- 96 - HOOFSTUK 4 Ni~.. argi tektonies.e beeldhouwerk.t. Di t :iis moeiiik om in Hendrikz ~ ff.e werk 'n verdeling te maak tusa-en wat arrgi tektonie:s l.s: en wat nie o Daar bestaan byvoorbeeld twee variasies van die portret van Sangiro, die een is 'n hang~ beeld, die ander 'n volledige kop waarom 'n mena heen ka.n beweeg. Die Mars:fontein kan beskryf word as argitektoniese beeldhouwerk: maar di t was nie deur Hendrikz beplan soos di t -vandag daar ui t-- Sli.en nie. Hendrikz:' het baie keer 'n beeldhouwerk gemaak mat fh spesifieke aoort plek daarvoor in gedagte, s:oos: bywoorbeeld 'n ruim binneplaas o.f 'ir fontein. Gewoonlik was di t dan rrie 'ir opdrag nie: en di t was nie vir. 'h bestaande binneplaas: of fontein bedoel nieo. Hierd.ie s.oort:~ meestal volrond'e beeldhouwerk, aa;1 geed vertoon waar dit in konfrontasie met die argitektuur gebruik word, waarvoor di t bestem was, maar sal ook slaag los:staa.n -de van die. argitektuurc Hendrikz: ae beste beeldhouwerk bestaan uit wat hy uit eie beweging gedoen he to Di t gee 'n beeld van waartoe hy werklik in staat was. Opdragte vzi.r argi tektonies:-e werk het hom wel ge- :n.eentheid gegee om op groot s:-kaal te werk en het in baie; gevaile 'il aekere ui tdaging gebied~ Hendrikz se heel beste argi tekto n!es-e.~ werk wa;s dan ook nie opdragte nie e DiLe nie-a:rgi tektoniese werk is: v;cy-vvel a eurgaans;, met ui ts.onderi.ng van 'n paar portre t -opdragte~, persoon1ike werk. it... Eerste werk. Hendrikz< se eerate persoonlike werk vorm 'n gro'ej> wat onderli:nr" baie ooreenkomste vertoo:mc 'n Paar van die: werke, is heel temal abstrak, meer daarvan. is semi-abstrak: di t in die sin da-t d'ft herkenbare vorms as basis het wat baie vereen'houdig ilso Die vereenvoud1lging berus egter op grondige kennis van die vorm waa:;r:." -mee begin ila. Die beeldhouer het reeds die gevoelswaarde ant.,. dek van vergroting en verlenging asook sugges..tie. Hierdie eers -te beeldhouwerke ±.s nie groat nie en meestal aoliede, volronc1e vorma wat glad afgevverk i.s o Die~ onderwerpe wat gebruik word'. is. diere, figuurstudi.es, maskers en kopbtudies. Hennrikz:: het in verskillerrde snort hout en klip gewerk en dia materiaal word met soveel resj?ek gebruik da't die gevoel gewek word da;t die idee la tent gel@ het in die: materiaal en te voorakyn kom as die-: aortallig~ma~eriaal VBrwyder word. Die krmstenaar mo et ri~~ vo o raf 'n insig 97/ e o- Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 97- ins:ig h~ in o:pgeslui te moontlikhede. 1 Tegniese vaardighe:.id blyk van die: begin a:f'. IDie idee is by hierdie eerste werke baie belangrik. Op Hen.drikz se ee rs.ife e~ns.tg llin.gw:a.s daar. werk me:t ti tela; s.oos ~ nre!easen, "Evolutionn err.. "Deposition." 2 H endri~; het in hierdie werke pro beer om sy innerlike: gevoelens en gedagtes- ~ fn beeld weer te gee. So WaB sy doel met "Naturel.le kopn 3 mile: om' 'rr tipies:e Bantoe te pro beer- weergee nie:: maar om dia: gees van die: Banto ~e te vertolk1 Dfue: koue~, prirnitiewe barbaarsheid, amper dieriikheid van die men~ gee hy weer deur diffi swaar oogbanke, die wrede o~ en die mismaakte oor waaraan die groat oorbel h ::mgo het 'n ui tges~roke:. Die? oa,rbel VteraJ. funkffiire, omdat di t balans verleen aan <ffi~ beeld-, asook iets menslikej te midde van die swaar, dierlike krag van die res van die beeld. Ook hierui t blyk Hendrikz se teg niese vaardigheid. Dit is uit dieselfde blok hout gebeite1 as die res van die kop en kan in 'n gat in die oor los van die beela beweeg:. Nbg 'n vocrrbe eld... 'Vall hi erdie vroel! werkef' is; "Di er" 5 mt t 'n atuk green klip (verdi d1 prate) imhier tot lewe gebring n geheimsinnig opgerold e dier. 6 Met 'n paar eenv:uudige ronde vormeid wa't getuig v.an goeie waarnemingsvermo~ word die dier daargegroel. ]3ajje dleaelfda is 'n later werk,nkatn, wa:v in onderwerp em. vo-rnr. t<jg by hierdie eerste ~ werk tuis-hoort;. 7 B Figuurstu<Iies :~ Na Hendl:-ikz;: ae onts:iag ui t die le~r en fill terugkeer ui t die ~er--~ enigde State.; van A'merika' in 1'944 he:t hy hom in. sy persoolil:ike : werk alhoemeer op die menalike,vera]. diie vroul.ike figuur, to'ege~ ~~. 98/.Nan 1. Katalogus!: De Kock en Kessel, Ris:sikstraat, Johannaaburg: 30 April tot 11 Mei 1935. Voorvroord deur Rex Martienasen. 2. ~ 3. ~: ~ 4--. "Mbdernste onder die modernea~', Die; Burger, 2:.1: S'-eptembe:n: 19]4. 5,. Ui tgestal op die eerste eerunantentoonsjtelling in 19].5 en ook op. die Rykskou iim t9j6'. 6.. Dekker, Gi. Ons..: Kuns:: 11, bl. 26. 7,. Vorster, J.P. "Will em Hendrikz; - Die ma:m en sy werke", Die Bra.ndwag, bl. 25; 1 Februarie 1946:. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 98 - Aan die begin is dl t site.rk gestileerd. en ekspressie.f ui tgebee!d1& Kendrik~ het hoofsaaklik hout en klip, wat sy beste mediums was, gebruik. Later neig hierdie figuurstudies oor na n onverbloe~ de realisme terwy-1 meer en meer van brons gebruik gemaak word. Brons kan gebruik word vir groot beelde en Iaat ook meer beweging van Iedemate toe, s ~ooa uitgestrekte anns, as hout en klip, wat, omdat daar begin word met n spes2fieke vorm, meer beperkinge op die beeldhouer 1~ Die I.atere figuuratudies word ook alhoameer simmetries. Dit ~s ae o fhendrik~ n aekere houding, van perfekte ritme en s-imrnetrie, in sy beelde l..aat srtol het. :rn "Waterloot" 194'5 8 het Henclrikz: ; gebruik gemaak vran 'h lang smal stuk Outenikwa ~eaihdc.it. Hy het gebruik gemaak van dia beperking wat die stuk hout op hom gel~ het. Daar was gee.n hout vir die arms nie, dus het hy dit weggelaat. Hy het egter die plek waar die aa:nhegting moes gewees het benaiiruk met 'n halfronda vorm wat hier 'n herhaling i.s van die ronde Iyne van diie; bo~ ~ -nn die. gaatt... Die grein WcUl die hout s:peel 'n rol. in die beeldh:ouwerk. 'n Ri tmies:e simmetrie wa-t veral die l.atere figuurs_tudtel!j sal kenmerk, word hie:r reeds aangetref hoewel di t nog verbreek word deur die na die~ kant gedraaide gesiggie. Met die I:ang, sterk, swaar bene, di e groot v.o:ete wat effens na; binne. geswaai is::, en die klein koppie gee d~e beeld aror ons die gevoel van 'n skaam s1rugterheid. Di t fa::: 'n beeld van 'n mens wat in 'n kort tydjie liggaamlik volwasse\ geword het maar dit geestelik nog nie verwerk het nie. Eweneens uit 1945 dateer 'n sandateenbeeid' "Andromeda"~- Cf.J oorlewering lui dat Andromeda op die s:trand van Ethio;pi~. aan Cfi.e rotse vasgemaak was wa.a.r 'n monster h~'u' sou kom verslind. Peraeus het haar daar gerea. 10 Hendrikz het n knielende meisie u1 tgebeeld. Die ~ bene onder haar ingevou en die kop en arms bo, groei ui t die onbewerkte klip agter haar ui t. Tussen. haar rug en die atuk onbewerkte: klip da.aragtcr is 'n ruimte gellaat wat haa.r gebondenheid aan die rota: onderstree:p. Die tema, die vasgemaakte meisie;, wat aan haar lot oorgelaat is en op die dood wag, is art-erk dre-..matias weergegee. Maar 99/ 8. "Z6a:te.: J aarliks:e ; ui tstalling van Akademie: begin in s~tad" Die Vaderianci, 13 Oktaber 1'94'5. 9. Kata-logus: Constantia Galleries, 408: S:tutta ord Chamberm, ~1:-224: November t945. 10. Grimal, P'. Larousffe: World M.Ythology, bl. 156. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012 Die
- 99 - Maar daar ±is v.eel meer in die beeld as die bloot: dramatiese -werha ]element. Daar :lis d;ie her haling VJS.n. vereenvoudigde, ronde vorms, die effense onsimmetriese ~rm wan die hele beeld, wat die idee V\an probeer laskom v..ersterk, en~ daja ctijg patetiese 1 agteroor gegooide kop. Die relj.lmatige tekstuu.il VJan die bei telliapmerka d oen egter hinderlik, arum. ''Marega"dat.ee:rr ook, ui t die middel ~ertiger jare. 11 "Ma.rega'' :Ds (f.jje Sapedi woord vir "winter".. Jl2 Hierdie beeldjie,. van n meidjie wat koud kry en sidderend haar naakte liggaam me1t haar arms en hande probeer toe'wou., t oon die kunstenaar se twy -fel tussen. die meer moderne soos die :iimpressionist:iieae en ekapressionistiese uitings~rme en tradisionele realisma.~3 Ekspressionistiese neigin~ is waarneembaan lin d~e bui~engew.oom verleng ie, swaar bene met die ringe de.arom~ en die groot v,oete, diie vereen~udigde boly:f, die gesiggie en in die ri t- me 'Wan die hele figuur. Die beeld.jie :Ds in.. brons gegieit e:m. is baie danker en g lad. Di t, ~ll n;iia onmiddell.ik. op as 'n llronsheeld wat tog gewoonlik tekens v.an mode:herin& toom nrl.e. "HegmnJl4 i;s seker die b.eeld v:an Hendrikz wat die meeste u!lt- eenj.opende menings on;t ~ok he.t. ~ 5 10.0/ lll. Katalogus: aonstantia Galleries* 408 Stuttaford Chambers, 21-24 N'ov:ember 1945. 12. Die beeldjie het onder die Hendrikzfamilie bekencl gestaan as "Ek VJ.rek WSJm dii& koue."'., Hansja het in die winimr da~or geposeer.. 13. Schwellnus, 0.E.,, "W.illem de Sande res Hendriltz::",. ~dskri:f v~r Letterkunde,bl. 52-57, Maart 1952. 14.. Wolgens 'll koerantberig "Roo:fi~t.op statue" Tha Star,. 1.7 Junie 1966, was "Reen." n opdrag wat aan Hendrikz gegee was deur Transreef Dndustrial Dnvestment Uomp~. Di~ was bedoel vir die VJoorhal ~ Transreef House (late~ Union Ac:ceptances) in. Marshallstraat, Johannesburg., Di t lis egter meer waarskynlile dat hull.e di t llater ~ hom. gekoop het. 15. V.blgens professor G. ITekker (Ons Kuns 11.) is di:tt Hendrikz se heel beste werk. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 100- Die geskiedenis van die beeld., vanai' die ontstaan daarvan tot vandag toe was dan ook deels 'n gevolg van a1 die verskillende opinies wa~ daaroor uitgesrreek is. Hendrikz het aan "Re~n" begin werk voordat hy in 1950 ooraee gegaan het. Vblgena: 'n koetan-tberig was die gipsmodel van d'ie beeld voltooi toe hy in Nederland aangekom het~ 16 Sy vrou, Hansje1 beweer egter dat hy nog inude Zwalker ''a.an die gipsmodel gewelrk hat.. Die gipsmode!, wat met 'ir prese~ermiddel. oehanifei 1 waa31?7 is in dile Middelheimpark in.antwerpeir op 'n 1nternas:iona1e beeldhoutentoons;telling in 1950 ui tgestal waar cti t baie aandag get:nek het. 'n Kritiku.s het cfaaroo r geskryf : "De Sanderea; Hen... driuz, een Sllid-A:.f;rikaan, is eerr._ goede vertegenwoordiger vanl eem an:der w~relddeel. Zyn!' Regen ; een negeri:m, ctle in spanning met opgeheven:i. armen di.e Jlafenim van koel te en vocht- ondergaat, is e venzeer een bewys dat Europa het jarela:nge monopolie op hat gebi.ed deur beel.dhouwkunst heeft verloren:.." 18 lfendrikz het 'n aanbod van die atadaraad van..&ntwerpen ontvang o:rm die beeld te koop vir permanente oprigting in Middelheim. 1.9 Toie. dli.e gipsl>eet.d van dli.e; ui tstalling a:f teruggekom het, was di t ag ter beskadig. Hendrik~ het aan die Stadsraaa below.e: om weer.so 'n beeld te: mao.k wa t net: so lyk mtlar H.Ullc wou di t nie V{C;.S;g nie. Hy het "Retm" weer gema.ak, higr~e keer in los stukke en aldus is dit na SUid-~rika vervoer.zo Met die herhaj..ing van d"ie beeici, het Hendrikz:, behalwe vir kle-in veranderinge, vera.:l dlie kop s:elf verander. 21 Die gesig en hare is in die tweede beeld meer vereemroudig as in d:fe ee;rste. Die hare dl:a meer by tot die beweging van:-: die hej:e figuur en moet as n verbetering beskou word. Die figuur is realisties hoewe1 baie vereenvoudi~, waarby ciie-.:: vereemroudigde gesig: dam ook baterpas. Die beeld is volkome simmetries. 17. 18. 19, 20. 21. Terug 1:01/. "Onderskaiding vir.&frikaner'', Dagbreek en S"nndagnuum, 24 Desember 1950. Onderhoud: Han~e Hendrikz;, 25 Julie 1968. nwillem Hendrikz:, Sbuth 1 frica' s; most outstanding aculptortt, The Friend, 22 AugustuS:: 1950, en nvan Wagenpa:rk tot tuin der beeldhoukunst", Aqgemeen Handels:blad., Amsterdam~ 1 Julie 1950. "Onderskeiding vir &frikaner", Dagbreek en SondagnuUtJ, 24 Dosembez 1950. Onderholld: Ht>..l'1Sje Hendrikz, 25 JU.li&,1968. Sohwellnus op. cit ~ n Foto van die :e e rs t ~. u~een n versk;yn G. ~ G/ Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 101- Terug in Suid!-Afrika is "Re~n" in Bloemfontein.uitgestal.22 elill ilt 1952 op die Van Riebeeckfees in Kaapstad. 2 3 Vervolgens is dit in die voorial van Transr.eef ffbuse geplaas, waar dit varr~ we die 3 meter hoogte daarvan maar redelik ingedruk moes gelyk het. Daar was baie kritiek oor die feit dat die beeld met die wooraansig na die ingan& ~n die geboq opgestel was en naderhand is dit na een kant gadraai. Nadat Union Accept~ ces Ltd. die gebou van Transreef gekoop het, is daarop aangedring_ dat die beeld n deel van die koopsom ui tmaak. 24 Wannear die beeld uit die voorhal verwyder is, is nie bekend n±e, die rede wat verstrek was, is dat daar iets met die loodgieterswerk verkeerd was en dat daar water op die heeld begir drup het. Die onoffisiele rede was dat daar objeksies was teen die beeld se naaktheid. 25 Die bee~d is ho-op die gebou, in die daktuin, net buite die direkteure se eetkamer, geplaas. Die beeld kon vir jarelank slegs deur n klein groepie mense ge -sien word daar die publiek nie toegelaat was om daar bo te kom nie. Met d ie oprigting van die Carl ton sentrum in Jchannesburg het weer '11 verandering gekom en "Regn 'D is op die grondv.lak van die kantoorblok geplaas waar dit goed pas en deur baie meer mense aanskou kan word. Di t staa:n ongelukkig nie bui te nie., maar die nodige lig, wat deur die glasmure die grondvlak binnedring_, en die hoogte, die grondvlak is hoog en oop, v-ergoed daarvoor-.. Oor die erotiese element in "Re~n" bastaan daar meningver- skil.26 Erotiek in beeldhouwerk. k~ ontstaan wanneer die sek -suele beklemtoon word en. aldus soms uit verband geruk word ten opsigte van die res van die beeldhouwerk Wanneer 102/ 21. {vervolg) die artikel. 22. Katalogus: o.v.s. Kuns en Kunsvlytvereniging, 22-27 September 1952. 23. Katalogus: Tenioonstelling van Hedendaagse Suid-Afrikaanse Kuns. Georganiseer deur die S.A. Kunsvereniging vir die Sentrale en kunskomitees van die Van Riebeeokfees, in 1952 in die Kasteel gehou. 24. "Roof-top statue", The Star, 17 Junie 1966. 25. 11 City of kitsch and art", The Star, 17 Julie 1973. 26. Volgens 'll koerantberig "Roof-top statue", The Star 1 17 Junie 1966, het "Re~n" vir 'll lang tyd die bynaam "Father Hud -dleston" gedra. S.oos die wer~like Fath~r Hudcq.eston 'll. Paar J aar geled'e d'eur die reger1ng ge_vra 1 l-~tqm dj.e land te ver ~! Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 102 - Wanneer d :f. egter n eenheid v..orm in kleur, tekstuur, lyn en vorm met die beeldhouwerk; daarmee geintergreer. word as n onmisbare skakel van die geheel, soos i n die geval van "Re~n", kan dit nie as eroties bestempel word nie a "RelJn 11 is n beeld van ekstase ~ ekstase oor die reen wat Vval na ~ lang tyd van droogte. Dit druk geestelike vreugde uit maar ook n liggaamlike jubelinge Die sirr@etriese liggaam is v~l v.an n singende ritme, gevorm deur vloeiende herhaling. As teenvoeter vir "Reen" het Hendrikz 'n beeld genaamd "Son" be -gin. Vir hierdie werk het hy 'n soliede stuk rooi sandsteen,_ gebruik wat van Brits, (Tvl.) afkomstig was. Die stuk sandsteen het saam met Hendrikz na Holland gegaa~waar hy op die woonboot daaraan gewerk heto. Dit het weer saam met die Hendrikzgesin onvoltooid na Johannesburg teruggekom 2 7 en ~ater het dit saamgegaan na Plettenbergbaai ct+ Hendrikz het elke keer weer daaraan gewerk~ Ten tye van sy dood was dit egter nog a lt y d n1e. vo lt 001. n1e.. 28 "Son.n is '11 beeld van 'n I~~nde. vrou - haar b:ene teen haar lyf opgetrek, haar rug gestut sodat ha.ar liggaam in n boog lle. Haar kop is agteroor gegooi en is oop teen die son. Die gesig is glad afgewerk en vereenv:oudigo Die voete en een van die bene is nog nie afgewerk nie ~ maar daar is growwe kapmerke sigbaar wat aandui wat nog meet kom. Die kleur van die beeld, bruin-rooi, pas by die tema "Sonno Die tekstuur v.an die klip en die onreelmatige heitelmerke dra by tot die gewoel v:am deel van die aarde wat buite in die son le. Die beeld is solied, simmetries, en., net soos "ReenP, vol ri tme, gevorm deur 'll ree-ks bot:!. Di t :Ls n beeld van moontlikhede, wat reeds ten spyte v:an die onvoltooidheid groots in uitvoering ise Uit Hendrikz se oorsese reis in 1950 stam nog twee figuurstudi es 103/ 26. (vervolg) verlaat moes "ReEJn:" die oe van di.e publiek verlaat. 27. Korrespondensie: Suid-Afrikaanse Kunsvereniging en. w. Hendrikz. Hendrikz wou die beeld in 1952 na Sonsbe ec,k :i:r1 Nederland stuur maar dit was nog nie voltooi nie. 28. Onderhoud: Andre Hendrikz t 30 September 1971. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 103 - figuurstudies nmeidjie" (terracotta) 2 9 en ntama Morena 11 (brons). Eersgenoemde stel die kop en bolyf voor van n jong meidjie, haar arms onder haar borste gev;ou. "Tama Morena" beteken "Dankie Meneer" in Pedi en beeld n naturellemeidjie ui t wat met uitgestrekte, gekelkte hande n aalmoes ontvang. Sy beweeg effens na vore, haar gewig op die regterbeen, die linkerbeen effens na agter gebuig, wat aan haar lyf n effense s-vorm, gee. "Tama Morenan is in 1950 in Bomand Utzon-Frank se ateljee in, Kopenhagen gemaak.30 Dit ~s in 1952 op die internasionale opelugtentoonstelling van beeldhoukuns te Sonsbeeck, Arnhem, Nederland, uitgesta1.3l n Bronsbeeldjie "Bantoemoeder en kind" is vir die eerste keer in 1951 in Bloemfontein uitgestal,..3 2 Hierdie b.eeld, of' 71 soort -gelyke beeld, of n beeld met dieselfde naam dateer egter ui t 71 vroeer tyd.33 Die moeder staan en hou die kind voor haar vas - sy bene is oor haar heupe. Sy is lank en slank, haar bolyf is kaal, verder is sy geklee in 71 lang, eenvoudige romp_ Die kind is :n&ak. Diie Jiilgu:ra ±a -wereenvoudxg en weral :f.qm die gesigte word net die essensiele gegee. Die beeldjie is solied gegiet omdat dit so klein is. Die vloeiende- S-beweging van die liggaam van die vrouwat agteroor strek word 29. gebalanseer 104/ Ibid. Volgens Andre Hendrikz is die beeldjie van c.harnotte - gemaak terwyl dit in die katalogus: Transvaalse kuns van van:dag, 1955, aangegee word as terracotta. 30. Bothma, M. nhy het Ret!n gemaak", Sarie Marais 1 24 Juni.e 1953, bl. 18, 19, 30, 31. 31. Dekker, G. Ons Kuns 11 Katalogus: Internasionale tentoonstelling, Beeldhouwkunst, Arnhem, 30 Mei. - 15 September 1952. 32. Katalogus: o.v.s. Vereniging vir Kuns en Kunsvlyt, Stadsaal, Bloemfontein, 13 tot 18 Oktober 1951. Volgens die katalogus is "Bantoemoeder en kind" in brons die model vir n groter b.eeld in knoppiesdoringhout. In Die B~~dwag, (Vorster op. cit.) is n foto van die beeldjie. Die mat& riaal word aangegee as doringhout. 33. Die spesifieke gietsel waarvan hier gepraat word is tans in die besit van dr. Irmin Henkel wat dit by Norman Eato~ ge rf het. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 104- - g-ebaianaeer deur.die~: Iiggaam van. a:ta: kindl., rr G'ebot!; l.y.n:. wcrrci in die kop:pe::, die vrou ::re borsiia., die:; boude en:, dji.e~~ armsu,; he:rhaal;. Die baie eenv70ucilige; onderlyf": Via!D. ciij.e vrou: verseker crat die klemc op die:_: boons:te haif&!i.rkeivormige: gedeelte Vvalrl. citiie b.eeldhouwerk v.ai. Hendrik~ het aan1 d.jie o:ppervla:kte; 'Wal11, dme beeldjie gewerk,; nadat d:iit gegiet was;,_ deur patina: claarop aan te wendj. $odaende word 'n aangename lewendige) o:ppervlakte:: verkry. Hierdie roeren de, klein, a:mper inti erne beeldjie:; beeicll die gebondenheid tussen moeder en-.~ kind ui t. Maar daar lis; oak meer as net d:tt, ook dfu_e verwondering wat dlie moeder ervaar by <H:e:; aij_en en djie vae hou van haar kind kom to t ui ting In 1952 word die bee]jd-, "Fosnimf" (ook bekend onder djie na:me H'a- madryad en Daphne)': in Bloemfontein tentoongestel. 34 Die ]Le; gende lui dat bosnimfe:;, as hulle oud wo:rcl, in l::lome veran:d.er:. Di t iim wat besig ilb om met hierd.ie bo-anim.f te gebeur: sw kyk na haar uitgeatrekte hande ~or haar en besef dat haar jeug ver -by is:: ej2. dat haar hande en arms.j takke gaan word en.. haar Iyf 'n boomstam. Sy ia v.erdwa:.'ls en ont:nugter. n Bosnimftt :ils; een v:an die weining beelde waar juis die gesig van die beeld voi uitdrukking em baie bele.ngrik i.s. Daa;r is ±.EltSJ v.an:t "Reenn in bosnimf maar dit is 'n veel swakker beeld. Die liggaam he:t mie daardie vlqeienue S-beweging ni:e :, <Iie aingerrde ri tme ~breek... ITie figuur, wat baie realisrties:; ui tgebeeld.ii.a;, ia: srtyf mr. 'rr bietjie srtokkerig. Die ha:re isj loa' aangeheg en vorm nie dee] van die geheel nie. Na 1953 het Hendrikz eintlik geen noemenswaardige figuursrtudies meer gedoen nie~ c. Fonteinbedde. Herrdrikzj se liie!tfre "tf:rr Cfiiffi dekoratjjaw.e,;vfr patroon en. ri tme:: kam to-t ui ting in 'n aantal maskers en fonteinbeeld:e wat hy gemaak het. "Marsn 105/ 14,. Katalogus:;: 0. V. S " Kuns en Knnavlytvereniging; Sjtadsnal.~ Bloemfontein;, 22-27 s-:eptember 1952'.. In 1952, met d.iie 18de herdenking van hulie troudag gee Irerrdrikz-; aan Hansje 'n n Bosnim.:f't: present. Di t was apesiaal vir haar gegiet en isj een van die weinig beeld'e wat hy getekern het en waarop. daar 'n datum voorkom. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
ltma:rmt wat ui t t943 datee~ 5 is: 'n brons:nn:reker wat bedoel was vir "His; Majesty' s"~ater in Johanne~s:burg. JG Di t is egter nooi t daar gebruik nie en is baie ].ater aangekoo:p deur die s. A. I.ie~:rr- kollege (voorheem ifie:; &.A. Mili t~re Kollege) te Voortrekkerhoogta waa.r di t heel gepas::, in 'h fontein opgerig.:ts:;.37 Die masker bestaan ui t 'n groat gesig; gevorm deur rollemfe, inmekaar gedraaide vorma.. Die, mond 1 waarui t die water van aie fonteim. loop, ig-: 'n oo:p gat. Die gesig met gy draaiende Iyne en vorms.; word omsil..ui t <leur 'n eenvoudiga: oarlogshelm. me b.eeld :lim gjlad a.f"gewerk. fu 1'9«8 het Henllri.kz v±r ffy beeldhou~er~ 'n. s.dlwermedal.je op d:ie uitstaliing van die Shid-A"frikaanse Akadenue ontvang.3 8 Een van sy ins:krywinga was nha:rn:rifl:-akie.", w:at een Vi'aln 'rr paar was. "Hans:dralde" is gemaak in opdrag v:an dr. G.JID. :stlchn:e-r vijr 'n sw.em -bad op sy landgoed n Zunr:Oelw.rou: 3~ Hierd±.e beeldhouwerk is~ gemaak: vfr tn vooruit bepaalde agtergrond maar dl t het to g aan Hendrikz. ~ cl:±e vrye har.j.d gegeel. 'tr Na;akte aeuntjie ry met groat kons:erntrasie el[). ern-a op 'h mak drakitt. Die ongewone. kombinasi.c, die onmoont-like em fantaatfeae daarvan :pas; by die doel Vtan a~ e: beeld, naamlik die vers-iexing van 'ir swembadl. Die verskil tusaen diie twee el.emente wet sa.a:m: gevoeg ia, word benadruk deur die gladde lyfia van dle s:euntjie en die skubagtige lyf van die draal(. Die kombina:si"e v.an mene en dier ]aat 'n mens dink aan die; werk van Gustav Vigeland (1869 Manda[.- 1943 Oslo l soo_s die ~kked:±s.groepe in dj..:e beeldhoupark tn 106/ 35 Katalogua;: c::onatanrtia GaJ.. leties:-, 408 S:tuttaf'ord Chambers;, 2:'1-24 November 1945. 36. Vorster op. cit. 37. Dlt f.s in die middel van 'n bui te-am b~ougeverfde koep e-:t:, teen 'n muur v.an klein stukkies Ieiklip aangebring, aa.rr die 38' kant van ~ - blou dammetjie met 'n gekleurde mosaik ran~ daa~ om. S'oos. o~l~ mat metaal voorwerpe in <fie 1.e~ word fie: beeld pragtig poleer en blink gehou. 'n Menf$ wonde"i" wat H endrikz met sy hiper goeie mnaak van die kombinasie sou ge -~ het. "The snuth A'frican Academy, Twenty-ninth annual exhibition, 1948", The South.Nfricaxr.AXchi tectml Record, l:yl. 121 125, Junie 1949. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012 39. Onderhoud: J. d'e s;., Hendt ikz:, 27 Julie 196.
- 106... in Oslo.40 "Hans.drakie" kom ui t die self de tyd as die Volkskasdeure Vva:tll J o-. hannesburg en dtleselfde awaar, axew~ volrondheid. wnrd hier. gevind, hoewel in 'n veel ligtere en baj.ladeske~ stemming. In aansilui ting by "Hansdrakie:!' is Cfie ]atere fonteinbee1d tfba~mgodn ("Faun" Y 41 waa-rin d.±.e:: s:peelae ligtheid nog verder gevoer word. Die beeldjia st:aan:. ook bekend onde:u die naam "Pan" hoaw.el. in di~e plek van die r:iiet.flu.i t waarop F'an. al tyd bl.aoo nou 'n blom geplaas ils wat s-:eos- 'n va-rkoor lyk en waa:ruit die water van die fantein veronderstel is om ui t te apui t. Die figuurtjie: ±:a ook veel jonger as die mitologiese Pan. 42 Ons kry hier, soos in d:fe vorige werk, 'it aantreklike kontra.8) tus.. s:em die gladde, effe:rra vereenwoudigde 'Bnlyfie 1 atid.s en ges±g en 1 die ha;rige onderlyf, hare en horings-. Wet aoos met Hend.rib ae ander werk ui t di'e vroeg vyftiger j are dj.e geval.is,f is hierd.ie beeldjie simmetries::, 'n ri tmiese kompos:isie van 'n figuur fn 'n sakere posiai.ea 'n Jler.fekte oomblik in 'n beeld vasgevang. n. Fortrette. As ons na die. groot portrette, cmwel in djje-, beel.dhou as in dlie skilderkuns-1 van di~ verl.ede kyk,dan besef ons dat di t nie s-n-. aeer u kermis-; "mn die persoon wat ui tgebeelct is wat tel: mli.e, maar 107/ 40. Brenna;, J... GUide to Guatav Vigeiand' a; a:culpture: pa:rk in -OsJ.o, bl. 44, 522, 5J~. 41.. Vir die eerffite keer uitgestal in t951 t Katalogus;: o.v.s. Vereniging vir Kuns en Kunsvlyt, &tadsaal, Bl.oemi'ontein, 17 tot 22 September 1951 42. Die beeldjie is in 1967 uit die tuin van Regter en mev. D-e; Villiers gesteel. ( 11 Standbeeld' gesteel" 1. die Transva.Ic:~- - 22" April 1967). v-olgens mev. De Villi era:, onderhoud 24 Julie 1974-, is di t eere 'n paar maande later teruggevind to:e 'n groepie kinders5 wart bottels Iangs die grootpad gesoek het op die halfbegrawe beeld afgekom het.. Di.e beeld was pragtig skoongemaak maar gelulck.ig wm:t dle oppervlakte nie beskauig nie~. Die raaiael, w±e die; beeld gesteel he:t, is nooit opgelos nie. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 107- maar e:er<ier hoe die :portr~t aelf gemaak i~. Slander om dus te weet wie ui tgebeeld is en hoe hy gelyk het kan 'n portret srtaag a s dit voldben a;an die vereistes vir, in hierdfue gevar, n ges-[aagde beeldhouwerk. Wanneer 'n mens egter 'n opdrag ontvang is die eerste gedagte d"a':t di;t na die pers:oon moet lyk. Tergelykertyd behoort d±t agter ook 'il geslaagde fidtu.k bee!dhouwerk te wees. Hendribz was geen~ :portretkuns:tenaar nie en ]lctrty van S>Y pdrtrette:: behoort to:t fj:y awakste werk. Di t was v±r ho:rm. belangrik d'at die portret 'n goeie gelykenis moe:r vertoorn :met die pers-oon wat hy ui tgebee]dl. het en1 om daarirr.l te s-j.~ aag herl hy baie: van sy :por trette:; oorwerk wat hulle. koud en.t do:o<il Iaat lyk. Me -vereenv-ou diging err. stiiering,wat sn 'h inherente deel vornr van Hendrik~ ae werk,.dra: ih $J portretta~ juis' by tot di!e kilheid cfaa.rva:n. Daar moet egter in aanmerking geneem word dat die meeste van Hend.rib se :portret'opdragte probjleemgevalla:: was waarvan baie:' min ander beel..dhouera:: 'rr Sllkaes:: s:ou gemaak het:. 'n Fo.rtret wa-t egter in a::lla: opmi.gte: 'n ui tsondering op die re~l is--t i's d.jje van SBngiro:, dii.e skrywer A.A., Pienaa.r. 5angiro. was 'it groot vriend van Hendrikz:: en hat lank by die Helllfi'ikzgesin gew.oon. 43 Kendrilrn: he-.t 5mxgiro gevolgiik goed geken en mie bee]d het ontstaanj. ui t eie wil en nie; omdat di t 'i1 opdrag was waarvoo)r hy beta.al aou moe.s3 word n:te. Hy wou <fii.e pe>rao on vas I~, su ui terlike::, maar ook iats van sy karakter en van sy e.ile gevael je ena hom. Hendri~ het eers cltl.e volledige kop gebee1dliou en ]a:ter dl.ie agte.rste deel a:fgesaag om <fie hangbeejld n Sangi:ttomaskertt te maak. Die volledige kop- doen v,eei sterke-r em. kraguger aan ~ d'lle masker. Uit hierdie bee~d is Sangiro duidelik herkenbaar: die gewelfde voorkop met d±.e aar bokant die linkeroor, <fi.e bre~ neusrug, die onder lip wat ui tsteek, die moehii ~e en dtlle~: s.terk ken:. 44 Targely..,. kertyd is egter ook opval]ende karaktertrekke: merkbaar: tie pemsbnlle o H::, df.e spanning om en tusaen di.e ou en d"ie gevoelige, maar besli&te mon~. Daar.ia:.tats:; trag±.es omtrent dl.e man. wat bier uitgebeeld word. Hend:rikz 108/ ' M3. Vbrster op. cit. 44,. Dekkem:-, G. "Ons: Kima 11n. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 108 - H'errd.rikz slaag: in hier<iiie werk am ten :~ voll~.: te ~ reduaeer en d'ie beiangrikste;, genoegsaam beklemtoon, ui t te beeld. Die hare w.rurifl. weergegee met 'ir paar enke]e, d:ekotatiewe.lyne, ondergeskikte lyne en vorma:; o:p die gesfg; wotd weggelaat. T:err.. epyte -m:rr djie beperking en Cfdie.: eenvoudige vlakke; het di.e bee1dj geen glad- de oppervlcr:kte nie; maar 'ir effelts3 growwerige teks?tuur. Die beelld van Loui~a Vl.a:dykin, hoewejl volkomr: verskilllend. van "Sa.ngtro:" kan aweneens as 'n geslaagde beeldhouwerk beskou vro rd. Handrikz het daarin gesiaag o m d:iie beel.d' na JJouiza te 1aat lyk15 ftlouizan vertoon 'n kalm, oop gesig, 'n ui tdrukking van rustigheid en tevredenhei<i en ry:pe volheid. &boa in "Sangirom het hy ffiterk vereenvoudig-. Die hare!.$ s::treng' a'gteroor gevat en agte:n ~ ~ - paar kru!l~vasgevat met 'n d1k vlegs. 1 daarowheen gedraai. Die dekoratiwitei t daarvan vo,rm 'n mooi omraming vi'rr d :ne gesig met s.y retn.ma1ige ge]aat$iirekke en 'n effektiewe teensrtelling met die lang, eenvoudlge nhk. JJie aamtial barrtto ~ekoppe wat Re:ndrikz in opdrag van dr. G. Etlchne:rt vt:n:' fltf ].andgoed gemaak he:t, an wat in bot!::, wat na: 'n awembad toe: gelei het, geplaas sou word't., ~ 6 dateer ui t die Jlaat veertiger jare.. Di t omvat 'n Boasman:;, 'n Hottentot, 'n Pando, 'n Swarl, 'rr Shangaan 4f.?, 'n Mashonat4:8 en 'n Zulu. Die koppe getuig 'Wall s-terk tegniese vaardighei;d3, s-ker]l waarnemingswermo~ en dlie vermol!j am waarnemin~ iin plastiese vmrm om te sit. korrek, maar die kunswaarde.:iis beperk. Etl.re koppe fur etniaa; :Jrn Mei 1948 hat Hendrikz 'n opd rag ontvang om'. 'n beeld van: Jolm Webb, d.te eers:te bestuurder -van diie SU:i.d-A.frikaa.rae Ko6peratilawe Si trusbeurs:: te maak.. Henrlrikz 109/ 415. 'n F oto van Loui'za by hm.r portret verakyn in die "Pretoria News-'', 3 Des ember 19Lf:7. 4:6. KorrreSJ)ondensie-~: Mev.. Sli.nclairr, 27 November 1974.. V'Olgens Harurje Hendrikzz,. korrespondens:ie: 2 Julie 1976) was: Me bee].de gemaa-k in opdrag van professor Raymond: furt. Di t lai in dile a-teij ee wat Will e-m np dr. Bilc.hne~r s:e plaas gehad het, voltooi en moontlik,ia daar v:i"r hom a~gietseiar. gemaak. 47. Katalogus:: At ahriati 1 s;, 28 November.. 13 D.esember 19tttl. 4l8 Katalogus:>: Exhibition o:r Contemporary Struth.A:fric-an Fa:intings~ Drawing$ and s~:culpture. Organis:ed by the ffouth A:f'rican J(sso ciation of ~tsi for the Umi.on Gbv.ernment, 1948 - ~J in the Tate Gallery. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
.. 109- Hendrik~ het d~i.e volgenne probleem: die o-pdraggewers; wou graag h~ dat ttlie beeld moes l:y:k sooa: m.n.:d. Webb gelyk he-x toe) hy in 1945 afgetree het. Hy het e:gter intusaen. 'ir bero~te-&tnva::l g ehad waardeur cmi~ eero he.].fte wan djie; g_esig:. heel tema-1.. Viertrek was. Oln dfe :portret te maa.k het Hendrik2Z mnr. Webb peraoonilik besoek maar afgesfen van dl:e geportratteer.de s:ell~ moea hy bowendien gebruik maak van foto'' s wat in oe-sft van die Btl. tru.straad wast. 4~9 Die beelld ia, sooa: verwag kan wo rd., nie ju.is~ geslaagd nie. Di t maak 'tr ]aweloa:e, harde ent onaubtie!e indruk. E!e hoend~ apoortjie:m om dlia~ Q:;~ hat 'n meganiese :patroon gewordi. Me beelldj u g::ta:d en blinld. lji t word gereelld opgevryf"' en waar dfu1t.fur 'rr <ionker ingangsportaal onder 'n Iig, in d3i.e gebou van dlve: Sli tru.sraad, in Pretoria staan, maak a±t 'n spookagtige, onwerklike indruk. 'h' Portret van S:lr Ernest Oppenheimer ils in 1953 gemaak in opdrag van die Diamantkllulit van 5uid-Afrika vil! hulle gebo u fn Johannesburg. Sir Errrest Oppenheimer ha± 'Wir die beel.<!r geposee~ en miekien om d.aardie rede i&; di t 'n baie eulmesvoller portret a:s die vorige werk. Haewel di~ nie:: 'n indrukwekkende O'f intieme portret ±S3 nie;, is ciie oppe:rvlakte; s-a; kleu.rvariamle en teksrtuur aangenaam. D!a port»et.~ va.:m John Orr is gemaak in opdrag 'Wan die Orrfamilie. Dl.t 1:63 in 1955 voltooi. John Orr was t oe reeda; oorlede. Die: beeldhouer he ~t al.egs; twee foto' S3 tot sy lleskikking geh.atf., 'n :foto wat reg van voor geneem was, citle; kop ongeveer 5 em hoog,. en 'n groepfoto waarop nmr. Orr v,oorgekom hat!. 51 Di~ portret het fn bietjie hard em leweloo $ U!L~~ ew~.ii? nie 'n gesillaagde por.tret nie.. Die bee:cd.fa: tans in besit van diia firma John Orr in Jo ~ hannesburg. Ul t d1lese].fde j aar Cfateer 'n borsbeeld van J.J. BOsman, <He stiigter en eerste hoofbestuurder van v-olkakas. Dit :ils by gel.een~ heid van dttej mondigwording van d~e bank aan dliie direkmt:e van:. cu.e bank oorhand.ig en ataan in d~e voorha-1 van d!le Hbof'kantoor v:an Volkakas in ~retoria. Hendrikz 110/ 49, Onderhoud: Meneer Moore, Z7 S:eptember 1.971l. 5I). "Treurspel. w. HendrikZ' ei:wrig in winskope!l, Dagbreek en. Son- da;gnuua:, 13 Desember 1:959. 511. Orrderhoud: Meneer Fullagar, 13 S:eptember 1968. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 110... Hendrikz- het weer.wor dle se!fde ~oblerr.e; te sta.a.rr g~konv a's::: me:t d.lie vorige o:pdrag. Mhr. Hc>:sman :tis reeds! in 195Z oorlede:. Hendril&he:t hom egter persoonlik geke:m, deurdat hy heelwat.werk vir Volkskas gedoen het:. M:hr. Beaman was ciltyd vriendelik, be..,. moed.igend en s:d.mpatiek j een-s; horn. 5Z Of dtit- 'n g tsl.aagde po r- tret is? Die o:pdraggewers; was tevrede en HendrikZ'; he:t ay toe,... maa!s brooclhodige geld ontvang. 53 Djjt i.s agter jammer a at daa.r s:o, dik:we]~ gewag wo:rd tcrt na iemand a::e dood voordat daaraan gedink w6rd om dl.!e nagedagtenia; te besterrdig deur middel van 'n bronsbuuste. Ho~eveel menae s:ien hierd.ie portrette raak en herevee I. van di.e verbygangers; wat hulle raaksi.en srta:p verryk weg? Vroeg in die vyftiger jare het daar n verswakking ingetree fn H.end.rikz s.e pers:-oonlike werk, wat naderha:nd heeltemalltot stil._ atand gekom het. Na 1953 het hy hom hoofsaaklik tot opdragte beperk en noulik enige v-rye werk is gemaak. 52. Plngellbrecht,.c.L. (redakteu.r) 11 1Iendl:'ikz. s:e werk vir Vtrlks-. kas" t O;p aaal, bl~ 29,.39, Februarie 1959. :rt>idl. \rolgens dj5e artikel het meneer Cfre~jbe; by di.e oo:r- - handiging van die beel<f ges~ dat die beeld Bossie a:e gelykenis; ier, ay w.esena:trekke weergee, maar dat di t ook sy karakter weergee. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 111-- HOOFamJI{ 5 Wlllem He:hd.rilm~, gk:r'ywer en kunskri tikus;. Wiillem Hendrikz was nie :rre:t kuns:rtenaar nia maar tera:elfdertyci Aff; Cfbaent, kunaskrywer en kri tikus hat hy 'n grooit peil.agua:g bydrae to;.t die vorming en beter e~kenning van kunaaangeleenthede ±n Suid-Afrika gelewer, Hy het natuurlik alty~ in die eerste plek beeld:houer geblly, maar as gevolg van s,y doseerwerk was hy ook gedwing om karmfa; ta:: maak met d'i.e meer kri tiese bena'deringedwyse "m!l diie kunm,. 'rt benaderingswyae wat hy dalk andersinau vol. kome s:ou ge!gnoreer ha-rfii. Haewel Hendrik~ 'n baie goeie skrywer was., het hy nie maklik. ui t die vu.i~ : gepraat nie, gevo]glik was hy maa-r 'n ma-tige d.bsent:. Hy het egter al sy lesings ui tgeskryf en die geakrewe gadeelte, w.at deurga~ 'h sinv.oll~ en boaiende gehee:r gevorm he.t, voorgee- JLeesf.,1 $y taalgebruik was po~tie:s en sy leainget was kort, aoort vam. voltoolde e-.ssays: oor onderne:rpe waa:rin hy peraoonlik ge!nter.esseer~ was 2 tialt n artike5t "Ra-phael.. A:n Inter:p:retation" blyk my kri tiese benadering a;s kunal.ektor-s-krywer. Hy hat Rapha'el ae goeie kwa- 11 tei te en bydrae to-t die kuns aangedui. Vervolgenm het hy e:g ter beweer dat Raphaei vijr baie eeue <llje kunrutkrywera; om die bosj geleil het. Hy was volgena Hendrilrn.nie s=o 'ir groot kune>termaar as wat die ~reld hom gemaak het nie,_ maar ::rj;egsj 'n begaafde na-. akiider mtt dlte beste v:an anrler gene em het en di t vir sy ei'e werk gebruik het ~.3 A.fgesien van die meriete van <fie a:r:-gument getuig die artikel tog van kennis) en. inaig an oo allffi$ v.an self~ standige cienke- en cii.e dll.rf om ct;lt ui t te spreek. Ifendrikz hat 'n vnrew.el gehad aan opperviakkigheid en oneerlikheid teen pru.lwerke ~- en ~ naboots:ings. Willem het hom a. eu.r 'n vriend ].aat oorhaal om s;elf d'ie pen te gryp toe hy verv:uit vrca:a; met 11'Z/ t. Onderhoud : Ines;. Aab-Tarngem, 17 Julie~ 1968. 2. Onderhoudlt.Prof'. H. Martienss-en, 24 September 196B. 3. Hendrik~, w... de ffi. "Ra})hael. An Ynterpreta:tion",. ~ Sbu]h A.frican Arch! tecturai :fl~c(j.rd, bl. 21 5, Junie: 1':9~0. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
met billike ~ toorn oo:r d.1le olllvoo:rwaal:' delike aa.nprysrl.ng Wcm 'n a.am- tal s:wak kunswerke deur 'n- baie patriot.ieae, maar onkundige kritikua; op 'n J ohannesburgse ui ts tal.l'ihg. Onder d'ie a-kuil.jaaam G:1deon Malherbe; (Gid.eon vii:tr ui troeier en Ma.lherbe v.±r onkruid) het hy in 1945 'n Johannesburgae dagblad, lli~ Vader1and, en :later in 'n Sbndagbi.ad:~ Dagbreek en S:Ondagnuua~ begin; kunskri. tieka skryf. 4 U1 t hierd:ie kunskri tieke: blyk baie duid.elik Slf omvangryke; kenniis en aangebore ins:ig:. 'n Beslis:-te bertnding: word gegee en d-i t- fa deurgaan~ grondig gemotiveer Groot en mooi woorde annder be tekeni~word vermy. Oor Nfaggie Iioubaer se werk het hy by-voorbeei<f die volgende geskryf: "Die eerste ind:ruk wat 'n menre k:r.y by 'n besoek aan haar huidige ui ts.talling in die Cbnatamtia. galery is onverskrokke, vlammende kleure, 'n eenvoud'. van aanbiedihg en 'n oningehoue-; direktheid van uitdru.kking wat hoog&:; verf'rissend is na die ve:mwaande s:elfgenoe.gsaamheid wat ao ba.ie van onb inheems:e kunmtenaar~ keumerk.n5 'n Skildery vail E. Roworth op 'n uitstalling- in 1945 in die Bothrrer gal..ery in J ohannffiidburg- nroes daarenteeam. deurloop: tthy srte!. 'n wollerige monsxer ten to on geti te:r n The Valley of the Golden Gate"~ (pcy&> 400 ghieniesj) geskilder in die beste tradisie van die akademiese skole: van 1870 tot 19Z0'' 1 'n tydperk toe die kuns- f Y :Laagwatermerk bereik he~ en toe die openbare smaak ui ting gevincf het in anti-makassa.rs-;, aspidis..tras en. 113/. 4. S.ohwellnua:, 0.E. "Willem de Sanderea: B.endrikz", Tydslcrif vir Iietterkunde' 52 57, :Maart 1952 ~. M:h.r. s :chwellnus vertel in 'ir brit:jt', 3 Feb:ru.arie~ 1976., a at di t hy was wat W'illem' beweeg het om die kri tieke te begin akryf'. Will em het die kri tiake in Engels geskryf; hy kon hom in Engels beter uitdruk hoawe:l hy sterk Jtfrikaans georienteerd' was::, en.hulle het sa.am 'n A.frikaanse vertaling geproduseer. Mnr. Schwellnus w~it as 'n joernalis aan Me Va;dearlanli v,erbonde wa-s toe die ar -tik(ds; begin verskyn.het, sa dat hulle die reaksie wa-t die. kri tieke ui tgelok het, baie geniet het..aimal wou weet wi.e "Gideon Malherbe" was en die geheim is dan ook maanifelank bewa.ar. Toe di t ui teindelik ui tgelek het, was baie; mense k:waad vir Willem. 5:. Malherbe:, G. "M~gie :nioubs.grn, Die Va:derland, 15 Junia 1945. Volgens Van Rooyen, J,.. Maggie Loubaer, bl. 20', was Willem Hendrikz ; ook bevriend' met Maggie Loubser Digitised by en the University het hy of Pretoria, haar Library Services, 2012
hardebolkui:ta. 6-113 - Hlerui t blyk devt Hendrikz~ as kri tikus vreesloos: in sy oortuiginga5was. Hy was eerlik en het nie geskroom om presies te s:~ wat hy bedoel nie,. Hy wa~ egter nooi t kleinsielig nie~. Sy veroordeling was sander voorbehoud en vriend en vyand, sonder aansien des pexsoons, het onder sy pen deurgeloop. In~ 'n kri tiek op 'n ui tstalling van Rennie-, Potgieter wat geopen was-) deur Gerard Moerdyk het Hendrikz skerp, maar raak kritiek op die werk gele:wer en dan s:emmer terselfdertyd 'n aanvai op G;erard Mo: erdyk gelooda~ wat in sy openings:tede beweer het dat Hermie Po-,t -gieter di'e eerste S:Uid-Afrikaanae beeldhouer is wat suiwer van gees is en wie se werk werklik in die land wortel.7 H:endrikzz en Iie Roux S1Ili th Le Roux- fs in 1948 deur die Pretoriase: &tadsraad gevra om op 'n openbare veiling werke van Fanie Elo.ff ui t te e:oek en aam te koop. Die~ keuse he-t op r~gs) twee werke geval. Dr. F.C.L. Bo'Sman, wat hom baie ongelukkighieroor gevoel het, moes di t in 'n artikel nwaarom Pretoria nie al Fanie '' Eloff se werke gekoop het nie. ook onder die skerp pen van Gideon Malherbe ontgeid. Hendrikz het daarop gewys: ua"± al ons kunsgalerye opgeskeep sit met rommel wat oor cfie jare vergader is u as gevolg vm1 s-oortgelyke al tru!sme " 8 Van W.H. Coet~er het hy gesk:ryf: "Ek vrees dat die Eeufeesperiode sy ontwikkeling vertraag het deur 'n oordosis van nasionale sentiment." 9 'n O:pvallende kenmerk van a:ideon Malherbe se kri tieke was die fyn spot en d1ie raak en pi ttige manier van. ui tdru.kking. Hy kon die taal ui tsitekend hanteer. Om 'n kri tiek oor enige kunsworm te skryf is 'n kuns. Dit moet so geskryf word dat nie net persona wat 'n belangstelling het in die kunss{)ort di t lees nie, maar juisen veral die wat nie belangstei nie en wie se belangstelling gewek moet word. Hendrikz het 'n ma.niex gehad om 'n ding sodanig te omskrywe dat die leser 'n -visuele voorstelling daarvan kon vorm wat hom tot nuuskierigheid geprikkel het. Hy 114/ 5. (vervolg) aangemoedig. 6. Malherbe, G. "Iets! vir almal op groot ui tstalling", Die Vaderiand, 21 Mei 19451 7. Malherba, G. "Monument"!"beeldhouer hou uitsta1.lingn, Die Vaderland, 12 Junie 1945. 8. Maiherbe, G. nwaarom Pretoria nie al Fanie Elo.f:f se werke gekoop het.nie,n Dagbreek en Sondagnuus, 4 April 1948. 9. Ma.lherbe, G. "Iets vir almal op groat uitstalling," Die Vad~erland, 2'1 Mei 1945 Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 114 - Hy het van die "Almanak-cum-sjokoladedoosstyl" v:an Roworth gepraat, 10 11 '!1 Paar broodkuns-produksies van Nils Andersen:_,,ll er: "die kersvettegniek-moderering" en "rommelbasaargehal te '' Vian H. Potgieter se 11 nooientjie". 12 Die indruk mag ontstaan dat Hendrikz se kritiese werk baie af~ brekend en negatief was. Dit was egter glad nie die geval nie. n Kunswerk van g_oeie gehal te het hy onmiddellik raakge-, sien.. "Daar is n werklik mooi landskap (no$ 39) deur Hugo Naude wat al sy bure in die skadu stel."l3 Daar is mense wat beweer dat Hendrikz soms hooghartig in sy kritiek was. "Dit is jammer; dat i.p.v. kritiek lewer, nmrc Malherbe die publiek vertel van sy eie goeie smaak en kennis op kunsgebied, en as sy stukke geed gelees word, kan die leser al sien hoe glimlag hy van selfvold"""'. ening oor sy meerderwaardige kennis. " 14 Die woorde "mr'8r.d erwaardige kenniis" was klaarblyklik negatief bedoel, maar dit was juis daaroor dat Hendrikz beskik het in vergelyking met menige kunstenaar. Die meeste kri tieke is allermins meerderwaardig o:f afdwingend, die: skrywer was altyd gereed om te erken dat dit ook anders kon ge -wees het. Dat die "eie ek-" soms baie op die voorgrond tree is onvermydelik by subjektiewe kritiek: " maar, na besigtiging van baie beter werke van hierdie soort hier en corsee, was ek nie diep onder die indruk daar -an nie."l5 Hendrikz se M.A.-verhandeling het gehandel oor kunsonderwys. Hy het daarop gewys dat die beoefening van kuns n normale mens -like aktiwi tei t is en dat ui tslui ting daarvan kan lei tot 'n wanbalans 115/ & 10. ~- ; 11. Malherbe, G. "Twee uitstallings in Johannesburg", Onvol.- ledige koerantuitknipsel in die besit van mnr. A. Hendrikz. 12. lvialherbe, G. "Monument-beeldhouer hou uitstalling", Die Vaderland, 12 Junie 1945. 13. Malherbe, Go. "Twee uitstallings in Johannesburg,.. On'\001- ledige koerantuitknipsel in die besi-t van mnr. A. Hen drikz. 14. "Kritikus gekritiseer", Die Vaderland, 25 Junia 1945. 15. Malherbe, G. "Van een uiterste na die ander", Die Vaderland, 4 Junie 1945. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 115 - w anbal ana),. 1.n a;.f:..ue mens,. 16 Hy hat vervolgens beweer dat kunaop... leiding in Suid-Afrika' veel te wense oorlaat. Die ktmaoplei.,;_ ding op die skole was hop-eloos. ontoereikend omdat kunsonderwysers nie 'n bevoegde opleiding gehad het nie en nie oor kennis van die sielku.ndige en s:osiologiese vraagstukke van dl;_e ldndera beskik het nie. 17 Die gevolg was dat die: meeste persone wat 'n leidende rol in die ontwikkeling van die lantl gespeel het die: sko].e en universi tei te vertaat het sender die modige kennis:- en agtergrond om kuns te waardeer en kul tuuraangelee:n-:;~hede in d:te: regte l.ig te kan beskou. 1 ' 8 Hie:rdie pe:rsone het opgetree as kul -tuurleiers en he:t kuns:; aangeprya wat in werklikhei.d swak van ge -hal te wasi. Di t het dlkwels:: beteken dat 'n Afrikaanse produk met ~ Afrikaanse handelsmerk onvoorwaardelik as goe~ beskou word. 1 9 Terwyl vir aille beroepe-; vereis is dat 'n eksamen met sukses af'ge~ 1~ word, was dit vir die kunstenaar as onnodig beskou. Daar was kunstenaars-: wat eintlik nie die flouste benul gehad het van die beroep wat hulle beoefen het nie. 20 Hen<ttikz- het 'n verbetering in die toastand bepleit. Daar was volgens hom net een manier am' dit te bereik en wel deur middel van 'n deeglike s:tels:el' van kuns:onderrig op die skole en mis-kien: 'n verpligte kursus; in kunswaardering op universiteit.z 1 Kuns;. behoort nie net. die voorreg te wees~ van die ryj:res:; en ntfn",. we-~1t. ~ te veel tyd nie, dit moes deel v;orm van die} sk~pende lewe en 22 ontwikkeling van die massa. 'n Ander 116/ 16. Hendrikz, W'. d'e SJ. Essential considerations in design+ng a new sysctem ~ of axt education for s outh.african a~hools and uni versi ti ea., (Master o:f krtffi, University of Wi ts;)jun~ 1~45. 17 "Beeldhoue:r trek lo oor af'skeping van kuns.nnderrig", Thi.a Vaderland, 2"5 Oktober 1945'. 18. Vorster, J.P. "Die ma.n en s.y werken, Die Brandwag, 22-23, 1 Februarie 1946. 19. Aantekeninge van 'n toespraak gehou vir lede van die Maria van Riebeeckklub in besit van mnr. A. Hendrikz. zo. Vorster op. cit. 21. l!.. 22. n Rand aculptort s ; impressions. o:f r.ne:thod:s- and' out:look. of American Uni versi ties!', The Star,. Z6 ~anua.r.i&. 1945- Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 116 - 'n.ander onderwer:p wat Hendrikz: na aan die hart gel~ het en waar -oo:r hy navorsing gedoen he~t en geskryf het, was.; "Kuns in die figi tektuur." Hy het a aarop gewys-; dat die mens ln blywende behoefte het om te versier en1 dat dlie gebruik vcnn kontras.terende ma:teriale en kle:ure; in die; ffitrak funkffianeie argi tektuur 'n rj~ wys.; waa dat selfs_\ d.ia argi tekt're hierdle:, behoefte:-: besef he:t. Hy he.t 'h nouer samewerking_ tuss:ern a:ile kuna.rt;enaar an di.e ; ro:-gi tek be Z3 ~ -plei t,. Wir die S:Uid-A frikaans e kunslewe het Hendrikz~ s=e kuns~kri tie se werk baie beteken. Die kri tieke is geskryf ~a.durende die nar o:orlogse jare toe die kritieklose aankoop van skilderye a~ geid -belegging 'n erns:tige bedreiging vir di e ontwikkeling: van ons.~ kuns beteken het., 24 Hendrikz het citl.. t self as volg gestei: "Ek het n kruiatog onder.neem om die snert uit die kuns te weer.n 2 5 Tereg het profeesor G. Dekker opgemerk: "Dit is.. jammer dat hy sy voorneme laat vaar hat om n bloemlesing van hierdie: in dagen weekblaaie begrawe stukke ui t te gee.. Bui ten die ver.fris: serrde insigte snu dl t 'n waardevolle klmshistories-e dokument gew.ees het.nl Hendrik2Z ae kritiese werk het ongetwy:feld 'n ontnugterende en suiwe:oende ui twerking op ons kunskri tiek gehad. Kunstena.ars en hulle~~ kuns.werke is be~reek, daar is aangedui wat goed :Da en wat nia: aan vereistes beantwoor<f het nia. Maar dit wa.si n±.e~ al waardevolle funka!e wat Hendrik~ met sy kritiese werk verrig hat nie. Kuns-kri tiei wat nie oor die nodige kennis en onderskeidingavermo~ beakik het nie en hulle die reg aangematig het om enige ding hemelhoog te :prya, het deur hierdie kri tieke grondig cele.er hoe di-t Qint:lik. gedoen behnor"tr. t e word. In.derdaad was Hendrikz. 'n soort hervormer. Hy het probeer om: s~ekere gevestigde wanbegrippe in verband met die kun$ in s:u.id Afrika reg te stel. Hy 117/ 23. Hendrikz-:, W. de s. n Sculpture in relation to a:rchi tecture-n, ~-4~ ~- S:outh A~rican A'rphi tectura:q= Recojrd November 1955. 24. Dekker, G. Ons Kuns: 11, bl. 25-30. 25. Aantekeninge van 'n toespraak gehou vir lede van dtl.e Marri.a van Riebeeckklub in die besit van mnr. A. Hendrikz:. Z6. Dekker OJ2 cit. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 117 - Hy het probeer om. aan die publiek te toon wie en wat die ware; kunstenaaj:' was ~ en wat hulle aandeel behoort te wees in die maak van die kunstenaar: ''Di t is:; e:gter 'n betreurenswaardige.fei t dat die meeste Suid-Afrikaanse: kunstenaars) weinig meer aan die dag 1~ aa 'n klaarblyklike materialisma, 'n aa.npassing by die publieke smaak en 'il jag na publieke aj?ploua;. En in hierdie verband lleer die ku:nsgeskiedeni83 ons ook dat wat popul~r iff~ altycr ver agter staan by wat werklik betekenisvol is. wa:t ek betreur.iis:> nie da:t sulke nstenaars bestaan nie, maar die valse maatstawwe waarmee dli.e publiek hulle~ w=erk meet." 2 7 In aantekeninge wat Hendrikz gemaak het vir 'n toespraak wat hy aou gehou het, beweer Hendrikz;: dat die kuns:tenaar wat slegs be Iangstel in beroemdheid en aanbidding nie 'n ware kunstenaar iej nie maar 'ir persaon wie se ydelheid' fl':tega~ ui ting s:oek. 28 Hy het die publiek ook daarop gewys dat dit verkeerd was om 'n kunstenaar eers nee. sy doo d op te heme.l. Di t he:t. dlie gevaar ge-o s-kep dat valse waardes aan sy- kuns gehe.g kon word. Die dood behoort nie nodig te wees: om ons te dwing om 'il kunstenaar te waardaer nie. K1ms behoort nie in gesogtheid toe te neem met die dood van 'n kunstenaar nie. 2 9 Wat Willem Hendrikz ook ongetwy:feld 'n goeie kri tikus en k:un.& skrywer gemaak het was d r:tt hy nie net teoretiese kennim gehau het nie, maar ook praktiese kennis_... Te veel teoretiese kennis kan vir die s-keppende kunstenaar gevaat inhou d~; -b dit daartoe kan lei dat die intellek die emosie corwin../tan die anderka:ni; is 'n kunstenaar wat glad geen teoretiese kennis het ni~, geneig om 'n slagoffer te word van s~ntimentele realisme~ :. Die skeppe:t:llde kunstenaar behoort die balans te behou tusfren die twee pole. Te veel teorie kon vir Hendrikw as skeppende kunstenaar gevaar ingehou het. Errol Wilmot het geskryf da1t Hendrikz se be.alui t om die kri tiese werk te laat vaar betyds en baie wv waa. 3o, Dat 118/. 27. "Mense - Tipe:a en Kunsuitingn, Die Vaderiand, 13 Junie 1946.. 28. Aantekeninge van 'n toespraak g ehou vir lede van die Maria van Riebeeckklub in die besit van mnr. A. Hendrikz-. 29. "Help ons.; kunstenaars liewer solank hulle leef'', Dagbreek en Sondagnuus, 21 Maart 1948. 30. Wilmot, E. nwillem de Sanderes Hendrik~ - An appraciation" The S:euth African.Architectural Record, bl. 1.32-134, Junie 1949. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
- 118 - Dat Willem Hendrikz self wel besef het dat te veel teorie akadelik vir die kuns kon wees blyk ui t die volgende: "When I used to lecture on the Fine.Arts at the Wit-watersrand University I was forced, by the demands af my position, to investigate~: this mass of theoretiual data on aesthetics. And I must confess that though I did' manage to survive: the ordeal; and eve:m added a theory or two to that intellectual goulash, I was ao appalled by its:' malnutri ti ve affect on art i taelf that I aubmi tted my resignation. And now I devote mysel:f' - wi. thouit a:i'i.'& lysia, - to my bread.iess art:.n31l. 119/., 31. Hendrik2Z 1 w. de S "Art in Architecture", The. ffouth.k!rican Architectural Record, bl. 82-83, A})ril 1948-. Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012
Digitised by the University of Pretoria, Library Services, 2012