyim, ip, qop, qog oz va kompas tayyorlashda ishlatiladi. Sholi somonida 1% protein, 0,55 moy, 30% uglevod bor. Sholi somoni o g it sifatida ham ishlatiladi, Chunki 1 t somonda 8 kg azot, 1 kg fosfor va 12 kg kaliy mavjud. Sholi guruchi Osiyo mamlakatlarida ko p ishlatiladi, axolining xar biriga YAponiyada -104 kg, Xitoyda-120, Poqistonda-98, Xindistonda-66, AKSH-2,5, Angliyada-1,1kg.dan to g ri kelar ekan. Bir kilogramm guruch tarkibida 4000 kaloriya bo lar ekan. Sholini oqlaganda o rtacha 48% guruch, 16% maydalangan don, 13% qoldiqlari, 3% un va 20% qipiq chiqadi. Sholini oqlab guruch olganda don ishqlanadi natijada guruchning sifati o zgaradi. Ishqalanish natijasida oqsil kamayadi 8,44 dan 7,75% gacha, moy 1,82 dan 0,53% gacha, kul 1,29 dan 0,64 %gacha, to qima 0,35 dan 0,18 % gacha.(kozmina N.P.,1976). Mavzuning dolizarbligi. Sholidan Yorma olishda donlarga gidrotermik ishlov beriladi ya ni bug lashdan iborat, yana qisqa vaqt namiqtiriladi, quritiladi va sovutiladi. Bunda don bir vaqtda namlanadi va qizdiriladi. Mag iz ichiga namlikning kirishi va qizishi bilan u elastik bo ladi, mo rtligi kamayadi, qobiqdan ajratish jarayonida mexanik ta sir natijasida u kamroq darajada sinadi. Bug latish rejimlarini tanlash, donlarning juda yuqori texnologik xossalariga bog liq. Bug latish rejimlarining ko tarilishi bug bosimi ko pligi, va uning temperaturasi yuqoriligi (qanchalik bug bosimi yuqori bo lsa, shunchalik uning temperaturasi ham yuqori bo ladi), Shuningdek, bug latish davomiyligining uzoqligi, olinadigan Yorma sifatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bug bosimi va bug latishning davomiyligining yuqori chegarasi belgilanadi. Bug latish parametrlari donlarning texnologik xossalariga har xil ta sir qiladi. Shuningdek, bug bosimi va bug latish davomiyligi oshishi bilan, singan mag izning chiqishi kamayadi va Sholi donining qobiqdan ajratish samaradorligi oshadi. 4
YUqoridagilarga asoslanib shuni aytish mumkinki Yormaning sifatiga bug ning bosimi,temperaturasi va bug latish davomiyligi katta ta sir ko rsatar ekan. Mavzu Sholidan Yorma olishda, Yormani chiqishini oshirishga bag ishlanganligi bilan dolizarbdir. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Oziq-ovqat mahsulotlariga, chunonchi, guruchga bo lgan ehtijni yil davomida qondirish maqsadida Sholidan Yorma olish texnolgiyasini tadqiq qilish va bu texnologiya elementlarini takomillashtirishni maqsad qilib oldik. Tadqiqot davomida quyidagi vazifalar bajariladi: -Sholini namligini aniqlashni o rganish; -Donning iflosligini aniqlashni o rganish; -Namlash uchun sarflanayotgan bug bosimining o zgarishini Yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish; -Namlash uchun sarflanayotgan bug temperaturasini o zgarishini Yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish; -Sholining namlanish vaqtini o zgarishini Yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta sirini o rganish; -Mivjud va taklif etilgan texnologiyalarda Yorma va boshqa maxsulotlarning chiqishini o rganish; -Iqtisodiy samaradorlik darajasini aniqlash. Tadqiqot predmeti. Tadqiqot predmeti - Sholining o rtapishar Avangard navini oddiy sepma va takroriy ekin sifatida ko chat usulida ekib, etishtirilgan don hosilini qayta ishlab undan Yorma olish texnologiyasini o rganishdan iborat. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati Shundan iboratki, don hosilini kayta ishlab undan Yorma olish texnologiyasining elementlari ishlab chiqildi hamda ularning Yorma va boshqa maxsulotlar chiqishiga ta siri aniqlandi. Tadqiqot natijalari bo yicha donni qayta ishlash korxaonasida joriy etish uchun ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, mavzuning o rganilganlik darajasi, tajriba o tkazish sharoitlari va uslublari, tadqiqot 5
natijalari, xulosalar, ishlab chiqarishga tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda matnni to ldiruvchi ilovalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishi betda yozilgan bo lib, unda ta jadval, keltirilgan, foydalanilgan adabiyotlar tani tashqil qiladi. 6
1.Mavzuning o rganilganlik darajasi Sholi eng qadimgi ekin xisoblanadi. Ekin qatoriga neolit zamonida kiritilgan. Olimlarning fikricha Sholi ekini birinchi Xindistondan kelib chiqqan yoki Xindixitoy va Xitoyda shu bilan birga Janubiy va Janubiy SHarkiy Osiyodan kelib chiqqan. Xindistonda Sholining yovvoiy shakllari topilgan. Tarixi arxeologik qazilmalardagi ma lumotga qaraganda Sholining vatani Xindistonning yarim oroli deyish mumkin, Chunki bu erda ko p miqdorda yovvoiy holda o sib yotgan Sholi ekini topilgan. Lingvistik ma lumotlar to g ri Sholining kelib chiqishi bo yicha ma lum bir joyni ko rsatib berolmaydi. Xitoy tilida «oulizz», bu degani «ovqatga yaroqli don», ba zi bir xalqlar «rishi, richi, arishi atagan. Shundan ovropa xalqlarida shu nom kelib chiqqan: riso-italyancha, rice inglizcha, reis nemischa, riz fransuzcha. Xar bir xalq o zicha masalan misrcha-arro z, eroncha-aro z, o zbekcha, tojikcha Sholi deb ataydi. Xindixitoyda xar xil nomlanadi. O rta Osiyoda Sholining eskittan ekilib kelayotgan rayoni O zbekiston va Tojikiston xisoblanadi. Bu mintaqalarda bizning eramizdan oldin sug orma dexqonchilik mavjud bo lgan. Bu paytda Farg ona vodiysida Sholi ekilib kelingan. Rossiyaning janubida 1927 yilda Astraxan viloyatida ekilgan. Sholi bug doydan keyingi ko p tarqalgan ekin. FAO ning 2000 yil ma lumotlariga ko ra, Sholi 153,5 mln.gektarni, o rtacha don hosili 38,63 s/ga ni, umumiy don hosili 592873 ming tonnani tashqil etadi. Sistematikasi. Sholi boshoqdoshlar oilasiga -Poaceae-, tribe Oryzeae, Oryza avlodiga mansub ekin. Birinchi marta 1735 yil K.Linney tomonidan aniqlangan. To liq botanik klassifikatsiyasi botanik R.YU.Rojenits (1,3) tomonidan tuzilgan. Avlod o z ichiga 19-ta turni oladi. SHulardan ikkitasi ekiladi- O.sativa L., O.glaberrina Steud. Oddiy Sholi - bir yillik, bahoriy, er sharining tropik subtropik va janubiy kengliklarda ekiladi. Poyasi tik turuvchi yoki sal egilgan, yo g onligi 3-8 mm, bo yi- 0,3-3 m., kuchli tuplanadi, ba zida shoxlaydi, 8 ta bo g inlargacha bo linadi. Poyasi tuksiz, ichi bo sh-g ovak, rangi yashil, bo g imlari yashil ba zida antotsian dog lari 7
bo ladi. Barg tilchasi ochiq, silliq, qaloqchalari o roqsimon poyani o rab turadi. Barg lansetsimon to g ri, yalang och, tukli, chetlari mayda tishchali, bargi yashil, yashilsariq, to q-yashil. Tilchasi qipiqsimon pardadan iborat bo lib uch burchak shaklida, tepasi kesilgan bo ladi. To pguli ro vak, 10-40 sm. uzunlikda bo ladi. Ro vak shoxchalari tuksiz, joylashadi. Boshoqchasi bir gulli, ikki jinsli. Boshoqcha qobiqlari qisqa, ingichka bo ladi. Gul qobig i yirik, donni o rab turadi. Gul changchilari yaxshi rivojlangan 6 ta cho zinchoq, bo g inchasi 2 ta patsimon tumshuqchali. Mevasi don, yon tomoni siqilgan. Donining uzunligi 4 mm.dan-12 mm.gacha, eni-1,9-3,1 mm, oq-sariq, qizil-jigar rang bo ladi. Xromosomalar soni-24 diploid. Madaniy turning klassifikatsiyasi. Bu tur ikkita kenja turga bo lingan doni qisqa-brevis-uzunligi donini 4 mm, oddiy Sholi- communis don uzunligi 5-10 mm va katta. Oddiy Sholi ham 2 ga bo linadi. Xitoy-yapon- sino-japonica va xindistonindica. Sino-japonica kenja turi un simon donli, donini uzunligi eniga nisbatan 1,4:1 yoki 2,5:1 dan 2,9:1 gacha; indica kenja turi ingichka uzun donli, shishasimon, uzunligi eniga nisbatan 3:1, 3,5:1 va undan katta bo ladi.(1) Sholi navlari Sholi ekiladigan mamlaqatlarda juda ko p. O zbekistonda Sholining UzROS-7-13, Lazurniy, Intensiv, O zbek-5, Avangard, Tolmas, Gulzor, Nukus-2, Jayxun, Alanga navlari Davlat registriga kiritilgan. Qisman Devzira, Arpa Sholi va boshqa maxalliy navlar ham ekiladi. O zros-7-13 navi. O zros-7 va VIR 1641 (Xara bozu) navlarini chatishtirish urug lari tez o nib chiqadi, maysalari jadal rivojlanadi. O simlik zich tuplanadi, yotib qolishga chidamli. Nav 135-140 kunda pishadi. Hosildorligi 85-95 s/ga. O simlikning bo yi 120-130 sm, ro vaklarida boshoqchalar soni 120-150 dona. 1000 don vazni 31-33 g, po stliligi 18-20 %. Doni oq, qattiq, shishasimonligi 90-95 %. Yormaning chiqishi 70 71 %. Mazasi yaxshi, harid narxiga 10 % qo shimcha haq to lanadi. O zbekistonda Qoroqolpog iston respublikasi va Xorazm viloyatlaridan boshqa hamma viloyatlarda tumanlashtirilgan. 8
Avangard O zbek-5 va Portugal Laboratorioz navlarini duragaylash yo li bilan yaratilgan. Tur xili subvulgaris (P. A. Pulina, S. Rixsieva). Nav 118-120 kunda pishadi. YOtib qolishga, to kilishga chidamli, ruvagi kuchsiz egilgan. Ruvak uzunligi 20-25 sm, 120-150 boshoqchalar bor. Hosildorligi 80-90 s/ga, urug lari jadal ko karadi, chuqur suvga bostirilishga bardoshli, o simlik bo yi 115-120 sm. 1000 don vazni 32-33 g. SHishasimonligi 71-72 %, maydalanishga bardoshli, mag zining miqdori 95 %. Qimmatli navlarga kiritiladi, mazali. O zbekistonning hamma viloyatlarida Qozog istonda tumanlashtirilgan. Qoraqolpog iston duragaylash usulida yaratilgan. Tur xili vulgaris. Mualliflar T. Boboniyozov, P. A. Pulina, U. Abillaev. O simlik bo yi 100-115 sm, yotib qolishga chidamli. Rauvagi kuchsiz egilgan, kompakt, uzunligi 16-18 sm, ruvagida 100-115 don bor. 1000 don vazni 27-29 g. vegetatsiya davri 120 kun. Hosildorligi 73-85 s/ga. Guruchning chiqishi 70 %, mag zining miqdori 85-90 %. Texnologik sifati va mazasi yaxshi. Qoraqolpog iston, Toshkent, Sirdaryo viloyatlarida tumanlashtirilgan. Lazurnыy duragaylash yo li bilan uzun donli italiya namunasidan tanlash yo li bilan olingan, indica kenja turiga kiradi. Tur xili gilanica 1985 yildan boshlab Xorazm, Toshkent, Sirdaryo viloyatlarida tumanlashtirilgan. Mualliflari T. E. Ishoqov, P. A. Pulina. To p kuchsiz yoyilgan, o simlik bo yi 115-120 sm, yotib qolishga chidamli, 128-130 kunda pishadi, hosildorligi 65-70 s/ga. Ruvagida 70-90 tadan don bor. 1000 don vazni 32-33 g. Yormaning chiqishi 62-63 %, butun mag zining chiqishi 70 %. Guruchi yuqori tovar va iste mol sifatlariga ega. Doni shishasimon, palov tayyorlashga qo lay. Nukus-2 O zbekiston Sholichilik ITI Qoraqolpog iston filialida yaratilgan. Tur xili dichroa. Mualliflar T. Boboniyozov, P. A. Pulina, S. Rixsieva. O simlikning balandligi 85-90 sm, yotib qolishga chidamli. Ruvak uzunligi 16-17 sm, 120-140 boshoqchalari bor. 1000 don vazni 28-29 g. po stliligi 16-17 %, shishasimonligi 93-98 %. Texnologik sifati yuqori. Nav o rta tezpishar guruxga kiradi. O suv davri 107-110 kun. Hosildorligi 65-75 s/ga. Qoraqolpog iston respublikasida tumanlashtirilgan. 9
1.Er yuzidagi ko pchilik mamlakatlarda Sholi eng asosiy va qadimgi oziq-ovqat ekini xisoblanadi. Guruch odam organizmi uchun yuqori sifatligi va tez xazm bo lishi bilan ajralib turadi. Uning tarkibida organizm uchun kerak bo lgan oziq moddalar: oqsil, fosforli birikmalar va vitaminlar bor guruch tarkibida 7,7% oqsil bor.u boshqa Yormalarga nisbatan tez xazm bo ladi va to liq o zlashadi. Sholini oqlashda oqsil va mayda guruch olinadi.ulardan spirt, pivo tayyorlanadi va kraxmal olinadi. Sholi kepagi qoramollar, ayniqsa cho chqalar uchun to yimli ozuqa xisoblanadi. Uning tarkibida 10-13% gacha oqsil va 14% gacha yog bo ladi. Undan texnikaviy yog fosforli organik moddalar olinadi. Sholini poxoli ozuqlik qimmati jixatidan bug doy poxolidan qolishmaydi. Uning poxolidan sifatli qog oz (papiros qog ozi) karton, arqon va qop qanor tayyorlanadi. Sholi erning melioratsiya xolatini yaxshilovchi o simlikdir. Sholipoyalarga uzoq vaqt suv bostirib qo yish tufayli sho r erlarni sho ri yuviladi. Natijada bunday erlarga g o za va boshqa ekinlar ekish imkoni tug iladi. 2. Sholining kelib chiqishi markaziy janubiy Osiyo xisoblanadi. Akademik P.P.Vavilov Sholi Xindistondagi madaniy o simliklardan kelib chiqqanligi to g risida yozadi. Sholi dunyoning 108 mamlakatida ekiladi. Sholi maydonining 90% Osiyodagi tropik va subtropik mamlakatlarida etishtiriladi. FAO 1991 yilgi malumotlariga qaraganda Xitoyda 33,1mln.ga, Xindistonda 42,2mln.ga, Indoneziyada 10,2 ml.ga, Bangladeshda 10,9 mi.ga, Vetnamda 63 mln.ga, Birja 4,8 mln.ga, YAponiyada 2,0 mln.ga, Filipinda 3,4 mln.ga Braziliyada 4,4 mln.gektar maydonga Sholi ekiladi. O zbekistonda esa 1995 yilda 154,1 ming gektar, 1996 yilda 176,7 ming gektar maydonga Sholi ekilgan. 3. Hosildorligi.-Sholi donli o simliklar orasida eng yuqori hosilli ekin xisoblanadi. 1991 yilda Sholining butun dunyo bo yicha o rtacha hosildorligi 35 sentnerni tashqil etgan. Ayrim mamlakatlarda Sholi hosildorligi gektaridan 57-75 sentnerni tashqil qiladi. Eng yuqori hosil etishtiradigan davlatlarga Janubiy Koreya-75 s/ga, Misr-73,0 s/ga, AQSH-63 s/ga, SHimoliy Koreya-62,0 s/ga, YAponiya-59 s/ga, Xitoy-57 s/ga va boshqa mamlakatlar kiradi. 10
O zbekistonda Sholi hosildorligi oxirgi besh yillikda o rtacha 30-35 sentnerni tashqil etadi. 4. Madaniy Sholi Oryza sativa- qo ng irboshlar oilasiga mansub bo lib, bir yillik o simlik xisoblanadi. Bu tur ikkita tur xiliga bo linadi. Xaqiqiy Sholi va mayda Sholi. Bu tur xillari asosan donining uzunligi bilan farq qiladi. Donning uzunligi birinchi tur xilida 7mm, ikkinchisida 4 mm. bo ladi. Sholi issiqga talabchan, uning urug i 10-14 S issiqlikda una boshlaydi. Lekin bu jarayon sekin boradi. 14-15 S issiqlikda uning unib chiqishi tezlashadi, 22-25 S issiqlik urug larining unishi uchun eng qulay xarorat xisoblanadi. Maysalarni o sishi va to planishi vaqtida xarorat 20-30 S bo lishi eng qulay xisoblanadi. Xaroratni keskin o zgarib to rishi ayniqsa gullash davrida, Sholi o simliklariga salbiy tasir ko rsatadi.- 0,5 S darajadagi uncha qattiq bo lmagan sovuq Sholi uchun xavfli, Sholining o sish davri uchun zarur bo lgan issiqlikning umumiy miqdori 22 S dan 32 S gacha o zgaradi. Sholi namga talabchan o simlik xisoblanadi. Bu uning tropik mamlakatlaridan kelib chiqqanligi bilan bog liqdir. Sholining transpiratsion koeffitsienti 450-550 ga tengdir. Sholi suv bostirilib sug oriladi, suv qatlami Sholining o sishi va rivojlanishi uchun yaxshi sharoit yaratadi. Sholipoyalarga suv bostirilishi erda asosan oziq moddalar: ammiakli azot, xarakatchan fosfor, kaliy to planishiga va ularni Sholi ildiz tizimi o zlashtirishga ijobiy tasir ko rsatadi. Sholi serhosil bo lganligi uchun oziq moddalarga talabchan xisoblanadi. Bir gektardan 50 sentner Sholi va 50s poxol olinadigan bo lsa o simlik tuproqdan 90 kg azot, 40 kg.fosfor va 160 kg kaliy oladi. Demak 1 kg azot solish evaziga 20 kg qo shimcha hosil olish mumkin, agar u fosforli o g it bilan qo shib qo llanilsa 30 kg gacha ortishi mumkin. Sholi turli tuproqlarda o sa oladi. Daryo vodiylaridagi cho kindi tuproqli erlar Sholi uchun ayniqsa qulay bo ladi. Tarkibida loyqa zarrachalar va organik moddalar miqdori ko p bo lgan og ir, soz tuproqli erlarda Sholi yaxshi o sadi. Kuchli darajada botqoqlangan va qumli tuproqli erlar Sholi uchun yaroqsizdir. Sholi erning sho riga ancha chidamsiz. 11
Sholi tuproq eritmasining muqobil muxiti RN - 4,5-5,7 ga teng bo lishi kerak. Sholi qisqa kunli o simliklarga kiradi, qisqa kunda Sholi tez rivojlanadi.uzun kunda uning rivojlanishi sekinlashadi. Respublikamizda tumanlashtirilgan Sholining barcha navlari o zining pishish muddati bo yicha kechpishar (130-140 kun va undan ko p),o rtapishar (115-125 kun)va ertapishar (100-110 kun) guruxlarga bo linadi. Ekiladigan navlar: Avangard, Alanga, Arpa-Sholi, Gulzor, Jayxun, Intensiv, Lazurno y, Nukus-2, Tolmas, UzROS-7-13. Sholi eng qimmatli oziq-ovqat ekinlaridan biridir. Dunyo dehqonchiligida u ekilish maydoni va yalpi hosiliga ko ra bug doydan keyin ikkinchi o rinni egallaydi. Dunyoda Sholining ekin maydonlari 1981-1997 y. 145 mln.gadan 152 mln.ga oshgan. Sholi ekin maydonlarining asosiy qismi janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlariga, birinchi navbatda Birma, Xindiston, Indoneziya, XXR, Tailand, Filippin davlatlariga tug ri keladi. Umuman Osiyo mamlakatlari hissasiga Sholining butun dunyodagi ekin maydonlarining 90 % tug ri keladi. Bu mintaqa dunyo bo yicha yalpi Sholi hosilining 90 % etishtiriladi. Keyingi 15 yil davomida bu mintaqada Sholi hosildorligi 30 % ko proq oshgan. Lotin Amerikasida ham Sholining yalpi hosili ekin maydonlarining kengayishi hamda hosildorlikni oshirish hisobiga ko paydi. Sholining dunyoda o rtacha hosildorligi 29,1 s/ga (1995 y) tashqil qildi. AQSH da 59,3 s/ga. Rivojlangan mamlakatlarda dunyodagi Sholi maydonining 3 % joylashgan, ammo dehqonchilik madaniyati yuqori bo lganligi tufayli ular Sholi doniga bo lgan ichki extiyojini to la qondirib, ayrimlari Sholi sotish bo yicha yirik eksport qiluvchi mamlakatlarga aylangan. Italiya, Avstraliya, AQSH da Sholi hosildorligi o rtacha 60 s/ga atrofida. Dunyoda hozirda eng yirik Sholi eksport qiluvchi davlatlar AQSH va Tailand. Ularga dunyoda Sholi eksportini 1/4 qismi to g ri keladi. O zbekistonda Sholichilik ayniqsa, mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so ng jadal rivojlandi. G alla mustaqilligiga erishishda Sholining ahamiyati katta. Mamlakatimizda Sholi asosan Qoraqalpog iston respublikasi, Xorazm, Surxondaryo, Toshkent, Andijon 12
viloyatlarida ekiladi. Respublikamizda Sholi 1999 yil hosili uchun 149 ming gektar maydonga ekiladi. O rtacha hosildorlik 1998 yili 31 s/ga tashqil qildi. O zbekistonda Sholiga bo lgan extiyojni to la qondirish imkoniyati bor. Respublikamizda har yili 450-500 ming tonna Sholi doni etishtirladi. Madaniy Sholi (Oriza sativa L) uchta kenja turga bo linadi. Hind (Indica) donlari ingichka uzun, xitoy-yapon (Sina-japonica) donlari kalta, enli va yapon. O zbekistonda asosan Xitoy-yapon kenja turi tarqalgan. Har bir kenja tur bir qator belgilari bo yicha tur hillarga bo linadi. 1. Er yuzidagi ko pchilik mamlakatlarda Sholi eng asosiy va kadimgi oziq-ovkat ekini xisoblanadi. Guruch odam organizmi uchun yuqori sifatligi va tez xazm bo lishi bilan ajralib turadi. Uning tarkibida organizm uchun kerak bo lgan oziq moddalar: oqsil, fosforli birikmalar va vitaminlar bor, guruch tarkibida 7,7% oqsil bor. U boshqa Yormalarga nisbatan tez xazm bo ladi va to liq o zlashadi. Sholini oqlashda oqsil va mayda guruch olinadi. Ulardan spirt, pivo tayyorlanadi va kraxmal olinadi. Respublikamizda tumanlashtirilgan Sholining barcha navlari uzining pishish muddati bo yicha kech pishar (130-140 kun va undan kup), o rta pishar (115-125 kun)va erta pishar (100-110 kun) guruxlarga bo linadi. Ekiladigan navlar: Avangard, Alanga, Arpa-Sholi, Gulzor, Jayxun, Intensiv, Lazurnыy, Nukus-2, Tolmas, UzROS-7-13. 4.Sholi etishtirishda almashlab ekishni ahamiyati katta. O zbekiston Sholichilik ilmiy tekshirish instituti malumotlariga karaganda 4 va 6 dalali almashlab ekishda 40-60 s dan hosil olingan bo lsa surunkasiga Sholi ekilganda25-27s hosil olingan. Almashlab ekishda Sholi don-dukkakli o simliklardan, kuzgi bug doy kabi ekinlardan keyin ekiladi. Sholi ekish uchun erni ishlash kuzgi shudgorlashdan boshlanadi. Erni kuzda xaydash Sholi hosildorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ekishdan oldin er tekislanadi, mashinada Sholi ekiladigan maydonlarda bir yo la g altaklash ishlari bilan qo shib olib borish mumkin. Erni ishlashda qator mashinalar jumladan: KFS-2,4, KFS-3,6, ORN - 1,6 markali kultuvatorlar qo llash mumkin. 13
Sholi oziqaga o ta talabchan, gektaridan 40-50 s Sholi etishtirish uchun Qorakolpog istonning yangi o zlashtirilgan erlarida 100-120 kg dan azot va fosfor solinadi. Ikkinchi yili xar ikkalao g it solish meyori gektariga 120-150 kg gacha etkaziladi. Eskidan xaydalib kelinayotgan o tloqi tuproqlarda xar gektariga 180kg azot, 120kg fosfor solinadi. 5.Urug lik Sholi ekishdan oldin maxsus mashinalarda tozalangan va davlat andozasiga javob berishi kerak. Sholi tuproq va suv xarorati 12 S ga etganda yani sovuq bo lish xavfi o tib ketgandan keyin ekiladi. Lekin asosan tuproq va suv xarorati 14-16 ga etganda yoppasiga ekish boshlanadi. Sholi ekishni nixoyatda qisqamuddatlarda uzog i bilan 10-15 kun ichida ekishni tugallash lozim. Sholi mashinalarda oddiy usulda qatorlab va sochma qilib ekiladi. Xozirgi paytda O zbekistonda don seyalkasida qatorlab ekish keng tarkalgan. Suv bostirishdan oldin Sholini yoppasiga qatorlab qator orasi 15 yoki 7,5 sm qilib SU-4,2 SUB-48,SZB-3,6 rusumli don seyalkalaridan foydalaniladi Sholini don seyalkasida qatorlab ekib urug ni tuproqni tabiiy namiga undirib olish Sholi etishtirishda yangi progressiv usullardan xisoblanadi. Sholini samolyotda ham ekish mumkin. Sholi ekish meyori o simliklarni ko chat qalinligini belgilaydi, ekish meyori Sholi navining biologik xususiyatlariga, tuproqni unumdorligiga, ekish muddatiga va usuliga bog liqdir. O zbekiston sharoitida gektariga 5-7,5 mln. donagacha Sholi ekilganda yani xar kv.m. erda o rimga kadar 250-350 tup atrofida va 450-500 ta unumdor ruvakli poya bo lgan takdirda Sholidan mo l hosil olinadi.ekish meyori urug likning vazniga qarab belgilanadigan bo lsa bu ko rsatkich urug ning xo jalik jixatidan 100% yaroqligicha va 1000 dona urug ning vazniga qarab xisoblab chiqariladi. Bu me yor 180-230 kg gacha o garishi mumkin. 6. O zbekiston sharoitida doimiy suv bostirib sug orish usuli qo llaniladi. Bunda Sholi ekishdan oldin yoki ekib bo lish bilanok pollarga suv bostiriladi va donning mum pishiqlik davrigacha shu xolatda saqlanadi O zbekistondagi Sholikor xo jaliklarda xozirgacha ana shu usul qo llanilib kelinadi.bundan tashkari Sholi ekiladigan yangi erlarda Sholi qisqamuddat suv bostirib sug orish usuli ham qo llaniladi.bu usul urug ni mashinada ekishda qo llaniladi. Urug ekilgandan keyin pollarga darxol suv bostiriladi va 3-5 kungacha suv qatlami 5-6 sm qalinlikda 14
saqlab turiladi, so ngra suv tuxtatiladi. Urug unib chikkandan so ng suv bostirilib oxirigacha Sholi suvda o sadi 7. Sholi ko chat usulida etishtirilganda urug ni ekkanga nisbatan afzalliklarga ega. 1. Sholi urug i ko chatxonaga eqilishi munosabati bilan kech kuzga kolmasdan etishtirib olish imkoniyati tugiladi. 2.Ko chat usuli xar bir erdan unumli foydalanib ikki marta hosil olishga imkon beradi. 3.Sholi urug i 60-70% iqtisod qilinadi. 4.Sholining usuv davrinnng 30-35 kuni ko chatxonada o tishi munosabati bilan suv sarfi 20-25% tejaladi. 5.Sholi hosildorligi esa urug bilan ekishga nisbatan 15-30% yuqori bo ladi. Sholini bu usuli takroriy ekin sifatida ekishda qo llaniladi. Bunda ko chatxonalarga 20-30 mayda urug ekiladi. Asosiy maydonga 20-30 iyunda ko chat ko chirib o tkaziladi.bunda ko chatxonalarga gektar xisobida 20-25 mln. dona urug yoki 650-750 kg Sholi urug i sepiladi. Agar Sholi qo lda ekiladigan bo lsa urug lik Sholini namlab olib ekiladi. Ko chatxonada Sholi nixolini olishda suv tizimi va boshqa amaliy ishlar umumiy tavsiya etilgan agrotexnika asosida olib boriladi. Ko chatxonada Sholi 30-40 kunlik muddatda ko chatqilish uchun tayyor xolga keladi. Ko chatlar asosiy maydonga bir uyaga 1-2ko chatekiladi.uya oraligi 10-15 sm qilib ekiladi,ko chatqilingandan so ng suv bostiriladi. 1.Sholi etishtirishda almashlab ekishni ahamiyati katta.o zbekiston Sholichilik ilmiy tekshirish instituti malumotlariga qaraganda 4 va 6 dalali almashlab ekishda 40-60 s dan hosil olingan bo lsa surunkasiga Sholi ekilganda25-27s hosil olingan. Almashlab ekishda Sholi don-dukkakli o simliklardan,kuzgi bug doy kabi ekinlardan keyin ekiladi. Sholi ekish uchun erni ishlash kuzgi shudgorlashdan boshlanadi.erni kuzda xaydash Sholi hosildorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ekishdan oldin er tekislanadi, mashinada Sholi ekiladigan maydonlarda bir yo la g altaklash ishlari bilan qo shib olib borish mumkin. 15
Erni ishlashda qator mashinalar jumladan: KFS-2,4, KFS-3,6, ORN - 1,6 markali kultuvatorlar qo llash mumkin. Sholi o g itga talabchan gektaridan 40-50 s Sholi etishtirish uchun qoraqolpogistonning yangi o zlashtirilgan erlarida 100-120 kg azot va fosfor solinadi.ikkinchi yili xar ikkala o g it solish meyori gektariga 120-150 kg gacha etkaziladi.eskidan xaydalib kelinayotgan o tloqi tuproqlarda xar gektariga 180kg azot,120kg fosfor solinadi. 2. Urug lik Sholi ekishdan oldin maxsus mashinalarda tozalangan va davlat andozasiga javob borish kerak.sholi tuproq va suv xarorati 12 ga etganda yani sovuq bo lish xavfi o tib ketgandan keyin ekiladi. Lekin asosan duvarak va suv xarorati 14-16 ga etganda yoppasiga ekish boshlanadi.sholi ekishni nixoyatda qisqa muddatlarda uzog i bilan 10-15 kun ichida ekishni tugallash lozim.sholi mashinalarda oddiy usulda qatorlab va sochma qilib ekiladi. Xozirgi paytda O zbekistonda don seyalkasida qatorlab ekish keng tarqalgan. Suv bostirishdan oldin Sholini yoppasiga qatorlab qator orasi 15 yoki 7,5 sm qilib SU-4,2 SUB-48,SZB-3,6 rusumli don seyalkalaridan foydalaniladi Sholini don seyalkasida qatorlab ekib urug ni tuproqni tabiiy namiga undirib olish Sholi etishtirishda yangi progressiv usullardan xisoblanadi.sholini samolyotda ham ekish mumkin.sholi ekish meyori o simliklarni ko chat qalinligini belgilaydi,ekish meyori Sholi navining biologik xususiyatlariga,tuproqni unumdorligiga,ekish muddatiga va usuliga bog liqdir.o zbekiston sharoitida gektariga 5-7,5 ml donagacha Sholi ekilganda yani xar kv.m. erda o rimga qadar 250-350 tup atrofida va 450-500 ta unumdor ro vakli poya bo lgan taqdirda Sholidan mo l hosil olinadi.ekish meyori urug likning vazniga qarab belgilanadigan bo lsa bu ko rsatkich urug ning xo jalik jixatidir 100% yaroqligiga va 1000 dona urug ning vazniga qarab xisoblab chiqariladi. 3. O zbekiston sharoitida doimiy suv bostirib sug orish usuli qo llaniladi.bunda Sholi ekishdan oldin yoki ekib bo lish bilanoq pollarga suv bostiriladi va donning mum pishiqlik davrigacha shu xolatda saqlanadi. O zbekistondagi Sholikor xo jaliklarda xozirgacha ana shu usul qo llanilib kelinadi.bundan tashqari Sholi ekiladigan yangi erlarni Sholi qisqa muddat suv bostirib sug orish usuli ham 16
qo llaniladi.bu usul urug ni mashinada ekishda qo llaniladi.urug ekilgandan keyin pollarga darxol suv bostiriladi va 3-5 kungacha suv qatlami 5-6 sm qalinlikda saqlab turiladi,so ngra suv to xtatiladi.urug unib chiqqandan so ng suv bostirilib oxirigacha Sholi suvda o sadi 4. Sholi ko chat usulida etishtirilganda urug ni ekkanga nisbatan ko pgina afzalliklarga ega. 1. Sholi urug i ko chatxonaga eqilishi munosabati bilan kech kuzga qolmasdan etishtirib olish imkoniyati tugiladi. 2.Ko chat usuli xar bir erdan unumli foydalanib ikki marta hosil olishga imkon beradi. 3.Sholi urug i 60-70% iqtisod qilinadi. 4.Sholining o suv davrining 30-35 kuni ko chatxonada o tishi munosabati bilan suv sarfi 20-25% tejaladi. 5.Sholi hosildorligi esa urug bilan ekishga nisbatan 15-30% yuqori bo ladi. Sholini bu usuli takroriy ekin sifatida ekishda qo llaniladi.bunda ko chatxonalarga 20-30 mayda urug ekiladi.asosiy maydonga 20-30 iyunda ko chat ko chirib o tkaziladi.bunda ko chatxonalarga gektar xisobida 20-25 mln. dona urug yoki 650-750 kg Sholi urug i sepiladi.agar Sholi qo lda ekiladigan bo lsa urug lik Sholini namlab olib ekiladi.ko chatxonada Sholi nixolini olishda suv tizimi va boshqa amaliy ishlar umumiy tavsiya etilgan agrotexnika asosida olib boriladi. Ko chatxonada Sholi 30-40 kunlik muddatda ko chat qilish uchun tayyor xolga keladi.ko chatlar asosiy maydonga bir uyaga 1-2 ko chat ekiladi.uya oraligi 10-15 sm qilib ekiladi.,ko chat qilingandan so ng suv bostiriladi. 5. Sholi hosilini yig ishtirib olish uchun dalani shunga tayyorlash kerak.sholi donining sut pishish davrida pollarga kirayotgan suv kamaytiriladi va mum pishish davrida umuman to xtatiladi. Donning 85-90% to la pishish davrida Sholini o rishga kirishiladi.sholi ichki muddatlarda o rilsa donning to qilishi natijasida hosil kamayadi va Sholi uzoq vaqt turib qolsa donning sifati pasayadi. Sholi oldin JNU -4,JVN-6, mashinalarida o riladi, o rish balandligi 15-20sm bo ladi.so ngra dalada quritilgandan so ng kombaynlarda yanchib olinadi. 17
Almashlab ekishdagi o rni. Sholidan yuqori hosil olishda o tmishdosh ekin ning o rni juda katta.sholi almashlab ekishda dukkakli o tlardan, don-dukkakli va donli ekinlardan keyin eqilishi kerak. O zbekiston sharoitida Sholiga yaxshi o tmishdosh ekin dukkakli o tlardan beda,qizil beda,don-dukkakli ekinlardan ko k no xat,soya,mosh va donli o simliklardan bug doy,arpa hisoblanadi. Erni ekishga tayyorlash. Sholi ekish uchun erniekishga tayyorlash kuzgi shudgorlashdan boshlanadi. Erlarni kuzda shudgorlash Sholi hosildorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Kuzda erni xususiyatiga qarab 27-30 sm chuqurlikda ikki yarusli plug bilan haydash kerak. Bahorda tekislash uchun zich-zich borona tirkalgan mola bostiriladi va bir yo la g altaklash (katok yurgizish) va bilan olib boriladi. Erni ekish oldidan ishlash marza, chetlarni grederlarda yoki tekislagichlarda tekislanadi. O g itlash. Sholi hamma o g it turlariga azotli,fosforli va kaliyli o g itlarga talabchan. Gektaridan 40-50 s.dan hosil olish uchun Qoraqalpog istonni yanggi o zlashtirilgan erlarida,farg ona vodiysida va Sirdaryo sohillarida 100-120 kg azot va fosfor solinadi.keyinchalik bu ikki o g itdan gektariga 120-150 kgva 70-90 kg kaliy beriladi. Eskidan haydalib kelinayotgan o tloqi tuproqlarga har gektariga 180 kg azot,120 kg fosfor va 90-100 kg kaliy beriladi. Ekish. Ekish uchun ishlatiladigan Sholi urug i ekishdan oldin maxsus mashinalarda tozalangan bo lishi va davlat andozasiga javob berishi kerak. Sholi tuproq va suv harorati 12* S issiqlikka etganda,ya ni sovuq bo lish xavfi o tib ketgandan so ng ekiladi. Lekin asosan tuproq va suv harorati 14-18* S ga etganda ekish yoppasiga boshlanadi. Sholi ekishni nihoyatda qisqa muddatlarda, uzog i bilan 10-15 kun ichida tugallash lozim. Sholi mashinalarda oddiy usulda, qatorlab va yoppasiga-sochma qilib ekiladi. Suv bostirilmay qolgan qator oralariga 15-17 sm qilib yoppasiga qatorlab seyalkalarda ekiladi. Bunda urug 1-2 sm chuqurlikka ko miladi. So ngra suv bostiriladi. Qo lda sochma qilib ekishda urug suvga sepiladi va suv loyqalatiladi. Suv to xtatilgandan so ng urug loyqa suv bilan ko miladi. So ngra suv bostiriladi. Qo lda sochma qilib ekishda urug suvga sepiladi va suv loyqalatiladi. Suv to xtatailgandan so ng urug loyqa bilan ko miladi va maysa hosil bo lganda suv bostiriladi. Suv 18
o simlikni o sish davrini oxirigacha saqlab turiladi. Faqat o simlik balandligiga qarab suvni qalinligi xar xil bo ladi. Bundan tashqari urug ni tuproqni tabiiy namiga seyalkalar yordamida ekib undirib olish ham mumkin. Bu usul Qoraqolpog iston va Xorazm viloyatida yirik sug orish maydonlarida qo llaniladi. Urug 4-5 sm chuqurlikka don seyalkasida eqilib maysa hosil bo lgandan so ng pollarga suv bostiriladi. Bu usul progressiv usul xisoblanadi. Sholini samolyotda ham ekish mumkin. Sholini ekish m yori o simliklarni ko chat qalinligini belgilaydi. Ekish me yori Sholi navining biologik xususiyatlariga, tuproqning unumdorligiga,ekish muddatiga va usullariga bog liqdir. O zbekiston sharoitida gektariga 5-7,5 mln. dona/ga Sholi ekilganda ya ni xar m 2 erda o rimga qadar 250-350 tup atrofida va 450-500 ta unumdor ro vakli poya bo lgan taqdirda Sholidan mo l hosil olinadi. Ekish me yori urug likning vazniga qarab belgilanadigan bo lsa bu ko rsatkich urug ning xo jalik jixatdan 100% yaroqliligiga va 1000 dona urug ning vazniga qarab xisoblab chiqiladi. Sholini parvarish qilish. Sholini parvarish qilish begona o tlarga qarshi kurash, oziqlantirish va sug orishdan iborat. O zbekiston sharoitida umumiy suv bostirib sug orish usuli qo llaniladi. Bunda Sholi ekishdan oldin yoki ekib bo lish bilanoq, pollarga suv bostiriladi va donining mum pishiqlik davrigacha shu xolatda saqlanadi. Sug orishning bu usuli qisqa muddatda bo lsa ham suv to xtab qolishi urug ning unib chiqishiga xalokatli ta sir etadigan xollarga olib kelishidan saqlaydi. O zbekistondagi Sholikor xo jaliklarida xozirgacha ana shu usul qo llanilib kelinadi. Bundan tashqari Sholi ekiladigan Sholini qisqa muddat suv bostirib sug orish usuli ham qo llaniladi. Bu usul urug ni mashinada ekishda qo llaniladi. Urug ekilgandan so ng pollarga darxol suv bostiriladi va 3-5 kungacha suv qatlami 5-6 sm chuqurlikda saqlab turiladi. So ngra suv to xtatiladi. Urug unib chiqqandan so ng suv bostirilib oxirigacha Sholi suvda o sadi. Sholini ko chat qilib ekish. Sholi ko chat usulida etishtirilganda urug ni ekkanga nisbatan ko pgina afzalliklarga ega. 19
1.Sholi urug i ko chatxonaga eqilishi munosabati bilan kech kuzga kelmasdan yig ishtirib olish imkoniyati tug iladi. Ko chat usuli xar erdan unumli foydalanib, ikki marta hosil olishga imkon beradi. Sholi urug i 60-70% iqtisod qilinadi. Sholining o suv davrinig 30-35 kuni ko chatxonada o tishi munosabati bilan suv sarfi 20-25% tejaladi. Sholi hosildorligi esa urug bilan ekishga nisbatan 15-30% yuqori bo ladi. Sholini bu usuli takroriy ekin sifatida ekishda qo llaniladi. Bunda ko chatxonalarga 20-30 mayda urug ekiladi. Asosiy maydonga 20-30 iyunda ko chat ko chirib o tkaziladi. Bunda ko chatxonalarga gektar xisobida 20-20 dona urug yoki 650-750 kg Sholi urug i sepiladi. Agar Sholi kuzda ekiladigan bo lsa urug lik Sholini tanlab olib ekiladi. Ko chatxonada Sholi nixolini olishda suv rejimiga rioya qilinadi. Ko chatxonada Sholi 30-40 kunlik muddatda ko chat qilish uchun tayyor xolga keladi. Ko chatlar asosiy maydonga bir uyaga 1-2 ta qilib ekiladi. Uya oraligi 10-15 sm bo lishi kerak. Ko chat qilingandan so ng suv bostiriladi. Don ekinlarini o rib-yig ib olish texnologiyalari va agrotexnik talablar Xalq xo jaligining barcha soxalarining rivojlanishi ko p miqdorda don etishtirishga bog liq. Chunki etarli darajada don maxsulotlari etishtirmas-dan turib axolining oziqovqatga, chorva mollarining emga va bir kator sanoat ishlab chiqarishining xom ashyoga bo lgan extiyojini qondirib bo lmaydi. Don ekinlari o zlarining botanik, biologik xususiyatlari va hosilining turiga qarab ikkita katta guruxga bo linadi. 1.Galla ekinlari 2.Don-dukkakli ekinlar Galla ekinlariga bug doy, arpa, javdar, suli, tarik, makkajuxori, juxori, Sholi va grechixa kabilar kiradi. Don-dukkakli ekinlarga nuxat, maxalliy nuxat, loviya, yasmik, soya va boshqa donlar, oziq-ovqat xamda chorva mollari uchun em bo ladigan ekinlar kiradi. Don ekinlarining hosili yuqori sifatli bo lishi uchun ular o z vaqtida o rib yig ib olinishi kerak. Shuning uchun ham o rish vositalarini tanlashda o simliklarning 20
quyidagi fizik-mexanik xamda agrobiologik xususiyatlari: o simlikning turi, bo yi, ko chat qalinligi, erga yotib qolish xoli, namligi, poyasining mustaxkamligi, hosildorlik miqdori, donning etilish fazalari, dalani begona o t bosganlik darajasi va boshqalar xisobga olinadi. Yig ish jarayonida kuyidagi texnologik operatsiyalar to liq yoki qisman bajariladi: poyani o rish, tashlab ketilgan massani erdan ko tarib olish, yanchish, tozalash, navlarga (sort) ajratish, somonni butun, maydalangan va zichlangan xolda yig ish, somonni taxlash (skirdlash). Donli ekinlarni yig ishni asosan ikki xil usuli keng tarkalgan: don yig ish kombaynlari bilan va oddiy o roq (jatka) mashinalari bilan. Kombayn bilan yig ish bir fazali (bir o tishda o rib, yanchib olish) va ikki fazali (o rib, yanchib olish aloxida-aloxida ikki vaqtda) o tkaziladi. Bu usullar o z navbatida ob-havo sharoiti, ekinlar navi va etilish xolatiga qarab qo llaniladi. Demak birinchi usulda pishib etilgan don kombayn yordamida o rib bir yo la yanchib olinsa, ikkinchi usulda pishib etilmagan donli ekin avval o rilib dalaga lenta shaklida qator uyumlab ketiladi va 5 10 kun o tgandan so ng yanchiladi. Buning Respublikamizda donli ekinlar yog in-sochin bo lmaydigan paytda pishib etilishi sababli faqat birinchi usul, ya ni bir fazali usulda, bir yo la o rib-yanchib ketish kombaynlari bilan yig iladi. Donli ekinlarni yig ib olish mashinalari kompleksi yig ishdagi asosiy va yordamchi texnologik operatsiyalarga, xamda xududiy tuproq-iqlim sharoitiga bog liq. Mashinalar kompleksiga jatkalar, yig gichlar (podborщiklar), kombaynlar, yanchgichlar, don tozalash mashinalari, kuritgichlar, yuklagichlar, tashish transport vositalari, to dalagichlar (volokushka), to da yuklagichlar, zichla-gichlar kiradi. Ma lum bir xudud uchun mashinalar yig ish jarayonining ikkita asosiy tashqil etuvchisini xisobga olgan xolda tanlanadi: a) don massasini o rib yig ish, yanchish va transportlash; b) hosilni bug doysiz qismini (poya) yig ish va tashish (transportirovka). 21
Jarayonning birinchi qismi uchun mashinalar kompleksi bug doy va somonni yig ish usuliga, kombaynning o tkazish qobiliyatiga, kombayn yurish qismiga bog lik xolda tanlanadi. Bu qism uchun ob-havoning ham ta siri juda katta. Tuproqning namligidan kelib chiqib g ildirakli, yarim zanjirli va zanjirli yurish qismiga ega bo lgan kombaynlar ko llaniladi. Don yig ish mashinalari sistemasida ularni xududiy farqlanishi asosan jatkalariga tegishlidir. Jarayonning ikkinchi qismi uchun mashinalar kompleksi kombayn bilan yig ishda somonning qanday xolatda qolishidan kelib chiqib aniqlanadi. Agrotexnik talablar Don-dukkakli ekinlarni eng makbul agrotexnik muddatlarda o tkazib, bunda hosilni to liq yuqotishlarsiz yig ib, kam mehnat va mablag sarf qilinishi lozim. Jatkalarga qo yiladigan talablar. Jatkalar donli ekinlarni o rib lenta qilib tashlab ketishda ularning dumbullik paytida ko llanilsa, don-dukkakli ekinlarda esa boshoqni pastki qismi quriy boshlaganda ko llaniladi. O rish tez va qisqa muddatda o tkazilishi lozim. Jatkalar toza va tekis o rishi lozim. O rish balandligi Shunday tanlanishi lozimki, o rilgan massaga yaxshi shamol tegishi va u erga tegib kolmasligi kerak. O rish balandligi notekisligi 20% dan oshib ketmasligi kerak. Yig ib olish jarayonida tik turgan ekinda hosil yo qotilishi 0,5%, etib kolganlarida 1,5 % dan oshmasligi kerak. Kombaynlarga bo lgan talablar. Ikki fazali yig ishda o rib tashlangan massa qurigandan so ng, u erdan olinishi va maydalanishi zarur. Aytib o tish lozimki, bu massa uzoq yotib qolsa uni erdan olish qiyinlashadi va yuqotish miqdori oshadi. Bir fazali yig ishda esa, ya ni birdaniga kombayn bilan yig ishda kombayn ishi ekinning xolati, uning qalinligi; pishiqligiga bog liq. Bunda kesish balandligi iloji boricha kam bo lishi lozim, ya ni keyin luщilnik va pluglarni ishiga to sqinliq qilmasligi kerak. Podborщik (erdan massani kutargich) larga quyiladigan talablar. Kamrash kengligi lenta kengligiga mos bo lishi kerak. Erda yotgan massa kombayn jatkasiga 22
yuqotishlarsiz uzatilishi kerak. Poyalarni podborщik barabanlariga o ralib qolishi va donni boshoqlardan to kilib ketishiga ruxsat etilmaydi. Don ekinlarini mexanizmlar yordamida o rish texnologiyasini va o rish vositalarini tanlashda madaniy o simliklarning turi, bo yi, ko chat qalinligi, erga yotib qolganligi, namligi, poyasining mustahkamligi, serhosilligi, don massasi, etilish fazalari, dalaning begona o t bosganlik darajalari hisobgaolinadi. Qishloq xo jaligida ob-havo sharoitlariga, donli ekinlarning navi va holatiga qarab hosilni yig ishning bir fazali (kombaynda bir yo la o rib yanchish) va ikki fazali usullari qo llaniladi. Birinchi holda pishib etilgan don kombayn yordamida bir o tganda yig ib terib olinadi. Ikkinchi holda hali pishib etilmagan don hosili o rib dalaga qator uyumlab ketiladi, bir necha kundan keyin esa yigllib, yanchib, don boshoqlardan ajratib olinadi. Donni ikki fazali usul bilan o rish bir fazali o rishga qaraganda 5-8 kun oldin boshlanadi. Hali pishib etilmagan g alla o rib dalada qoldirilsa, qator uyumlarda tez quriydi, don tupidagi ozuqa moddalar va namlik hisobiga yanada tulishadi. Ikki fazali usulda don *bir fazali usulga qaraganda kam to kiladi. Bunday hol ikki fazali o rish uchus sarflanadigan qo shimcha mehnatni oqlaydi. Mashina o rimining samaradorligini oshirish uchun ekinlarning 80-90% bir xil balandlikda bo lishi kerak. Donli o simliklar balandligi 100-110 sm dan yuqori va 50-60 sm dan past bo lmasligi lozim. Poyalarni qirqish balandligi ekinning bo yiga qarab 12-25sm tanlanadi. YOtib qolgan bug doy past o riladi. Sernam rayonlarda esa unchalik keng bo lmagan qalin uyumlar hosil qilinadi, uyum agregatning bo ylama o qiga nisbatan 10-30 gradus burchak ostida yotadi. Bug doy uyumlarida to qiladigan don miqdori 0,5/odan, yotib qolgan g alla dalalarda esa 1,5%dan oshmasligi kerak. 2.Donli ekinlarning hosilini yig ib olish uchun ishlatiladigan kombaynlarning tuzilishi va ishlash prinsinlari asosan bir xil, lekin o lchamlari, molotilkaning ish unumi va ayrim qismlarining tuzilishi bilan farq qiladi. " Kolos " kombayni jatka, molotilka, yuritish qismi, gidravlik sistama, kabina va boshqa mexanizmlardan tuzilgan. G allani o rib, qator uyumlash uchun-jrs-4,9, JVN-7, JVN-6, JVN-6-12, JV-15, JNU-4, JBA-3,5A mashinalari.ishlatiladi. Jatka quyidagicha ishlaydi. Motoviloning plankalari o simlik tuplarini qirquvchi apparatga etkazib beradi va kesilgandan keyin 23
transportyorga yotkizadi. Transportyor tuplarni darchaga suradi va uzluksiz uyum qilib erga taxlab ketadi. Uyumning kengligi yo naltiruvchi to siqni surib rostlanadi. o rilgan massani yig ib, yanchib olish uchun kombaynlarga podborshchik o rnatilacli. Podborshchikning barmoqlari uyumlangan boshoqlarni (yoki qirquvchi apparat bilan qirqilgai boshoqlarni) motovilo yordamida transportyorga uzatadi. Bug doy massasi qabul kamerasi orqali yanchish apparatiga uzatiladi. Somon, poxol va qipiqlardan tozalangan don keyin bunkerga yig ladi, somonlar esa g aramlagichga yig iladi, Bunkerdagi don shnek yordamida transport vositalariga to kib beriladi. 3. Donli ekinlar hosilini bir yo la kombaynda o rib-yanchish uchun SK-6 "Kolos", SK-5, "Niva", SKD, "Sibirvak"," SK-10. "Rotor", "DON-1500", "Enisey-1200" kombaynlari bilan birgaiikda "Keys" kombayinlari ham ishlatilmoqda, "Keys" kombayni yuqorida ko rsatilgan kombaynlarga nisbatan qator afzallikiarga ega: Keys kombaynining ish umumi bir soatiga 3,6 gektar yoki 17, 7 tonnani, yoqilg i sorfi yikilgan donning har bir tonnasi uchun 1,2 kg rii tashqil qiladi. Bu ko rsatkichlar boshqa kombaynlarga qaraganda ancha yuqori bo lib donni qisqa muddatlarda samarali terib yig ib olish imkonini beradi. Donlarni qabul qilish. Jamoa, fermer, davlat va boshqa turdagi xo jaliklarda etishtirilib tayyorlangan donlar don saqlash uchun moslashtirilgan ombor, elevator va boshqa don qabul qiluvchi tashqilotlar omborlariga jo natiladi. Bundan tashqari, ayrim xollarda yangi hosil donlarini kayta ishlovchi yirik korxonalar, jumladan, un, Yorma, omixta em va Yorma zavodlari o z omborxonalarida saqlash uchun donlarni qabul qiladi. Don, urug lik donlarni saqlash bo yicha yuqori tashqilotlar ishlab chiqqan ko rsatkichlarga asosan joriy yildagi don hosilini qabul qilish va joylashtirishdan avval korxona bosh muxandisi (direktor o rinbosari) va texnologik-ishlab chiqarish laboratoriyasi boshlig i donlarni joylashtirish, ularga ishlov berish va qabul qilish rejasini ishlab chiqadi hamda u korxona raxbari (direktor) tomonidan tasdiqlanadi. Rejani ishlab chiqishda don ekinlarini o simliklar turlari va navlari bo yicha taxminiy hosildorligi, don sotib olish xajmi, boshqa korxonalardan donlarni kelib tushishi va jo natilishi, oldingi yillardan qolgan donning qoldig i, oldingi yillar ma lumotlariga 24
asosan donning sifat ko rsatkichlari, jixoz-uskuna va texnologik tizimni maqsadga muvofik, ravishda qo llash, texnologik xususiyatlarni xisobga olgan xolda don omborxonalari sig imini don to plamlariga mos shaklga keltirish (tur, nav va boshqa ko rsatkichlari). donning mikdori, axvoli hamda bir maqsad bo yicha ishlatish, don uyumining sifatini buzmasdan saqlashni ta minlovchi hosilni yig ib-terib olgandan keyin donga ishlov berish muddatini o z vaqtida tugallash hamda don bilan bo ladigan ishlar, joyini kam o zgartirilishi xisobiga mexanizatsiyadan to la foydalanish kabi ishlar inobatga olinadi. Qabul qilingan donni saqlash korxonalarida joylashtirish. Donni joylashtirishda xar bir don partiyasining sifat ko rsatkichlari xisobga olinadi va uni kaysi maqsadlarda foydalanilishi, Shuningdek xar bir don partiyasining xar xil saqlash sharoitlarida chidamliligi xisobga olinadi. Botanik xususiyatlari. Donning unboplik, non yopish va Yorma olish xususiyatlarini belgilovchi tipi, kichik tipi, navi xisobga olinadi. Shuning uchun kelib tushgan don partiyalari navi, tipi, kichik tipiga qarab aloxida-aloxida saqlanadi. Don massasining namligi. Namligiga qarab: quruq va o rta quruq don massalari nam va namligi 22 % dan yuqori bo lgan don massasi esa xar 6 % dan keyin aloxida partiya qilib joylashtiriladi. Sholi uchun esa bu oralik 3 % ni tashqil kiladi. Quruqligi bo yicha qabul qilingan don tarkibidagi namligiga qarab quyidagicha farqlanadi: - quruq don - namligi W < 14 %; - o rta quruq don - namligi W = 14,0...15,5 %; - nam don - namligi W = 15,5...17 %; - xul don - namligi W > 17 %. Don massasidagi aralashmalar soni va tarkibi. Don massasidagi aralashmalarning mikdori va tarkibiga qarab ham don massasi aloxida partiyalar bilan joylashtiriladi. Tarkibida ko p begona aralashmalarni saqlagan don massasi siloslarda saqlanilishi kerak. Toza va o rta toza donlar bitta partiya qilib joylashtiriladi. Ifloslik xolati bo yicha qabul qilingan don quyidagicha farqlanadi: 25
- toza don - If < 1 %; - o rta toza don - If = 1...3 %; - iflos don - If > 3 %. Don massasining xashoratlar va kanalar bilan zararlanishi. Zararkunandalar bilan zararlangan don kelib tushgandan keyin ularning tarkalishiga yo l kuymaslik uchun uni boshqa don saqlagichlardan izolyasiya qilingan don saqlagichlarga aloxida joylashtiriladi. Bu don saqlagichlar zararsizlantirish choralarini ko rish uchun qulay bo lishi kerak. Donni foydalanish maqsadi. Bu ham joylashtirishda xisobga olinadi. Urug lik maqsadidagi donlar ozuqa maqsadida qabul qilingan donlardan aloxida saqlanadi. Boshqa belgilariga qarab joylashtirish. Don defektlariga qarab joylashtirilishi mumkin. Usgan donlar aloxida joylashtiradi. Toshbakasimon bit bilan zararlangan don partiyasi ham boshqa donlardan aloxida qilib jщylashtiriladi. Shuningdek donlarni don saqlagichlarga joylashtirish balandligi ham xisobga olinadi. Bu uning foydalanish maqsadiga, xolatiga, saqlash muddatiga, tipiga va texnologik xolatiga, yil fasli va korxonaning geografik zonasidan bog liq. Ozuqa va em uchun foydalanishga mo ljallangan, aralashmalardan tozalangan quruq don (kritik namlikdan past bo gan) balandligi cheklanmasdan saqlanishi mumkin. Namligi 17 % dan yuqori bo lgandonni uning xarorati va yil faslidan bog liq xolda 1,0-2,5 m balandlikda joylashtirish mumkin. Sovutilgan va aktiv shamollatish qrilmasi bilan uskunalangan omborlarda saqlanayotgan donni yuqori balanlikda joylashtirish mumkin. Saqlashda don massasi xolatini kuzatish.saqlashda don massasining xolati unda kechayotgan fiziologik jarayonlarning jadalligidan va atrof muxit sharoitlaridan bog liq xolda o zgaradi. Don massasi xolatini xarakterlovchi ko rsatkichlar qatoriga uning xarorati, namligi, aralashmalar mikdori, zararlanganlik xolati, rangi va xidi kiradi. Atmosfera havosi xaroratining o garishidan bog liq bo magan xolda don xaroratining ko tarilishi jarayonlarning aktivlashish va o zo zidan qizishning boshlanishiga olib keladi. 26