ЕСЕПТЕУ ТЕХНИКАЛАРЫНЫҢ АППАРАТТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ.

ЕСЕПТЕУ ТЕХНИКАЛАРЫНЫҢ АППАРАТТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ. КОМПЬЮТЕРДІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ Есептеу қажеттілігі адамзатта әлдеқашан пайда болды. Ал, өркениет дамыған сайын есептеу қажеттілігі арта түсіп, есептеудің механикаландыру жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Осындай алғашқы машинаның бірін 1642 жылы француз ғалымы Блез Паскаль жасаған болатын. Арифметикалық операцияларды орындау үшін Паскаль бір бірімен байланысқан дөңгелектердің айналуын пайдаланды. Дөңгелектерде 0 ден 9-ға дейінгі сандар жазылды, әр дөңгелек толық бір айналғанда екінші дөңгелек 1 санға жылжитын болады. Машина қосып және шегере алды. Паскаль машинасы жаңа принципте жасалған алғашқылардың бірі болды. Паскаль еңбектері есептеуіш техниканың дамуына ықпалын жасап осы машина негізінде көптеген есептейтін машиналар жасап шығарылды. 1694 жыл Лейбниц әлемдегі алғашқы арифметикалық әрекеттердің төртеуін орындауға арналған арифмометр жасады. Оның негізінде сатылы білік принципі жатқанцилиндрдің әр түрлі ұзындықта жасалған тістері мен есептік доңғалақ бірлесіп әрекет ететін болды. Осы негізде 1820 жыл Томас арифмометрі жасалған болатын. Ол көптеп әзірленген бірінші есептегіш машина. Бірақ механикалық арифмометрлер мүмкіншіліктері адамзатты қанағаттандыра алмады. Есептеу техникасын 3

механика емес электромеханика негізінде жасауды мәжбүр етті. 1840 жылдары ағылшын математигі Чарльз Бэббидж жан жақты есептеуші құрал ойлап табуға тырысты. Ең бірінші болып компьютердің арнайы бағдарламамен басқарылып және оны сақтайтын жад болуы керек екенін ойлап тапты. 1820 және 1856 жылдары бірнеше арифметикалық әрекеттерге қабілетті- аналитикалық машина жасалды. ХІХ ғасыр соңында Америкада Холлерит Герман перфокарталар арқылы деректер енгізуге болатын есептеуперфорация машинасын жасады. Ол атақты есептеуіш техника шығаратын ІВМ фирмасының негізі болып табылады. ХХ-ғасырдың 30-шы жылдары электромагниттік реле негізінде перфокарталармен операция жасаушы есептеуіш машиналарға арналған логикалық схемалар жасай бастады. Бұл машиналар күрделі арифметикалық әрекеттерді орындай алды. Дербес компьтерлердің классификациясы. Компьютерлік технологияда жүйе деген түсінік жиі қолданылады. Оған операциялық жүйе, желі (сеть) жүйесі және информациялық есептеу жүйесі (ИВС (ИЕС)) т/б жатады. Соңғы жүйесі көмегімен есептеу және ақпарат алмасу жұмыстарын ұйымдастыруға болады. ИЕЖ-тің бір бөлігі ІВМ типтес дербес компьютерлерді аппараттық қамтамасыз ету болып табылады. Оның құрамына операциялық жүйе, қолданбалы бағдарламалармен қамтамасыз ету және компьютерлерге қосылатын сыртқы құрылғылар кіреді. 4

Дербес компьютерлерді негізгі екі топқа бөледі: жалпы қолданылатын және арнайы қолданылатын компьютерлер. Қолданушылар компьютерлерді екі категорияға стационарлық және тасымалдап жүруге арналған деп бөледі. Жалпы қолданылатын топқа үстелге қойылатын; desktop, mini desktop, small-footprint, slimline, еденге қойылатын; midi tower, minitower, big tower модельдері жатады. Үстелге қойылатын компьютерлердің жүйелік блоктары үлкен орын алады, ондағы жүйелік тақша горизонталь бағытта орналасады да жөндеу және модернизациялау жұмыстарына қолайлы болып келеді. Мұнара типтес жүйелік блоктың қорабы, горизонталь бағытта аз орын алады да, ондағы блоктарға техникалық күтім жасау күрделірек болады. Стационарлық компьютерлерде mini, midi, small, big, ultra қосымша құрылғылары қолданылады (приставкалар). Сондықтан олардың қораптары үлкен етіп жасалынады да, қуатты қоректендіруші блок, суыту жүйесі және көптеген сыртқы құрылғылар орналастырылады. Олар онан әрі модернизациялауға (қосымша түрлендіруге) мүмкіндік береді және жұмыс істеуге төзімді болады да upgrade 5

саналы деп аталады. Жүйелік блоктың қорабының үлкен болуы, оған қосымша блоктарды қалауымызша орнатуға мүмкіндік береді. Сондықтан компьютер сатып алғанда, оның жүйелік блогының mini, small өлшемдерінің қосымша блоктар орнатуға мүмкіндік беруіне көңіл бөлу керек. Компьютердің алатын орнын үнемдеу мақсатында жүйелік блок пен мониторды интеграциялап шығарады. Олар үй тұрмысында конструкциялау, жоспарлау мақсаттарында қолданылады. Компьютерлерді интеграциялап шығару оның элементтерін тығыз орналастыруға мәжбүр етеді, оның нәтижесінде жеке блоктар тез қызып істен шығуы мүмкін. Ондай компьютерлерді жиі ауасы алмастырылып тұратын орындарда қолдану керек. Жүйелік блоктың үстелде орналасу түріне байланысты әртүрлі атпен АТ аталады. Алғашқы кездері компьютер қорабының АТ түрлері қолданылды. Дербес компьютердің қорабының АТХ жаңа түрін және жүйелік платаның форм факторларын 1995 жылы INTEL копорациясы ұсынды. Бұл конструкцияны дербес компьютерді шығаратын барлық өндірушілер қолданады. АТХ құрылымы компьютер қорабы ішіндегі жылулық режимді ұстап тұруға және оның ішкі 6

элементтерін мүмкіндігінше оңай алмастыруға мүмкіндік беретін етіп жасалынған. АТХ стандартына байланысты жүйелік тақша 90 градустық бұрышпен орналасқан. Сондықтан кеңейту слоттарына кез-келген тақшаларды жылдам орнатуға мүмкіндік береді. Процессор қоректендіру блогының астына орнасласқандықтан ол қоректендіру блогының желдеткіші арқылы қосымша салқындатылып тұрады. АТХ тің қорабы deskтop пен TOWER қораптарына ұқсас, ал оларда мынандай ерекшеліктер бар. 1. АТХ қорабы өлшемдері, конструкциясы жағынан және аналық тақшаны қосуға арналған ұяшығында айырмашылығы бар жаңа қоректендіруші блокпен жабдықталған. 2. Аналық тақшада интегралдық порттардың болуына байланысты қорап ішіндегі кабельдердің санын азайтуға мүмкіндік береді. 3. Барлық шығару, ендіру порттары жүйелік тақшалардың бір жағында орналастырылып бір қатар бойынша артқы қорапқа шығады (онда бейне, дыбыс және ойын порттары бар ). 4. Дискіқозғағыштардың, винчестердің, интерфейстердің ұяшықтары, 3,5 дюймдік дискіқозғағыш онымен қатар орналасқандықтан қысқа кабельдерді қолдануға мүмкіндік береді. Оларды бір бірімен шатыстыру мүмкіндігі жоқ. Қазіргі кезде АТХ қораптарының Desktop, MiniТower және Tower түрлері көптеп шығарылады. Оған АТХ, BebiAT және AT жүйелік тақшаларын орналастыруға болады. АТХ стандартындағы қоректендіруші блоктар айналым жылдамдығы қорап 7

ішіндегі ауаның жылдамдығымен байланысты автоматты түрде реттейтін желдеткішпен жабдықталған. Орналасу орнына байланысты желдеткіштен шығаратын ауа компьютер қорабының ішін толық желдетіп тұрады. Тасымалдап жүруге арналған компьютерлер бір бірінен үлкендігі жұмыс істеу қабілеттілігімен және бағасы арқылы ажыратылады. Үстелге қойып қолданылатын кең тараған түрі- ЛЭПТОПТАР деп аталады. Өте қолайлы НОУТБУКТАР, СУБНОУТБУКТАР және алақанда ұстайтын ПАЛМТОПТАР, дербес цифрлы секретарь РДА (personal digital assistant) бар. Олар ұялы телефондармен, принтерлермен және факстармен бірігіп жұмыс істей алады. IBM PC ҚҰРЛЫСЫ. Дербес компьютердің базалық құрамына жүйелі блок, пернелер тақтасы, монитор және тышқан тетігі кіреді. Жүйелік блок компьютердің барлық негізгі бөліктері орналасқан қорап. Жүйелік блок информацияны өңдеу процестерін атқарады. Оның архитектурасы жеке модульдерден: аналық (материнская) тақша, ақпаратты сақтағыштар, 8

кеңейту (мүмкіндігін арттыру) тақшалары және қоректендіру блогынан тұрады. Жүйелік блокта компьютердің ең негізгі компонентері орналасады: 1. Қоректендіру блогы желідегі кернеуді төменгі кернеудегі тұрақты токқа айналдырып компьютердің электрондық схемаларына беру және басқа бөліктерін қоректендіру үшін қоданылатын құрылғы; 2. Аналық тақша оған басқа тақшалар және микросхемалар орналастырылады. Электрондық схемалар: компьютер жұмысын басқарушылар, микропроцессор, жедел жад, тұрақты жад және әртүрлі 9

құрылғылардың бақылаушылары (контроллерлер) орналасады. 3. Қатты және жұмсақ магниттік дискілер, магниттік оптикалық дискілер, компакт дискілер( CD-RОM және бейнедискілер), DVD оқуға және жазуға арналған дискіқозғағыштар кіреді. Дискіқозғағыштар иілгіш, қатты магниттік дискілерді, жазу немесе оқу үшін қолданылатын құралдарды қозғалысқа келтіреді. 4. Қатты дискдегі информация сақтағыш винчестер. Винчестер жазу және оқуға арналған, қораптан алуға болмайтын құрылғы. Қораптың алдыңғы бөлігінде дискіқозғағыштағы дискінің оқылуын, компакт дискінің іске қосылғандығын көрсететін индикаторлар және компонентерді міндеттеп өшіру және өшіру батырмалары орналасады. 10

Қораптың артқы бөлігінде маниторды, пернелер тақтасын, тышқан тетігін және тағы басқа құрылғыларды қосуға арналған панель орналасқан. Пернелер тақтасы компьютерге символдар енгізуге, бұйрықтар беруге арналған құрал. Алғашқы PC IBM компьютер моделдерімен қатар пернелер тақтасының үш түрі пайда болды. Олар өндірістік стандарттар болып саналып, барлық өңдірушілер қолданды. Windows 95 нің пайда болуына байланысты 101 пернелік пернелер тақтасын түрлендіріліп 104 пернелік Windows тың кеңейтілген пернелер тақтасы пайда болды. Пернелер тақтасының мынандай түрлері бар: -101 пернелік кеңейтілген пернелер тақтасы, -104 пернелік кеңейтілген Windows пернелер тақтасы, -83 пернелік PC және XT, -84 пернелік AT пернелер тақтасы. Монитор (немесе дисплей) - жедел жадта өңделетін информацияны -мәтіндік немесе графикалық бейнелерді экранда көрсетуге арналған құрылғы. Экран түстеріне қарай дисплейлер монохромды (аққара ) және түрлі- түсті болып, ал экранға шығарылатын 11

информация түрлеріне байланысты символдық (тек символдық информация) және графиктік (символдық және оған қоса графиктік информация) болып бөлінеді. Монитор экранының түрлері. Монитор экраны екі түрде: дөңес және жазық болып шығарылады. Қалыпты қолданылып жүрген монитор экрандары дөңес болып келеді. Экрандар тік және көлденең бағыт бойынша қисық бет түрінде орналасады. Қазіргі кезде Trinitron конструкциясы қолданылып жүр. Онда қисықтық горизонталь қималар бойынша ғана болады. Экранның бұл түрі бейненің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. ЭЕМ нің бейнелік құрылғысы екі бөліктен: монитор мен адаптерден тұрады. Адаптер -ЭЕМ қорабының ішінде орналасқан мониторды басқару блогы. Мониторда электрондық- сәулелік түтікше бар. Ал адаптерде бейне сигналдарын беретін логикалық схемалар орналасқан. Адаптерде бейнелер көрінісін сақтауға арналған бейнелік жад бар. Көбінесе символдық режимде дисплей экранына 80 таңбадан тұратын 25 жол мәлімет, ал графикалық режимдегі экраның бейнелеу қабілеті адаптер тақшасын жүйелік блокпен байланыстыру құрылғысының мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Экрандағы кесін 12

көрінісінің сапасы графикалық адаптердің типіне қарай өзгеріп отырады. I ТАРАУ. Аналық тақша. Аналық тақшаның түрлері. Стандартты аналық тақшалар. Аналық тақша компьютердің ең маңызды бөлігі болып табылады. Аналық тақша стеклотекстолиттен жасалған жазық бет ол компьютердің негізгі элементі болып табылады да, онда электрондық элементтер орналасады. Аналық тақшаның физикалық параметрін, оның орналасатын қорабының түрін анықтауды форм фактор ( form factor) деп атайды. Форм фактор аналық тақша өлшемдерінің типтерін анықтайды. Олар стандартты және стандарттан тыс болып бөлінеді. Стандартты аналық тақшалар компьютер құрылымын жетілдіруге, әмбебап пайдалануға мүмкіндік беретін, барлық қолданушылар үшін ортақ түрде шығарылады. Стандарттан тыс форм факторлар компьютер құрылысын жетілдіруге мүмкіндік бермейтіндіктен оларды көп қолданбайды. 13

Стандартты аналық тақшаның төмендегідей форм факторлары бар: Ескірген түрлері: Baby-AT, толық өлшемді AT, LPX; ISA шинасы дисплейді батарейка сопроцессор ұяшығы ауыстырғыш ұясы ұяшығы CMOS ROM BIOS ұяшығы Қазіргі қолданылып жүрген Жадтар түрлері: ұяшықтары ATX, microatx, FLEX - ATX, NLX; Басқа түрлері: Compag, Packard Bell, Hewlett- Packard және портативтік мобильдік бір- біріне тәуелсіз құрылымдар. Бұл белгілеулер аналық тақшаның форамасын өлшемдерін және тақшадағы компонентердің орналасуын сипаттайды. Әртүрлі форм факторлардағы аналық тақшаның өлшемдері кестеде көрсетілген. Форм фактор Өлшемдері (дюм) АТ толық өлшемді 14 х 12 Bаbi AT 13 х 8,5 ATX 12 х 9,6 Mini- ATX 11,2 х 8,2 Micro-АТX 9,6 х 9,6 14

LPX 13 х 9 Mini- LPX 10 х 8 NLX 10 x 8 ден13,6 х 9 FlexATX 9 x 7,5 Аналық тақша жасауашылар әрібір тақшаны АТ және АТХ форматына арнап шығарады. Pentium2, Pentium Pro процессорлары үшін АТХ форматы қолданылады. АТХ конструкциясын 1995 жылы Intel компаниясы өдіріске шығарды. Ол 1996 жылдан бастап Bаbi AT тақшасының орнына қолданыла бастады. ATХ конструкциясы Bаbi- AT және LPX стандарттарын жетілдіруге мүмкіндік береді. Оргинальды аналық тақшалар. Стандартты форм фркторларына сәйкес емес аналық тақшаларды оргинальдік аналық тақша деп атайды, бұл тақшаларда қоректендіруші блогын, қорапты түрлендіру мүмкіндіктері қарастырылмаған және оларды жөңдеу қиындықтар тудырады. Бұл тақшалар қажетті бөлшектерді оны шығарушылардан ғана алуға болады. LPX аналық тақшасы көптеген оргинальдік тақшалардың негізіне алынады. Оргинальдық аналық тақшаларды Compag, Hewlett- Packard, Packard Bell компаниялары шығарады. Алдынғы қатарлы Dell, Gateway және Micron фирмалары шығаратын компьютерлерде АТХ, micro- ATX және NLX форм факторлары 15

қолданылатындықтан олардың құрлымын жетілдіруде ешқандай қиындықтар пайда болмайды. Біріктіруші (обьеденительные) тақшалар. Аналық тақшалар толық құрылымда барлық компьютерлерге орналастырылмайды. Кейбір аналық тақшаға орналастырылатын құрылғылар жеке кеңейту тақшаларына орналастырылады. Ондай компьютердегі ұяшықтары бар тақша біріктіруші тақшалар, ал компьютерлер біріктіруші тақшалы деп аталады. Біріктіруші тақшалы жүйенің екі түрі - пассивті және активті түрі бар. Пассивті біріктіруші тақшаларда шина ұяшықтары, буферлер және драйверлік схемалар орналасады да, электрондық элементтер болмайды. Қалған аналық тақшаға электрондық схемалар кеңейту тақшаларында орналасады да пассивтік тақша ұяшықтарына бекітіледі. Бұл компьютер құрылымын қалауымызша жетілдіруге мүмкіндік береді. Ол өндірісте көп таралған. 16

Жүйелік және пассивті біріктіруші тақшалары бар бір тақшалы компьютерлер жүйесі кең таралған. Олар тұрақты өндірістік, лабораториялық жүйелерде қолданылады. Ондай жүйелер ұяшықтар санының көптігімен, жоғары қуатты тұтыну көзімен, жоғары өнімділігімен сипатталады. PCI Industrial Computere Manufactures Group (PICMG) тобы PCI/ISA пассивті біріктіруші тақшасы CompagPCI форм факторында жасаған. Активті біріктіруші тақшаларда шиналық басқару схемалары және басқа да компоненттер орналасады. Бұндай тақшаларда процессорлық комплекстен басқа электрондық жүйелердің барлығы орналасады. Процессорлық комплекс деп - процессордан, тактлік генератордан және кэш жадтан тұратын тақша бөлігін айтады. Ол процессорды жаңасымен ауыстыруды жеңілдетеді, ал аналық тақшаны ауыстырмауға болады. Compag және IBM компаниялары мұндай конструкцияларды қуатты серверлік кластарда қолданады. Процессор комплексінің интерфейсі стандартталмағандықтан оны тек өндірушілерінен ғана алуға болады. Intel корпорациясының барлық 486, Pentium, Pentium ММХ және PentiumPro процессорлары өзінен жылдам процессорлармен алмастыруға мүмкіндік береді, яғни OverDrive тобына жатады. 1.2.ЖҮЙЕЛІК ТАҚШАНЫҢ НЕГІЗГІ КОМПОНЕНТТЕРІ. 17

Жүйелік тақшада мынандай компоненттер орналасады: 1. Процессор орнатуға арналған ұяшық. Ол ұяшықтар ZIF, Socket немесе Slot типті болады да арнайы номермен белгіленеді. Slot2 типті ұяшықтары. Процессорлар үшін 1980 жылдан бастап PGA қорабы қолданылады. PGA корпусы ZIF ұяшығына орналасады. SEC және SEP қораптары. PGA қорабына орнатылған Pentium66 және SPGA қорабына орнатылған Pentium PRO процессоры Pentium II/III рпоцессорының қораптары Single Edge Cartridge (SEC бір жақ қатарға орналастырылған контактілер) типіне жатады. Процессор мен екінші дәрежелі кэш жадтың бірнеше микросхемасы бір тақшаға орналасып металл мен пластмассадан тұратын картриджге бекітілген, олар аналық тақшадағы Slot1 деп 18

аталатын ұяшыққа орналастырылады. Ол адаптер тақшасының ұяшығына ұқсас. SEP қорабы ( Single Edge Processor бір процессорлы қорап ) SEC қорабының арзандатылған түрі болып табылады. Ол да Slot 1ұяшығына орналастырылады. Socket 370 (PGA-370) ұяшықтарын 1999 жылы Intel фирмасы P6 класты прцессорлары үшін шығарған. Оған PGA (Pin Grid Array) қораптарында орнатылған Celeron и Pentium II процессорларын орнатуға арналған. Алғашында Celeron и Pentium II процессорлары SECC немесе SEPP қораптарында жасалған. Socket 370 (PGA-370) типінде жасалған процессорларды PGA Slot1 ауыстырып қосқышы көмегімен Slot1 ұяшығына орналастыруға болады. 1999 жылы қазан айында Socket370 ұяшығына орналастыруға болатын Pentium III процессорына Intel FC-PGA (Flip Chip Pin Grid Array) қорабын жасап шығарды. Бұл қорап қазіргі кезде Intel фирмасы шығаратын барлық процессорларда қолданылады. Socket A (Socket 462). Бұл ұяшықты AMD фирмасы 2000 жылы шығарған ол PGA қорабындағы Athlon и Duron процессорларына арналған. Бұл ұяшық SlotA ұяшығын алмастыра алады. Slot1 ұяшығына Pentium II, Pentium III және Celeron процессорларын орналастыруға болады. Xeon (Pentium II және Pentium III) процессорлары үшін Slot2 ұяшығы жасалынған. Slot 2 (SC330). Slot 2 (SC330) ұяшығы Pentium II Xeon және Pentium III Xeon процессорлары орналасқан өнімділігі жоғары аналық тақшаларда қолданылады. 19

Pentium II Xeon және Pentium III Xeon процессорлары Pentium II и Pentium III процессорларымен салыстырғанда өлшемі үлкен қорапқа орналасқан. Қазіргі кезде негізінен Socket типті ұяшықтар қолданылады. Процессор ұяшыққа орналастырылып оның беткі бөлігіне желдеткішті суытқыш бекітіледі. 486 процессорларына арналған Socketтер Pentium, Pentium PRO процессорларына арналған Socketтер 2. Жүйелік ойлау микросхемасының тобы ( Hub). Кэш жадысының екінші деңгейіндегі микросхемасы INTEL фирмасының PentiumII, PentiumРro поцессорларының тақшасындағы картриджінде орналасады. 20

Pentium II, Pentium fro поцессорларының тақшасындағы картриджі 3. Super I/O микросхемасы. Дискі, параллель және тізбектелген порттар контроллерлерінде орналасады. 4. Ендіру/шығарудың базалық жүйесі (ROM BIOS). EEPROM қайтадан бағдарламалауға болатын микросхемада ендіру/шығарудын базалық жүйесінің бағдарламасы сақталады. Ол бағдарлама операциялық жүйенің жүктелуін, қондырғылардың драйверлерін, арнайы алғашқы компьютер құрылымын тексереді (CMOS SETUP). 5. SIMM/DIMM, RIMM модулдерінің ұяшығы. Оперативтік жады модульін орналастыру үшін қазіргі кезде 72 контактілі ұяшықтар SIMM модульі үшін, 188 контактілі ұяшықтар DIMM модульі үшін қолданылады. Әр түрлі аналық тақшадағы ұяшықтардың түрімен сандары әр түрлі болуы мүмкін. 6. ISA/PCI/AGP шиналарының ұяшығы. Кеңейту тақшаларын орналастыру ұяшықтары аналық тақшада ISA және PSI стандартындағы карталарды 21

орнату үшін арнайы ұяшық - AGP слоттарымен жабдықталған. 7. AMR (Audio Modem Riser) ұяшығы. Модемдерді қосу үшін жасалған. 8. CNR ұяшығы. 9. Орталық процессор кернеуін түрлендіруші. 10. Батарея - СМОS жадтың аккумуляторы, онда BIOS пен жүйелік сағаттың құрылымы сақталады. 11. Қатты және жұмсақ дискілерді, CD ROM құрылғысын, тізбектелген СОМ портының құрылғыларын жалғастыратын және паралель порттарды LPT қосуға арналған (принтер, сканер, ТВ) ұяшықтар орналасады. 12. Чипсет ( Chipset) - компьютердің компонентерінің арасындағы мәліметтер алмастыруды басқаратын жүйелік микросхемалар топтамасы. Чипсеттің екі негізгі микросхемасы солтүстік көпір және онтүстік көпір деп аталады. Кейбір жүйелік тақшаларда видеоадаптердің, дыбыс карталарының, желі карталарының микросхемалары орналасуы мүмкін. Ондай платаларға NLX және mini LPX форм факторларі жатады. 1.3. Шиналар Жүйелік тақшаның жеке компоненттері бір бірімен информациялар алмасу үшін шиналар деп аталатын өткізгіштер тобы арқылы жалғастырылады. Шиналар (BUS) жай өткізгіштерден үш түрде ажыратылады. 1. Деректер шинасы 22

2. Адрестер шинасы 3. Басқару шинасы Әр бір шинаның контроллерлері болады (бақылаушылары). Шина контроллерлері деректер алмасу, қызмет көрсету сигналдарын алмастыру қызметтерін атақарады да жеке микросхема немесе чипсет микросхемасымен интегралданып жасалады. Деректер шинасы кеңейту карталарының слоттарымен, жадтармен және орталық процессор арасындағы деректер алмасуын қамтамасыз етеді. Онда DMA режимі ( жадқа тікелей қатынас жасау) негізгі роль атқарады. Бұл режимде деректер алмасу DMA контроллері (чипсет микросхемасымен интеграцияланған) арқылы орындалады. Шинаның разрядтар саны неғұрлым көп болса белгілі бір уақыт аралығындағы деректер алмасу саны көп болады да дербес компьютердің өніміділігі жоғары болады. PENTIUM процессордың шиналарының разряды 64 ке тең. Адрестік шина. Деректер аламасу дерекетерді таратушы мен қабыладаушы бірдей анықталған жағдайда ғана орындалды. Компьютердің әр бір компонентінің және оперативтік жадтың әрбір ұяшығының өз адресі болады да жалпы адрестік кеңістікті құрайды. Адрестік шина компьютердің кез- келген құрылғысына адресті беру үшін қолданылады. Оперативтік жадтың максимум көлемі адрестік шинаның разрядына тәуелді болады және оның мәні 2 п мұндағы, п- шина адресіндегі өткізгіштер саны Pentium MMX, PENTIUMII 32 разрядтық адрестік шина түрінде жасалған оның көмегімен 4Гбайт жадты адрестеуге болады. Информацияларды жазу, оқу, тарату 23

үшін арнайы қызмет көрсетуші сигналдар береді. Ол сигналдар басқару шиналары арқылы беріледі. Екі құрылғыны ғана жалғастыратын шинаны порт деп атайды. Дербес компьтерде функционалдық қызметтерінің түрі бойынша төмендегідей шиналардың түрі болады: - жүйелік шина (орталық процессордың шинасы) - Жады шинасы (Оперативтік жад пен орталық процессор арасындағы) - КЭШ жады шинасы ол процессор мен КЭШ жады арасындағы информация алмасуды қамтамасыз етеді. - Ендіру/ шығару шинасы (интерфейстік) Аналық тақшаның орталық процессоры мен КЭШ жадты байланыстыратын электрлік тізбек компьютердің жүйелік шинасын құрайды. Жүйелік шинадағы информация аламасу сол түстік көпір деп аталатын шипсетке кіретін микросхеманың бақылауымен орынадалады. Жүйелі шинаның жылдам әрекет ету характеристикасын өткізгіштік қабілеті МегаГерцпен өлшенеді. Ендіру шығару шинасының характеристикасы. арнайы кестеде беріледі Шина ISA 8- разрядты ISA 16- разрядты Разряды, бит Тактлік жиілігі, МГц Өткізгіштік қабілеті, Мб/с 8 8,33 8,33 16 8,33 16,6 24

EISA 32 8,33 33,3 VLB 32 33 133,3 PC1 32 33 133,3 PC1 2.1 64-64 66 533,3 разрядты AGP (х1) 32 66 266,6 AGP 32 66 х2 533,3 (х2) AGP (х4) 32 66х2 1066,6 Жүйелік шина және кеңейту тақшаларының ұялары. Интерфейс. Аналық тақшада және адаптерлер тақшасында оларды құрайтын жеке компоненттерінің арасында деректерді алмастыру мүмкіндігін шиналар арқылы іске асырады. Шина көмегімен процессор компьютердің барлық құрылғыларымен байланыс жасап, арнайы сигналдар алмасады. Компьютердің барлық компоненттерінің арасында өзара түсіністік болу үшін олардың ортақ интерфейсі болу керек. Аппараттық және бағдарламалық интерфейстер физикалық немесе логикалық бақылау желілерінің, өзара байланысқан құралдардың, бағдарламалық қосымшалардың жұмыстарын үйлестіріп отырады. Шиналар жүйелік (системалық) және сыртқы(периферийлік) болып бөлінеді. Жүйелік шиналардың әр түрлі типтері бар: ISA (Industrial Standard Architecture) 80 - жылдары РС / Ат 286 компьютерлерінде қолданылған, ол 8 немесе 15 25

биттік (разрядты) деп аталатын 8 немесе 16 каналдан бір мезгілде деректер бере алады. Оның түсі қара және ұзын болып жасалынады. Оның өткізгіштік қабілеті 16 мб / с, қазіргі кезде де қолданылады. ISA стандартындағы ұяшық 98 немесе (62+ 36) контактілі немесе екі қатарлы ұядан тұрады. EISA (Extended ISA ) ISA - ның өзгертілген түрі, қымбаттылығына қарай кең таралмаған. Ол файл серверлерде, қуатты станцияларда қолданылады. VLB ( VESA LOCAL Вus) -VESA (VIDEO Equipment Standartds Assotiation) ассоцациясы жасаған 32 разрядты, деректер алмасуы жылдам контроллерлер мен информация 26

сақтағыштар, видеоадаптерлерде қолдануға арналған, түрлі түсті шина. Ол периферийлік құрылғыларды тікелей процессормен жалғастырады, сондықтан оны локальдық шина деп атайды. Шина орталық процессорлар тактісінің жиілігінде жұмыс істейді де 486 компьютерлерінде қолданылады. Жүйелік тақшада оған үш слот бөлінген, тактілік жиілігі 50 мгц тен артық процессорлар үшін 2 шинадан артық қолдануға болмайды. VLB шинасының бағасы арзан, өткізгіштік қабілеті 132 Мб / с VLB ұяшығы екі бөліктен тұрады: 1 ISA, VLB тақшасын бағдарламалау үшін 2 128 контактлі VLB ұясы. PCI (Peripheral Component Interconnect) Intel фирмасы шығарған Pentium процессорларында қолданылады. VLB дан айырмашылығы 33 МГц жиілікте жұмыс істеп қосылған құрылғыларды автоматты түрде анықтауға мүмкіндік беріп Plug and Play режимінде жұмыс істейді. Өткізгіштік қабілеті VLB дан 20 % жоғары, онда 64 разряд бар. 27

Қазіргі кезде жүйелік шиналар ISA (EISA) + PCI, (EISA) + VLB, ISA (EISA) + VLB + PCI кездеседі. ISA 2. Процессор (CPU) Процессор вентилятормен (желдеткіш) жабдықталған квадрат немесе төртбұрыш формалы үлкен микросхема, ол аналық тақшаның ортасында орналасады. Pentium процессорларына арналған микросхемалар. 28

Процессор жүйенің жұмысын басқару қызметін (интерпретация, командаларды құру, мәліметтерді форматтау, машина жады мен шиналар арасында деректер алмасуды басқару) және әр түрлі есептеу жұмыстарын жүргізеді. 486 процессорына дейінгі шығарылған (286, 386) процессорларда олармен қатар жұмыс істейтін сопроцессорлар қолданылған, ол математикалық есептеулер үшін пайдаланылған. Қазіргі кезде ол процессор микросхемасы құрамына енгізілген. Процессорды суытқыш радиаторлардың түрлері және оны бекіту тәсілдері Процессор жадта сақталған бағдарламаларды орындайды. Компьютерде негізгі бағдарламаны орындайтын орталық процессор (CPU-central processingunit) болады. Дербес компьютерлерде Intel фирмасының немесе оған сәйкес келетін басқа фирмалардың микропроцессорлары қолданылады. Орталық процессорға кейбір қиын функцияларды орындауға көмектесу үшін бірлеспроцессор(сопроцессор) қосылады. Жылжымалы нүкте форматындағы сандық деректі есептеу үшін математикалық бірлес-процессорлар, графикалық бейнелерді өңдеу үшін графикалық бірлеспроцессорлар, орталық процессордың жұмысын азайту 29

үшін көп қайталанатын шеткері(сыртқы) құрылғыларды басқару операцияларын енгізу- шығаруды бірлеспроцессорлардың орындауына береді. Басқа да түрлі бірлес процессорлар болады, бірақ оның барлығы орталық процессор бөліп берген жұмысты ғана істейді. Процессор типін көрсету үшін 80 цифры, онан соң әріптермен немесе цифрлармен толықтырылған 2 немесе 3 цифр процессордың тактілік жиілігін көрсетеді де оның алдына өндірушінің идентификаторы қойылады. Микропроцессордың жұмыс істеуі бір-бірінен тактлік жиілік түрімен (модельмен) өзгешеленеді. Ең кең тараған түрлері Intel 8088, 80286, 80386SX, 80386, 80486 және Pentium. Кестеде процессорлардың түрлері және оның ішіндегі транзисторлардың саны көрсетіледі. Компьютерді іске қосқанда экран мониторына процессор маркасы көрінеді. Кейде конструкциялық ерекшеліктеріне қарай бір модельге кіретін процессорлардың жиіліктері әртүрлі бола береді. Жиілігі артқан сайын оның жұмыс жылдамдығы да өсе түседі. Компьютердің IBM PC түрінде Intel фирмасының микропроцессоры және сондай-ақ басқа фирма микропроцессорлары орнатылады. Intel Pentium MMX процессорлары. Процессордың негізгі характеристикалары. 30

Тактлік жиілігі деп бір секундта процессордың орындайтын операциясының мөлшерін айтады, ол сан үлкен болса компьютер жылдам жұмыс істейді. Тактілік жиілік мегагерц (МГц) пен өлшенеді де компьютер қорабының алдыңғы панелінде көрініп тұрады. 3. Еске сақтау құрылғылары. 3.1. Тұрақты еске сақтау жады. (ПЗУ) Тұрақты еске сақтау қондырғысы компьютердің ақпараттық құрылымының ерекшеліктері туралы информацияларды және информацияны ендіру/ шығарудың базалық жүйесін еске сақтайтын микросхемалардан тұрады. (BIOS-BASIC INPUT / Output system). BIOS компьютер іске қосыла салысымен төмендегі операцияларды іске асырады: 1) Компьютерде орналастырлған қондырғылардың параметрлерін анықтау. 2) Операциялық жүйе файлдарының іске қосылуы туралы нұсқау алу. 3) Процессор мен компьютердің басқа құрылғылары арасындағы байланыс түрін анықтау. BIOS операцияларын Award6 AM16 Phoenix, Technologies фирмалары IBM сериясымен сәйкестендіріп жасайды. Информация ендіру/шығарудың базалық жүйесі (ROM BIOS), IBM компьютерлерін қолданудың ППЗУ (EROM) тұрақты сақталтын бағдарламамен қамтамасыз ету бөлігі болып табылады. Қазіргі ИВС-терде BIOS тұрақты есте сақтау қондырғысында (ПУЗ) сақталмайды, одан да 31

жетілдірілген электрондық құрылғы EPROM- Flash rom bios немесе Flash (флэш) те сақталады. Бұл құралдағы информацияны жүйелік тақшада ультракүлгін жарық көзінің көмегімен программаторсыз- ақ өшіруге немесе қайта бағдарламалауға болады. Бұл құрал кеңейту шинасында ROM ды қайта бағдарламалау үшін орнатылады. Жаңа бағдарламаны қою үшін фирмалық дискетті қолдануға болады. EPROM жад микросхемасы Флэш-жадтың қасиеттері: информацияны табу уақыты 60-80 нс, бір информациялық блокты өшіру уақыты (512б=6 НКб) = 5мс-1,4с, әрбір блокта тәуелсіз информацияны жазу - өшіру циклы 100000. Флэш-жад массивін жылдам көбейтуге болады, ол 32 Мбит жадпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Флэш микрожүйесі жүйелік тақшадағы 2,7; 3,3 және 5В кернеуде жұмыс істей алады. ЕEPROM және флэш микросхемаларын Intel, Texas, INSTRUMENTS, АМД фирмалары шығады. Информациялық есептеу техникаларының (ИВС) конфигурациялау жады аналық тақшадағы 6,3В аккумуляторда сақталады. Ол компьютер ток көзіне қосылғанда зарядталып тұрады. Бұл микросхема CMOS RAM деп аталады, оның жады CMOS кристалдың базасында жасалған. Схеманың толық аталуы RIC CMOS RAM, онда нақты уақытты қою сағаты сақталды. Бұл микросхема МС 146,818 32

аналық тақшадағы контроллерлердің құрамына кіреді. RIC CMOS RAM дағы бағдарламаның мазмұнын оқу үшін BIOS-тан Setup бағдарламасын қолданады. CMOS RAM микросхемасы істен шыққан болса, немесе аккумулятор разрядталып қалған жағдайда Setup бағдарламасы автоматты түрде CMOS BIOS таблицасындағы BIOS Setup default ralues мәнін қабылдайды. Setup бағдарламасына жүйені дұрыс қосқан кезде немесе қате кеткен кезде кіруге болады. SETUP бағдарламасына кіру кестесі. BIOS пернелер ескерту. PHOENIX Ctrl-Alt-Del F 2 қате болғанда ZENITH Ctrl-Alt-INS - AWARD Ctrl-Alt-ESС компьютер қосылған. BIOS маркасын компьютерді іске қоқан кезде экранда көруге болады: AMI BIOS (с) 1992 American Megatrende. BIOS компьютер құрылымын тексерген соң операциялық жүйені жадыға жүктеп, жұмысты басқаруды соған береді. Флэш-жад бұл тұрақты қайта бағдарламалауға болатын жад. Оны (ППЗУ) ультракүлгін сәуле немесе электрондық тәсілмен өшіруге болады. Бұл қатаң өнім деп аталады да ИЕЖ үшін BIOS болып есептеледі. 3.2. Оперативтік еске сақтау құралдары. (ОЗУ - RAM) Оперативтік еске сақтау құралдары ағылшынша Raudom Access Memory RAM - оперативтік жад деп аталады да жеке тақшаларға орнатылған 33

микросхемалардан тұрады. Оларды жад модульдары деп атайды да информацияларды уақытша сақтау үшін қолданады. Оның тұрақты жадтан айырмашылығы, компьютер сөнген кезде жадтағы информацияларды жоғалтады. Жады модулінің негізгі сипаттамалары: КӨЛЕМІ (сиымдылығы)- Мегабайтпен есептеледі. Олар 16, 32, 64,128 Мб болады. ИНФОРМАЦИЯНЫ ОҚУ УАҚЫТЫ - деректерді ұяшықтардан табуға, оқуға / өшіруге кететін уақыт 60 70 Нс /. Жад микросхемалары физикалық құрылымы жағынан екі топқа: ДИНАМИКАЛЫҚ (бағасы арзан ) және СТАТИКАЛЫҚ болып бөлінеді. Динамикалық (DRAM) жад микросхемаларында информацияларды жоғалтудан сақтау үшін оны жиі жиі РЕГЕНЕРАЦИЯЛАУ процесін аналық тақшадағы арнайы контроллер арқылы белгілі бір уақытта орындап отырады. Динамикалық жадтың бұл қасиеті одан информацияны жылдам алуға кедергі жасайды. Статикалық жад (SRAM) регенерация процесін қажет етпейді, сондықтан деректерді жылдам алуға мүмкіндік береді. Жад модульдері контактлерінің орналасу ретіне байланысты ZIP, SIP және SIMM болып бөлінеді. Қазіргі кезде контактлері бір қатар болып орналасқан SIMM модулі көп қолданылады. (Single In line Memory Module ). SIMM модулі 30 және 72 контактлі болып бөлінеді. Олар 386, 486 процессорларында қолданылған. 34

Pentium процессорларында қолданылмайды. Соңғы кезде SIMM ге ұқсас DIMM 168 контактілі модульдері пайда болды. Оперативтік жад ерекше логикалық құрылымнан тұрады да 4 категорияға бөлінеді: 1. Базалық жад (Conventional Memory) 640 Кб. Оны операциялық жүйе қолданады. 2. Жасырын немесе жоғарғы жады (Shadow Memory, UBM Upper Memory Blocks) ол 640Кб 1Мб аймақта жатады да сыйымдылығы 384 Кб болады. Оны жүйелік бағдарламаларға қолдануға болады, ал қолданбалы бағдарламалар үшін жұмыс істемейді. 3. Қосымша жады (Expanded Memory) - сирек толықтырылып тұратын жасырын жадтың бір бөлігі. EMS тәсілі бойынша қолданылады, Lotus 35

Development, Intel және Microsoft фирмалары бірігіп қолданбалы бағдарламалармен жұмыс істеу үшін жасаған. Кеңейтілген жады (Exрtended Memory) қолданбалы бағдарламаларға арналған. Бұл жадта жұмыс істеу үшін процессор нақты жұмыс режимінен қорғанып отыруы керек. Бұл операцияны ЕММ386 драйверін пайдаланып процессорлар жылдам орындайды. 3.3. КЭШ жад. Кэш жады бұл статикалық оперативті еске сақтау құралы. Ол екі қатарлы контактлі, информация табу уақыты 20 нс болатын микросхема. (DIP Dual In line Package). Кэш жады 10 МГц жиілікте жұмыс істейтін процессорлардың пайда болуына байланысты қажет болды. 25 МГц жиілікте жұмыс істейтін процессорлардың периоды 60 70 нс. Бұдан процессордың жұмыс істеу өнімділігі азаяды. Бұл жағдайда кэш жады көмекке келеді. Компьютерлерде стандартты кэш жады 256 Кб, бұл проблеманы шешуге мүмкіндік береді. Кэш жиі қажет болатын деректерді сақтауға арналған жадының аймағы. 4. Ендіру шығару порттары. 4.1. Тізбектелген порт. 36

Порттар жасалу түріне қарай параллель және тізбекті болып бөлінеді. Дербес компьютерлерде негізгі ендіру/шығару интерфейсі үшін тізбектелген және параллель порттар қолданылады. Тізбектелген портқа информацияны беруші және қабылдаушы қондырғылар жалғастырылады. Тізбекті портта информация бір ғана өткізгіш арқылы беріледі. Тізбекті портқа тышқан тетігі, модемдер қосылады. Компьютерде СОМ1/СОМ3 және СОМ2 / СОМ4 оларды бір мезгілде қолдануға болмайды. Тізбекті порт ұяшықтар (розетка ) түрінде жасалады да 9 немесе 25 контактілі болады. Ендіру/шығару интерфейстеріне тізбектелген, параллель порттар және универсаль тізбектелген шина (Universal Serial Bus), IEEE 1394, SCSI мен IDE жатады. Тізбектелген портты асинхронды тізбекті интерфейс деп айтады да, ол компьютерлер арасында байланыс орнату үшін қолданылады. Тізбектелген термині деректерді бір ғана өткізгіш арқылы яғни бит информациялардың тізбектелініп бірінен соң бірінің берілуін сипаттайды. шығыс пернелер тақтасы тізбектелген порттар параллель порт видео порт ұяшықтар mouse ұяшығы 37

Типті жүйеде жүйелік блоктың артқы панелінде бір немесе екі тізбектелген порт орналастырылады. Цифрлық камера орнатуға арналған тізбекті порты бар компьютерлерде кездеседі. Ол жүйелік блоктың алдыңғы бөлігінде орналасады. Қазіргі кездегі аналық тақшаның құрылымына тізбектелген портты басқаратын Super I/O микросхемасы кіреді. (Немесе South Bridge интегралдалған микросхемасы қолданылады). Тізбектелген портқа модем, плоттер, принтер, құралдарды басқару схемаларын, сканер және басқа компьютерлерді қосуға болады. Негізгі RS 232C стандартты тізбектелген порт қолданылады. Ол бір бірімен сәйкес емес құрылғылар арасында да информация алмасуға мүмкіндік береді. Қондырғыларда жалғастырушы өткізгіш ұзындығы 15м аспауы керек. Тізбектелген порт UART (Universal Asynchronous Receiver/Transmitter - әмбебап асинхронды қабылдаушы/таратушы) микросхемасында жасалынып, оның көмегімен компьютерден алынған деректерді параллель түрден тізбектелген форматқа және керісінше түрлендіру әрекеттерін басқарады. PC/AT компьютерлерінде UART 16450 микросхемалары, PS/2 компьютерлерінде UART 16550 микросхемалары қолданылады. Кейбір жағдайларда көптеген тізбектелген порттарды қолдану қажеттілігі туады. Ондай жағдайларда көппортты тақшаларды Remote Access Service RAS қолдануға болады. 1990 жылдан бастап UART микросхемасын аналық тақшада Supe I/O деген атпен қолдана бастады. Бұл көпрежимді тізбектелген порт, ол екі UART тізбектелген 38

портынан тұрады. (жұмсақ диск және пернетақта контроллері, кей жағдайда CMOS). Қазіргі жүйелерде Supe I/O функциясы South Bride микросхемасымен интеграцияланған. Компьютерге тізбектелген портты қосқаннан соң оның ендіру шығару адресі мен IRQ үзілісін таңдап алу керек. Компьютердің артқы бөлігіндегі панельде сыртқы құрылғыларды кабельдер арқылы қосуға мүмкіндік беретін ұяшықтар орналасқан. Олардың формалары әр түрлі, сондықтан атаулары да әр түрлі болады. 4.2. Параллель порттар. Параллель портқа негізінен принтер қосылатындықтан оны принтерлік порт деп атайды. Оның параллель деп аталуы сигналдарды бір мезгілде 8 өткізгіш арқылы бере алады. Параллель портта информация тізбекті портқа қарағанда жылдам жеткізуге болады. Компьютерде параллель порттар LPT 1, LPT 2, LPT 3 деп таңбаланады да шанышқы (штырлар) түрінде жасалады. Параллель порттардың IEE 1284 стандарты. 1994 жылы бекітілген. Бұл стандартты паралель порттардың физикалық сипаттамасы, сыртқы сигналдардың өзгеру сипаттмасы белгіленген. Ол принтермен қатар сыртқы құрылғыларды (дискіқозғағыштар, желі адаптерлері) қосуға мүмкіндік береді. IEEE 1284 стандартының өткізгіштік қабілеті жоғары, оның көмегімен екі компьтерді қатар қосуға болады. IEEE 1284 стандарты А, В, С типтерінде жұмыс істей алады. 39

1993 жылдан бастап EPP, ECP 8-разрядты параллель порттар қолданылады. Олар 50 кб/c жылдамдықпен информация тасымалдауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде РС- тобындағы компьютерлерде PS/2 типті екі бағытты және кеңейтілген параллель порттар бар. Оның көмегімен екі бағытта деректерді компьютерлермен сыртқы құрылғылар арасында алмасуға мүмкіндік береді. Екі бағытты информация алмасу порты 8- разрядты ендіру/шығару мүмкіндігін береді, оның информация алмасу жылдамдығы 150 кб/c. EEP жетілдірілген портын 1991 жылы октябрь айында Intel, Xircom және Zenith Data Systems компаниялары шығарған. Бұл порт ISA шинасында барлық жылдамдықта жұмыс істей алады, өткізгіштік қаблеті басқаларынан 10 есе жоғары. Оның желі адаптерлері, дискіқозғағыштар, 40

магниттік дискілер үшін информация алмасу жылдамдығы 2 мб/c. ECP- Enhanced Capabilities Port портын Microsoft мен Hewlett Packard компаниясы 1992 жылы шығарады. Ол EPP ға ұқсас, информация алмасу қаблеті жоғары. 4.3. USB ұяшығы. USB, Fire Wite ендіру/шығару интерфейсін USB және IEEE 1394 тізбекті шинасында үстелге қоятын және портартивті компьютерлер үшін жоғары жылдамдықта жұмыс істейтін құрылғы жасалды, оларды ilink немесе Fire Wite деп атайды. Бұл жоғары жылдамдықты коммуникациялық порт бұрынғы порттардан өзгеше қолданылу аясы кең. Оны SCSI портына альтернатив ретінде қолдануға болады да сыртқы периферийлік құрылғылардың барлық түрін қосуға мүмкіндік береді. Ол бір мезгілде 8, 16 өткізгіш арқылы информация жеткізе алады. USB құрылғысына басқа құрылғыларды қосу үшін жаңа тақшалар қою, жүйені түрлендіру қажет емес және жүйені үнемдеп қолдануға мүмкіндік береді. USB порты бар компьютерге сыртқы құрылғыларды қосқанан соң, баптап орналастыру өздігінен орындалады. Бұл стандартты Intel фирмасы жасады. Оның алғашқы түрі 1996 жылы, ал 1.1 түрі 1998 жылы жасалды. USB арқылы бірнеше құрылғыларды қосу үшін концентраторды қолдану керек. Оның көмегімен USB 41

ның бір портына пернелер тақтасын, тышқан тетігін, цифрлы камера, принтер, телефон т.б қосуға болады. Компьютерге негізгі концентратор деп аталатын модуль орналастырылады, ол басқа құрылғыларды қосуға арналған негіз болып табылады. Аналық тақшада 2 немесе 4 USB порты болады. USB ұяшықтарының А және В типтері болады. USB штепселі USB ұяшығына бекітіледі. 42

Пернелер тақтасының ұяшығы арнайы DIN ( Deutsche Industry Norm) стандарты бойынша аналық тақшаға жалғастырылады. АТХ типті тақшаларға пернелер тақтасы PS/2 ұяшығы арқылы қосылады, сондықтан бұндай тақшаға ескі пернелер тақтасын қосу үшін аралық ауыстырып қосқышты қолдану керек. 5. Бейнеадаптерлер. Көбінесе символдық режимде дисплей экранына 80 таңбадан тұратын 25 жол мәлімет, ал графикалық режимдегі экраның бейнелеу қабілеті адаптер тақшасын жүйелік блокпен байланыстыру құрылғысының мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Экрандағы кесін көрінісінің сапасы графикалық адаптердің типіне қарай өзгеріп отырады. Кең тараған адаптерлерге мыналар жатады: EGA, VGA және SVGA. Қазіргі кезде VGA және SVGA (Super VGA) кеңінен қолданылады., SVGA ның көрсету қабілеті өте жоғары. Адаптерлер бейнелерді айқындап көрсету қабілетімен ерекшеленеді. 43

Адаптердің бейнелеу қабілеті оның графикалық режимде экранда көрсетіле алатын бір жолдағы нүктелер (пиксельдер) санына байланысты. Мысалы, 720х348 мүмкіндікті немесе оданда жоғары монитор вертикаль (тік) бағытта 348 жол нүктені көрсете алады, ал оның әр жолында 720 нүкте бар. Баспахана жүйелерінде 800х600 және1024х768 мүмкіндікті немесе одан да жоғары мониторлар қолданылып жүр. Экран бетінің мөлшері диагональ стандарты (14 дюйм) бойынша жасалады, үлкейтілген ( 15дюйм) және теледидар ( 17,20 және 21 дюйм диагоналы бойынша 54см ге дейін) тәрізді болып та жасалғандары кездеседі, олар түрлі түсті (16 млн-нан бірнеше ондаған млн түстерге дейін) немесе ақ-қара (монохромды) болып та шығарыла береді. Адаптерлер сандартты түрлі түсті монитордағы түстер палитрасын (түстер жыйынын) анықтайды: CGA (ескі модель ) стандартты режимде 4 түспен, EGA 64- түспен, VGA- 256 түске дейін, ал SVGA миллионнан аса түстермен жұмыс істей алады. Бірақ символдық режимде көрсетілген стандартты экрандардың барлығы да 16 түсті ғана қолданады. VGA (SVGA) мониторлары 15 контактілі портқа қосылады. Бейнеадаптерлер мониторды басқару сигналдарын шығарады. PS/2 компьютерлерінің пайда болуына байланысты 1987 жылы IBM компаниясы бейнежүйеге жаңа стандарттар енгізді. Қазіргі кезде VGA, SVGA және XGA адаптерлері ғана қолданылады. VGA мониторлары аналогтық сигналдарды қолданады. VGA адаптерлерін IBM фирмасы шығарады. VGA адаптерлерін - BIOS VGA бағдарламасы басқарады. 44

Оның графикалық мәтіндік әртүрлі функциялары бар. Ол адаптердің жұмыс істеу мүмкіндігін кеңейтеді. Қазіргі кезде 16 түсті, айқындылығы 640х480 VGA адаптері негізгі деп саналады. 6. Дыбыс картасы. Қазіргі заманғы компьютерлерді дыбыс шығару құрылғысынсыз қолдану мүмкін емес. Ол құрылғы дыбыс картасы мен дыбыс зорайтқыштардан тұрады. Дыбыс картасы аналық тақшаның кеңейту слоттарының біріне қосылады, ал дыбыс зорайтқыш дыбыс картасына қосылады.. MIDI құылғысында екі немесе үш 5-контактлі DIN ұяшығы қолданылады Дыбыстар төмендегі форматтағы файлдарда сақталады: WAV Аналогтық-цифрлы түрлендіргіш көмегімен өңделген кәдімгі дыбыс, ол wav затында жазылған файл; MIDI (Musical Instrument Digital Interface музыкалық аспаптардың цифрлық интерфейсі) дыбыс тақшасы немесе музыкалық аспап синтездейтін музыкалық аспаптардың командалары; Дыбыс картасы осы екі форматта жұмыс істеуі керек. Бұл функцияларды орындау үшін дыбыс картасының әр түрлі дыбыс көздерін және дыбыс шығару қондырғыларын 45

Интерфейс модулі қосатын кіріс-шығыс ұяшықтары болуы керек. Аналық тақшада ISA немесе PCI шиналарын қосатын ұяшықтар болады. ISA немесе PCI DI пернелері шинасы Дыбыс жазу-шығару модулі Синтезатор модулі Микшер модулі MI Жазу процесінде дыбыс микрофоннан (дыбыс көзінен) дыбыс картасының кіріс бөлігіне келеді де цифрлық кодталып дискіге WAV файлы түрінде жазылады. 46

Шығару процесінде цифр түріндегі деректер WAV файлынан аналогтық сигналға түрленіп дыбыс зорайтқышқа беріледі. Бұл әдіс музыкалық компакт дискілерде қолданылады. WAV файлдарға кез келген дыбыстың түрін жазуға болады. MIDI форматы музыкалық информацияларды электрондық музыкалық аспап, синтезатор және компьютер арасында алмасуға мүмкіндік беретін негізгі стандартты формат. Ол музыкалық ноталардың ұзақтығын, қаттылығын, тембрін, биіктігін т.б. характеристикаларын анықтауға мүмкіндік береді. Cerаtive Labs фирмасының Sound Blaster дыбыстық картасы кең тараған. Дыбыс картасының атауында AWE аббревиатурасы кездесуі мүмкін. Ол MIDI форматындағы музыкалық файлды жоғары сапада шығаруға мүмкіндік береді. Атаудағы AWE32 және SB 32 цифрлар синтезатордағы дыбыстар санын көрсетеді. AWE64 64 дыбыстар, оның 32-сі бағдарлама түрінде қосылады. MIDI дыбыстарды шығару үшін PCI жүйелік шинасы қолданылады. 47

Sound Blaster Live! Дыбыс картасының қалыпты және қосымша платасы 7. Дискідегі информация жинақтауыштар. Информация сақтағыштар кез келген ЭЕМ нің қажетті бөлігі, оларды информацияның сыртқы жинақтауыштары немесе компьютердің сыртқы жады дейді. Олар көлемді информацияны ұзақ уақыт сақтау үшін қажет және ондағы мәліметтер ЭЕМ-ның жұмысына байланысты болмайды ДЭЕМ-дерде информацияны жинақтауыш рөлін магниттік дискілердегі жинақтауыштар атқарады, оларда мәліметтерді тікелей оқуға не жазуға болады. Соңғы кездерде ДЭЕМ-дер үшін магниттік таспадағы жинақтауыштар стримерлер шықты, бірақ олар өте көлемді мәлімет сақтай алмайды, оқу жазу жұмыстары бірте бірте тізбектей іздеу арқылы жай жүргізіледі. Сол себепті стримерлер магниттік дискідегі жинақтауыштарды толықтырады. 48

Магниттік дискідегі жинақтауыштар екі түрлі болады: иілгіш магниттік дискідегі жинақтауыш (ИМДЖ) (НГМД накопитель на гибких магнитних дисках) және қатты магниттік дискідегі жинақтауыш (ҚМДЖ) (НГМД накопитель на жестких магнитных дисках). Қатты дискідегі мәлімет жинақтауыштар (винчестер) информацияны тұрақта сақтауға арналған. Қазіргі кездегі дербес компьютердегі қатты дискінің мәлімет сыйымдылығы 20-80Гбайт және онан жоғары. Қатты диск орнынан алынбайды, қорапта жүйелік блокта орналасады. Ол екі жағына да мәлімет жазылатын бір дискіге біріктірілген бірнеше дискілерден тұрады, иілгіш алмалы салмалы дискетке қарағанда винчестерге өте көп мәлімет көлемі сияды, сондықтан да оны пайдалану өте ыңғайлы. Иілгіш дискідегі (дискеттегі) жинақтауыштар бір компьютерден екінші компьютерге мәлімет алмастыру үшін, информацияны сақтап қою үшін қатты дискідегі мәліметтердің архивтік (тығыздалған) көшірмесін алу үшін керек. Жұмыс процесінде әр адам өзінің мәліметтері мен бағдарламаларының дискіде алатын көлемін білуі тиіс және дискідегі қанша бос орын қалғанын қадағалап, дискінің көлемін тиімді пайдалануға тырысу қажет. Иілгіш диск (дискет) 3,5 дискетте 1,44 Мб көлемде информация сақталады. Дискеттер қатты пластмасс қорапта орналасады, сол себепті олар әрі ұзақ, әрі сыйымдылығы үлкен сенімді қызмет атқарады. Соңғы шығып жатқан дискіқозғағыштарда 3,5 дюймдік дискеттер ғана қолданылады 3,5 дискетте 1,44 Мб көлемде информация сақталады. 49

Дискеттің негізгі параметрі оның диаметрі, қазіргі шығарылатын дискеттер үшін бір ғана стандарт бар ол диаметрі 3,5 дюймдік дискеттер, яғни дискеттің диаметрі 89 мм болады. ҚАТТЫ ДИСК (винчестер) деректер мен бағдарламаларды ұзақ уақыт сақтау үшін қолданылады. Қатты дискінің жұмысын арнайы логикалық аппараттық құрылғы қатты дискі контроллері (бақылаушысы) басқарып отырады. Алғашқы компьютерлерде ол жеке тақша ретінде қолданылады, ал қазіргі кезде runcem микропроцессор комплексіне кіретін микросхема орындайды. Қатты дискілердің негізгі қасиетіне олардың сыйымдылығы мен өнімділігі жатады. Дисклердің сыйымдылығы олады жасау технологиясына байланысты. Қазіргі кезде қатты диск жасаушылар ІВМ фирмасы жасаған гиганттық магниторезистивтік эффект әдісін қолданады. (GMR Giant Magnetic Resistance). Бұл әдіспен жасалған дисклердің әрбір қабаты теориялық жағынан 20 Г байтқа дейін барады. Ал, практика жүзінде ол 80 Гбайтқа жеткізілді. Қатты дисклердің өнімділігі тек оның жасау технологиясына ғана тәуелді емес. Қазіргі дискілер деректерді жеткізу мүмкіндігі жағынан ( 30 60 мб / с ) жоғары көрсеткішке жетіп жүр. Ол негізінен аналық тақша мен байланыс орнататын интерфейс сипаттамасына тәуелді. Интерфейске байланысты информация жеткізу мүмкіндігі: 13 16 Мб /с EIDE 80 Мб /с ке дейін - SCSI 50 Мб /с жоғары ІЕЕЕ 1394. 50

Диск өнімділігі ондағы информацияны табу уақытына да байланысты. Ол дәрежелерді табу және дискінің айналу жылдамдығына тәуелді 5400 об /мин. Жылдамдықпен айналатын дискілер үшін табу уақыты 9 10 мкс, 7200 об /мин. Дискілер үшін 7-8 мин. Жоғары сапалы жасалған дискілердегі информацияны табу уақыты 5 6 мкс. CD ROM 1994 1995 жылдардан бастап 5.25 дюймдік дискілердің орнына CD ROM (Compact Disc Read Only Memory) компакт дискідегі тұрақты еске сақтау құралы қолданыла бастады. ДЭЕМ-на қажетті көптеген көлемді бағдарламалар сидиром компакт дискілеріне жазылады. CD-ROM дискілерінің мәлімет оқу жылдамдықтары әр түрі болады, мысалы жәй жылдамдықты екі екі еселенген, төрт еселенген т.с.с жылдамдықта бола береді. Соңғы кездегі шыққан 6-8 жылдамдықты компакт дискілер қатты магниті дискімен бірдей жылдамдықта жұмыс атқарылады. Қарапайым компакт дискінің көлемі 650 Мб, яғни оған 650 млн символ сыйады, бірақ бұдан тек мәлімет оқуға болады, ал жазуға болмайды. Қазіргі кезде компакт дискілерде өте сапалы фотосуреттер, фильмдер мен бейне клиптер жазылып таратылады. Әр түрлі дыбыстық эффектілер музыкамен безендірілген ойындар компьютердің энциклопедиясын үйренуге арналған әр түрлі бағдарламалардың барлығы CD дискілерінде болады. 8. Қоректендіру блогы (блок питания). 51

Қоректендіру блогы желіден келетін электр энергиясын компьютердің жеке блоктарының тұтына алатын формасына түрлендіріп беру болып табылады. Қоректендіру блогы желіден келетін 220 В, 50 Гц айнымалы кернеуді тұрақты + 5 В, + 12 В кернеулерге түрлендіреді. Коректендіру блогының 7 форм факторы бар. Оның бесеуі IBM конструкциясы үшін, екеуі Intel негізінде жасалған. Қазіргі жүйеде оның үш форм факторы ғана қолданылады.форм факторлардың аталуы аналық тақшалардың аталуына сәйкес келеді. PC/XT, AT және LPX форм факторларындағы коректендіру блоктарын аналық тақшаға қосу үшін 6 контактілік жалғастырушылар қолданылады.. қазіргі кезде барлық компьютерлерде АТХ форм факторы қолданылады. Цифрлық схемаларды ( аналық тақша, адаптерлер тақшасы, дисклі информация сақтағыштардың логикалық тақшалары) қоректендіру үшін + 5В, ал дисковод және басқа да двигательдерді коректендіру үшін + 12В кернеу қолданылады. Бұл кернеулер стабильді (бір қалыпты) болған жағдайда компьютер сенімді жұмыс істейді. Қоректендіру блогы тек қана қажетті кернеулерді шығарып бермейді сонымен қатар кернеудің компьютер қалыпта жұмыс істеуіне сәйкес келетіндігіне де бақылау жасап отырады. Барлық қоректендіру блоктарында сыртқа шығатын кернеуді алдын ала тексеріп отыратын құрал орнатылған. Кернеу нормаға сәйкес болғанда ғана аналық тақшаға Power Good (қалыпты қоректендіру) сигналы жіберіледі. Ол сигнал болмаса компьютер жұмыс істемейді. 52

Қоректендіру блогына артық жүктеме түскенде немесе ол қызып кеткен кезде шығыс кернеулері нормадан асып кетуі мүмкін. Бұл жағдайда компьютерде жұмыс істеуге болмайды. Одан қорғау тәсілін ІВМ фирмасы жасап шығарған. Бұл жағдайда Power Good сигналын компьютерді уақытша қолмен өшіруге мүмкіндік береді. Ауыстырып қосқыш көмегімен Power Good линиясын ортақ өткізгішпен тұйықтасақ, тактілік сигналдар шығару және процессор жұмысы тоқталады. Өткізгіш ажыратылғанда компьютер сигнал беріп, Power Good тың қалыпты жұмыс істеуі басталады. Бұл қызметті компьютердің алдыңғы панелінде орналасқан Reset батырмасы атқарады. Қоректендіру блогынан шығатын өткізгіштер арнайы вилкалар арқылы бөлінеді де, ондағы өткізгіштер түрлі түсті болады. 53

II ТАРАУ. СЫРТҚЫ ҚҰРЫЛҒЫЛАР. 2.1. ИНФОРМАЦИЯНЫ ШЫҒАРУ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ 2.1.1. Монитор. 54

Қолданушы мен компьютер арасындағы информациялық байланысты монитор орындайды. Компьютердің бейнелеу жүйесі екі негізгі компоненттен тұрады: - Монитор (дисплей) - Бейнеадаптер (бейнетақша немесе графикалық тақша) Монитордағы информация көрсетудің ең көп тараған түрі электрондық сәулелік түтікте (ЭСТ) бейне көрсету. Электрон - сәулелік монитор үш түсті; қызыл, жасыл, көк электрондық шоқ көмегімен экранда бейне беретін вакумдық колба. Жоғары кернеу магнит өрісін тудырып, оны электрондық шоқтар көмегімен басқарып монитор экранында бейне алуға болады. Қазіргі кездегі мониторлар көпжиілікті деп аталады да әртүрлі стандарттағы бейнесигналдармен жұмыс істей алады. Ондай мониторларды әртүрлі; синхрондық (multis - ync), көпжиілікті (multifrequency), көпрежимді (multiscan), автосинхрондаушы (autosynchronous) және автобаптанушы (autotracking) терминдері арқылы атайды. 55

Сұйық кристалды дисплейлерді - LCD (Liquid Crystal Display) дисплейлері деп атайды. Оның ерекшеліктері; жазық экранның болуы, қолдану қуатының аздығы (5 Вт). Активті матрицалы сұйық кристалдық панелдік түстерді сапалы беруі. Кемшілігі: ажырату қабілеті аз және бағасы қымбат. Жазық параллель сұйық кристалды мониторлар. Олардың төмендегідей ерекше қасиеттері бар: 56

- Информацияны бейнелеу үшін экрандық бет толық қолданылады. (17 дюймдік 17 дюйм қалпында). - Өлшемінің шағын болуы. - Орнатылатын тұғырының алынатындығы, оны керегеге немесе кез келген орынға қоюға мүмкіндік береді. - Тұтынатын электр қуаты аз, жылу аз бөлінеді. - Мониторды 90º бұрышқа бұрып орналастыру мүмкіндігі. - Салмағының жеңілдігі. Мысалы 15 дюймдік View Sonic VA550 дисплейі 4.5 kg болады. 2.1.2. Принтерлер Компьютерге ең қажетті, информацияларды мәтін және графикалық түрде қағаз бетіне шығаруға мүмкіндік беретін құрал принтерлер. Кең тараған принтерлердің матрицалық, ағынды және лазерлік түрлері бар. Олардың арасындағы айырмашылық қағаз бетінде бейнені көрсету әдісіне байланысты болады. Әр түрлі принтерлердің бағаларында, қағазға басу жылдамдығы мен басу сапасында айырмашылықтар бар. Принтерлерді қолданатын қағаз форматына қарай да әр түрге бөлуге болады. Төменгі 57

кестеде ISO және ANSI стандарттарындағы қағаздардың атауы берілген Матрицалық принтерлер. Матрицалық принтерлерде қағазға басу құрылғысы вертикаль қатарда орналасқан жіңішке инелерден тұрады. Басу құрылғысы қозғалғанда инелер боялған ленталар арқылы қағазды ұрады, оның нәтижесінде қағазда символдар мен бейнелер аламыз. Қағазда пайда болған бейненің сапасы инелер санына байланысты. 9 және 24 инелі матрицалық принтерлер шығарылады. 24 инелі принтер көмегімен сапалы бейнелер алуға болады. Түрлі түсті матрицалық принтерлерде болады. Оларда арнайы түрлі түсті лента қолданылады. Онда сары, қызыл, көк және қара түсті жолақтардан тұрады. Бір мезгілде бес және оданда көп бет басуға болатын матрицалық принтерлер бар. Матрицалық принтерлрдің жетістігі, оның бағасының арзан және қағаз сапасын таңдамауына байланысты, ал кемшіліктері басу жылдамдығымен сапасының нашарлығы, жоғары деңгейде шу шығаруы. Матрицалық принтерлердің жолдық принтерлер деп аталатын түрі болады. Онда басу құралы ретінде басынан аяғына дейін инелер орналасқан басу тақшасы бар. 58

Қағаз бетіне басу тұтас жол түрінде болатындықтан олар минутына 1500 жол яғни 20 бет информация басып шығаруға мүмкіндік береді. Матрицалық принтерлер орам түріндегі қағаздармен де жұмыс істей алады және оған қағазды автоматтандырылған әдіспенде беруге болады. Принтер паспортында ең үлкен жылдамдықта қағазға информация басу мүмкіндігі көрсетіледі. Яғни Draft (черновик) режимі. LQ (LETTER QUALITY) сапалы басу режимі бұл баяу орындалады. Информация басу жылдамдығы CPS (charactezc pez Second) секунтағы символ санымен өлшенеді. Матрицалық принтерелер ішкі жадпен жабдықталған, ол 4-64 Кб болады. 70Кб жады бар принтерелер де бар. Ағынды принтерелер. Ағынды принетерлереде бейне басу құрылғысында сақталатын арнайы сиялардың микро тамшыларын форсунка көмегімен қағаз бетіне бүрку арқылы жасалады. Форсунклер саны принтер түріне қарай 16-дан 64-ке дейін болады. Қазіргі принтерлер мысалы: HP Desceget 1000 басу құрылғысында 300 әр түрлі түсті сия үшін 416 форсунка бар. Ағынды принтерлерде сияны сақтаудың екі әдісі қолданылады: - Сия сақтау орны басу құрылғысымен бірге орналасады, онда сия құрылғымен бірге қозғалады. - Сия үшін арнайы бөлек құрал жасалады да, басу құрылғысына капиллярлық жүйе арқылы беріледі. Сияны қағаз беітіне енгізудің мынандай әдістері бар. - Пьезоэлектрлік әдіс, - газ көпіршіктер әдісі. - Drop- on demond әдісі. 59

Пьезоэлектрлік әдісте әр бір форсункіге жазық пьезо кристалды диафрагмамен байланыстырылып орнатылады. Электр өрісі әсерінен пьезоэлектрик деформацияланады. Пьезоэлемент капиллярды қажетті уақытта сығып сия тамшысын қағаз бетіне бүркуге мүмкіндік береді. Газ көпіршіктері әдісінде қыздырылатын элементпен жабдықталады. Одан ток өткенде бірнеше микросекунд ішінде элемент 500 0 с қызадыда газ көпіршіктері форсунка саңлауаларынан сия тамшыларын айдап шығарады, ол қағаз бетіне түседі. Тоқ ажыратылғанда қыздыру элементі салқындайды да көіпіршіктер азайып саңылау арқылы сияның келесі бөлшегі келіп түседі. - Drop- on demond әдісінде сияны қағазға беру үшін қыздыру элементі қолданылады. Онда сияны беру үшін арнайы механизм қолданылады. Бұл әдіс қағазға басу жылдамдығымен сапаны арттыруға мүмкіндік береді. Олардың көмегімен сапалы түрлітүсті суреттер алуға болады. 60

2.2.3. Лазерлік принтерлер. Лазерлік принтер ксерография принципін қолданатын құрылғыларға жатады, бұларда әріп бейнелері электрлік тәсілмен бояу жұқтырылған доңғалақ арқылы қағазға түседі. Доңғалаққа әріптер бейнесіндегі бояу жұқтыру компьютер командалары арқылы лазерлік сәулелермен жүргізіледі. Қағаз бетіндегі бір дюйм аумаққа 300- ден 2400 нүктеге дейін салу мүмкіндігі болғандықтан сапасы жоғары болады. Лазерлік принтерлер өте сапалы басылым бере алады және жылдамдықтары да жоғары орташа есеппен алғанда, секундына 330 символ (бір бетті 3 15 секундта) басып бере алады. 61

GDI- принтерлері. Бұл соңғы кезде шыққан, беттік бейнені Windows GDI (Graphics 62

Device Interface құрылғының графикалық интерфейсі) жасайтын ағынды принтер Hewlett-Packard фирмасы да осыған ұқсас Printing Performance Architecture (PPA) принтерлерін шығарады. Олардың төмендегідей ерекшеліктері бар: - Бағасының арзандығы; - Жұмыс істеу жылдамдығының жоғарлығы; - PPA архитектурасының икемділігі. Жарықдиодты принтерлер. Бұл Okidata фирмасының лазерлік принтерлерге альтернатив түрінде жасаған принтерлері. Лазерлік принтерден айырмашылығы жарық сезгіш барабанды нейтралдау үшін лазер сәулесінің орнына жарық диодтарын қолданған. Баспа сапасы лазерлік принтерлердікінен кем емес. 2.2. ИНФОРМАЦИЯНЫ ШЫҒАРУ ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫ 2.2.1. Пернелер тақтасы. Информация мен басқару командаларын ендіретін негізгі құрылғыларға пернелер тақтасы мен тышқан 63

тәріздес тетік, сканер және тағада басқа құрылғылар жатады. 101 және 102 пернелі пернелер тақтасын 1986 жылы IBM ХТ және АТ компьютерлері үшін шығарады. Бұл типтегі пернелер тақтасы компьютерге 5 контактілі DIN ұяшығы, ал жаңа түрлерінде 6 контактілі mini DIN ұяшығы арқылы қосылады. 101 пернелі пернелер тақтасын шартты түрде мынандай блоктарға бөлуге болады: - баспа символдары ; - қосымша цифрлы пернелер тобы, есептеулер жүргізуге арналған; - курсор мен экранды басқару пернелері - функциональдік пернелер. 64

Курсорда басқару пернелері жеке топ құрайды. Пернелер тақтасының кеңейтілген екі тілді түрінде 102 перне орналасқан және американдық орналасу түрінен ерекшелігі бар. Қазіргі пернелер тақтасының ерекшелігі, ондағы жеке пернелердің басу бетін шығаратын алып, оның ішкі бөлігін жөндеуге мүмкіндік береді. 2.2.2. Тышқан тәріздес тетік. 65

1964 жылы Дуглас Энгельбарт тышқан тәріздес тетікті (mouse манипульяторы) ойлап тауып оны дисплейде XY координатасын көрсетуші деп атайды. 1973 жылы Xerox компаниясы Alto компьютерінде қолданылады. 1981 жылы Хеrох Star8010 компьютерін жасап онда тышқан тәріздес тетікті пайдаланды. Windows және OS/2 операциялық жүйелерінің пайда болуы тышқан тәріздес тетіктің әрбір компьютерге қажетті екендігін тудырды. тышқан тәріздес тетік құрылғысын ірі жасаушы компаниялар: Microsoft және Logitech. Сырт өрністері әр түрлі болғанымен барлық тышқан тәріздес тетікің құрлымдары бірдей: - Қорап, үстел бетімен қозғалыс жасайды; - тышқан тәріздес тетікті қозғалысқа келтіретін шарик / ролик немесе оптикалық датчик; - Бұйрықтар беруге арналған 2 не 3 батырма; - Жүйеге қосуға мүмкіндік беретін интерфейс. Қалыпты жағдайда кабель мен ұяшық қолданылады; радиожиілікті немесе инфрақызыл сәулені қабылдап таратушы түрлері де болады. 2.2.3. Сканерлер Сканер қағаз бетінен, газеттерден, құжаттардан, суреттерден, слайд пен негативтерден графикалық информацияларды компьютерге ендіру үшін қолданылатын сыртқы құрылғы. Кез келген сканер информацияны жеке нүктелер түрінде қабылдайды. Сканерден алынған мәтіндік бет графикалық файл түрінде болады да дискіде 10 Мбайт, ал пернелер тақтасында 66

терілген ол бет 3-4 Кбайт орын алады. Сондықтан сканерден алынған мәтінді түрлендіретін OCR бағдарламалары болады (Optical Character Recognition символдарды оптикалық анықтау ). Ол бағдарламаның бірі Abby россиялық компанияның Fine Reader бағдарламасы. Сканер үстелге қоятын, қолға ұстайтын түрде болады. Үстелге қойылатын сканерлер беттік және планшеттік деп бөлінеді. Сканерлер айқындау және әр түрлі түсті қабылдау мүмкіндігіне қарай бөлінеді. Қол сканерлердің көмегімен кіші өлшемді мәтінді, суреттерді, оның бетінде қозғалта отырып көшірмесін алуға болады. Планшеттік сканерде мөлдір беттің үстіне көшірмесі алынатын құжаттар қойылады, оның астынғы бөлігінде қадамдық двигатель көмегімен сканерлеуші тақшаны арнайы құрал қозғалтады. Шамның жарығы құжаттан шағылып айна арқылы қабылдауыш элементке түседі, ол оны электрлік кернеуге түрлендіріп, онан соң информация түрінде кодтап компьютерге береді. Сканердің негізгі характеристикасының бірі оның айқындау қабілеті. Ол дюйм бірлігіндегі нүкте санымен dpi ( dot per inch) анықталады. Сканер үшін тік және 67

горизонталь бағытта анықтау шамасы қолданылады. Құжатты монитор экранына шығару үшін сканердің айқындауын 100 dpi қою керек, себебі монитордық айқындау қабілеті 72 не 96 dpi болады. Түрлі түсті ағынды пирнтерде (600 dpi ) сканерленетін құжатты айқындау қабілетін 200 dpi қою керек. Сканерден алынған құжатты үлкейту керек болған жағдайда ғана оның айқындаушы қабілерін жоғары қою керек. Түрлі түсті сканердің негізгі характеристикасы түске келетін разрядтар санымен көрсетіледі. Компьютерде бір нүктенің түсі туралы информация сақтау үшін 24 разряд яғни әрбір түс үшін 8 разрядтан қолданылады. Бұл түстің 16 млн. астам түрін алуға мүмкіндік береді. Гафикалық адаптерлер 24 разрядты түспен жұмыс істейді. Сканердің характеристикаларының бірі бір- біріне жақын орналасқан нүктелерді ажырату болып табылады. Оны анықтау үшін оптиалық тығыздық бірлігі қолданылады оның ең кіші мәні- 0,0 Д ақ түс үшін, ең үлкен мәні 4,0 Д қара түс үшін. Түрлі түсті суреттің тығыздығы 2,5 Д негатив пен рентген үшін 3,0 3,6 Д. оптикалық тығыздығы 2,5 Д сканер негативтегі бейнені анықтай алмайды. Оптикалық тығыздығ аз сканерлер бейнелерді толық анықтай алмайды. Кейбір птаншеттік сканерлер мөлдір пленкаларды, слайдтарды және негативтерді анықтай алады. Оларда қақпақтың орнына слайд адаптер орнатылады. Слайдтар мен негативтер үшін сканерлерге арналған арнайы слайд - сканер бар. Сканер компьютерге арнайы адаптерлер, SCSI интерфейсі немесе тікелей паралель порт арқылы қосылады. 68

Графикалық планшет. Дигитайзер немесе графикалық планшет компьютерге контур түріндегі бейнелерді және көркем суреттерді ендіру үшін қолданылады. Дигитайзер бейнені цифрлау және нүктелер координатасын анықтайтын көрсеткіш құралдарынан тұрады. Көрсеткіш планшет бетінде қозғалатын оптикалық құрал. Оны курсор немесе оптикалық қалам деп те атайды. Цифрланатын бейне ретінде автоматты жобалау жүйесіне ендірілетін (САПР) (Auto CAD немесе P- CAD типті) конструкталық сызбалар алынады. Географиялық карталарда да алуға болады. Дигитайзерді суретшінің компьютерде сурет салу құралы ретінде де қолдануға болады. Планшеттің айқындау қабілеті 2500 dpi -ден жоғары. ІІІ. Компьютерлік желі және коммуникациялық құрылғылар. Компьютерлік желілер. 3.1.1. Локальдік және глобальдік желілер. Желі (network) бұл аппараттық және бағдарламалық ресурстарын ортақ пайдалануға болатын екі немесе одан да көп компьютерлердің тобы. Желі шағын принтер мен CD ROM- ды ортақ қолданатын екі компьютерден тұруы немесе өте үлкен Internet дүние жүзіндегі ең үлкен болуы мүмкін. Бірлесіп қолдану мүмкіндігі - әрбір компьютер өз ресурсын басқа компьютердің қолдануына рұқсат етуі. Бірлесіп пайдалануға рұқсат беретін 69

құрылғылар: принтер, дискілі информация сақтағыштар, оптикалық информация сақтағыштар (CD / DVD ROM, CD ROM, CD - RW ), модемдер, факстер, сканерлер. Желі құрылғыларды алуға кететін шығындарды азайтып қана қоймайды, сонымен қатар: - бағдарламаларды, файлдарды ортақ қолдануға; - электрондық поштаны қабылдауға, таратуға; - бір құжатты бірнеше қолданушылар біріге отырып өзгертуге мүмкіндік беретін арнайы бағдарламаны қолдануға ; - алыстан басқару бағдарламаларын пайдаланып белгілі бір проблеманы шешуге, жаңа қолданушыларды оқытуға; - Internet тің бір қосылуын бірнеше қолданушылардың бірлесіп қолдануына мүмкіндік береді. Компьютерлік желінің мынандай түрлері бар: - Локальдік желі. Кішігірім офистік желі LoсaL Area Network LAN. Бұған бір офистің немесе ғимараттың ішіндегі компьютерлер қосылады. - Глобальдік желі. Әр түрлі жерде орналасқан локальдік желілер жоғары жылдамдықтағы талшықты оптикалық, спутниктер немесе телефон сымдары арқылы қосылып глобальдік желі Wide Area Network-WAN құрайды - Internet. Дүние жүзілік байланыс жүйесі World Wide WWW. Әрбір интернетті қолданушы кең көлемді желінің тұтынушысы болып табылады (қосылу түріне байланыссыз). Internet ТСР / ІР 70

протоколы арқылы қосылған желілердің желісі болып табылады. Internet ті қолдану әдістері: Web броузерлер, FTP клиенттері және жаңалықтарды оқу бағдарламалары. - Intranet. Жоғарыдағы әдістерді қолданатын белгілі бір компанияның жеке локальдік желілерін байланыстыратын желі. Оның Internet тен айырмасы оны сол компания жұмысшылары ғана пайдалана алады. - Extranet. Intranet тің толық ашылмаған, сатып алушыларға, іскерлік байланыс жасаушыларға арналған желісі. Желілердің аппараттық құрылымы. Желі адаптерлері. Желінің дұрыс жұмыс істеуі үшін концентратор, желі адаптерлері, тор және ауыстырып қосқыштар қажет. Желі адаптері компьютерлерде PCI, ISA немесе EISA ұяшықтарына орналастырылады. Жұмысшы станцияларында желі адаптері жүйелік платада интеграцияланып орналасуы мүмкін. Ethernet және Token Ring өндірушілері адаптерлерге аппараттық адрестер жазады, оны желідегі жүйені идентификациялау үшін қолданады. Деректерді беру протоколдары ол адресті желідегі компьютерлерді анықтау үшін қолданады. Адаптерде таратушы және қабылдаушы жүйелердің аппараттық адрестері болады. Желі адаптері 20 200 доллар. Жас компьютер үйренушілер үшін арнайы Ethernet және Fast Ethernet адаптерлері мен концентратордан, UТР кабелінен тұратын құралдар тобы шығарылады. 3.1.3. Желі топологиясы. 71

Желі топологиясы деп компьютерлерді ортақ желіге қосудың физикалық сызбасын айтады. Оның шиналық, жұлдызша және сақина түрлері бар. Шиналық топология. Мұнда бір бірінен қашық орналасқан жұмысшы станциялар бір ғана кабель арқылы тізбектеліп қосылады. Оның кемшілігі бір жұмысшы станция немесе кабель істен шықса қалған обьектілер жұмыс істемейді. Шиналық топология жуан және жіңішке кабельдік Ethernet арқылы локальдык желілер құру үшін қолданылады. Жұлдызша топология. Барлық құрылғылар бір ғана таратушы қондырғы (концентраторға) жалғастырылады. Бұл кең таралған, 10Base - Т желісінде экрандалмаған UТР кабельдерінің 3 нші немесе 5 категориясы қолданылады, ал Fast Ethernet үшін UТР кабельінің 5 категориясы қолданылады. Сақиналық топология. Әр бір жұмысшы станция келесі станцияға, ал ең соңғы станция бірінші станцияға қосылады. Бұл топологияны қолданатын желінің екі түрі бар. - FДДI - физикалық сақиналық топологияны қолданады; - Token Ring - логикалық сақиналық топологияны қолданады. Сақиналық топологияда Token Ring үшін сақина концентратордың ішінде орналасады. Ол көп қолданушыларға арналған модуль MSAL (Multi Station Access Unit) деп аталады. Оның жұмыс істеу принципі: Бір компьютердегі сигнал концентраторға беріледі, ал одан келесі компьютерге ол компьютерден қайтадан концентраторға беріледі. 3.1.4. Практикалық жұмыстар. 72

UTP кабелін монтаждау : Ethernet кабелін монтаждауға қажетті құралдар мен материалдар: - 5 немесе одан жоғары категориялы UTP кабелі; - RJ 45 ұяшықтары; - Өткізгіштерді тазалауға арналған тістеуік; - RJ 45 ұяшығына өткізгіштерді бекітуші құрал. Орамды жұк түріндегі кабелді мантаждау: 1. Қажетті кабель ұзындығын анықтап алу. Ол кабельдің компьютерді орнынан қозғалтуға мүмкіндік беруі үшін ұзынырақ алу керек. 2. Қажетті кабель ұзындығын барабанан босатып кесіп алу керек. 3. Тістеуік көмегімен кабельдің сыртқы изоляциясын өткізгіштер жұбына жеткенше тазартамыз. 4. EIA 568B стандартына сәйкес өткізгіштерді орналастырамыз. 5. 1,5 см ұзындықта өткізгіш ұштарын тазалаймыз. Ол қысқа болса R7-45 ұяшығына нашар бекітіледі. 6. Кабельді R7-45 ұяшығының қысқыштары орналасқан бөлікке орналастырып EIA / TIA 568B стандартына сәйкес келетіндігін анықтаймыз ( 20-16 дм). 7. R7-45 ұяшығын бекітуші құрал көмегімен кабельге қосамыз. Кабель ұштары ұяшықтан қолмен оны тартқан кезде шықпайтын болып орналасуы керек. 8. Алдыңғы әрекеттерді кабельдің екінші ұшы үшін орындаймыз. 9. Әрбір кабельді ұзындығы, стандарты және компьютер номері бойынша таңбалаймыз. 73

Желі адаптерлері және тағы басқада қондырғылар информацияны белгілі бір қашықтыққа ғана жеткізуге мүмкіндік береді. Сондықтан әр типті желі кабельдерінің белгілі шектеулері болады. 10. Желіні орнату. Желі адаптерлерін, концентраторды таңдап алып, кабелді дайындаған соң ол желіні Windows операциялық жүйесінде баптап орналастыру керек. Алдымен барлық компьютерлерге желі адаптерлерін орнатамыз. 11. Желі ресурстарын пайдалану үшін компьютерге клиенттік бағдарламаны орнату керек. Ол операциялық жүйе құрамында немесе жеке болуы мүмкін. 12. Қалыпты жағдайда Windows Me және Windows 2000 операциялық жүйелері желінің TCP /IP протокалын қолданады. Оны орнату үшін Сеть ( Networks) пиктограммасын қолданамыз: а) Сеть ( Network) пиктограммасына кіреміз. б) Конфигурация ( Consiguration) терезесінен Добавить ( Add) батырмасына басамызда тізімнен қажетті элементті таңдаймыз. в) Идентификация бөлімінде компьютер атын, жұмыс тобын ендіреміз. г) ОК батырмасына басамыз. 3.2. Коммуникациялық құрылғылар. Модемдер (модулятор - демодулятор) компьютерлер арасында мәлімет алмасу үшін керек, олар негізінен 74

мәліметті жеткізу жылдамдығына қарай топтарға бөлінеді. Қазіргі кезде олардың жылдамдығы бит/сек бит/сек аралығында. Олар мәлімет алмасу процедурасының белгілі бір стандарттары (протоколы) бойынша жұмыс атқарады. Компьютер желісіне (Internet, Relcom, FidoNet, т.б.) немесе электрондық почтаға байланысты ең керекті құрылғы телефон арналарына қосылған осы модем болып саналады. Бұлардан басқа факс модемдер бар, олар модем мен факсимильдік байланыс аппаратының функцияларын бірге атқарады. Факс модемді пайдаланып, мәтіндік мәліметті тек абоненттердің компьютеріне ғана емес жәй қарапайым факс аппаратына да жіберуге және қабылдауға болады. Факс модемдер жәй модемдерден қымбатырақ, бірақ олардың атқаратын қызметі әлдеқайда көлемді. Windows 9х және Windows NT/ 2000 операциялы жүйелер модем мен желі адаптері арасындағы айырмашылықты жоюға мүмкіндік береді. Internet жүйесіне қосылуда модем мен адаптерлік байланыстың ешқандай айырмашылығы жоқ. Онда ортақ бағдарлама мен протокол ТСР/IP қолданылады. Internet ке кіру үшін модем мен телефон линиясы көмегімен провайдер желісіне қосылу керек. Internet- ке асинхронды модем көмегімен қосылу қазіргі жүйелер үшін негізгі стандарт болып табылады. Модем 75

термині ( модулятор демодулятор) цифр түріндегі мәліметтерді аналогтық сигналдарға түрлендіріп телефондық желі арқылы қайтадан аналогтық сигналдарды цифр түріндегі мәліметтерге түрлендіруді білдіреді. Модем асинхронды қондырғы, ол берілетін деректерді кішігірім пакеттер ағыны ретінде бейнелейді. Қабылдаушы жүйе ол пакеттерден қажеттісін алады. Синхронды модемдер линияларды құру үшін және терминалдарды UNIX серверлері мен мэйнфремдерге қосу үшін қажет. Қазіргі кезде информацияны 56 Кбит /с жылдамдықпен тарататын модемдер бар. Олардың жылдамдығы қалыпты модемдерден екі есе артық (28,8 Кбит/с). Модемдер ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы модем компьютердің тізбектелген портына бекітіліп жеке ток көзінен қоректенеді. Ішкі модем аналық тақшаға орнатылған кеңейту тақшасының ролін атқарады. Бағдарламалық модем (WinModem). Бағдарламалық модемнің екі түрі бар: компьютер процессорын пайдаланып жұмыс істейтін және бағдарламаланатын цифрлық сигналды процессорлы. Олар тек қана Windows операциялық жүйесінде ғана жұмыс істейді. INTERNET байланысының мынандай түрлері бар: - ISDN; - Кабелдік; - Радио байланыс; - DSL; - Спутниктік байланыс; - Байланыс жүйесін арендаға алу. 76

ISDN (Intgrated Services Digital NetWork)- телекоммуникацияның дамуындағы цифрлық байланыстың ең дамыған түрі. Ол интернетпен 128 Кб/с жылдамдықта байланыс жасауға мүмкіндік береді. ISDN бір мезгілде сөзбен деректерді, сөз бен факсті және факс пен деректерді бере алады. 77

4-БӨЛІМ. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ Есептеуіш Үлкен ЭЕМ-дер Мини ЭЕМ-дер Микро ЭЕМ-дер Дербес компьютер лер (ДК) Бұл өте құуатты компьютерлер, олар ірі мекемелерге, кәсіпорындарға немесе халықшаруашыл ығының тұтастай жұмыс істеу үшін қолданылады. Оны пайдалану үшін көптеген қызметкерлері бар есептеу орталықтары құрылады. Бірнеше міндеті, бірнеше пайдаланушылар мен қатар шеше береді. Үлкен ЭЕМдерге қарағанда өлшемдері шағын және өеімділігі мен құны да төмен. Өндірістік процестерді басқаруға, ғылыми мекемелерде, ғылыми жұмыстарды оқу ісімен үйлестіретін жоғары оқу орындарында қолданылады. Онымен жұмыс істеу үшін шағын есептеу орталығы қажет. Үлкен ЭЕМдерге қарағанда өнімділігі төмен, негізгі деректер дайындау, программалық қамтамасыз етуін жетілдіру бойынша көмекші операциялар орындайды.оны мен жұмыс атқару үшін құрамында бірнеше адамы бар шағын лаборатория қажет. Соңғы 20 жылда қарқындап дамып келеді. Олар «пайдаланушы» деп аталатын бір адамның жұмыс істеуіне арналған. Жұмыс істеу үшін арнайы бағдарламалау тілін білу қажет емес.көлемі шағын, құны төмен, 70- жылдардың үлкен ЭЕМдеріне, 80 жылдардың мини ЭЕМдеріне, 90 жылдардың микро ЭЕМдеріне 78

ЭЕМ түрлерінің ең маңызды сипаттамалары: 1. уақыт бірлігінде орындайтын операцияларының орташа мөлшерімен өлшенетін шапшаңдығы-mips; 2. операция орындайтын сандардың берілу түрі мен разрядтылығы; 3. жадтайтын (есте сақтайтын) құрылғылардың сыймыдылығы мен шапшаңдығы. ПАРАМЕТР Үлкен ЭЕМдер Мини ЭЕМдер Микро ЭЕМдер Дербес компьютерлер (ДК) Өнімділігі, MIPS Ішкі жад сыйымдылығы, Mбайт Сыртқы жад сыйымдылығы, Гбайт Разрядтылығы, бит 1000-100000 2000-10000 10-1000 1-100 133-1000 64-10000 4-512 4-256 500-5000 50-1000 2-100 1-100 64-128 32-64 16-64 11-64 Компьютерлердің дүниежүзілік паркі 90-жылдардың басында, шамамен 150 млн дана болса олардың 90 пайызға жуығы ДК-лер. Көп тараған компьютер модельдері Pentium, Pentium-Pro, Pentium 2,3,4... микропроцессорлары бар IBM PC болып табылады. 1-буын (1975-1980 жж.)-8 разрядты МП негізінде; 2- буын (1981-1985 жж.)-16 разрядты МП негізінде; 3- буын (1986-1992 жж.)-32 разрядты МП негізінде; 4- буын (1993 ж-қазіргі кезге дейін)-64 разрядты МП негізінде; 79

ДК МП-ның параметрлері бөлінеді. бойынша төмендегідей болып Микропроцессор типі Параметрі 80386 DX 80486 SX 8048 6 DX Penti um Pentium-Pro, Pentium 4. Тактілік 33-40 33-80 50-60- 100-200 4000 жиілігі, МГц 100 150 Разрядтылығы, 32 32 32 64 64 64 бит ЖЖҚ көлемі, 2;4;8 2;4;8 4;6;8 4;8;1 8;16;32 512 Мбайт 6 КЕШ-жад 64;128 128;25 256;5 512;1 512;1024;204 32000 көлемі, Кбайт 6 12 024 8 ҚМДЖ көлемі, 420 540 850 1000 2000 1000000 Мбайт Бейнеадаптер 24/76 10/90 0/100 0/100 1/100 0/1000 VGA/SVGA, % Сопроцессоры ның бар болуы, % 67 80 100 100 100 100 4.2. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ ҚҰРАУЫШТАРЫ. ДК құрауыштары Жүйелік тақша Процессор Жад (жедел жад) процессордың ұясы; процессордың қоректену кернеуін түрлендірушілер; жүйелік тақшаның жүйелік логика микросхемаларының жинағы; екінші деңгейлі кэш-жады (кэш)l2; SIMM немесе DIMM жадтарының ұялары; ROM BIOS; CMOS пен сағаттарды қоректендіру батареясы; енгізу-шығару микросхемасы. Бұл компьютердің «қозғалтқышы» оны орталық процессор немесе CPU деп атайды. Бұл жүйедегі ең маңызды микросхема, өйткені дәл осы микросхема программалық жасауының командаларын орындайды. Қазіргі процессорларда кремний кристалынан ойып жасалған милиондаған транзисторлар бар. Компьютерлердің көбінде Жедел жад немесе ерікті қатынасты жад деп аталады. Бұл онда процессор өңдеу кезінде пайдаланатын барлық бағдарламалар мен деректер жазылатын негізгі 80 жад. Жедел жадта деректерді сақтау үшін оны үздіксіз электрмен қоректендіріп отыру қажет. Компьютерді ажыратқанда жедел жадтағының бәрі өшеді, ал компьютерді қосқанда-барлық бағдарламалар мен деректерді процессордың өңдеуі үшін жедел жадқа қайта жүктейді.

Қатқыл диск ROM CD-ROM, CD-R немесе DVD- Бейнеадаптер Монитор (дисплей) Ең басты ақпарат тасушы. Онда қазіргі кезде жедел жадта жоқ бағдарламалар мен деректер сақталады. Қатқыл дискідегі жинақтауыш көбіне жай қатқыл диск деп аталады. Өйткені ол ферромагнетикамен сырланған, айналмалы алюминий немесе керамикалық қатқыл дискілерден тұрады. Бұл ақпаратты оптикалық жазатын ауыстырмалы тасуыштары бар салыстырмалы түрде үлкен көлемді жадтайтын құрылғылар. Ақпарат бейнесін басқару қызметін атқарады. Барлық бейнеадаптердің 4 негізгі бөлігі болады: 1.Логика микросхемаларының (Бейнечип); 2. Жедел бейнежад (Video RAM); 3. ЦАТ (цифрлық аналогтық түрлендіргіш); 4. Базалық енгізу-шығару жүйесі (BIOS). Бейнечип деректерді жедел бейнежадқа жазып, іс жүзінде экрандағы ақпарат бейнелеуін басқарады. ЦАТ жедел бейнежадтағы деректерді оқиды да, оларды цифрлық түрден аналогтық иониторды басқару сигналдарына айналдырады. Базалық енгізу-шығару жүйесінде Жүйелердің көбінде монитор жүйелік блоктан бөлектеніп, өзінің қорғауыш қорабына орналастырылған. Шағын (портативті) компьютердердің және кейбір арзан ДК-лерде монитор компьютердің жүйелік блогының корпусында орнатылады. Монитор әдетте үш параметрі: 1. дюймдегі диагональ өлшемі; 2. пиксельдегі ажырату қабілеттілігі; 3. герцтегі (ГЦ) қайта өңдеу жиілігі бойынша жіктеледі. 81

4.3. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІ ЖІКТЕУ. Дербес компьютерлер Тұрмыстық мақсаттағы Жалпы мақсаттағы Кәсіби мақсаттағы Жалпы тұтынушыларға арналған, сондықтан олар мейлінше арзан, сенімді және базарлық конфигурациясы өте қарапайым болуы тиіс. Тұрмыстық ДК үй жағдайында ермек үшін (бейне ойындар), оқу және жаттығу үшін қолданылады. Біраз жаңартулар енгізссе, бұл модельдер мәтін өңдеуге, шағын ғылыми және инженерлік есеп шығару үшін қолданылуы мүмкін. Ғылыми-техникалық сипаттағы есеп шығару үшін, сондайақ оқу және жаттығу үшін қолданылады. Олар пайдаланушылардың жұмыс орнында; кәсіпорындарда, мекемелерде, дүкендерде, қоймаларда, орналастырылады. Бұл класс машиналарының жедел жадының сыйымдалағы үлкен және иілгіш, қатқыл магниттік дискілерде сыртқы жадысы, меншікті дисплейі болады. Жоғары шапшаңдығы, ақпараттың үлкен көлемі жиымын тиімді жіберуді, жедел жадтың айтарлықтай сыйымдылығын талап ететін күрделі ақпараттық және өндірістік мәселелерді шешу үшін ғылым саласында пайдаланылады. 82

Қазіргі кездегі ДК-лердің конструкти втік орындалуы немесе өлшем типтері бойынша жіктелуінің жаңа белгілері: Дербес компьютерлер Стационарлық (үстел үстіне қойылатын) Тасымалданатын Шағын Блокно ттар Қалтаға салына тын Электрон дық (хатшы Электрон дық жазба Стационарлық немесе үстел үстіне қойылатын компьютерлер кең тараған. Олар жұмыс орнында орнатылады. Тасымалданатын компьютерлер (шағын) алып жүруге қолайлы. Оларды іссапарда, жол үстінде болатын кәсіпкерлер, коммерсанттар, кәсіпорындар мен ұжым басшылары пайдаланады. Жеңілдігі мен көлемінің шағындығы LAPTOP («тізелік»), NOTEBOOK (компьютер- блокнот), HANDHELD (қол компьютері) деп аталатын компьютерлерді шығаруға мүмкіндік берді. LAPTOP -компьютерде пернетақта мен жүйелік блок бір корпуста орнатылған, жоғары жағынан электронды негізімен ажыратылмайтындай сұйық кристалды дисплеймен жабылады. Дисплей мен ЭЕМ арасындағы байланыстырушы сымдар корпуста жасырылған. NOTEBOOK (компьютер-блокнот)-а4 (297х210) стандартты қағаздың бір бетінің өлшеміндей, оның толық емес пернетақтасы (80 83

пернеге жуық) бар. Оларда ЖҚМД(сыйымдылығы-120 Мбайт дискжетек) және ЖИМД қолданылады. NOTEBOOK пен бір жинаққа компьютерге және телефондық желіге кабельмен жалғанған жеке үстелдік блок түрінде орындалған модемді немесе факсмодемді қолдануға болады. Бірақ NOTEBOOK корпусына қондырылған тек хабар жіберу үшін жұмыс істейтін модемдер мен факсмодемдер де бар. HANDHELD -өлшемі А4 стандартты қағаздың бір бетінен кішірек, сондықтан ол әрқашан қол астында (қалтада) жұмыс істеуге болады. Бұл модельдер электр желісінен тәуелсіз жұмыс істей алады. Программалар дербес жұмыс кезінде сыйымдылығы 32,64 немесе 128 кбайт программалар жазылған қатты карточкалардың (ROM CARD) көмегімен енгізіледі. V ТАРАУ. Лабораториялық жұмыс. 1.1. Компьютерді құрастыру. Компьютерді құрастыру бірнеше этаптан тұрады. 1. Аналық тақшаны монтаждау. 2. Аналық тақшаны компютер қорабына орнату. 3. Қатты және иілгіш дискілерді және CD - ROM ды орнату. 4. Бейнекартаны және басқа да кеңейту тақшаларын орнату. 5. Қоректендіру блогын қосу және жұмыс істеу мүмкіндігін тексеру. 6. Қортынды баптау. 84

4.1. сурет Аналық тақшаны монтаждау. Аналық тақшаны картон қағазының бетіне орналастырамыз. Аналық тақшадағы арнайы саңлауларға пластмасадан жасалынған клипстерді орнатамыз. Тақшаны картон үстіне бекіту элементтері арқылы орнықты қалыпта орналастырамыз. Аналық тақшаның схемасындағы сыртқы ұяшықтар мен тақшаның ауыстырып қосқыштарының орнын анықтаймыз. (Олар джамкерлер деп аталады да JP деп 85

таңбаланады.) Көптеген аналық тақшалар процессордың қоректену кернеуін, жүйелік шинаның жилігін және процессордың жұмыс істеу жилігін аттыруға мүмкіндік беретін ауыстырып қосқыштармен жабдықталады. Суретте процессор жұмысының жилігін ауыстырып қосқыш көрсетілген. аналық тақшаның түсініктемесіне сәйкес ауыстырып қосқышты қысқыш көмегімен қолданылған процессор маркасына байланысты орналастырамыз. Процессорды орнату оның типіне байланысты. Егер Socket 7 немесе Socket 370 ұяшықтарына орналасатын процессор болса, алдымен процессор кілтімен сокеттің. орналасуын анықтау қажет. Кілт ролін процессор мен сокеттің кесілген бұрышы атқарады. Процессор сокетке ешқандай күш түсірмей орналастырылады да арнайы қысқыш арқылы сокетке қысылып бекітіледі. Желдеткіші бар қысқышты сәйкес орналастырамыз. Кейбір суытқыштар алдымен процессорға кигізілген, онан соң арнайы қысқышпен бекітіледі. Желдеткіштің тұтынушы өткізгішін жүйелік блоктағы арнайы ұяшыққа қосу керек, егер ол жоқ болса қоректендіруші блокка қосылады. Платадағы Slot 1 ұяшыққа процессорды орнату күрделірек. Pentium II процессорларының картридждері мен суыту жүйелері әр түрлі конструкцияда шығарылады. Pentium II процессорлары үшін картридждерінің үш форм факторы бар. Барлық картридждер Slot 1 ұяшығына орналасады. Intel фирмасы екі нақты типті және, бір эмбебап картриджді бекіту механизмін жасап шығарады. 86

SECC картриджінің құрылысы 1- бағыттаушы, 2-242 контактілі Slot1 ұяшығы 4.2. сурет. Pentium II ОЕМ процессорының картриджін орнату Pentium II ОЕМ процессорының картриджін орнату үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек. Радиатордың артқы бөлігіндегі бағандарда картридждегі саңлаулармен сәйкестендіріп қысқыштармен бекітеміз. 87

5.3. Процессорды ұяшыққа орналастыру Желдеткіш кабелін Slot 1 ұяшығының қасындағы ұяшыққа орналастыру керек. Ол ұяшықтың үш контактісі бар. Қызыл түсті өтлкізгішке +12В керненуі беріледі, қараға 0 ге қосылады. 88

5.4. Әр түрлі процессорларды орнату әдістері Жад модульдерін орналастыру. SIMM - модулін орналастыру: Модулді ұяшыққа көлбеу қалыпта енгізген, онан соң қысқыш серікпенің дыбысы естілгішке тік бағытқа беру керек. 89

ДIMM модулін орналастыру: Ұяшықтын бекітуші құлыптарын шеттеріне қарай ағыстырып орналастыру керек. Модулдегі ойықтарды ұяшықтағы дөнес бөліктерге сәйкес келетіндей орналастырамыз. Модулдегі ұяшыққа орналастырылған соң оның жоғары жағынан қысқыштар тік бағытта орналасатындай етіп басамыз. 90

Аналық тақшаны қорапқа орналастыру. АТ - минитауэр қорабы үшін. Қорабтың сыртқы бетін өзімізге қаратып орналастырып винттерін шығарамыз. Қорабтың қабын артқа жылжытып, онан соң тік жоғар бағытта шығарып аламыз. Ашылмалы панельді шығарып аламыз. Аналық тақшаны жүйелік шина ұяшықтары мен сыртқы құрылғыларды қосу порттары қораптың артқы панеліне сәйкес келетін қалыпта орналастырамыз. Аналық тақшаны бекіту элементтері (клипстер) көмегімен алынбалы панелге бекітеміз. Тақша қораптың ток өтетін металл бөліктеріне тимеуі керек. Алынбалы панелді тік бағытта, винттер көмегімен қорапқа орнатамыз. 91

92

Аналық тақшаны қорапқа орналастыру 93

Коректендіру блогын қорапқа орналастырамыз: Қоректендіру блогының ұяшықтарын аналық тақшаға қосамыз. Аналық тақшаларда кәдімгі және АТХ қораптарына арналған ұяшықтары болады. Ондай тақшаларда қоректендіруші блокты тандап қосуға мүмкіндік беретін ауыстырып қосқыш болады. Екі тутынушы ұяшықты қара түсті өткізгіштерді қатар орналасатын қалыпта қосу керек. АТХ қорабына қоректенуші ұяшық бір ақ қалыпта қосылады. Қораптың беткі панеліндегі индикаторлармен басқару элементтерін орнату. Компьютер қорабында 2 немесе 3 жеті сегментті индикаторлар: процессордың тактілік жилігін көрсететін, орналасады. Олардың процессор жұмысына ешқандай қатысы жоқ. Компьютер қорабындағы индикаторлар мен батырмаларды аналық тақшаға орнатамыз. Кабельдерді және ауыстырып қосқыштарды орнату. 94

Аналық тақшаны қорапқақа орналастырғаннан соң, оған қосымша тақшаларды, құрылғыларды, кабельдерді, ұяшықтарды орнатуға тура келеді. Олардың түрлері аналық тақшаға байланысты болады. 1- жүйелік шинаның жиілігін ауыстырып қосқышты орнату. Оның көмегімен процессордың жұмыс істеу жылдамдығын BIOS арқылы өзгертуге мүмкіндік береді. 2- PСI, AGP шиналарының жиіліктерін өзгерту. Жүйелік шинаның жиілігі артқан сайын PSI және AGP ұяшықтары орналасқан тақшаға түсетін жүктеме артып кетеді, оның салдарынан бұл құрылғы стабильді жұмыс істемеуі мүмкін. Арнайы ауыстырып қосқыштар арқылы оның жұмыс істеу жиіліктерін өзгертуге болады. 3- Процессорға бөлінетін кернеуді өзгертуге арналған ауыстырып қосқыш. Оның көмегімен аналық тақшадағы процессорға берілетін кернеудің шинасын процессор картасына қарай таңдап алуға болады. IRQ, DMA және тағы басқа құрылғылар ресурсын таңдап алу. Компьютерде әр түрлі құрылғылар көп, ал процессормен жүйелік жад бір- бірден ғана. Процессор өзіне тапсырма беретін барлық құрылғылармен жұмыс істеп отыруы тиіс. Ал олармен қалай жұмыс істеудің нұсқауын тұрақты жадтан алады. Процессор әрбір құрылғыдан информацияны (сигналдарды) арнайы каналдар арқылы алады да сол арқылы жауап береді. Ол каналдар мынандай түрге бөлінеді. Тікелей қатынас жасау каналы: IRQ бұл канал арқылы комльютердің кез- келген құрылғысы процессордан белгілі бір жұмысты атқаруға рұқсат сұрайды. Әрбір құрылғыға арналған IRQ-дың жеке номері болады.оның номерлері былай бөлінген: - IRQ 0 - жүйелік таймер. - IRQ 1 пернелер тақтасы. - IRQ 2 үзіліс жасайтын бағдарламалық контроллер. - IRQ 3 Com1 порты. - IRQ 4 Сom2 порты. 95

- IRQ 5 LPT (принтер) немесе USP контроллері ол дыбыс және желі карталарын қосуға да мүмкіндік береді. - IRQ 6 иілгіш диск дискіқозғағышы. - IRQ 7 LPT немесе USP контроллері. - IRQ 8 - SMOS ; - IRQ 12 PS/2 порты. - IRQ 13 Сопроцессор (қазір керексіз ескі бағдарламалармен жұмыс істеуге қолданылады). - IRQ 14 IDE контроллері. - IRQ 15 қосымша IDE контроллері немесе SCSI контроллері. Бұл каналдардың ішінде бос қалғандары 9, 10, 11. IRQ 11- ге бейнекарта мен дыбыс картасын IRQ 9, 10 ға DOS ойындарын орнату үшін қолданылады. Байланыс каналдарың жетіспеушілігін білдірмеу үшін USВ портын қолданады. Ол үшін канал біршама байланыс жасауға мүмкіндік береді. USВ портына тышқан тәрізді тетік, пернелер тақтасы мен қоса барлық сыртқы құрылғыларды қосуға болады. Каналдар бойынша байланыс орнату өте ұқыптылықты қажет етеді. Каналдар дұрыс қойылмаса компьютер құралдармен дұрыс жұмыс істемейді. Каналдармен байланыс барлық порттар үшін BIOS арқылы іске асады. Жадыға тікелей әсер ету каналы DMA. Онда әртүрлі дискіқозғағыштарға қатысты информациялар алмасу қолданылады. DMA ы қолдану процессорға түсетін жүктемені азайтуға мүмкіндік береді. Қосымша дискіқозғағыштарды орнату. 96

Информация сақтағыштарды, CD-ROM, CD-RW және DVD және басқа да құралдарды компьютерге қосымша орнатуға ауыстыруға тура келеді. Оларды компьютерге қосу үшін IDE интерфейсі қолданылады. Ол екі каналға бөлінеді де 4 информация сақтағышты қосуға мүмкіндік береді. Аналық тақшаның алдыңғы бөлігінде IDE-нің төртбұрышты екі ұяшығы орналасады. Оның жанында кішірек төртбұрышты ұяшық иілгіш дискіні қосуға мүмкіндік береді. 97

Қатты дискі жүйелі блоктың беткі бөлігіндегі арнайы орындарға бекітіліп шиналар арқылы IDE ұяшықтарымен жалғастырылады. Информация сақтағыштарды қораптың беткі бөлігіндегі кез келген орынға орналастыруға болады. Ал оларды IDE ұяшықтарымен қосатын шиналарда айырмашылықтар бар. Әрбір жалғастырушы шинаның үш ұяшығы болады. Оның екеуі бір-біріне жақын орналасқан. Осы екі жақын ұяшыққа информация сақтағыштарды орналастырады да үшіншісін IDE контроллерлердің кез келген ұяшығымен IDE контроллерлеріне жалғасады. Жалғастырушы шинаның бір жақ бөлімінде қызыл түсті өткізгіш орналасады. Оны нолдік өткішгіш деп атайды. Шинаны ұяшыққа қосу кезінде осы қызыл өткізгіші бар жағы қоректендіру блогы ұяшығына қарай орналасу керек. Аналық тақшада бұл оң жақта, процессор ұяшығымен қоректендіру блогы қорабының аймағында орналасқан, аналық тақшада IDE контроллерлерінің ұяшығында 1 және 32 цифрлары бар. Қызыл өткізгішті міндетті түрде 1 цифры бар жағына орналастыру керек. Шиналарды қосудың алдында дискіқозғағыштағы ауыстырып қосқышты пайдалану түріне қарай орналастыру керек. IDE контроллерына құрылғы негізгі-мастер және бағынышты- SLABE режимдерінде қосылуы мүмкін. IDE каналының біреуінде 98

екі негізгі құрал болу мүмкін емес. IDE каналының біріншісінде барлық уақытта ең негізгі құрылғы винчестер болуы керек. Өйткені, операциялық жүйені жүктеу осы арқылы іске асады. Ал бағыныңқы ретінде екінші винчестерді қоюға болады. Екінші IDE каналда негізгі ретінде CD-ROM немесе DVD қосуға болады. Винчестермен CD-ROM да бір каналға да қосуға болады. Оптикалық дискіқозғағыштарды орнату Бірақ компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы баяу болады. Магниттік оптикалық дискіқозғағыштарды ZIP, GAZ және ORB дискіқозғағыштарды бағыныңқы етіп қосуға да болады. SCSI құрылғыларды қосу тәртібі ерекше. SCSI контроллерлерге өзімен қосқанда 7 құрылғыны орналастыруға болады. Сондықтан SCSI винчестерлерімен дискіқозғағыштарында арнайы ауыстырып қосқыштар қолданылады да олардың реттік номерлері болады. Онда бірінші құрылғы (SCSI IDE) операциялық жүйені жүктейтін винчестер болуға тиіс. Иілгіш дискілер дискіқозғағыштарын қосу винчестерді қосудан айырмашылығы жоқ. Дискіқозғағыштар мен ұяшықтарды қосатын шиналардың қосу құрылғысына қарай мынандай түрлері бар: - жіңішке IDE кабель иілгш дискілер дискіқозғағыштары үшін; - жалпақ (ені үлкен) IDE кабель винчестер мен CD-ROM қосуға; - жалпақ IDE кабель ультра DMA 60/100 арнайы винчестерді қосу үшін; - SCSI кабелі SCSI дискіқозғағыштар мен винчестерді қосу үшін; 99

Соңғы түрдегі кабельді қолдану үлкен мүмкіндік береді. Оның көмегімен кез келген дискқозғағыштарды компьютерге қоса беруге болады. Жаңадан компьютерге қатты диск орнатқан кезде міндетті түрде форматтау операциясын орындау керек. Қатты дискіні форматтау DOS немесе WINDOWS операциялық жүйелерінде орындала береді. Ғ дискі бағдарламашы көмегімен қатты дискінің логикалық бөлімдерге бөлуге болады. Графикалық адаптерді және тағы басқада қондырғыларды орнату. Компьютердің жұмыс істеу қаблетін анықтау үшін аналық тақшаға бейнекарта орнату керек. Ол компьютер жұмысын монитор экранында бақылауға мүмкіндік береді. PCI интерфейсті карта PCI слоттарының біріне орнатылады да компьютер қосылғанда автоматты түрде анықталады. AGP интерфейсті бейнекартаны қосу ұяшығы біреу ғана. Компьютер қорабының артқы панелінде аналық тақшаға орнатылған қосымша карталардың ұяшықтары орнатылатын тік төртбұрышты орындар бар. Картаның орнына байланысты қажеттілерін алып тастау керек. Компьютер қорабына аналық тақшаны горизонталь қалыпта орналастыру керек. Бейнекартаны арнайы ұяшыққа тік қалыпта орналастырып үстіне сәл басып ұяшыққа ендіру керек. Бейне картаны компьютер қорабына бұрандамен бекіту керек компьютердің басқа қосымша карталары дыбыс, желі, ішкі модем, графикалық адаптерлер осы әдіспен орнатылады. 100

Бейнеадаптерді орнату Қоректендіру блогын қосу. Оған дейін төмендегі әрекеттерді орындау керек: Монтаждың дұрыс орындалғанын тексеру барлық құралдар оларда қоректендіру және интерфейстік кабельдер сенімді түрде бекітілуі қажет. Аналық тақшаның ток өткізуші жолдары қорапқа тимеуі керек. Аналық тақшаға орнатылған қондырғылардың және процессор режимін қоятын ауыстырып қосқыштардың дұрыс екендігін тексеру керек. Бейнекартаны арнайы кабелімен мониторға қосып, оны бұрандамен бекіту керек. Аналық тақша ұяшығына пернелер тақтасы мен тышқан тетігін қосу керек. Қоректендіруші блокка желі кабелін қосу керек. Монитор мен жүйелік блоктың желілік кабелін электр тізбегіне қосу керек. Алдымен монитордың онан соң жүйелік блоктың қосқышын басамыз. Олардың индикаторларын бақылаймыз. Компьютер дұрыс құрастырылса монитор экранынды бейнекартаның түрі және оны өндіруші туралы қысқа мерзімді хабарлама пайда болып, динамиктен қысқа дыбыс сигналы шығады. Онан соң экранда BIOS версиясы, тестіленген 101