2017 Universiteit van Suid-Afrika. Alle regte voorbehou. Gedruk en uitgegee deur die Universiteit van Suid-Afrika Muckleneuk, Pretoria

Transcription

1

2 2017 Universiteit van Suid-Afrika Alle regte voorbehou Gedruk en uitgegee deur die Universiteit van Suid-Afrika Muckleneuk, Pretoria AFK2601/1/ Shutterstock.com beelde gebruik InDesign BELANGRIKE INLIGTING Aktiveer asseblief jou mylife-rekening en maak seker dat jy gereeld die myunisa-moduleblad besoek (byvoorbeeld AFK S1 of AFK S2, afhangend van die semester waarvoor jy geregistreer het). HSY_Style

3 1INHOUDSOPGAWE Page Inleiding v Leereenheid 1: Die letterkunde as familie 1 Leereenheid 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde 23 Leereenheid 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) 59 Leereenheid 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) 87 Leereenheid 5: Om oor spesies te dig 121 Leereenheid 6: Terug na die begin 148 AFK2601/1/ (iii)

4 iv 2

5 3INLEIDING Beste Student Baie welkom by die module Genre en tema (AFK2601). In hierdie module gaan jy voortbou op jou kennis van die Afrikaanse letterkunde, n veld waarmee jy reeds op eerstejaarsvlak kennis gemaak het. Werk eers deeglik deur Studiebrief 101, asook hierdie studiegids. Gaan dan na die moduleblad vir AFK2601 op myunisa. Op die eerste besprekingsforum (kieslys aan die linkerkant), stel jouself aan jou dosente en medestudente voor. Vertel ons bietjie van jouself. Ons wil jou ook aanmoedig om so gou as moontlik jou mylife-rekening te aktiveer (indien jy nog nie het nie). Besoek en klik op die skakel New mylife/myunisa joining process vir n kort potgooi (podcast) waarin verduidelik word hoe om dit te doen. Dit is vir ons n plesier om jou as student in hierdie module te hê, en ons hoop dat AFK2601 vir jou interessant en verrykend sal wees. Baie sterkte met jou studies! Neil Cochrane en Nina Botes (kursusontwikkelaars) Die dosente AFK2601/1 v

6 vi

7 1LEEREENHEID 1 1Die letterkunde as familie 1.1 INLEIDING In hierdie eerste leereenheid gaan ons kyk na wat die woord genre in ons alledaagse kultuur beteken. Daarna gaan ons ondersoek instel na wat letterkunde nou eintlik is en hoe ons besluit of n teks literêr is al dan nie. 1.2 SPESIFIEKE LEEREENHEIDDOELWITTE Leeruitkoms Aan die einde van hierdie leereenheid sal jy in staat wees om die konsep genre as kulturele begrip te verduidelik en die aard van letterkunde te beredeneer Assesseringskriteria Jy sal weet dat jy die leeruitkomste bemeester het as jy die volgende kan doen: Verduidelik wat die konsep genre as groter kultuurbegrip behels en die wyses waarop verskillende kultuurtekste volgens genre ingedeel kan word. Identifiseer gemeenskaplike trekke van literêre tekste oor genregrense heen. Problematiseer die onderskeide tussen literêre en nieliterêre tekste. 1.3 SOORTE STORIES Kom ons begin deur eers oor stories na te dink. Een ding wat ons waarskynlik almal gemeen het, is dat ons van stories hou of dit nou in die vorm van films, TV-reekse of verhale is. n Mens kry selfs liedjies wat n storie vertel. AKTIWITEIT 1 Storieliedjies Kan jy dink aan enige liedjies wat n storie vertel? Gaan na die besprekingsforum op myunisa en vertel vir ons van jou gunsteling storieliedjie. Som kortliks die verhaal in n paar sinne op sodat ons saam kan gesels. Soek ook op die internet vir n skakel na die musiekvideo of lirieke sodat jy jou medestudente daaraan kan bekend stel. Doen dit deeglik omdat ons later in hierdie leereenheid na hierdie konsep gaan terugkeer. Jy kan ook na jou dosente se inskrywings op hierdie forum gaan kyk om te sien van watter storieliedjies ons hou. Soos julle kan sien, kom stories in alle vorme en soorte. Flieks is dalk die soort stories wat julle almal die beste ken. Dit lyk dalk vreemd dat ons n bespreking van AFK2601/1 1

8 die konsep genre in die letterkunde begin met verwysing na rolprente. Daar is egter twee redes hiervoor: eerstens is rolprente baie meer sentraal in ons gedeelde kulturele raamwerk, en tweedens het die meeste filmgenres ontwikkel uit beskouings oor die letterkunde. Ons gaan dus eerstens nadink oor rolprentgenres voordat ons hierdie kennis op die letterkunde begin toepas. Jy weet dit dalk nie, maar jy het reeds baie kennis oor genre! Doen die aktiwiteit hieronder. Met n prettige aktiwiteit soos dié een hieronder is dit altyd lekker om saam daaroor te gesels. Gaan kyk ook na die inskrywings van jou medestudente; dalk stem julle smaak so ooreen dat jy n nuwe vriend maak. AKTIWITEIT 2 Van watter films hou jy? Hierdie aktiwiteit word in drie stappe opgebreek: (1) Maak n lysie van jou top tien gunsteling films. (2) Skryf nou by elke film n sin of twee om te verduidelik waarom elkeen van hierdie films deel van jou top tien vorm. (3) Kyk mooi na jou lysie en reflekteer op die volgende: Is n hele paar van die films oor dieselfde onderwerp of van dieselfde soort? Of is jou smaak baie uiteenlopend? Miskien hou jy baie van flieks waarin daar gevegte en jaagtogte is. Of is daar n hele paar snaakse films op jou lysie? Dalk het jy verlede jaar op hete kole gesit en wag vir die laaste Hobbit-fliek om te begin draai sodat jy kan terugkeer na die wêreld van Middle Earth? 1.4 GENRE EN STORIES: ROLPRENTE Hierdie verskillende tipes of soorte rolprente waarvan jy hou, word genres genoem. Die woord genre (uitgespreek jaan-re ) kry ons uit Frans en beteken soort. Die Franse kry op hulle beurt weer die woord van die Latynse term genus, wat spesie beteken. Ons gebruik in Afrikaans ook die woord genus in die veld van biologie om verskillende organismes te klassifiseer. In leereenheid 5 gaan ons juis kyk na die wyses waarop verskillende spesies in die Afrikaanse letterkunde neerslag vind. Die term genre word dus gebruik om tussen verskillende soorte of tipes tekste te onderskei, of dit nou betrekking het op literêre tekste, flieks, musiek of videospeletjies. Flieks word byvoorbeeld onderskei deur genres soos die aksie-, avontuur-, komedie-, drama-, wetenskapfiksie- (sci-fi) en misdaadflieks. (Kyk gerus op org/filmgenres.html vir n uiteensetting van die oorkoepelende filmgenres.) n Filmgenre is dus n identifiseerbare soort, kategorie of groep van films. n Mens sou dit amper kon beskryf as n filmfamilie. Die vraag is nou: hoe word n groep flieks onder n spesifieke genre geplaas? Gewoonlik gaan dit oor n paar spesifieke eienskappe wat hierdie flieks gemeen het. Hierdie eienskappe kan op n aantal verskillende wyses tot stand kom. Dit sluit die volgende in: Die onderwerp of tema. Die Western word byvoorbeeld deur die Amerikaanse Filminstituut gedefinieer as n genre set in the American West that embodies the spirit, the struggle and the demise of the new frontier (AFI, 2014). Op dieselfde wyse handel wetenskapfiksie-flieks gewoonlik oor andersoortige (dikwels 2

9 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie toekomstige) tegnologieë of wêrelde dink maar aan flieks soos The Matrix (1999) of die klassieke Star Wars. n Dramarolprent het gewoonlik n ernstige storielyn (plot) en beeld realistiese karakters in spesifieke lewensituasies uit. Rolprente soos Brokeback Mountain (2005) wat handel oor seksualiteit of The Help (2011) wat rassisme ondersoek, val in hierdie genre. Die wyse van aanbieding. Só weet ons byvoorbeeld dat die musiekblyspel (musical in Engels) baie van die storie gaan vertel deur sang (en dikwels ook dans), soos Les Misérables (2012) of die Afrikaanse flieks Platteland (2011) en Pretville (2012). Ons weet ook dat aksiefilms meestal van fantastiese visuele effekte gebruik maak om n groot deel van die narratief uit te beeld, en dat animasierolprente uit getekende of rekenaargeproduseerde beelde bestaan wat vinnig op mekaar volg om die illusie van beweging te skep. Die emosionele effek wat dit by die leser wil ontlok. Ons weet dat n komedie ons gaan laat lag, soos Birdman (2014), of dat n gruwelrolprent (horror) ons wil bangmaak of laat gru. Dink byvoorbeeld aan Alfred Hitchcock se Psycho (1960) wat as een van die klassieke rolprente in hierdie genre beskou kan word. Die teikengehoor. Kinderflieks (gewoonlik animasierolprente) is op n spesifieke gehoor gemik, soos byvoorbeeld Despicable me (2010) of Frozen (2013). Dit beteken natuurlik nie dat volwassenes dit nie ook kan geniet nie! Hierdie is slegs n paar wyses waarop n filmgenre op grond van spesifieke eienskappe tot stand kan kom. Dikwels gebeur dit dat daar soveel rolprente oor dieselfde onderwerp gemaak word dat sulke rolprente saamgegroepeer word as n subgenre. n Subgenre is een van verskeie kategorieë in n spesifieke genre. Só word dramafilms verder opgedeel in onder andere historiese dramas (wat in een of ander historiese tydperk afspeel), misdaaddramas (wat fokus op n misdadiger of maniere om geregtigheid te laat seëvier), biografiese films (oor n werklike persoon) en n komedie-drama (wat elemente van beide hoofgenres vertoon). Lees gerus Tim Dirks se uiteensettings van subgenres en hibriede genres by: en Op dieselfde wyse is rock een musiekgenre wat verskillende subgenres bevat, soos hard rock, progressive rock, punk rock, heavy metal en alternative rock. Genres en subgenres is dus maniere waarop ons n hele verskeidenheid kultuurprodukte klassifiseer. Kan jy aan enige voorbeelde dink van rolprente in die vier subgenres van drama wat ons hierbo genoem het? Die feit dat ons verskillende flieks in genres en subgenres opdeel, beteken nie dat hierdie onderskeide permanent of absoluut is nie. Dikwels kan rolprente nie maklik in een kategorie geplaas word nie. Die musiekblyspel kan byvoorbeeld verskillende reaksies by die leser ontlok: Les Misérables is n baie ernstige fliek wat handel oor klasseverskille, terwyl Pretville ligte vermaak is wat ons wil laat lag en ontspan. n Musiekblyspel kan dus terselfdertyd ook n drama of n komedie wees die genres oorvleuel met ander woorde. Wanneer hierdie soorte rolprente kenmerke van meer as een genre vertoon, word dit n hibriede genre genoem. As jy gaan kyk na die Wikipediainskrywing ( oor die film Les Misérables, sal jy sien dat dit beskryf word as n epic romantic musical period drama film dit vertoon met ander woorde kenmerke van drie genres (epiek, romanse, musiekblyspel) en een subgenre (historiese drama). Met moderne rolprente gebeur dit baie dikwels dat genres oorkruis, met ander woorde dit is meestal hibriede vorme van verskillende genres. AFK2601/1 3

10 AKTIWITEIT 3 Genres, subgenres en hibriede genres Jy het in Aktiwiteit 2 nagedink oor jou gunsteling soorte flieks (met ander woorde jou gunsteling genres). Probeer nou die films op jou lysie identifiseer wat as rolprente in hibriede genres of subgenres beskou kan word. 1.5 WAT IS LETTERKUNDE? Jy het aan die hand van ons bespreking van rolprentgenres gesien dat jy eintlik al baie oor genres weet, al het jy dalk nie geweet wat die woord beteken nie. Ons het ook gesê dat die term genre gebruik word om allerhande groepe kultuurprodukte in soorte op te deel of dit nou rolprente, televisiereekse, musiek, dans of videospeletjies behels. Nou hoe werk dit in die letterkunde? Dit is baie maklik om te sê wat n rolprent is: dit is n opeenvolgende reeks beelde wat die illusie van beweging skep wanneer dit op n skerm geprojekteer word, wat dikwels ook klankgrepe bevat en meestal n storie vertel. Ons weet ook dans is n kunsvorm wat bestaan uit reekse gestileerde liggaamsbewegings wat estetiese waarde het (dit is mooi om na te kyk) en gewoonlik op maat van musiek uitgevoer word. Maar is dit so maklik om te sê wat letterkunde is? En as ons nie maklik kan sê wat letterkunde nou eintlik is nie, hoe kan ons dit boonop verder in genres opdeel? Kom ons begin hierdie storie by die begin Hoenders en eiers, letterkunde en genre Een van die bekendste alledaagse filosofiese vrae is: Wat was eerste, die hoender of die eier? Voordat ons kan begin om literêre genres te onderskei, moet ons sekerlik eers weet wat letterkunde is want anders as met die hoender en die eier, weet ons dat letterkunde bestaan het voordat die mensdom dit in genres kon begin opdeel. AKTIWITEIT 4 Wat is letterkunde? As student van AFK2601 het jy reeds geweet dat die module oor letterkunde gaan toe jy ingeskryf het. Skryf nou n inskrywing op myunisa waarin jy die volgende vrae probeer beantwoord. Doen dit deeglik, want ons gaan in ons bespreking oor letterkunde telkens na hierdie vrae terugkeer. (1) Wat is n kruiwa? (2) Wat is n roos? (3) Wat is onkruid? (4) Wat is n speletjie? (5) Wat is letterkunde? 4

11 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie Kruiwaens, fiksie en letterkunde Was al die vrae vir jou ewe maklik om te beantwoord? Ons weet almal n kruiwa is n stootbak op een wiel voor met twee handvatsels agter, wat gebruik word om vragte oor kort afstande te vervoer, net soos die HAT dit beskryf. As dit twee wiele het, is dit nie meer n kruiwa nie, maar eerder n karretjie (soos n donkiekarretjie) in Engels n cart, al gebruik ons in Afrikaans hierdie term ook om te verwys na motorvoertuie te verwys. Dit word weer onderskei van n wa (soos byvoorbeeld n kruidenierswaentjie of ossewa), wat minstens vier wiele het. Die Engelse inskrywing op Wikipedia by beskryf n wa (waggon) as volg: A wagon (also spelt waggon in British and Commonwealth English) is a heavy four-wheeled vehicle [...] Wagons are distinguished from carts, which have two wheels, and from lighter four-wheeled vehicles primarily for carrying people, such as carriages. Dit is dus maklik om n kruiwa te onderskei van ander vervoermiddels wat gebruik word om goedere te vervoer op grond van die aantal wiele wat elk het. Is dit ewe maklik om letterkunde van ander tekste te onderskei? Meeste van julle het seker in die aktiwiteit hierbo gesê letterkunde is fiksie, met ander woorde enige teks wat opgemaak, verbeel of uitgedink en dus nie feitelik waar is nie. Het julle net aan romans gedink, of het julle poësie en drama ook ingesluit (wat dikwels fiktief is)? Die HAT omskryf die term fiksie as n versinsel (iets wat uitgedink is) en die groter betekenis van die term word nie beperk tot letterkunde nie. Dit kan met ander woorde enigiets wees wat nie waar is nie (soos leuens). In die enger sin van die woord beperk hulle fiksie tot romans. fik sie s.nw. (-s) 1 Denkbeeldige voorstelling; versinsel, verdigsel: Dis sommer n fiksie. 2 Romanliteratuur: Ek verkies fiksie bo wetenskaplike prosa. fik tief b.nw. en bw. Denkbeeldig, verdig; alleen in die verbeelding bestaande: Fiktiewe persone, name. Met die eerste betekenis word fiksie dus as n sinoniem vir enige onwaarheid beskou, en in die tweede betekenis slegs romans. Julle het seker verder in die aktiwiteit hierbo gesê dat alle ander tekste feitelike tekste oftewel niefiksie is, soos resepte, inkopielysies, handleidings, studiegidse, outobiografieë en dies meer. Maar dalk is letterkunde meer soos n roos as soos n kruiwa? Is letterkunde n roos? Was dit ewe maklik om te verduidelik wat n roos is as wat dit was om die term kruiwa te verduidelik? Die term roos kan verwys na (1) die blom of (2) die plant (enige spesie van die genus Rosa), wat volgens die Wikipedia-inskrywing ( en.wikipedia.org/wiki/rose) meer as 100 spesies en duisende kultivars omvat. Dit is dus nie so maklik te sê presies wat n roos is as wat dit is om te sê wat n kruiwa is nie. As ek vir jou sê iemand het vir my n roos gegee, weet jy byvoorbeeld nie of ek bedoel dat hy vir my n roosblom aan n steel gegee het wat ek in n vaas in my huis kan sit, en of hy vir my n roosboom gegee het wat ek in my tuin kan plant nie. AFK2601/1 5

12 AKTIWITEIT 5 Feit en fiksie Kyk na die volgende soorte tekste en besluit of dit as feitelik of as onwaar (fiktief) beskou kan word: Hierdie studiegids n Leuen wat jy hierdie week vertel het Jou inkopielysie vir die week Die voorgeskrewe teks Eendag dag ek ek sien bloed van Zirk van den Berg Die Wikipedia-inskrywing ( oor fiksie n Vreemde droom wat jy onlangs gehad het Jou gunsteling rolprent n Gedig n Historiese film soos Schindler s List n Resep uit n kookboek Uit die versameling tekste wat ons hierbo genoem het, kon julle seker aflei dat dit nie so maklik is om letterkunde bloot as fiksie te beskou nie. n Literêre teks kan fiktief wees (en dit is dikwels), maar nie alle fiksies is letterkunde nie. n Leuen of n droom is nie waar nie, en dit is dus fiksie, maar dit is nie letterkunde nie. Daarbenewens word fiksie beskou as imaginative writing, met ander woorde skryfwerk wat verbeeldingryk is. Maar, soos die bekende akademikus Terry Eagleton dit mooi opsom, is verbeeldingrykheid nie die uitsluitlike domein van fiksie nie, nog minder van letterkunde: Superman comic[s] and Mills and Boon novels are fictional but not generally regarded as literature, and certainly not as Literature. If literature is creative or imaginative writing, does this imply that history, philosophy and natural science are uncreative and unimaginative? (Eagleton, 2011:2). Ons het hierbo gesê dat n literêre teks fiktief kan wees, maar dat nie alle fiksies letterkunde is nie. Beteken dit dan ook dat n niefiksieteks wel letterkunde kan wees en boonop verbeeldingryk kan wees selfs as dit nie opgemaak is nie? Feit en waarheid Ons het reeds gesê dat niefiksietekste hoofsaaklik feitelike tekste is. Maar wat is die verband tussen feit en waarheid? Julle ken seker die gesegde wat lui: Daar is twee kante van elke saak. Dit beteken dat daar geen absolute waarheid is nie, slegs verskillende perspektiewe of weergawes wat mense as die waarheid beskou ons sien dinge met ander woorde verskillend. As n egpaar skei, gaan dit gewoonlik met baie emosie en konflik gepaard, en dikwels het elkeen van die partye n ander weergawe van die gebeure. Die konsep waarheid en selfs feit is met ander woorde dikwels baie subjektief en dit word beïnvloed deur ons subjektiewe ervarings van sekere gebeure en situasies. Met subjektief bedoel ons n individu se persoonlike perspektief, gevoelens, oortuigings, begeertes en denkwyse. Maar feit en waarheid word nie net ingekleur in hoogs emosionele interpersoonlike ervarings soos egskeiding nie. Verskillende beskouings of perspektiewe op n saak word ook aangetref in samelewings wat gevestigde idees anders interpreteer. Dink byvoorbeeld aan die verskillende perspektiewe op die aarde se ontstaan: Die Christene wat weens geloofsredes nie in evolusie glo nie, is vas oortuig dat die skeppingsverhaal in Genesis absoluut waar is, met ander woorde dat God die 6

13 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie hele aarde en alles daarop in ses dae geskep het. Vanuit hierdie perspektief is die boek Genesis n feitelike teks. Mense wat in evolusie glo, is weer vas oortuig dat organismes deur biljoene jare verander het om te word soos dit alles vandag is. Hulle sien die skeppingsverhaal as n mite of storie wat mense vertel het om goed te verduidelik in n tyd waarin hierdie mense dit nie andersins kon verklaar nie. Hulle sien dus die boek Genesis as n fiktiewe teks. Dus: wat jy as waarheid sien, hang af van hoe jy daarna kyk. Die manier waarop jy na goed kyk, word weer beïnvloed deur wie jy is: wat jou geloof is, wat jy as belangrik ag, die gemeenskap waarin jy grootgeword het, ensovoorts. Dit beteken dat wat jy as feit of as waarheid sien, nie noodwendig is wat iemand anders as feit of as waarheid sien nie. Selfs feite is met ander woorde oop vir interpretasie en is daarom nie n vaste begrip nie Die storie van die ses blindes en die olifant Dit beteken ook dat nie een van ons presies dieselfde storie kan vertel nie. As jy en n vriend saam in n hysbak vasgekeer word en ek vra julle om ná die tyd vir my julle elkeen se vertelling daaroor neer te skryf, sal die twee weergawes verskil. Dit beteken nie een van julle vertel n leuen nie jou weergawe verskil van jou vriend s n, want jy kyk na die gebeure vanuit jou perspektief en hoe jy gevoel het en wat jy ervaar het, terwyl jou vriend kyk vanuit sy perspektief, hoe hy gevoel het en wat hy ervaar het. Ken julle die storie van die ses blindes en die olifant? DIE SES BLINDES EN DIE OLIFANT Eendag, lank, lank gelede in Indië was daar ses blinde vriende wat een middag dorp toe gegaan het. Die een vriend se dogtertjie het saam met hulle gegaan om die pad aan te wys omdat hulle nie kon sien nie. Op pad sien die dogtertjie ver in die stofpad n klomp mense saamdrom. En raai net, bokant die mense troon n olifant uit! Pappa, daar voor in die pad is n olifant! sê sy opgewonde vir haar pa en trek hom aan die hand om vinniger te loop. Die ses blinde mans het natuurlik nie geweet hoe n olifant lyk nie. Net soos hulle by die huis oor die weg kon kom deur aan elke ding te voel, besluit hulle toe om ten minste aan die olifant te vat sodat hulle n idee kan kry wat n olifant is. Die eerste man voel aan die olifant se been en sê n olifant is soos n pilaar. Die tweede man voel aan die olifant se stert en sê n olifant is soos n tou. Die derde man voel aan die olifant se slurp en sê n olifant is soos n tak. Die vierde man voel aan die olifant se maag en sê n olifant is soos n muur. Die vyfde man voel aan die olifant se oor en sê n olifant is soos n groot plantblaar. Die sesde man voel aan die olifant se tand en sê n olifant is soos n soliede pyp. Die ses blinde mans begin stry, want elkeen glo dat sy weergawe die regte een is. Toe kom n wyse man uit die skare na vore en sê vir hulle: Al ses van julle is korrek. Die rede waarom julle dit elkeen op n ander manier vertel, is omdat julle elkeen aan n ander deel van die olifant gevat het. Eintlik beskik die olifant oor al die kenmerke wat julle genoem het. AFK2601/1 7

14 Hierdie didaktiese verhaaltjie of gelykenis word reeds vir eeue in Indië vertel om mense te leer dat ander perspektiewe nie noodwendig verkeerd is nie, en dat jy as mens altyd slegs n gedeeltelike waarheid kan hê omdat jy die werklikheid subjektief ervaar. Om presies dieselfde redes het Friedrich Nietzsche, die bekende filosoof, die beroemde uitspraak gemaak: There are no facts, only interpretations Ware romans en roosspesies Die afgelope paar jaar het n paar opspraakwekkende romans verskyn wat elk op n spesifieke manier met feitelike gegewens omgaan. Francois Smith se debuutroman, Kamphoer (2014), is tans n wegholsukses in die Afrikaanse letterkunde. Op die omslag van die boek word daar gesê dit is n ware verhaal, maar tog word dit as fiksie bemark. Hoe werk dit? In sy resensie oor die boek sê Cas van Rensburg die volgende oor die feite waarop die roman berus: Die ware verhaal is eenvoudig: n Bywonersdogter, Susan Nell, beland in die Anglo-Boereoorlog in die Winburgse konsentrasiekamp waar haar ma en broertjie sterf. Sy word deur twee Tommies verkrag en vir die dood gelaat. [ ] Sy beland uiteindelik in Nederland waar sy n psigiatriese verpleegster word. In die Eerste Wêreldoorlog gaan werk sy in Engeland in n hospitaal vir soldate wat aan bomskok ly. Daar kom sy ná 16 jaar een van haar verkragters teë. Maar hierdie feite sou net sowel in n geskiedenisboek of koerantartikel opgeneem kon word. Wat maak Kamphoer dan n roman? Van Rensburg (2014:4) verduidelik dit as volg: Francois Smith kry die onmoontlike reg. Hy dompel jou in die gemoed van n getraumatiseerde dog sterk vrou in om saam te swem tussen flertse gedagtes, beelde, herinneringe, onderdrukte pyn en skuldgevoelens. [ ] Die hele verhaal word gedra deur kragtige en beeldryke prosa soos wat n mens selde in Afrikaans vind. [ ] Smith se vermoë om hierdie vrou deur woorde in jou te laat leef, is verstommend. Dit voer jou so mee dat jy jou volkome met haar vereenselwig en jou leeservaring word n emosionele belewenis. n Soortgelyke voorbeeld van n onlangse roman is Dominique Botha se Valsrivier (2013) wat onder meer die UJ-prys vir Skeppende Skryfwerk en die Eugène Maraisprys vir literêre debuutboeke in Afrikaans ingepalm het. AKTIWITEIT 6 Ware letterkunde in n vals rivier Lees Willie Burger se resensie oor die roman Valsrivier wat in Vrouekeur ( 25 Oktober 2013) opgeneem is en beantwoord dan die volgende vrae. Vrae: (1) Burger noem dat Valsrivier ook as n ander soort teks (memoir) beskou kan word. Soek vir definisies van die volgende terme op die internet: (a) (b) (c) (d) Memoir Literêre niefiksie Faksie (faction) New Journalism 8

15 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie (2) Waarom sê Burger dat hierdie roman ook as n memoir beskou kan word? 1Woordverklarings Moeilike woord liries konformeer verteltempo vooruitskouend suggestie Betekenis Skryfstyl waarin dit meer gaan oor die emosies as oor die gebeure. Om in te pas by wat die meeste mense glo en verwag. Hoe vinnig al die gebeure vertel word. Nie alle gebeure word ewe vinnig vertel nie, so die verteltempo wissel voortdurend in n storie. Wanneer daar iets vertel word wat eintlik eers later in die storie gebeur. As jy iemand lei om iets te verstaan sonder dat jy dit duidelik sê. Bloot uit die resensies van Kamphoer en Valsrivier is dit duidelik dat letterkunde nie slegs gedefinieer kan word op grond van die waarheidsgehalte of fiktiwiteit van die teks nie, maar dat daar verskillende ander elemente is wat bydra tot ons beskouing van n teks as literêr. Daar bestaan n verskeidenheid literêre genres wat nie fiktiewe materiaal as vertrekpunt gebruik nie. Hierdie genres soos die memoir, literêre niefiksie, faksie, New Journalism of dokumentêre roman is dalk almal op n manier dieselfde, maar verskil ook in sekere opsigte net soos die verskillende rose wat jy by Ludwig s Garden kan koop. In Aktiwiteit 4 moes jy definisies van die woorde kruiwa, roos, onkruid en letterkunde formuleer. Ons het nou gesien dat letterkunde moeiliker is om te omskryf as kruiwa. n Kruiwa se uitstaande kenmerk is dat dit slegs een wiel het, maar letterkunde se een uitstaande kenmerk is nie dat dit fiktief is nie. In daardie opsig is letterkunde baie meer soos die term roos, wat ruim genoeg is dat ons al die verskillende roosspesies onder daardie term kan saamvat. Die letterkunde kan gebaseer wees op fiksie of dit kan op meer herkenbare werklikhede berus maar dit bly steeds letterkunde. Die feit dat die Liewe Heksie-roos van Ludwig s Garden ( flower/liewe-heksie/) na n fiktiewe karakter vernoem is, maak dit nie minder van n roos as die Annelie van Rooyen-roos ( anneli-van-rooyen/) nie. Soos Shakespeare in Romeo and Juliet sê: A rose by any other name would smell as sweet Letterkunde is n onkruid Hoe het jy die term onkruid verduidelik in Aktiwiteit 4? Dit was waarskynlik vir jou moeiliker as die terme kruiwa en roos, want dit is n baie meer komplekse begrip. Volgens Wikipedia ( is n onkruid enige ongewensde plant in n spesifieke omgewing: A weed is a plant considered undesirable in a particular situation, a plant in the wrong place. Examples commonly are plants unwanted in human-controlled settings, such as farm fields, gardens, lawns, and parks. Taxonomically, the term weed has no botanical significance, because a plant that is a weed in one context is not a weed when growing in a situation where it is in fact wanted, AFK2601/1 9

16 and where one species of plant is a valuable crop plant, another species in the same genus might be a serious weed, such as a wild bramble growing among cultivated loganberries. n Onkruid is dus nie n soort plant soos n roos nie dit kan eintlik enige plant wees. Dit hang net af van waar, waarom en in watter omstandighede die plant aangetref word. Die soetdoring (Acacia karroo) wat inheems tot Suid-Afrika is, is byvoorbeeld tot onkruid verklaar in Australië terwyl die gom hier by ons baie belangrik as winterkos vir nagapies dien. Die kakiebos (Tagetes minuta) wat tydens die Anglo-Boereoorlog per ongeluk saam met voer uit Argentinië gekom het, is n pes in Suid-Afrika. In Suid-Amerika word dit egter as krui gebruik en is algemeen in kruidenierswinkels beskikbaar. In hierdie opsig is letterkunde eintlik baie soos onkruid. Wat bedoel ek daarmee? Ons klassifiseer n plant as n roos deur dit noukeurig te beskryf en saam met soortgelyke plante te kategoriseer. Dit gaan dus oor WAT die plant is, sy spesifieke eienskappe: sy voorkoms, gene of ander dinge wat hy met ander plante deel. Ons besluit egter nie op dieselfde wyse of n plant n onkruid is volgens WAT hy is nie, maar HOE hy is. Op dieselfde wyse weet ons nou aan die hand van die bespreking hierbo dat n literêre teks nie as sodanig beskou word volgens WAT dit is (fiksie of niefiksie, waar of onwaar) nie n literêre teks kan fiktief wees, of dit kan op feite gebaseer wees. Die vraag is eerder: HOE is letterkunde? Hoe word n literêre teks dan as literêr beskou? Hoe kom literêrheid of literariteit tot stand? 1.6 VISSE EN FIETSE Ons het alles wat ons tot dusver gesê het, beperk tot stories (verhale en rolprente). Maar is daar n soort essensiële literêrheid wat alle literêre tekste in al die genres (prosa, poësie en drama) gemeen het? Wat is die ooreenkoms tussen n roman en n gedig? En is hierdie ooreenkoms enigsins funksioneel? n Vis en n fiets is dieselfde in die sin dat nie een van die twee kan boomklim nie, maar wat sê dit oor viswees of fietsheid of boomklim? Hierdie vraag oor die essensie van literêre tekste word al deur die eeue deur verskillende filosowe, skrywers, kritici en lesers beredeneer en daar is steeds geen ooreenstemming oor wat letterkunde nou presies is nie. Vir ons doeleindes kan ons egter kyk na een beskouing wat redelik water hou. 1.7 LETTERKUNDE IS SOOS N SPELETJIE AKTIWITEIT 7 Kom ons speel n speletjie Kies uit die lys speletjies hieronder jou vyf gunstelinge of identifiseer jou eie as jou gunstelinge nie op die lys is nie. Gaan nou na die besprekingsforum op myunisa. Deel jou gunstelinge met ons en verduidelik waarom jy genot uit hierdie spesifieke speletjies put. Noem ook al die ooreenkomste en verskille tussen die vyf speletjies. (1) Krieket (2) Kringetjies en kruisies (3) World of Warcraft (die rekenaarspeletjie) (4) Monopoly 10

17 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie (5) Skaak (6) Truth or Dare (7) Rugby (8) Rummy (9) Pyltjies (darts) (10) Netbal (11) Jenga (12) Wegkruipertjie (13) Grand Theft Auto op die Playstation- of Xbox-konsole (14) Tennis (15) 30 Seconds (16) Lego (17) Legkaarte (18) Solitaire (19) Dominoes (20) Scrabble (21) Hokkie (22) Call of Duty op n spel-konsole (23) Sudoku (24) Dobbelmasjiene (25) Pictionary (26) Potspel (pool) (27) Legkaarte (28) Hokkie (29) Uno (30) Angry Birds (31) Poker (32) Ten pin bowling (33) Hangman (34) Ring-a-Rosies met jou kinders (35) FIFA Soccer op n spel-konsole Die filosoof Ludwig Wittgenstein het gaan nadink oor wat presies speletjies gemeen het. Kan jy enige kenmerk uitsonder wat al die speletjies hierbo gemeen het? Speletjies gaan nie altyd oor blote vermaak nie; ons Springbok-rugbyspan doen dit vir geld eerder as vermaak, en as jy kyk hoe mense die span aanmoedig of kritiseer is dit duidelik dat dit hier gaan oor meer as vermaak dit behels trots, patriotisme en dies meer. Mense wat dobbel doen dit soms vir vermaak, ander kere as n verslawing, of om geld te probeer maak. Party speletjies gaan oor jou strategie, ander is gebaseer op blote geluk. Sommige speletjies kan jy alleen speel, vir ander het jy spanmaats of opponente nodig. Sommige speletjies gaan nie oor wen of verloor nie. Party speel jy op die grasperk, ander op jou Xbox of PS of rekenaar, ander op jou foon of op n dobbelmasjien of sommer in die koerant of n tydskrif. Wittgenstein het gevolglik tot die slotsom gekom dat daar eintlik geen enkele kenmerk is wat alle speletjies deel nie. Ons kan dus nie maklik die term speletjie definieer nie. Dit beteken egter nie dat n speletjie enigiets kan wees nie n opdrag wat jy doen vir hierdie module sal byvoorbeeld nooit n speletjie kan wees nie. Hoe onderskei ons dan tussen speletjies en ander aktiwiteite as ons nie kan sê wat n speletjie is nie? Wittgenstein sê daar is met speletjies a complicated network of similarities overlapping and criss-crossing. Speletjies deel dus sekere ooreenkomste, maar nie alle speletjies hoef al die ooreenkomste te deel nie. n Mens sou kon sê dat speletjies eintlik n familie AFK2601/1 11

18 van aktiwiteite is almal is verskillend, maar vertoon tog dikwels familietrekke wat jy in sommige ander speletjies ook sien. As n groep speletjies baie familietrekke deel, soos dat dit met kaarte gespeel word, of dat jy n sekere strategie moet gebruik, dan praat ons ook van n speletjiegenre. 1.8 GROOT NEUSE, BAKORE EN ANDER FAMILIETREKKE Dit is dieselfde met letterkunde. Hierdie netwerk van ooreenkomste kan ons sien as familietrekke wat literêre tekste deel. Terry Eagleton verduidelik hierdie konsep van letterkunde as n familie van tekste as volg: This tangled web of affinities [can be seen as] the resemblances between the members of a family. These men, women and children may seem alike, but not because they all have hairy ears, a bulbous nose, a slobbering mouth or a streak of petulance. Some will have one or two of these features but not the others; some will combine several of them, along perhaps with yet another physical or temperamental trait, and so on. It follows that two members of the same family may share no features at all in common, but may still be linked to each other through intervening items in the series (Eagleton, 2012:20). Met ander woorde: jy kan jou ma se mond hê en jou pa se oë, terwyl jou boetie nie soos jou ma of jou pa lyk nie, maar jou pa se humeur het. Jou sussie kan jou ouma se neus hê, maar verder niks gemeen hê met die ander familielede nie. Jou nefie het dalk jou oupa se talent vir handwerk geërf, terwyl hy verder meer soos jou pa lyk as soos jou oom en tannie. Miskien het jy absoluut niks gemeen met enige familielede nie en wonder jy of jy dalk aangeneem is, maar toetse sal wys dat jou genetiese materiaal só ooreenstem met jou ouers s n dat jy beslis hulle kind is. Letterkunde werk op presies dieselfde manier. Kom ons stel jou voor aan hierdie familie. 1.9 ONTMOET DIE NIEMAND-GESIN (LETTERKUNDESTRAAT 2601, AFRIKAANSE BULT, UNISAWYK, PRETORIA) Nou hoe herken ons letterkunde as n familie? Watter familietrekke loop in hierdie familie? Volgens Eagleton (2012:25) is daar vyf kenmerke van die Niemand-gesin (letterkunde). Kom ons kyk hoe lyk elkeen van die gesinslede 1.10 DIE OUPA: FIKSIONEEL Hiermee bedoel ons eintlik dat n literêre teks verbeeldingryk is, selfs as dit op feite gebaseer is. Ander tekste kan natuurlik ook verbeeldingryk wees, maar in n literêre teks het hierdie verbeeldingrykheid as spesifieke kenmerke wat ons fiksionaliteit noem. Onthou, dit is nie dieselfde as fiktiwiteit (opgemaaktheid) nie. Kom ons kyk na hierdie konsep Fiksionaliteit, fiktiwiteit en verbeelding Literêre tekste, soos ons hierbo gesien het, hoef nie fiktief te wees nie (al is sulke tekste dikwels fiktief). Maar selfs literêre niefiksie is altyd tot n mate fiksioneel (wat nie dieselfde as fiktief is nie). Die term fiksionaliseer beteken gewoonlik die gebruik van twee dinge: 12

19 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie (1) Verbeelding. Hoewel n mens sekere feite van n situasie kan hê, kan jy nooit al die feite of al die ervarings hê nie. Wanneer daar in n geskiedenisboek vertel word van die Slag van Spioenkop, byvoorbeeld, kan feite gegee word oor die verloop van gebeure wat daartoe aanleiding gegee het, die datum waarop dit plaasgevind het, die aantal sterftes, die besluite wat die offisiere geneem het, ensovoorts. Gewoonlik vind n mens nie inligting soos die emosies wat een van die troepe ervaar het of presies hoe een van die troepe gesneuwel het nie. Met enige feitelike verslag is daar altyd inligting wat ontbreek. En onthou wat ons gesê het oor feit en waarheid. Die weergawes wat die nasate van Afrikaners in geskiedenisboeke geleer het oor die Anglo-Boereoorlog is slegs EEN perspektief, en hierdie perspektief het natuurlik verskil van dié wat in Britse geskiedenisboeke opgeneem is, terwyl swart mense se weergawes tydens apartheid heeltemal verswyg is. Hoewel jy dan lees van n ware gebeurtenis ( n feitelike gebeurtenis), moet jy of die outeur die gate invul van dit wat ons nie kan weet nie en dit kan slegs deur verbeelding gebeur. (2) Struktuur. Dit beteken die seleksie van sekere gebeure, ervarings of gewaarwordinge. Kyk na die video van Rooikappie op YouTube by of lees enige weergawe van hierdie sprokie. In al die weergawes van Rooikappie is daar baie inligting wat ontbreek, byvoorbeeld: Watter soort koek het Rooikappie se ma gebak? Watter kleur was Rooikappie se oë? Het Rooikappie n moesie op haar boud gehad? Watter soort blomme het sy in die woud teëgekom? Wat het sy gedink terwyl sy na die paddas gekyk het? Wat het deur Rooikappie se gedagtes gegaan terwyl sy resies gejaag het met die wolf? Wat was die houtkapper se naam? Hoe lank het dit haar geneem om by haar ouma se huis uit te kom? Waarom het Rooikappie se ma nie self vir die ouma koek geneem nie? Waar was Rooikappie se pa? Al hierdie inligting wat in die sprokie van Rooikappie ontbreek, beteken egter nie dat dit n swak sprokie is nie inteendeel. Hierdie vrae van ons word nie beantwoord nie, want dit is nie relevant vir die storie nie: dit maak nie saak watter kleur haar oë was of wat die houtkapper se naam was nie, want dit is nie belangrik vir die goed wat gebeur nie. As ons hierdie onbelangrike inligting sou insluit, sal die storie maar bra vervelig gewees het en sou dit nie oor soveel eeue soveel miljoene kinders geboei het nie. Met ander woorde: in enige teks selekteer ons sekere goed om in te sluit, en besluit om ander goed uit te laat. Daarmee is ons reeds besig met fiksionalisering, want ons orden die gebeure soos dit ons pas volgens die effek wat ons wil bereik, die boodskap wat ons wil oordra, die soort teks wat ons wil skep, en dies meer. As die wolf in Rooikappie dieselfde verhaal moes vertel, sou hy homself uitgebeeld het as die slegte ou? Waarskynlik nie. Hierdie keuse wat ons uitoefen oor watter gebeure om in te sluit en hoe om dit te orden, is n inherente deel van fiksionalisering en enige literêre teks. Met fiksionalisering bedoel ons met ander woorde: AFK2601/1 13

20 Dat inligting ingevoeg word: dat n verhaal die storie vertel wat in geskiedenisboeke of ander feitelike tekste uitgelaat is (al moet ons dit dikwels verbeel omdat daar geen inligting daaroor is nie), en dat hierdie ware verhaal vertel word ASOF dit n storie is, juis omdat ons die gate invul deur ons verbeelding te gebruik. Dat inligting uitgelaat word: dat ons n goeie storie slegs kan vertel deur sekere inligting wat nie relevant is nie, uit te laat. Dat hierdie invoeging en uitlating deel is van die manier waarop ons n teks orden met n spesifieke doel in gedagte. Fiksionaliteit is dus nie dieselfde as fiktiwiteit nie en dit is hierdie fiksionaliteit wat een van die belangrikste familietrekke van letterkunde is. Belangriker egter, is dat ons deur verbeelding onsself in iemand anders se skoene kan plaas. Iemand kan vir ons vertel watter emosies en gedagtes hulle beleef, maar ons kan dit nooit eerstehands ervaar nie. Dit is omdat n mens nooit in iemand anders se kop kan klim en ervaar soos wat hulle ervaar nie. n Skrywer moet dus sy of haar verbeelding gebruik om n literêre karakter se bewussyn binne te dring, net soos ek my verbeelding moet gebruik om my in te dink hoe dit moet wees om jy te wees. Die bekende skrywer Douglas Adams (2009:93) stel dit as volg: You cannot see what I see because you see what you see. You cannot know what I know because you know what you know. What I see and what I know cannot be added to what you see and what you know because they are not of the same kind. Neither can it replace what you see and what you know, because that would be to replace yourself. Tog kan n mens deur die letterkunde ten minste n blik kry op ander mense se bewussyn. Met ander woorde: met n literêre teks selfs al is dit op feite gebaseer word die gate in kenbare gegewens deur die verbeelding ingevul; veral wanneer dit om n karakter se bewussyn of menswees gaan. Op dieselfde wyse sluit Francois Smith nie die tradisionele inligting oor die Anglo- Boereoorlog (soos veldslae, die redes vir die oprigting van die konsentrasiekampe en dies meer) by sy vertelling in nie, want dit is nie relevant vir die storie nie dit handel nie hier oor die oorsake en gevolge en details van die oorlog nie, maar oor die effek daarvan op n spesifieke individu Slotsom Fiksionaliteit (en nie fiktiwiteit nie) is waarskynlik een van die uitstaande kenmerke van n literêre teks. Jy kan n gedig skryf oor iets wat werklik met jou gebeur het, maar deur dit in die vorm van n gedig te maak, is jy besig om dit te fiksionaliseer. Op die ou einde maak dit nie veel saak of die gedig op die werklikheid gebaseer en of dit slegs fiktief is nie die fiksionaliteit MAAK dat die leser dit as n literêre teks beskou DIE PA: MOREEL People wonder why the novel is the most popular form of literature; people wonder why it is read more than books of science or books of metaphysics. The reason is very simple; it is merely that the novel is more true than they are. G.K. Chesterton Hoe voel jy vandag? Kwaad, gefrustreerd, verheug? Miskien opgewonde en verlief of melankolies en teleurgesteld? Dikwels as ons intense emosies ervaar, soek ons na n teks wat ons gevoelens weerspieël of vertroosting bied. En meestal is dit n 14

21 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie literêre teks. Hoeveel keer het jy al in n staat van verliefdheid gaan soek na n gedig wat dalk kan omskryf hoe jy voel? Dikwels omdat jy nie self die woorde het om dit mee te beskryf nie? Die waarheid van die letterkunde Dit is hierdie wyshede, waarhede oor ons bestaan, en woorde wat verduidelik hoe ons voel, wat die morele dimensie van n literêre teks vorm. Met die morele dimensie van n literêre teks bedoel ons dat dit vir ons insig in die menslike ervaring gee anders as byvoorbeeld feite wat deur navorsing bewys is. Chris van der Merwe stel dit so: Die waarheid waarna die literatuur op soek is, is nie die waarheid van n formule nie, maar die waarheid van n lewensin. [ ] Die literatuur gee nie in die eerste plek antwoorde op die lewensvrae nie, maar openbaar wát die wesenlike lewensvrae is. Die waarheid van die verhaal is n waarheid oor die menslike kondisie; dit skep ruimte vir die uiting van menslike emosies soos verlange, woede en frustrasie (Van der Merwe, 2014:162). Om te sê dat letterkunde n waarheid bied, beteken nie dat dit n feit weergee soos dat bakterieë uitgewis kan word deur antibiotika nie. Die waarheid van letterkunde, soos Van der Merwe hierbo verduidelik, is n ander soort waarheid. Dit is n waarheid van ons menswees, n waarheid waarmee mense oor lande en kulture heen kan identifiseer, juis omdat dit handel oor die menslike aard. Selfs al het jy nog nooit n broer verloor nie, kan jy steeds identifiseer met die verteller in Valsrivier, juis omdat ons al almal verlies ervaar het, oor die vermoë beskik om te empatiseer en jy jou kan indink hoe jy in so n situasie sou voel. Dit is belangrik om te onthou dat die morele dimensie as n kenmerk van n literêre teks nie beteken dat dit noodwendig n positiewe boodskap moet hê of n mooi boek moet wees of n mens goed moet laat voel nie. Letterkunde daag ons dikwels uit om juis anders oor die lewe te dink, en dikwels ook die negatiewe of donker kant van menslike bestaan te erken en te ondersoek. Dikwels handel dit oor karakters wat heeltemal anders as ons is, wat alkoholiste of prostitute of verstotenes is juis om ons empatie te versterk. In die skokkende roman Triomf (1994) van Marlene van Niekerk dink die een karakter, Treppie, as volg hieroor: Pop maak waarheid en goetheid met mekaar deurmekaar en as daar nou twee dinge is onder die son wat verder van mekaar af is as pêredrolle van sitroene af, dan is dit dáái twee, en of Pop nou wil hê hy wat Treppie is, moet lieg net om mense pyn en verdriet te spaar? (Van Niekerk, 1994:435). Dit beteken dat n boek of n gedig vreeslik baie vloekwoorde kan bevat of kan handel oor vreeslike slegte mense of oor verskriklike dinge in n samelewing, maar steeds oor n morele dimensie beskik. Die morele dimensie van n literêre teks sluit die totaliteit van menslike ervaring in, en nie net die mooi of goeie aspekte nie Slotsom Literature offers the thrill of minds of great clarity wrestling with the endless problems and delights of being human. To engage with them is to engage with oneself. Jonathan Stroud AFK2601/1 15

22 Hierdie dieper waarheid oor menswees wat in literêre tekste ondersoek word, is die rede waarom mense partykeer sê letterkunde is die waarheid gelieg DIE MA: LINGUISTIES A tough life needs a tough language and that is what poetry is. That is what literature offers a language powerful enough to say how it is. Jeanette Winterson Het jy al ooit ervaar dat die taalgebruik in n literêre teks anders is? Selfs al is jy nie n gereelde leser van letterkunde nie, kon jy uit die letterkundeklasse op skool sien dat taal op allerlei vreemde maniere gebruik word. Ons het vroeër gesê dat taal en struktuur een van die maniere is waarop fiksionaliteit tot stand kom. Nou wat is so besonders aan die taal wat in literêre tekste gebruik word? AKTIWITEIT 8 Taal in tekste Lees N.P. van Wyk Louw se gedig Die beiteltjie wat in jou e-reserwes ( oasis.unisa.ac.za/search/r) opgeneem is. (Ons doen hierdie gedig in detail in leereenheid 3.) Kyk nou of jy n paar maniere kan identifiseer waarop die taalgebruik verskil van ons alledaagse manier van praat. In n literêre werk, soos in Die beiteltjie, word taal gewoonlik op ongewone maniere aangewend (dink maar aan al die terme wat jy op skool geleer het rym, metrum, ritme, metafoor, herhaling, ens.). Die beskouing dat taal sentraal staan in n literêre teks maak natuurlik baie sin. n Literêre teks wat as kunsvorm of estetiese objek gereken word is immers n soort woordkunswerk; dit is met ander woorde n kunswerk wat taal as medium gebruik. Dit is net soos n skildery wat ook n soort kunswerk is en verf as medium gebruik. n Mens kan n muur in jou huis ook verf, maar dit maak dit nie n kunswerk nie. Wat n skildery n kunswerk maak, is die tegniek wat die skilder gebruik om verf op die skilderdoek aan te wend, hoe hy die kwashale gebruik en sy hantering van skadu en lig. Op dieselfde wyse kan ons n literêre teks dikwels uitken aan die wyses waarop die skrywer taal as n soort verf op die literêre skilderdoek inspan deur die gebruik van metafore, beelde, vertelperspektief, vorm en ander tegnieke. Die taalgebruik in n literêre teks is waarskynlik die kenmerk wat die maklikste is om uit te ken. Dit is juis vreemd of anders as alledaagse taal omdat dit ons wil dwing om te fokus op wat vertel word en hoe dit vertel word. Dit is een van die sentrale aspekte wat n teks literêr maak DIE DOGTER: NIEPRAGMATIES Do not read, as children do, to amuse yourself, or like the ambitious, for the purpose of instruction. No, read in order to live. Gustave Flaubert Met die niepragmatiese dimensie van n literêre teks bedoel ons dat mense nie hierdie tekste lees vir inligting of instruksies nie, maar omdat dit n mens laat nadink oor die lewe. Dit het met ander woorde nie enige praktiese funksie nie. 16

23 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie Anders as n resep (wat jy lees vir instruksies hoe om n dis of n brousel te berei) of hierdie studiegids (wat jy gebruik om inligting oor die letterkunde te kry), het n literêre teks nie so n spesifieke funksie nie: jy lees dit nie om uit te vind hoe om n trekker te bestuur of n draak dood te maak nie (alhoewel jy sulke inligting in literêre tekste kry), want n literêre teks het nie n duidelike boodskap wat dit aan die leser wil oordra nie. Hoekom lees n mens dan letterkundetekste as dit geen doel het nie? Primêr lees mense literêre tekste omdat dit iets oor die lewe te sê het; dit handel oor menswees en die samelewing (soos ons vroeër bespreek het). Hoekom lees ouers vir hulle kinders sprokies voor? Of koop vir hulle kinders Harry Potter-boeke? Dis omdat selfs kinderboeke ons leer van menswees (sonder dat dit noodwendig n duidelike lessie hoef te hê). Stories wys byvoorbeeld vir kinders dat dit nie saak maak as jy nie altyd die beste in alles is nie; wat saak maak, is watter keuses jy maak, soos J.K. Rowling in Harry Potter and the Chamber of Secrets sê: It is our choices, Harry, that show what we truly are, far more than our abilities. En selfs as n literêre teks iets oor menswees sê, hoef een spesifieke literêre teks boonop nie vir my en jou dieselfde betekenis te hê nie ons kan dit verskillend interpreteer, dit kan op verskillende maniere vir ons elkeen waardevol wees. Letterkunde verskil in hierdie opsig van ander tekste. n Handleiding oor hoe om jou televisie te gebruik, gaan byvoorbeeld nie vir my en jou verskillende dinge sê nie, want n handleiding hoef slegs spesifieke inligting oor te dra. Dit raak ons nie, beïnvloed ons nie, bly ons nie by nie en maak eintlik geen verskil aan ons lewens nie, juis omdat dit n ander doel het as n literêre teks. Ons lees dus nie n literêre teks om inligting in te win of instruksies te kry of om ons te herinner om sekere take uit te voer nie. n Literêre teks help ons nie met die alledaagse take wat ons moet uitvoer nie, maar dit help ons om meer oor menswees uit te vind DIE SEUN: NORMATIEF Met die normatiewe dimensie van n literêre teks bedoel ons dat dit n gewaardeerde stuk skryfwerk is. Die meeste kunswerke is immers baie waardevol: dink maar aan die skilderye van Pierneef of Marlene Dumas wat vir miljoene rande verkoop word. Kan jy jou indink hoeveel Shakespeare se oorspronklike manuskripte werd sou wees? Omdat literêre tekste eintlik n vorm van kuns is, het dit dus baie meer waarde as ander geskrewe tekste. Ek gooi byvoorbeeld my inkopielysies weg as ek dit nie meer nodig het nie, maar nie n literêre teks nie Die kanon en die groot kanonne Die tekste wat as die beste of belangrikste in n letterkunde beskou word, noem ons die literêre kanon: Die kanon is, tradisioneel beskou, die versameling meesterwerke van die Westerse literatuur, die beste werke, daardie tekste wat vir ons die literatuur uitmaak. Dit strek meestal oor tyd- en taalgrense heen, van Homeros en Vergilius af tot by Joyce, Kafka, Leroux, Kundera of J.M. Coetzee (Viljoen, 1992:196). As n teks gekanoniseer word, met ander woorde in die kanon opgeneem word, beteken dit dat hierdie teks werklik belangrik is en n voorbeeld van goeie letterkunde is. AFK2601/1 17

24 Met verloop van tyd, as dit in die kanon bly, word dit beskou as n klassieke werk. Maar wie besluit of n teks goed of waardevol is? Gewoonlik is dit resensente, uitgewers, akademici, pryskomitees en dies meer, met ander woorde mense wie se opinies en oordele aangaande literêre werke gesaghebbend en gerespekteerd is. As al hierdie rolspelers saamstem dat n teks waardevol of goed is, word dit gewoonlik gekanoniseer. Maar dit beteken nie dat al die goeie of belangrikste tekste in die kanon opgeneem is nie. Omdat mense besluit watter boeke goed is, en mense se oordeel subjektief en feilbaar is, hang dit af van die konteks waarin hierdie rolspelers leef en die maniere waarop hulle boeke evalueer. Die bruin digter Adam Small het byvoorbeeld nooit tydens apartheid die gesogte Hertzogprys ontvang nie, al is die meeste literatore dit eens dat sy drama Kanna hy kô huis toe (1965) op dieselfde vlak as die belangrikste internasionale dramas is. Eers in 2012 het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, wat die Hertzogprys toeken, hierdie mistasting van die verlede reggestel en Small met dié gesogte prys bekroon vir sy totale oeuvre. Soms gebeur dit dat tekste met minder estetiese waarde om ander redes in die kanon opgeneem word. Die prosawerke wat in die eerste twintig jaar ná die Anglo- Boereoorlog verskyn, steek byvoorbeeld sleg af teen die poësie van daardie era, maar skrywers soos Jochem van Bruggen en D.F. Malherbe vorm steeds deel van die Afrikaanse kanon. Henriëtte Roos sê hieroor die volgende: Die bekendste prosawerke hoeseer die kritici ook al mettertyd op die kunsvorm en die estetiese norme begin fokus het het inderdaad en primêr die nasionale ideale onderskryf. Opheffing (kultureel, sedelik, ekonomies en polities) was die sentrale tematiek. Hierdie vroeë literêre tekste was na aard en konteks tipies vir n volksgroep wat n minderwaardige status wou aflê. [ ] Die dominante literêre kode was dus n volkse romantiek (Roos, 2015:98). In hierdie tyd het dit dus nie gegaan oor hoe goed die tekste onder bespreking was nie. Die maatstawwe was eerder (1) hoe dit Afrikaners na die oorlog kon ophef en (2) hoe hierdie tekste die Afrikaners kon opvoed en hulle aan die lees kry. Hoekom praat ons dan enigsins vandag nog oor hierdie prosa van n eeu gelede as dit nie eens goeie letterkunde was nie? Hoekom is dit dan steeds in die kanon? Dit is omdat hierdie verhale steeds kultuurhistoriese waarde het: dit wys ons hoe die mense in daardie tyd gedink het, en hierdie boeke was belangrik om Afrikaans as taal gevestig te kry (onthou, Afrikaans is eers in 1925 as amptelike taal erken). Met ander woorde: tekste kan waardevol wees en in die kanon opgeneem word vir n verskeidenheid redes: dit kan goeie letterkunde wees (volgens bestaande opvattings oor literêre waarde), dit kan kultuurhistoriese waarde hê of bloot die oortuigings van die tyd weerspieël. Net so kan goeie skrywers se werk onderwaardeer word om nieliterêre redes, soos die skrywers se ras of geslag REBELSE KINDERS Ons het nou gesien dat die familietrekke van letterkunde op vyf maniere herken kan word, naamlik: Fiksionaliteit Moraliteit Linguisties Niepragmatief Normatief 18

25 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie Maar, soos ons ook gesê het, hoef enige literêre teks nie al vyf hierdie familietrekke te bevat om as letterkunde gereken te word nie soms is slegs een van hierdie trekke genoeg. Terry Eagleton noem byvoorbeeld die volgende voorbeeld: A private diary kept by a survivor of Nazi Germany may be ranked as literature because of its historical value, along with the depth and poignancy of its moral vision, despite being non-fictional, pragmatic (it was kept, let us say, to inform the public of this history) and appallingly written. And so on (Eagleton, 2012:26). Kan jy dink aan enige teks wat literêr is, maar nie al hierdie eienskappe bevat nie? Dreunsange (chants) maak dikwels gebruik van hoogs gestileerde taal, maar het n praktiese funksie soos lofprysing in vele spirituele rituele. Limerieke (limericks) is meestal verspotte verse en bevat geen morele dimensie nie, maar die taalgebruik word heel behendig volgens poëtiese tegnieke gebruik (lees gerus n paar skreeusnaakse limerieke van Philip de Vos op Versindaba by n Inkopielys (met n praktiese funksie) kan n gedig wees en op n aangrypende manier iets sê oor menslike pyn en eensaamheid, soos Thérèse Bartman se gedig Inkopielys Kamer 21 wat in Nuwe stemme 3 opgeneem is (jy kan dit lees by Die verhaaltjie van die ses blindes en die olifant wat ons vroeër bespreek het, het wel n morele dimensie en selfs n didaktiese funksie, maar gebruik nie taal op n literêre wyse nie HOE HERKEN ONS HIERDIE FAMILIETREKKE IN N LITERÊRE TEKS? Ons het nou die vyf algemene kenmerke van die letterkunde geïdentifiseer en bespreek. Maar hoe herken ons dit in n literêre teks? Is dit altyd ewe maklik? Kom ons toets ons nuwe kennis oor die aard van die letterkunde aan die hand van n aktiwiteit. AKTIWITEIT 9 Die kenmerke van n literêre teks Hierdie is nogal n uitdagende aktiwiteit, so maak seker dat jy aktief deelneem aan die bespreking op myunisa. Lees weer die volgende teks waarna ons vroeër verwys het: Burger, Willie Kies n boek: Valsrivier. Vrouekeur, 25 Oktober Beskikbaar by oktober-2013 Identifiseer nou die kenmerke van literêre tekste wat hierdie resensent in sy resensies van Valsrivier en Kamphoer onderskeidelik uitlig. Plaas jou antwoorde op die besprekingsforum van hierdie aktiwiteit, en staaf jou antwoorde met aanhalings uit die resensie. Ons verskaf kortliks terugvoer hieronder, maar dit is baie belangrik met n uitdagende aktiwiteit soos hierdie dat jy die bespreking op myunisa volg. AFK2601/1 19

26 Fiksionaliteit In Cas van Rensburg se resensie kan ons sien dat die feitelike gegewens oftewel die ware verhaal van Kamphoer eintlik baie kortliks vertel kan word. Dit is nie waarom ons die boek lees nie; die belangrikste is Smith se vermoë om hierdie vrou deur woorde in jou te laat leef. Ons weet nie hoe Susan Nell se verkragting verloop het nie; ons weet nie presies waar of hoe lank sy op verskillende plekke was of hoe sy haar huis beskou het nie, maar ons kan die legkaart se ontbrekende stukke invul deur die gebeure te fiksionaliseer deur middel van ons verbeelding. Dit is presies wat Francois Smith in Kamphoer doen Moraliteit Cas van Rensburg noem in sy resensie van Kamphoer dat jy met die hoofkarakter identifiseer en simpatie met haar het; selfs as jy self nie n vrou is nie of nog nooit verkrag is nie of in n heel ander tyd as die hoofkarakter leef. Dit veroorsaak volgens hom dat jou leeservaring [ ] n emosionele belewenis word. Dieselfde soort reaksie kry n mens volgens Willie Burger deur Valsrivier te lees: Die hoogs sensitiewe persoon se worsteling om in só n samelewing te oorleef, word belig. Die onbegrip van mense vir mekaar, die onvermoë om te verwoord en te luister, laat n mens met n gevoel van eindelose weemoed. n Literêre teks kan jou met ander woorde laat lag of huil, jou haat vir die mensdom aanwakker, nostalgies, sinies of melankolies stem, maar dit laat jou altyd n faset van menswees ervaar Linguisties Cas van Rensburg verwys na die taalgebruik in Kamphoer as kragtig en beeldryk. Willie Burger sê in sy resensie hierbo dat die taalgebruik in Valsrivier selfs as liries beskryf kan word ( n term waarmee julle later in hierdie kursus in detail kennis sal maak) en noem dat die taalgebruik in hierdie teks sentraal staan. Hy lig in sy resensie die volgende voorbeeld uit: Wanneer die jong plaasmeisie uit die Vrystaat skielik tussen Engelse meisies op kosskool in die Natalse middellande is, word hul taalgebruik byvoorbeeld só beskryf: Die weer word bepaal deur wat die meisies The Berg noem. Hulle g-klank kom op die tone in en maak die deur saggies toe, nie soos in Afrikaans waar die g s soos stoele oor n baksteenvloer gesleep word nie. In die somer skuur die warm wind aan humeure en in die winter sny dit soos n seer tand. n Mens sou dus kon aanvoer dat taal meer prominent is in literêre tekste as in ander tekste, selfs dat dit meer kragtig is. n Aspek wat aansluit by die taalgebruik, is die strukturering van die teks of vorm van die teks. Dikwels is hierdie twee elemente onskeibaar, soos in die sonnet waarmee julle in leereenheid 3 kennis sal maak. In so n geval is die struktuur van die teks (die rympatroon, metrum en inhoud) onlosmaaklik verbonde aan die taalgebruik, soos julle sal sien. Dit is egter nie net in gedigte wat ons hierdie verband tussen taal en struktuur aantref nie. Willie Burger wys in hierdie opsig byvoorbeeld dat die verteltempo voortdurend afgewissel word. Die leser kry ook nie al die inligting in Valsrivier op een slag kry nie, en alles word nie uitgespel word nie dit word slegs gesuggereer en die leser moet dit interpreteer. 20

27 LEEREENHEID 1: Die letterkunde as familie Niepragmaties In n biografie van Marilyn Monroe sal mense meestal wil lees oor wat spesifiek met hierdie ikoon gebeur het, en in noukeurige detail die feite van haar lewe wil uitvind dit is met ander woorde n teks wat jy lees vir inligting. Dit is nie wat in n literêre teks gebeur nie. Willie Burger sê in sy resensie van Valsrivier dat dit nie net gaan oor die feite van een persoon se lewe nie, maar dat dit gaan oor die groter wêreld waarin ons leef: Soos enige goeie biografie of memoir oorstyg die vertelling die enkele lewe dit word n dokumentering van n tydperk, n nadenke oor ons almal se agtergrond oor die spanning tussen wit en swart en tussen Afrikaners en Engelse, gelowiges en ongelowiges, tussen klasse Normatief In sy resensie van Valsrivier wat vroeër in hierdie leereenheid verskyn, sê Willie Burger dat die aanbieding van die boek, saam met die mening van Breyten Breytenbach (een van ons wêreldberoemde digters) wat op die stofomslag verskyn, reeds n besondere status aan die boek verleen: Dit gebeur nie aldag dat n Afrikaanse debuutroman so mooi met n hardeblad en n stofomslag uitgegee word nie. Boonop word die boek se lof op die stofomslag deur Breyten Breytenbach besing. Hierdie aspekte dra by tot die gevoel dat hierdie boek n estetiese objek wil wees van die soort wat moet help om die lewe draaglik te maak. Die waarde van hierdie teks is dus literêr (dit is n estetiese objek) eerder as kultureel of histories. Dit is later bevestig deur die verskeidenheid pryse wat Valsrivier verower het, en dit is n memoir wat vinnig op pad is om gekanoniseer te word SLOTSOM: HOE IS LETTERKUNDE? Uiteindelik is hierdie vyf gesinstrekke verskillende aspekte waardeur ons n teks as literêr ervaar, maar dit beteken nie dat dit n soort resep vir letterkunde is nie daar is altyd uitsonderings. Soos Eagleton sê: Not every member of the Smith family need be afflicted with a bulbous nose, but a bulbous nose is one way we recognise the Smiths as a family (2012:23). Daarom sê ons dat letterkunde soos n familie tekste is wat sekere ooreenkomste deel, maar nie almal dieselfde ooreenkomste nie. Daarom is letterkunde meer soos n familie as soos n kruiwa of n roos of n onkruid OPSOMMING In hierdie leereenheid het ons jou bekendgestel aan die konsep genre aan die hand van rolprente. Ons het ook gesê dat ons moet weet wat letterkunde is voordat ons literêre genres kan leer ken. Daar is nie n klinkklare definisie van letterkunde nie, maar ons het ondersoek ingestel na die vyf algemene kenmerke van literêre tekste BIBLIOGRAFIE Adams, Douglas Mostly Harmless. London: Pan Macmillan. AFI (American Film Institute) AFI s 10 Top 10: America s 10 Greatest Films in 10 Classic Genres. (Toegang 22 Julie 2016). AFK2601/1 21

28 Burger, Willie Kies n boek: Willie Burger kyk hierdie week na Dominique Botha se roman Valsrivier. Vrouekeur, 25 Oktober. uncategorized/kies-n-boek-25-oktober-2013 (Toegang Augustus 2015). De Vos, Phillip n Brose jong maagd van Benoni. Versindaba. De Vos, Phillip Tatam-tatta-tam-tatta-tam. Versindaba. Dirks, Tim Film genres, origins and types. AMC Filmsite. org/filmgenres.html (Toegang Augustus 2014). Dirks, Tim Film sub-genres. AMC Filmsite. html (Toegang Augustus 2014). Dirks, Tim Film sub-genres. AMC Filmsite. html (Toegang Augustus 2014). Eagleton, Terry Literary Theory: An Introduction. Anniversary Edition, 2nd edition. Malden: Blackwell Publishing. Eagleton, Terry The Event of Literature. New Haven and London: Yale University Press. HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse taal) s.v. fiksie. 6de uitgawe. Kaapstad: Pearson, (Toegang Augustus 2015). (Toegang Augustus 2015). Louw, N.P. van Wyk Die beiteltjie. In: Versamelde gedigte N.P. van Wyk Louw. Kaapstad: Tafelberg en Human & Rousseau, 186. Ludwig s Roses Catalogue: Fairy Tale Liewe Heksie. co.za/flower/liewe-heksie/ (Toegang Augustus 2015). Ludwig s Roses Catalogue: Hybrid Tea Anneli van Rooyen. Beskikbaar by (Toegang Augustus 2015). Oxbridge Baby Little Red Riding Hood Animated Fairy Tales for Children. YouTube, 27 Julie. (Toegang Augustus 2015). Roos, Henriette Perspektiewe op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel: n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. Pretoria: Van Schaik. Van der Merwe, Chris Die houtbeen van St Sergius Opstelle oor Afrikaanse romans. Stellenbosch: SUN PRESS. Van Niekerk, Marlene Triomf. Kaapstad: NB Uitgewers. Viljoen, Hein s.v. Kanons en kanonisering. Literêre Terme en Teorieë. (Toegang Augustus 2015). Vuurklip (blogger) n Hele verhaal. Wordpress. wordpress.com/2008/08/04/n-hele-verhaal/ (Toegang Augustus 2015). Wikipedia contributors Les Misérables (2012 film). Wikipedia, The Free Encyclopedia. (Toegang Augustus 2015). Wikipedia contributors Rose. Wikipedia, The Free Encyclopedia. org/wiki/rose (Toegang Augustus 2015). Wikipedia contributors Wagon. Wikipedia, The Free Encyclopedia. en.wikipedia.org/wiki/wagon (Toegang Augustus 2015). Wikipedia contributors Weed. Wikipedia, The Free Encyclopedia. en.wikipedia.org/wiki/weed (Toegang Augustus 2015). 22

29 2LEEREENHEID 2 2Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde 2.1 INLEIDING In hierdie tweede leereenheid gaan ons kyk na die verskillende maniere waarop literêre tekste volgens genres ingedeel word. Daarna gaan ons ondersoek instel na die verskillende genres en subgenres, sodat ons uiteindelik kan bepaal wat die nut van geneonderskeide is. 2.2 SPESIFIEKE LEEREENHEIDDOELWITTE Leeruitkoms Aan die einde van hierdie leereenheid sal jy in staat wees om die konsep genre as literêr-teoretiese begrip te verduidelik en die nut van genre-onderskeide te beredeneer Assesseringskriteria Jy sal weet dat jy die leeruitkomste bemeester het as jy die volgende kan doen: Onderskei tussen die hoofgenres van prosa, poësie en drama. Herken die verskillende konvensies waarvolgens literêre tekste volgens subgenres onderskei word. Beredeneer waarom dit soms moeilik en selfs onwenslik is om literêre tekste volgens rigiede genrekonvensies in te deel. 2.3 LITERÊRE GENRES: FAMILIES EN GESINNE Ons het nou gesê dat genre n breë konsep is wat ons gebruik om verskillende kultuurprodukte te tipeer, insluitend rolprente, videospeletjies en dans. Ons het ook gesê dat ons letterkunde kan herken volgens n paar familietrekke, maak nie saak watter literêre teks dit is nie. Noudat ons weet hoe om n literêre teks te herken, kan ons verder gaan en letterkunde volgens die verskillende genres bespreek Die koningsgesin van letterkunde: verskillende vlakke, verskillende generasies n Mens kan literêre genres (net soos letterkunde in die algemeen) ook as n familie beskou. Almal skakel op verskillende maniere met mekaar, soos ons in die bespreking hieronder sal sien. Dink byvoorbeeld aan die Britse koningsfamilie, met letterkunde as Koningin Elizabeth II en die verskillende genres as haar kinders. AFK2601/1 23

30 Koningin Elisabeth II Letterkunde Prins Charles Prosa Prins Andrew Drama Prinses Anne Poësie Letterkunde se kinders: die hoofgenres Kom ons kyk eers na Koningin Elizabeth se kinders, oftewel die hoofgenres in die letterkunde. Die meeste van julle het seker geweet dat die drie hoofgenres van die letterkunde opgedeel word in prosa, drama en poësie. Op watter gronde onderskei ons tussen hierdie hoofgenres? Al kan jy dit dalk nog nie uitdruklik formuleer nie, is ek seker dat jy eintlik reeds n paar van die verskille tussen prosa, poësie en drama ken Die verskille tussen prosa, drama en poësie AKTIWITEIT 1 Wie is prins Charles, prins Andrew en prinses Anne? Kyk na die volgende tekste en besluit tot watter hoofgenre (prosa, poësie of drama) elkeen behoort. Motiveer jou antwoorde. Louw, N.P. van Wyk Die beiteltjie In: Versamelde gedigte N.P. van Wyk Louw (tweede uitgawe). Tafelberg Uitgewers en Human & Rousseau: Kaapstad, 186. (Beskikbaar op e-reserwes: Joubert, Elsa Melk. In: Melk. Tafelberg: Kaapstad, 1 6. (Ook beskikbaar op e-reserwes.) Kyk ook na die aanhaling hieronder. Dit kom uit: Kapp, Tertius Oorsee. Tafelberg: Kaapstad, 8. EEUFEESIA Kan die kind dan nie haar bek oopmaak nie? MOSSIE Ons kry almal van tyd tot tyd n stilte. JOS Dis as gevolg van trauma. EEUFEESIA Verlies. MOSSIE Die dood van haar moeder. MOSSIE word n oomblik stil as hy van CANOLA se ma praat. MOSSIE Los haar uit, sy suip nie julle algmampoer nie. Kom ons kyk na die algemene eienskappe van elkeen aan die hand van die volgende aspekte: taal, tipografie, sender en wyse van aanbieding Hoe verskil prins Charles (prosa) van die ander kinders? In Melk van Elsa Joubert kan ons sien dat die taalgebruik baie ooreenstem met ons alledaagse spreektaal, maar nie heeltemal dieselfde is as ons gewone manier van praat nie. Kyk byvoorbeeld na die eerste sin: Die man met die stof in die groewe op sy gesig het stadig gepraat. As ek jou in n gesprek van hierdie man wou vertel, sou ek bloot sê: Die stowwerige man met plooie het stadig gepraat. 24

31 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Kyk weer na die twee sinne onder mekaar: Die man met die stof in die groewe op sy gesig het stadig gepraat. Die stowwerige man met plooie het stadig gepraat. Hoekom sou Joubert dan die sin spesifiek só geskryf het? As ons sê die stowwerige man het stadig gepraat, kan hy om vele redes stowwerig wees: hy het dalk handearbeid verrig, rugby gespeel of geval en dan maak dit ook baie sin dat hy stadig gepraat het, want hy was moeg. En as ons sê die stowwerige man met die plooie het stadig gepraat, dink ons dat dit bloot n ouer man is wat gewerk, gespeel of geval het en dan maak dit nog meer sin dat hy stadig gepraat het, want hy sou seker nog moeër gewees het as n jonger man. Maar deur die frase stof in die groewe op sy gesig bring Joubert twee gegewens saam (plooie en stof), en daardeur vestig Joubert die aandag op die verband tussen sy plooie en die stof. Uit hierdie verband wat Joubert beklemtoon, kan ons sekere afleidings maak, naamlik: (1) Die man se plooie en sy stowwerigheid het iets met mekaar te doen; (2) Hy is nie stowwerig omdat hy gespeel of gewerk het nie, maar omdat iets slegs met hom gebeur het; (3) Sy plooie dui waarskynlik daarop dat hy gely het, veral omdat hy nog boonop stowwerig is; (4) Hierdie slegte ding wat met hom gebeur het en wat hom laat ly het, het hom baie erg geskok dis hoekom hy stadig gepraat het. Deur te sê die man met die stof in die groewe op sy gesig het stadig gepraat suggereer sy dus vir ons iets anders iets meer as wat alledaagse taal ( die stowwerige man met die plooie het stadig gepraat ) kan doen. Vir die geoefende leser sal dit dadelik blyk dat hier sprake van literêre eerder as alledaagse taalgebruik is. n Ander aspek van prosa wat hierby aansluit, is die tipografie (die manier waarop die letters op die bladsy afgedruk is). In die geval van prosa word die woorde in die vorm van sinne en paragrawe weergegee, wat meer ooreenstem met die manier waarop ons praat as wat die versreëls in poësie is. Nog n eienskap van prosa behels die spesifieke soort sender (instansie wat die inligting oordra). In prosa is altyd n verteller (hetsy eerste- of derdepersoonsverteller), en meestal laat hierdie verteller karakters in hulle eie woorde praat deur hulle dialoog weer te gee. Kyk na die eerste paragrawe van Melk : Die woorde is uit hom getrek. Hulle kon nie genoeg kry nie. Hy het by tye gesluk en dan weer voortgegaan: Hy het sy pistool teen my slaap gedruk. Hoe hy langs my in die motor gekom het, weet ek nie. Toe het hulle al klaar my vrou uitgesleep gehad. Hy het gesê: Roer en jy is dood. Ons kan uit die eerste paragraaf aflei dat n verteller aan die woord is, al kan ons nog nie agterkom of dit n derdepersoonsverteller is (wat buite die storie staan en nie ook n karakter is) en of dit n eerstepersoonsverteller is (wat ook n karakter in die storie is) nie. Maar ons kan wel duidelik sien dat die tweede paragraaf die direkte woorde van die geplooide man is, omdat hy verwys na my slaap, langs my, my vrou, ensovoorts. Hierdie karakter vertel dus in sy eie woorde wat met hom gebeur het, en hy sê ook wat een van hulle aanvallers gesê het: Roer en jy is dood. Soos ons sal sien, is dit n baie ander soort sender van inligting as in die geval van poësie en drama. AFK2601/1 25

32 Dit sluit aan by die laaste aspek van prosa wat ons wil uitlig, naamlik die wyse van aanbieding. Prosa in die letterkunde handel altyd oor n storie wat vertel word, en dit is dus narratief van aard. Ons sal in die bespreking van subgenres in die prosa terugkeer na die konsep van narratiwiteit Watter gelaatstrekke van prinses Anne is anders as die ander kinders s n? As jy kyk na Die beiteltjie van N.P. van Wyk Louw is dit eerstens die taalgebruik wat opval, en die manier waarop dit in n sekere struktuur gegiet is. Hans du Plessis sê dat poësie woordkuns in beweging is: Poësie, meer as prosa, is verder ook die woordkuns van beweging. Dit hou verband met patroonmatige herhaling. Metrum word geskep deur patroonmatige herhaling [ ]. Metrum word ook geskep deur ander soort herhalings, byvoorbeeld die beelding. Metrum is soos die klippie wat n mens in ʼn stil waterpoel laat val: Dit veroorsaak patroonmatige herhaling en metrum skep uiteindelik die ritme, waarsonder geen poësie kan klaarkom nie. (Du Plessis, 2012: ). Hoe kom hierdie metrum tot stand? Ons kan in Die beiteltjie sien dat n aantal poëtiese tegnieke gebruik word, soos rym, herhaling, alliterasie en assonansie. Kan jy voorbeelde van elkeen van hierdie tegnieke in die gedig vind? Nog n eienskap van poëtiese taal is dat dit nie dinge sê presies soos dit is nie. Ons het hierbo gesien dat die openingsin in Melk van Elsa Joubert ook nie die inligting oordra soos wat ons dit in gewone gesprektaal sou doen nie, maar gewoonlik is dit veral in die poësie wat hierdie eienskap opval. Marthinus Beukes sê dan ook dat die wesenseienskap van poësie is om n gewone boodskap so poëties (digterlik) moontlik te laat klink deur dit anders of vreemd van die normale uiting te verwoord (2012:172). Hoe kry n digter dit reg? Gewoonlik deur die gebruik van beeldspraak (vergelykings en metafore) en stylfigure (teenstelling, ironie en hiperbool). Kan jy enige voorbeelde hiervan in Die beiteltjie vind? Die tweede aspek van poësie wat dit vir ons duidelik onderskei van prosa en drama is die tipografie. Ons kan duidelik sien dat daar baie meer wit spasie op die bladsy is en ook uit baie minder woorde bestaan. Poësie bestaan uit versreëls en strofes eerder as gewone sinne en paragrawe wat ons in prosa kry. Die versreëls en strofes vorm in Die beiteltjie n spesifieke patroon (alhoewel dit nie altyd in gedigte hoef te gebeur nie): die gedig bestaan uit sewe strofes, en elke strofe bestaan uit vier versreëls. n Strofe of gedig wat uit vier versreëls bestaan, noem ons n kwatryn. Die beiteltjie bestaan dus uit sewe kwatryne. Hierdie struktuur is belangrik vir die taalgebruik en ritme wat ons hierbo bespreek het. Die sender of instansie wat die inligting oordra in Die beiteltjie is ook baie anders as in Melk. Ons het hierbo gesê dat die sender in Melk n verteller is wat verskillende karakters kans gee om self ook te praat (deur dialoog). Maar in Die beiteltjie is daar nie eintlik sprake van n verteller nie, want n verteller moet n storie vertel. In die gedig is daar nie n storie nie, dit is eintlik meer n beskrywing as n storie. Daarom praat ons ook nie van n verteller nie, maar van n spreker. Die spreker beskryf sy beiteltjie en wat hy daarmee doen: my beiteltjie, ek tik hom, ensovoorts. Daar is ook nie ander karakters of mense wat spreekbeurte kry nie, want dit handel hier net oor die spreker en sy belewenis dit is amper asof hy en sy 26

33 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde beiteltjie op hulle eie planeet is (anders as in Melk waar dit spesifiek handel oor menslike interaksie tussen karakters). Juis omdat dit in die gedig nie gaan oor iets wat gebeur het nie maar eerder iets wat ervaar word, is die wyse van aanbieding ook anders as in Melk. Dit gaan hier om die spreker se eie beskouing, eie ervaring, onafhanklik van gebeure of mense. Daarom kan ons sê dat dit hier meer gaan om ontboeseming as om vertelling (alhoewel daar ook altyd uitsonderings is, soos julle later sal sien) Prins Andrew: drama In die aanhaling in die aktiwiteit uit Tertius Kapp se drama Oorsee kan ons ook aflei hoe dit verskil van prosa en poësie. Ons behandel hierdie verskille slegs kortliks, omdat ons nie in die res van hierdie module aandag aan die drama skenk nie. Die drama word uitvoerig behandel in die derdejaarsmodule. Eerstens is die taalgebruik baie soos ons elke dag praat (kyk maar na woorde soos bek eerder as mond ). Dit is omdat die akteurs se dialoog (wat hulle sê) die fokuspunt is daar is nie n verteller of spreker nie. Om oortuigend te klink, moet hulle praat soos ons normaalweg praat. Tweedens kan ons sien dat drama ook n baie kenmerkende tipografie het. Dit bestaan uitsluitlik uit spreekbeurte van die akteurs (aangedui deur die karakters se name) en verhoogaanwysings in skuinsdruk. Derdens word die inhoud nie gefilter deur n sender (verteller of spreker) nie daar is slegs die dialoog van die akteurs wat ons as lesers/kykers beleef soos wat dit gebeur. Dit beteken ook dat die wyse van aanbieding anders is as in die geval van prosa en poësie: dit gaan hier oor uitbeelding (die akteurs wys vir ons) eerder as vertelling of ontboeseming. AKTIWITEIT 2 Hoe ken ons koningin Elizabeth se kinders uit mekaar? Maak n tabel waarin jy die belangrikste verskille tussen die hoofgenres uiteensit en plaas dit op die besprekingsforum op myunisa. Noudat ons gesels het oor die basiese onderskeide tussen die hoofgenres van prosa, drama en poësie, kan ons in meer detail kyk na die subgenres en algemene familietrekke van prosa en poësie die twee genres wat ons in die res van hierdie module gaan behandel. 2.4 LETTERKUNDE, DIE KINDERS EN KLEINKINDERS Ons het gesê dat letterkunde as n familie tekste beskou kan word, elkeen volgens sy plek in die stamboom. Ons kies om die letterkunde met die Britse koningsfamilie te vergelyk, met letterkunde as koningin Elizabeth en die hoofgenres prosa, poësie en drama as drie van haar kinders. Elke kind prosa, poësie en drama het n eie voorkoms en geaardheid. Maar ons weet ook dat elkeen van koningin Elizabeth se kinders getrou en kinders gekry het en dus met n eie gesin begin het. AFK2601/1 27

34 Met ander woorde: prosa, poësie en drama het elk ook verskeie subgenres. Hierdie subgenres vertoon genoeg ooreenkomste dat ons hulle saam onder een van hierdie hoofgenres tipeer. 2.5 PROSA EN SY FAMILIELEDE Prosa is die gewildste literêre genre, en dit is ook nie verbasend nie. Die prosa staan ook bekend as verhalende tekste, en die prominentste kenmerk van literêre prosa is dus dat dit narratief van aard is, met ander woorde dat dit n storie vertel. En dit is baie gewild, want stories soos ons aan die begin van leereenheid 1 gesê het speel n sentrale rol in ons lewe. Ons vertel die hele dag lank stories. As jou familie saans vir jou vra hoe jou dag was, vertel jy oor alles wat in jou dag gebeur het, en jy maak dit gewoonlik n storie met een gebeurtenis wat tot die volgende een lei. Tydens n eerste afspraak met iemand van wie jy hou, vertel jy die storie van jou lewe waar jy gebore is, hoe jy grootgeword het, waar jy studeer het, wat jy doen, alles verweef met staaltjies van belangrike momente in jou lewe. Ons tref ook stories aan in byna al ons kultuurprodukte (liedjies, koerantberigte, tydskrifartikels, rolprente, televisiereekse, rekenaarspeletjies en dies meer). Kinders leer baie van die lewe deur Bybelstories, sprokies en gelykenisse. Om die kampvuur en om n etenstafel vertel ons stories. Dit is maklik om te praat oor stories, en stories te vertel oor stories, maar wat presies is n storie? Ons het gesê dat stories eintlik n narratief is, maar wat is n narratief? En as ons stories oral aantref, hoekom is literêre prosa as spesifieke soort storie dan so spesiaal? 2.6 DIE GEAARDHEID VAN PROSA: N GOEIE STORIEVERTELLER Die vrae wat ons hierbo gestel het, kom eintlik op die volgende neer: wat is die aard van n storie? Daar is verskillende woorde waarmee ons hierdie kind van die letterkunde kan beskryf: hy is snaaks, plesierig, buierig, stout, skokkend, mooi, melankolies, en hy het n groot hart. Onder andere. Dit is omdat hy soveel verskillende fasette het. Kom ons kyk na die volgende eienskappe van prosa (ook genoem die epiese elemente): gebeure, karakter, tyd, ruimte, fokalisator/verteller en tema. Ons gaan die verhaal Melk van Elsa Joubert gebruik om hierdie eienskappe te verduidelik. Maak dus seker jy het die teks byderhand. Ons koppel ons bespreking aan André Brink se Vertelkunde: n inleiding tot die lees van verhalende tekste (1987) as basis. Hy verduidelik die samehang tussen hierdie elemente as volg: Iets gebeur met iemand: geen storie kan teruggevoer word tot iets kleiners of iets meer eenvoudigs as dié kern nie. Mits ons ook duidelik verstaan dat daardie gebeur nie sommer énigiets beteken nie, maar spesifiek dui op n verandering van toestand of van situasie. En mits ons óók in aanmerking neem dat geen gebeurtenis kan plaasvind, en dat geen mens kan bestaan, in n lugleegte nie maar binne die dimensies van tyd en ruimte. Wat beteken dat ons storiekern uitgebrei moet word tot: iets gebeur met iemand op n sekere tyd en plek (of: binne n sekere stel omstandighede). Dit beteken dat daar twee elemente in enige storie voorkom (gebeure en figuur) en twee dimensies (tyd en ruimte) (oorspronklike kursivering, 1987:38). 28

35 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Iets gebeur Wat is hierdie iets wat gebeur, of die verandering van toestand of van situasie waarvan Brink praat? Kom ons kyk na Melk. AKTIWITEIT 3 Melk van Elsa Joubert Bespreek die volgende vrae met jou medestudente op die relevante besprekingsforum op myunisa. (1) Wat het met die man waaroor ons in die eerste paragraaf lees, gebeur? (2) Wat het aanleiding gegee tot hierdie gebeurtenis? (3) Hoe het hy en sy vrou daarop gereageer? (4) Wat het alles daarna gebeur? (5) Hoe het hierdie storie geëindig? Ons het in ons bespreking van letterkunde reeds gesê dat n mens dikwels die storie in n literêre teks maklik en kortliks kan oorvertel. Met Melk is dit net so maklik, en ons kan die verskillende gebeure chronologies rangskik: Die man se vrou is verkrag toe hulle uit Angola gevlug het. Hulle het die aand in n noodkamp geslaap en seksuele omgang gehad. Drie maande later het hy besef sy vrou is swanger, maar hulle kon nie weet of dit sy kind of een van die verkragters s n is nie. Toe die kind gebore word, het sy hom daagliks geborsvoed en elke dag het haar vermoede dat dit die kind van haar een verkragter is versterk. Toe sy heeltemal oortuig was dat dit die verkragter se kind is, het sy die kind versmoor. Mense het gedink dat sy per abuis die kind doodgelê het, en niemand het die waarheid geweet nie. Hierdie daad het nie die vrou genees nie, sy was steeds getraumatiseerd en hartseer oor alles wat gebeur het. Hieruit kan ons n paar goed oor die aard van gebeure in n verhaal aflei: Daar is verbande tussen die gebeure. Ons weet die een gebeurtenis gee aanleiding tot die volgende: eers word die vrou verkrag, en toe het sy en haar man seksuele omgang om mekaar te koester, en as gevolg van hierdie twee gebeure is sy swanger en weet hulle nie wie se kind dit is nie, ensovoorts. As daar nie verbande tussen die gebeure was nie, sou die storie mos nie vir ons sin gemaak het nie. Slegs die relevante gebeure word ingesluit. As jy vir jou familie vertel hoe jou dag was en wat alles op kantoor gebeur het, sluit jy nie alle inligting oor jou dag in nie. Jy vertel byvoorbeeld nie normaalweg hoe laat jy tee gedrink het of dat jy vergeet het om suiker in jou tee te gooi of hoeveel keer jy die badkamer besoek het nie, want dit is nie relevant nie. Net so weet ons nie van watter musiek hierdie man en vrou hou of wat hulle ander kinders se name is en of die man n litteken op sy rug het nie, want dit is nie relevant vir die storie wat vertel word nie. Onthou wat ons oor fiksionalisering gesê het aan die hand van Rooikappie: ons selekteer en organiseer gebeure volgens wat belangrik is vir die storie. Die gebeure word op n sekere manier gerangskik. Die gebeure in Melk word nie aangebied soos ons dit op n eenvoudige manier hierbo gerangskik het nie. Die verhaal begin byvoorbeeld nie by die verkragtingstoneel nie, maar by die man wat ná die tyd daarvan vertel. Dit skep afwagting by die leser: Hoekom het hy AFK2601/1 29

36 stadig gepraat? Wat het met hom gebeur? En soos ons voortlees aan die verhaal, ontstaan daar heeltyd nuwe vrae terwyl ander vrae beantwoord word (ons weet byvoorbeeld die verskriklike gebeurtenis is die verkragting van sy vrou, maar ons weet in die middel van die verhaal nie of dit sy kind is wat sy verwag nie). Hierdie string gebeure in n storie wat op n spesifieke wyse met mekaar verband hou en op n besonderse wyse gerangskik is, noem ons die plot of storielyn. Maar onthou, n storie hoef nie altyd te bestaan uit dramatiese gebeure soos verkragting en die gevolge daarvan nie. Soms is die gebeure bloot gedagtes, gesprekke of emosies want selfs dit kan n verandering van toestand of situasie meebring Iets gebeur met iemand Ons weet baie goed dat n gebeurtenis slegs betekenis het as daar iemand bestaan om dit te ervaar, te verstaan of te interpreteer. Julle ken seker die vraag: As n boom in n woud omval en daar is niemand om dit te hoor nie, maak dit n geluid? Of is die geluid net daar as iemand aanwesig is om dit te hoor? Meeste literêre tekste, soos ons vroeër gesê het, laat ons nadink oor menswees en om dit in n verhaal te kan doen, het ons karakters nodig. Party karakters is belangriker as ander. Die man en vrou staan byvoorbeeld sentraal in Melk en hulle funksioneer dus as hoofkarakters, terwyl die verslaggewer en verpleegster en ander pasiënte nie so belangrik is nie en daarom newekarakters is. Maar die iets wat gebeur, moet altyd met iemand gebeur om sin te hê Iets gebeur met iemand op n tyd Soos ons later sal sien, kan poësie n sublieme oomblik uitbeeld en tyd laat stilstaan. Maar omdat n verhaal afhanklik is van gebeure wat met mense gebeur, moet daar n tydsverloop wees die een ding kan slegs gebeur nadat die ander ding gebeur het. Boonop vind die gebeure plaas in n spesifieke tydperk of era, en daar is dan gewoonlik n verband tussen dit wat gebeur en die tydperk waarin dit afspeel. AKTIWITEIT 4 Tyd en konteks in Melk Bespreek die volgende vrae oor Melk op die besprekingsforum: (1) Kan jy agterkom in watter jaar hierdie verhaal afspeel? Indien wel, hoekom sê jy so? (2) Hoeveel tyd het verloop tussen die verkragting en die oomblik wat die man besef het dat sy vrou swanger is? (3) Hoeveel tyd het verloop tussen hierdie besef en die geboorte? (4) Hoeveel tyd het verloop tussen die geboorte van die kind en die oomblik wat sy ma hom vermoor het? (5) Hoeveel tyd het in totaal verloop van die eerste gebeurtenis (die verkragting) tot die laaste gebeurtenis (die besoek van die verslaggewer)? Om die konteks van die verhaal te begryp, het n mens agtergrondinligting van sekere historiese gebeure nodig. Daar is n aantal leiddrade in die teks wat vir ons sê in watter konteks die verhaal afspeel: 30

37 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Die man en vrou het van n ander land in Afrika gekom ( toe ons by die Suid- Afrikaanse grenspos kom ) en die eerste aand in n noodkamp gebly (dit was dus n krisissituasie). Die vrou se naam is Maria Margarida da Silva ( n Portugese naam). Sy het n goue kruisie aan haar nek gedra (sy was dus waarskynlik Katoliek). Hulle het vroeër in Portugal gebly (ons vind dit uit as die man sy vrou vertel van die nuwe huis). Hieruit kan ons aflei dat die verhaal in 1975 afspeel, toe duisende Portugese Angolese en Mosambiekers weens die revolusies wat hierdie lande se onafhanklikheid teweeggebring het, moes vlug. Baie van hulle het na Suid-Afrika gekom en asiel (toevlug of asylum) gekry. Dit is darem heelwat makliker om die tydsverloop in die verhaal uit te pluis. Die verhaal strek van die verkragting tot die geboorte (dus nege maande) en sluit dan ook die vyf dae ná die geboorte in. Dit noem ons die vertelde tyd (die tyd wat deur die storie gedek word). Dit word weer onderskei van verteltyd (hoe lank dit neem om die storie te lees of te vertel) wat in die geval van die kortverhaal baie korter is as byvoorbeeld die roman Iets gebeur met iemand op n tyd in n plek Net soos met tydsverloop, moet die gebeure op n sekere plek afspeel. Soms is hierdie plek belangriker vir die verhaal as ander kere. In die geval van Melk is die ruimte redelik belangrik, want dit is juis die ruimte ( n Afrikaland Angola of Mosambiek) wat die gebeure aan die gang sit. Later, tydens die swangerskap en geboorte, dra die vreemde ruimte (Suid-Afrika) en die feit dat die vrou n vreemdeling is (sy verstaan nie die taal nie) by tot haar gevoel van ontheemdheid Iets gebeur met iemand op n tyd in n plek en iemand vertel Soos ons vroeër gesê het, kan n storie nie bestaan as daar nie iemand is om dit te vertel nie. Hoe jy die storie vertel, hang af van wat en hoeveel jy weet. Jy sal byvoorbeeld nie n verhaal kan vertel van hoe jy en n vriend in n hysbak vasgekeer was en in die verhaal sy gedagtes weergee nie, want jy kan dit nie weet nie. Al kan jou vriend vir jou sê wat hy alles gedink het, kan jy nie sy presiese gedagtes weergee nie. Soos julle sekerlik op skool geleer het, kry n mens drie soorte vertellers wat op twee aspekte gebaseer is: (1) of die verteller ook n karakter is en (2) oor watter soort kennis die verteller beskik. Kom ons kyk kortliks na elkeen: Eerstepersoonsverteller (ek-verteller): hierdie verteller is self ook n karakter in die verhaal. So n verteller kan net sommige goed weet, naamlik: (a) Dit wat hy of sy self ervaar, soos emosies, gedagtes, vermoedens, sintuiglike prikkels en dies meer. (b) Dit wat hy of sy self waarneem, soos ander karakters se liggaamstaal, handelinge en situasies. (c) Inligting wat hy inwin deur dit te hoor by ander karakters. Alwetende derdepersoonsverteller (eksterne verteller): hierdie verteller is nie n karakter in die verhaal nie en weet alles wat almal dink, doen, ervaar en sê. Beperkte derdepersoonsverteller (eksterne verteller): hierdie verteller is ook nie n karakter in die verhaal nie, maar weet ook nie alles nie. Die verteller kan AFK2601/1 31

38 slegs beskryf wat karkaters doen en sê, sonder om in hulle koppe in te klim. Of die verteller kan kies om slegs deur een of twee karakters se oë te kyk (fokaliseer), en slegs weergee wat hierdie karakters dink en beleef Iets gebeur met iemand op n tyd in n plek en iemand vertel op n spesifieke manier daarvan n Mens kry altyd iets uit n verhaal of dit nou vermaak, stof tot nadenke, troos of irritasie is. Ek en jy hoef nie dieselde iets uit n verhaal te kry nie, maar dikwels stem dit ooreen. Hoekom is dit? Dit is omdat die skrywer spesifieke leidrade vir die leser gee wat iets kan sê oor menswees (hoewel dit nie vir ons almal dieselfde hoef te wees nie). Melk handel oor verkragting, n baie ontstellende sosiale verskynsel, en laat ons daardeur nadink oor komplekse lewensvrae. Dit is natuurlik een van die kenmerke van letterkunde in die algemeen, maar ook en veral van prosa. Chris Barker verduidelik dat hierdie belangrike vrae een van die uitstaande kenmerke van narratiewe is en dat dit is waarom ons opsomming van gebeure in Melk nog nie n verhaal is nie: A narrative is a story or ordered sequential account of events. However, narratives are more than a simple record of occurences for they offer us frameworks of understanding and rules of reference about the way the social order is constructed. That is, narratives supply answers to the question, how shall we live? (Barker, 2004:131). Letterkunde laat n mens dus nadink oor die lewe, en gewoonlik oor die groot onderwerpe of temas van die lewe. Soos die verteller in Julian Barnes se The Sense of an Ending sê, is letterkunde dikwels baie interessanter as die regte lewe: This was another of our fears: that Life wouldn t turn out to be like Literature. Look at our parents were they the stuff of Literature? At best, they might aspire to the condition of onlookers and bystanders, part of a social backdrop against which real, true, important things could happen. Like what? The things Literature was about: Love, sex, morality, friendship, happiness, suffering, betrayal, adultery, good and evil, heroes and villains, guilt and innocence, ambition, power, justice, revolution, war, fathers and sons, mothers and daughters, the individual against society, success and failure, murder, suicide, death, God. Noudat ons weet uit watter elemente prosa (stories) bestaan, kan ons na die verskillende subgenres of kinders van prosa kyk. 2.7 PROSA SE KINDERS: DIE ROMAN, KORTPROSA EN LITERÊRE NIEFIKSIE Net om eers ons geheue te verfris, kyk weer na ons visuele uiteensetting van die letterkundefamilie. Ons het gesê dat die letterkunde soos die Britse koningshuis is, met letterkunde as koningin Elizabeth en die hoofgenres (prosa, poësie en drama) as haar kinders. Elkeen van hierdie kinders het egter ook n gesin. Ons kan elkeen van die gesinslede beskou as subgenres. Kom ons kyk nou afsonderlik na elke gesin (subgenre). 32

39 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde 2.8 PROSA SE VROU: DIE ROMAN As mense literêre tekste lees vir plig of plesier is die meeste mense se voorkeur vir die roman. Wat is die rede vir die roman se gewildheid? Waarskynlik is daar n paar redes, maar vir ons doeleindes, met genre in gedagte, is daar veral twee redes: (1) dit is n veelsydige genre en dit bied verskeie moontlikhede vir die leser (2) mense kan met die situasie wat in die roman voorgestel word, identifiseer Die roman se mooi kinders: populêre fiksie Daar is twee verskillende modusse van die roman: populêre fiksie en die literêre roman. Populêre fiksie behels spesifieke soorte verhaallyne soos misdaadfiksie, fantasie, wetenskapfiksie, speurverhale en romantiese fiksie. Omdat dit so spesifiek is in terme van die verhaalpatroon, word dit ook genrefiksie genoem (lees meer hieroor op Wikipedia by Dit is byna volgens n resep of formule geskryf. En dit is juis waarvan die lesers van populêre fiksie hou, soos Burger uitwys: Die leser [ ] weet dat sy verwagtings nie ondermyn gaan word nie soos die kind wat gerusstelling vind in die herhaalde hoor van n bekende storie, vind die leser gerusstelling in die wete dat die storietipe bekend is: Die held sal uiteindelik op een of ander manier oorwin, die heldin sal uiteindelik wel die regte ou ontmoet en lank en gelukkig saam bly lewe (2012:352). Literêre romans, daarenteen, laat jou dink oor die lewe en oor menswees (onthou, dit is wat ons gesê het een van die familietrekke van n literêre teks is). AKTIWITEIT 5 Populêre en literêre fiksie Lees die volgende aanlyntekste: Bransford, N What makes literary fiction literary? nathanbransford.com/2007/02/what-makes-literary-fiction-literary.html Wikipedia. Genre fiction. Wikipedia. Literary fiction. Bespreek nou die volgende vrae op die besprekingsforum. (1) Wat is die belangrikste onderskeid tussen populêre fiksie en literêre romans? (2) Noem een verkeerde opvatting wat mense van literêre romans het. (3) Hoe verskil die leser se verantwoordelikhede tydens die lees van populêre en literêre fiksie onderskeidelik? Romans is dus n veelsydige genre omdat dit vir verskillende lesers verskillende dinge bied. Lesers wat populêre fiksie geniet, lees dit omdat dit hulle vermaak, soos Burger opsom: Die leser word meegevoer deur hierdie karakters se ervarings en beleef saam met hulle avontuur en pyn en droefheid en vreugde. En as jy klaar gelees het, keer jy terug na jou wêreld. Vir ten minste n rukkie lank het jy vergeet van jou oortrokke bankrekening, van jou wankelmoedige verhoudings en die sleur van jou werk. Vir n rukkie lank het jy ontsnap na n veel opwindender wêreld as jou eie. Kortom, jy het ontsnap (2012:351). AFK2601/1 33

40 Die leser van literêre romans kry weer volgens Burger iets anders daaruit: dit openbaar iets van menswees en dit laat ons nadink oor ons bestaan: Die leser [ ] wil uiteindelik ervaar dat hy verander word deur die leeservaring; hy wil nie bloot (of slegs) ontsnap uit sy eie bekende wêreld deur meegevoer te raak na n ander wêreld nie, maar wil terugkeer uit daardie ander wêreld met n nuwe manier van kyk en verstaan van ons eie wêreld (2012:351). Die tweede rede vir die gewildheid van die roman as genre het te make met die manier waarop mense met karakters identifiseer. Die woord roman kom oorspronklik van Romaans, wat in die twaalfde eeu die alledaagse volkstaal was in kontras met Latyn, wat die taal van geleerde mense was. Die woord roman verwys met ander woorde reeds na die oorspronklike aard van hierdie genre: om gewone mense in gewone taal uit te beeld. Sedert die agtiende eeu het die roman meer populêr geword as die drama en poësie. Volgens Lilia Melani (2001, english/melani/cs6/novel.html) is dit omdat die roman ook n politiese dimensie gehad het in die sin dat dit die lot van onderdruktes belig het: Since the eighteenth century, and particularly since the Victorian period, the novel, replacing poetry and drama, has become the most popular of literary forms perhaps because it most closely represents the lives of the majority of people. The novel became increasingly popular as its social scope expanded to include characters and stories about the middle and working classes. Because of its readership, which included a large percentage of women and servants, the novel became the form which most addressed the domestic and social concerns of these groups. Die roman as genre omvat dus n wye verskeidenheid tekste wat n wye verskeidenheid lesers geniet omdat dit n wye verskeidenheid onderwerpe dek. Daar is soveel subgenres van die roman dat ons nie in detail daarop kan ingaan nie, maar dit is belangrik dat jy ten minste kennis dra van sommige van hierdie genres en dit kan identifiseer Die roman se slim kind: literêre fiksie Literêre fiksie is vir ons van meer belang, alhoewel jy ook nie elke subgenre in detail hoef te ken nie. Kom ons kyk wel kortliks na n paar subgenres wat in literêre fiksie aangetref word. 2.9 PROSA SE VREEMDE KIND: DIE KORTPROSA Die kortprosa sal ons in detail in leereenheid 6 ondersoek. Dit is wel belangrik dat jy op hierdie stadium ten minste weet wat ons met kortprosa bedoel en kortprosa se verskillende kinders of subgenres kan identifiseer. Hoe sou ons kortprosa as genre beskryf? Dit is eintlik voor die hand liggend, soos ons kan sien uit Tom Gouws se omskrywing: Kortkuns of kortprosa is n sambreelterm wat gebruik word om alle kort prosawerke soos die kortverhaal, kortkortverhaal of prosa, skets, prosagedig en essay onder een begrip in een kategorie te plaas. Die benaming word dan enersyds gebruik as kategorisering vir ooreenkomstigheid en andersyds as onderskeidingsterm vir die korter prosavorme teenoor die langer prosavorme soos die novelle of roman (Gouws, 1992:236). 34

41 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde AKTIWITEIT 6 Kortprosa Lees en som die volgende tekste op, wat op e-reserwes ( verskyn. Doen hierdie aktiwiteit behoorlik, want dit is belangrike voorbereiding vir leereenheid 6! Aucamp, Hennie en Scheepers, Riana Die skryf van kortverhale enkele uitgangspunte. In: Afrikaanse skryfgids (saamgestel deur Riana Scheepers & Leti Kleyn). Penguin: Johannesburg, Bisschoff, Anna-Marie Prosagedig. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. HAUM-Literêr: Pretoria, 411. Botha, Elize Kortverhaal. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. HAUM-Literêr: Pretoria, Gouws, Tom Kortkuns (bl. 236) en Kortkortverhaal (bl ). In: Literêre terme en teorieë (red. T.T. Cloete). HAUM-Literêr: Pretoria. Scheepers, Riana Die kortverhaal se uitgebreide familie. In: Afrikaanse skryfgids (saamgestel deur Riana Scheepers & Leti Kleyn). Penguin: Johannesburg, Soek nou die woorde wat betrekking het op die kortprosa in die woordsoekraaisel hieronder. Woorde kan van bo na onder, onder na bo, links na regs, regs na links en skuins loop. a g r b l a p e w a t n g a r p o r g a b r o o t t y d d n y g e t s e l s a h s a k r y n n w y e l p h l s a a t s e e p o a r k o r t k o r t v e r h a a l e s r k s e v u g d a k u e j y e a f g f e t o l m e t o o n m j i g f t l w a e l p o k e l v i t a r o m m a t t u r s w r a k i l b r e m a d u e t u j e j a k o s e s e m p f o f t r n b e i p a t e s i v t t e k a r a k t e r a e s r u m a k i e s w o w i b m l m e s l t k k r w m n u k l e r t i d e w s k e e p r i e m j r f e l i a l n a a g o s k e y p i e e l i b y b g e l y k e n i s l g v e r t e l a k a l w e u w l p e a w f e p i t g k f o n k f i k s i e g t a t s u r e a n o w k u t b w i t n p m u 2.10 PROSA SE STIEFKIND: LITERÊRE NIEFIKSIE Ons het vroeër, toe ons Willie Burger en Cas van Rensburg se resensies gelees het, reeds gepraat van literêre niefiksie: tekste wat tot n meerdere of mindere mate op gegewens uit die werklikheid berus, maar geskryf is asof dit letterkunde is. AFK2601/1 35

42 Hierdie laatlammetjie het die afgelope paar jaar soveel gegroei dat mense die afgelope twintig jaar daarna begin verwys het as die vierde genre (naas prosa, poësie en drama). Almal stem egter nie hiermee saam nie, en ons beskou literêre niefiksie eerder as n subgenre van prosa juis omdat literêre niefiksie omtrent altyd in prosavorm geskryf is. Myburgh (2009:16) noem n aantal subgenres van literêre niefiksie: Die term literêre nie-fiksie [ ] dien as sambreelterm vir literêre vorme soos egodokumente (biografie, outobiografie, dagboeke, memoirs, briewe en essays), literêre joernalistiek, natuur- en reisbeskrywings, populêre wetenskap en niefiktiewe romans. Jy het reeds van hierdie terme nagevors toe ons feit en fiksie in die letterkunde bespreek het. Op grond van Anderson (1989:1) se omskrywing kan ons die volgende kenmerke van literêre niefiksie identifiseer. Dit: is primêr narratief van aard; gebruik taal op n literêre wyse (kyk weer na die familietrekke van letterkunde) gebruik literêre tegnieke en konvensies (byvoorbeeld in die hantering van tyd, ruimte, karakters en vertellers); het dikwels nieliterêre doelstellings (dit is met ander woorde pragmatief, anders as suiwer letterkunde) hetsy kommunikasie, informasie of oorreding; en is veral funksioneel in gevalle van buitengewone omstandighede soos moorde en katastrofes (Widmer, 1980). Literêre niefiksie verskil dan ook op bepaalde vlakke van harde joernalistiek (kyk weer na die term New Journalism): dit fokus op n persoonlike perspektief, soos die effek van n ramp of katastrofe op een mens of gesin. Dit het ook weens die gebruik van literêre konvensies n meer gesofistikeerde styl as die neutrale styl van tradisionele joernalistiek, en dit laat ruimte vir meer persoonlike gevoelens en opinies. Dit bied ons ook die geleentheid tot nuwe perspektiewe of gebeure wat reeds deur die media geïnterpreteer is. So hoe en waar het literêre niefiksie ontstaan? Baie kenners sê die eerste Engelstalige niefiksieroman was Truman Capote se In Cold Blood (1966) wat gebaseer is op n gruwelike gebeurtenis in Amerika en dit is maar vyftig jaar gelede, wat in die verloop van die letterkunde eintlik baie onlangs is. David Lodge beskryf dit as volg: The non-fiction novel is a term originally coined by Truman Capote to describe his In Cold Blood: A True Account of a Multiple Murder and Its Consequences (1966). In 1959 four members of a model midwestern family were brutally and pointlessly murdered by a pair of rootless psychopaths from America s underclass. Capote investigated the family s history and its social milieu, interviewed the criminals on Death Row and witnessed their eventual execution. Then he wrote an account of the crime and its aftermath in which these scrupulously researched facts were integrated into a gripping narrative that in style and structure was indistinguishable from a novel (1993:202). In Afrikaans was Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) die eerste volwaardige niefiksieroman, alhoewel ander vorme van literêre niefiksie (soos fiksionele biografieë en outobiografiese romans) heelwat vroeër na vore getree het. AKTIWITEIT 7 edele vak van Mariëtte Crafford Lees edele vak van Mariëtte Crafford wat op die platform vir e-reserwes ( oasis.unisa.ac.za/search/r) beskikbaar is. Beantwoord nou die volgende vrae op die besprekingsforum op myunisa: 36

43 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde (1) Watter aanduidings is daar dat ons hier met n niefiksieteks te make het? (2) Watter aanduidings is daar dat ons hier met n literêre prosateks te make het? (3) Sou jy sê hierdie is n niefiksieteks, literêre teks of literêre niefiksie? Motiveer jou antwoord. Daar is tekens van literêre en nieliterêre elemente in hierdie teks. Kom ons kyk eers na die nieliterêre elemente: Dit het in n tydskrif (rooi rose) verskyn, en dit is nie n algemene medium vir literêre tekste nie. Dit het n informatiewe funksie: dit vertel ons van groot kokke in die geskiedenis. Dit gee ook n persoonlike mening: die skrywer minag histeriese kokke wat op hulle kollegas skree. Daar is wel ook heelwat literêre elemente: Daar is twee stories in die teks: die verhaal van Antonin Carême en dié van Auguste Escoffier dit is dus tot n mate narratief van aard. Taalpatrone is meer prominent as in alledaagse taalgebruik; dit neig na die literêre. (Kan jy enige voorbeelde vind?) Dit laat ons nadink oor aspekte van menswees temas soos armoede, woede en verskillende lewensfilosofieë kom aan bod SLOT: PROSA EN SY KINDERS HOE KEN ONS HULLE UITMEKAAR? Ons het in hierdie afdeling gesien dat prosa hoofsaaklik narratief van aard is. Ons het ook gesien dat die roman as baie uiteenlopend en gewild is; dit bied iets vir lesers wat slegs vermaak wil word en lesers wat iets meer uit n storie wil hê. Die kortprosa, het ons verder gesê, bestaan uit n hele klomp subgenres wat elkeen sy eie aard het. En laastens het ons gekyk na literêre niefiksie as die buite-egtelike kind van prosa en die eienskappe wat sy met haar pa deel. Maar hoe ken ons die verskillende prosagenres uit mekaar? Op watter gronde onderskei ons? In die geval van prosa het ons gesien dat daar verskeie elemente van onderskeid moontlik is, naamlik: Lengte. Die kortprosa word onderskei van die roman op grond van hoe lank die teks is (al word dit nie gespesifiseer nie): kortprosa is kort, die roman is langer. Verhouding tot die werklikheid. Literêre niefiksie word onderskei van gewone prosa (kortprosa en die roman) op die beginsel dat literêre niefiksie nader aan die waarheid of ten minste die werklikheid is as kortprosa en die roman. Effek op die leser. Ons onderskei tussen populêre fiksie en literêre romans deur te kyk na wat dit aan die leser doen populêre fiksie laat jou ontspan, terwyl literêre fiksie jou laat dink. Die verhaallyn. Ons onderskei tussen verskillende populêre fiksietekste op grond van die soort storie wat vertel word: n liefdesverhaal, speurroman, wetenskapfiksie of fantasieverhaal. Die tema of verhouding van die mens tot die wêreld. Ons kan verskillende literêre romans uitken aan die situasie wat dit uitbeeld grootwordjare, die isolasie van die mens in die stad, ens. Literêre tegnieke. Die eksperimentele roman (nuwe roman) verskil byvoorbeeld van die vaderlandsroman op grond van die literêre tegnieke of ontginning van epiese elemente. AFK2601/1 37

44 Styl. Die briefroman en dagboekroman verskil van byvoorbeeld die Bildungsroman in terme van die wyses waarop die verteller sy of haar verhaal aanbied. Karakter. Die pikareske roman verskil byvoorbeeld van die ontwikkelingsroman in terme van die aard van die karakter. Ruimte. Die plaasroman en kampusroman speel in n baie spesifieke milieu af KOM ONS SING SAAM Ons het gesien dat die uitstaande kenmerk van literêre prosa die narratiewe aard daarvan is, en dat hierdie narratiewe aard bestaan uit vyf epiese elemente (byna soos persoonlikheidstrekke). Die poësie het op soortgelyke wyse spesifieke persoonlikheidselemente. Kom ons begin eers eenvoudig. Die meeste van julle het seker grootgeword met kinderrympies en -liedjies. Dink maar aan liedjies soos die volgende: Die lappop Hompie Kedompie Tien klein paddatjies Hansie Slim Siembamba Sewe sakke sout Vader Jacob Jack and Jill Baa Baa Black Sheep There was an Old Woman Who Lived in a Shoe Hoeveel van julle kan die woorde van hierdie kinderliedjies steeds onthou? Watter herinneringe koppel julle aan hierdie liedjies? Ons almal weet dat kinderrympies baie algemeen en in alle kulture voorkom. AKTIWITEIT 8 Kom ons sing n liedjie Vir hierdie aktiwiteit moet julle met mekaar in gesprek tree op die gespreksforum oor hierdie onderwerp. Bespreek die volgende vrae met mekaar: Waarom is kinderliedjies so gewild? Watter funksies vervul kinderliedjies en -rympies in kinderontwikkeling? Hoekom kan jy die woorde van liedjies beter onthou as die woorde van enige ander teks? Hoekom hou jy steeds van rympies? Alhoewel ons as kinders mal is oor rympies en liedjies, en dit nie heeltemal verdwyn wanneer ons volwasse word nie, is daar baie mense wat nie as volwassenes van poësie hou nie. Is dit nie vreemd nie? 2.13 POËSIE IS NIE N HEKS NIE Ten spyte van die gewildheid van kinderrympies, is baie mense skrikkerig vir grootmenspoësie omdat hulle dink dat dit om een of ander rede moeiliker as prosa is. Waarom sien hulle dit so, en wat sê dit oor die aard van poësie? 38

45 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Poësie kan dikwels kompleks lyk, maar meestal is dit bloot omdat mense nie moeite wil doen met die lees van poësie nie. Gedigte vereis soms meer inspanning van die leser as prosa, omdat poësie nie noodwendig alle interpretasiemoontlikhede met die eerste lees van n gedig openbaar nie. Om dit te kan doen, moet jy tyd spandeer saam met die gedig. Wat is dit van poësie wat maak dat dit so anders lees as prosa en genre? En watter aspekte hiervan kry ons in uiters toeganklike kinderrympies? Die twee belangrikste aspekte van poësie is taal en inhoud. Hierdie twee aspekte moet op n sinvolle manier saam funksioneer om n gedig te kan vorm. Die inhoud hou verband met die vergestalting van die idee van die gedig, terwyl die taal verwys na die poëtiese tegnieke of skeppingselemente wat gebruik word om die idee in die gedig te laat kristalliseer. Du Plessis (2012:154) verduidelik dit só: Die idee wat jy wil oordra, maak tog nie op sigself kuns nie, die gedagte moet in ons geval nog eers gedig gemaak word en daarvoor het die digter die skeppingsmiddele van die poësie nodig. [ ] Dit is dan uiteindelik die verband tussen dit wat jy wil sê, en hoe jy dit poëties gesê kry, wat daarvan n gedig maak. Jou idee, dit wat jy wil sê, is die ruggraat van jou gedig en alles in die gedig moet aan die ruggraat vas wees. Kom ons kyk nou wat elk van hierdie twee aspekte behels POËSIE IS N PRINSES MET N SOETE STEM: DIE TAAL VAN POËSIE Die vorm van n gedig, met ander woorde die skeppingselemente wat die teks n gedig maak, lê veral op taalvlak Metrum en ritme Prosodie verwys na die maniere waarop n sekere ritme in die poësie tot stand kom. Dit omvat die twee skeppingselemente metrum en ritme, wat nou verwant is. Ritme kom in gesproke taal en in prosa ook na vore, maar is gewoonlik meer prominent in die poësie. Ritme verwys na die beweging of vloei van een klank na die volgende en kom tot stand deur: (1) die manier waarop ons sekere lettergrepe beklemtoon en (2) die afwisseling van kort en lang klanke. In Afrikaans plaas ons die klem meestal op die tweede lettergreep in n woord (byvoorbeeld be-taal ), en dit dra by tot die spesifieke ritme in gesproke taal en in die poësie. Kyk na die eerste paar reëls van Eugène Marais se gedig Mabalêl : Vinnig langs die paadjie trippel Mabalêl; vrolik klink die liedjie wat die klingelinge van haar enkelringe vergesel. Daar is nie baie lang vokaalklanke in hierdie reëls nie: slegs in paadjie, vrolik en haar. Daar is wel baie vinnige i -klanke: vinnig, trippel, klink, klingelinge en enkelringe. Weens hierdie kort vokaalklanke volg die konsonante ook kort op mekaar. Die gevolg van hierdie kort klanke is dat die leser n indruk van spoed kry, saam met die betekenis van woorde soos vinnig en trippel. Die klanke in die gedig (wat die vinnige ritme tot stand laat kom), wys dus op n manier vir ons wat die spreker in die gedig sê: dat die meisie vinnig in die paadjie afstap. Soos julle later in meer detail sal sien, is daar n baie nou verhouding tussen die klankpatrone in die gedig en die inhoud van die gedig. AFK2601/1 39

46 Metrum oftewel versmaat verwys na die ritmiese patrone wat in n gedig tot stand kom en is dus een aspek van ritme. Die opeenvolging van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepe skep n sekere patroon in n versreël of gedig. Kyk byvoorbeeld hoe die natuurlike beklemtoning van lettergrepe in die eerste strofe van Elisabeth Eybers se Huiskat n patroon vorm (lees dit hardop vir jouself voor om dit makliker te maak): Die kat strek hoog op vier strak be-ne, buig be-haag-lik om haar lui-perd-lies te lek, rol om en lê flu-we-lig oop-ge-vlek dat keel en bors en buik die son kan suig. Soos julle kan sien, is daar telkens n onbeklemtoonde woord of lettergreep gevolg deur n beklemtoonde een en dit vorm dus n paartjie (onbeklemtoon/beklemtoon): Die kat / strek hoog / op vier / strak be- / ne, buig be-haag- / lik om / haar lui-/ perd-lies / te lek, rol om / en lê / flu-we-/ lig oop- / ge-vlek dat keel / en bors / en buik / die son / kan suig. Hierdie paartjie die kombinasie van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepe noem ons n versvoet. Dit kan soos in hierdie voorbeeld n paartjie vorm (een beklemtoonde lettergreep en een onbeklemtoonde lettergreep) of n groepie van drie (een beklemtoonde lettergreep en sy twee onbeklemtoonde maatjies. n Versvoet bestaan dus altyd uit minstens een beklemtoonde lettergreep. n Versvoet wat n paartjie is (twee lettergrepe) noem ons n tweeledige versvoet, en n versvoet wat n groepie is (drie lettergrepe) noem ons n drieledige versvoet. Die spesifieke soort versvoet in Huiskat die paartjie van een onbeklemtoonde lettergreep gevolg deur een beklemtoonde lettergreep noem ons n jambe. In Huiskat sien ons dat elke reël uit vyf paartjies oftewel vyf jambes bestaan. Hierdie soort versreël, wat uit vyf paartjies bestaan, noem ons n pentameter. Omdat hierdie vyf paartjies almal jambes is, praat ons in hierdie geval dus van n jambiese pentameter. Dit is egter nie so dat alle gedigte so rigied n metriese patroon gebruik nie; baie vrye verse laat ritme deur herhaling en ander klankverskynsels tot stand kom. Dit is wel so dat sekere digvorme, soos die sonnet, n tradisie van metrum het en die jambiese pentameter die gebruiklike versmaat is Klankpatrone Du Plessis (2012:157) noem poësie die kuns van die oor en sê dat klank daarom een van die belangrikste skeppingselemente in die poësie is: Dit lê veral in die doelbewuste herhaling van klanke, nie net ter wille van die klank self nie, maar ook as hulpmiddel om jou sê gesê te kry. Behalwe vir metrum kom die spesifieke taalpatrone dan ook tot stand deur stilistiese taalmiddele soos alliterasie, assonansie, rymskemas, herhaling en enjambemente die kenmerke van poësie waarmee julle waarskynlik op skool kennis gemaak het. Hoekom is hierdie klankpatrone belangrik vir die poësie? AKTIWITEIT 9 Klankpatrone in Die beiteltjie Hans du Plessis sê in sy N.P. van Wyk Louw-gedenklesing (1995) die volgende: Van Wyk Louw se uiterste beheersing van die nuanses van Afrikaans word verder 40

47 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde duidelik in n gedig soos Die beiteltjie waar daar n hegte samehang tussen inhoud en taal is. Lees nou Die beiteltjie van N.P. van Wyk Louw (op e-reserwes: ac.za/search/r) en probeer antwoorde op die volgende vrae formuleer: (1) Watter voorbeelde van alliterasie en assonansie kan jy in die gedig identifiseer? (2) Wat is die rymskema in die gedig? (3) Kan jy voorbeelde van herhaling en enjambemente in die gedig kry? (4) Waaroor gaan die gedig? (5) Is die taalpatrone in die gedig relevant vir die inhoud, soos Hans du Plessis aanvoer? Motiveer waarom jy so sê. Neem nou deel aan die gesprek oor hierdie gedig met jou dosente en medestudente op die besprekingsforum deur jou bevindinge met ons te deel. Onthou asseblief dat ons hierdie aktiwiteit doen om saam iets oor die gedig te ontdek. Dit gaan dus nie oor regte en verkeerde antwoorde nie, maar hoe ons elkeen na die gedig kyk en mekaar se interpretasies kan aanvul. Weerhou jou dus van negatiewe kommentaar op jou medestudente se beskouings. Onthou: dit is belangrik om hierdie aktiwiteit te doen en met ons en jou medestudente hieroor in gesprek te tree, want ons keer in leereenheid 3 terug na hierdie gedig. Uit hierdie aktiwiteit kon ons aflei dat klankpatrone nie net daar is vir versiering nie meestal het dit n estetiese funksie wat bydra tot die interpretasiemoontlikhede van n gedig POËSIE IS N PRINS WAT BAIE SLIM IS: DIE INHOUD VAN POËSIE Ons het hierbo gesê dat taal en inhoud die twee belangrikste elemente van poësie is, en dat taalpatrone metrum, ritme, alliterasie, assonansie, rym, herhaling en enjambement omvat. Maar sonder retoriese middele kan die inhoud nie tot stand kom nie. Wat is retoriese middele? Dit gaan hier om hoe die skrywer betekenis in n gedig oordra. Retoriese middele sluit allerlei figuurlike taalgebruik in, soos vergelyking, metafoor, personifikasie, hiperbool, sinspeling, metonimie, jukstaponering en klanknabootsing. AKTIWITEIT 10 Figuurlike taalgebruik in Die beiteltjie Kan jy uit jou skooldae onthou wat elkeen van die terme hierbo beteken? Of moet jy jou geheue verfris? Kyk na die video oor figuurlike taalgebruik van Flocabulary by youtube.com/watch?v=opjaiubdl14. Dit verduidelik figuurlike taalgebruik aan die hand van n oulike hip-hop liedjie, soos die produksiemaatskappy se beskrywing uitwys: If you listen closely, you ll hear that each device mentioned in the song is followed by an example. The song follows Will, who wants to be the next big emcee. He finds his signature style when he starts using wordplay in his rhymes. Will learns to contrast two ideas by juxtaposing them, and breathe AFK2601/1 41

48 life into ideas using personification. He plays with sound using onomatopoeia, assonance and alliteration. He also uses hyperbole, irony and puns to perfect his rap. ( n Emcee of MC is n hip-hop kunstenaar.) Aangesien die video in Engels is, verskaf ons vir julle die Afrikaanse terme en hul Engelse vertalings van die terme wat in die video gebruik word, asook n paar ander terme wat nie deel vorm van die video nie en wat ons hieronder verduidelik. 1Woordverklarings Afrikaans Vergelyking Metafoor Hiperbool Assonansie Alliterasie Jukstaponering Klanknabootsing Sinspeling Woordspeling Ironie Metonimie Oksimoron Engels Simile Metaphor Hyperbole Assonance Alliteration Juxtaposition Onomatopoeia Allusion Pun Irony Metonymy Oxymoron Kom ons kyk kortliks na twee retoriese middele wat nie in die video verduidelik word nie. Metonimie is wanneer een objek vervang word met n ander objek wat daarmee verband hou. Byvoorbeeld: as ek vir jou sê dat die Withuis n verslag uitgereik het, beteken dit nie dat die Amerikaanse president se huis skielik begin praat het nie. Die woord Withuis word hier gebruik om eintlik te praat van die Amerikaanse presidentskantoor. Die term Withuis is immers minder omslagtig en is n ikoniese simbool van die Amerikaanse presidentskantoor. n Oksimoron verwys na die gelykstelling van twee teenoorgestelde begrippe, soos in oorverdowende stilte. In sy boek Much Ado About English illustreer Richard Watson Todd (2006) hierdie begrip as volg: It was an open secret that the company had used a paid volunteer to test the plastic glasses. Although they were made using liquid gas technology and were an original copy that looked almost exactly like a more expensive brand, the volunteer thought that they were pretty ugly and that it would be simply impossible for the general public to accept them. On hearing this feedback, the company board was clearly confused and there was a deafening silence. This was a minor crisis and the only choice was to drop the product line. 42

49 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Onthou: Hierdie is slegs n beperkte oorsig oor verskillende retoriese middele wat met poësie geassosieer word. As letterkundestudent moet jy altyd n lys van poësieen algemene literêre terme byderhand hou. Kyk gerus na die volgende webblaaie wat jou deur die loop van hierdie kursus kan help: POËSIE HET N ATLETIESE LYF: DIE BOU VAN N GEDIG Ons het hierbo gesê dat taal en inhoud die twee belangrikste elemente van poësie is, en dat dit hoofsaaklik tot stand kom deur spesifieke taalpatrone (wat in die poësie meer intens is as in ander genres) en die aanwending van figuurlike taalgebruik om betekenis te laat realiseer. Maar hierdie twee elemente moet op n manier by mekaar uitkom, op n manier georden word, en dit vind plaas deur die vorm of struktuur van die gedig. n Gedig se lyf bestaan uit twee elemente: strofes en versreëls. Ons het gesê dat hierdie opvallende bou een van die eerste maniere is waarop ons n gedig van ander tekste kan uitken, en ons weet ook reeds dat n versreël dikwels uit n vaste aantal versvoete bestaan. n Strofe is n aantal saamgegroepeerde versreëls wat van die res van die gedig onderskei word deur reëlbreuke (wit spasies) rondom die strofe. Dit is met ander woorde amper soos n gedigparagraaf : net soos wat ons prosa opdeel in sinne en paragrawe, deel ons poësie op in strofes en versreëls. Nou hoekom is strofes en versreëls belangrik vir die kenmerkende aard van poësie, en hoe bring dit taal en inhoud by mekaar uit? Om n gedig in verskillende strofes op te deel, het gewoonlik minstens drie funksies: Die strofe-indeling is gepas vir die onderwerp of tema. Die verloop van die gedig aan die hand van strofes help om die betekenisontwikkeling in die gedig te struktureer. n Onderbreking van n vasgelegde strofepatroon dui gewoonlik daarop dat n keerpunt/verandering/afwyking in die progressie van die gedig belangrik is. AKTIWITEIT 11 Retoriese middele en strofebou Kom ons toets hierdie aspekte aan die hand van Die beiteltjie van N.P. van Wyk Louw waarmee jy vroeër kennis gemaak het, en kyk sommer ook hoe die retoriese middele en strofebou met mekaar skakel. Kyk na die gedig hieronder en vul dan die ontbrekende woorde/frases by die stellings in of kies die korrekte letter om die sin te voltooi. Jy moet seker maak AFK2601/1 43

50 dat jy dit behoorlik onder die knie het, want ons keer later in die module terug na hierdie gedig. Jy kan gerus ook Mildred Jacobs se bespreking van Die beiteltjie by raadpleeg as jy vashaak. (1) Hierdie gedig bestaan uit strofes. (2) Elke strofe het reëls. (3) n Strofe met soveel reëls noem ons n. (4) Die rympatroon is. (5) Hierdie rymskema noem ons. (6) Die konsonant wat in strofe 1 die meeste herhaal word (alliterasie) is. (7) Die vokaalklank wat in strofe 1 die meeste herhaal word (assonansie) is. (8) n Voorbeeld van n vergelyking word aangetref in reël. (9) n Oksimoron word gebruik in reël. (10) Die stylfiguur in die laaste twee reëls kan beskou word as n voorbeeld van: (11) Jukstaponering (12) Metonimie (13) Hiperbool (14) Die strofe-indeling in hierdie gedig is gepas vir die onderwerp want. (15) Die verloop van die gedig aan die hand van strofes bewerkstellig. (16) Is daar n onderbreking in die strofepatroon van Die beiteltjie?. (17) Hierdie gedig handel oor. Verskillende strofesoorte of -tipes word onderskei op grond van die aantal versreëls in elkeen: n strofe met twee versreëls (wat meestal rym) noem ons n koeplet, drie versreëls n tersine, vier versreëls n kwatryn en so aan. Die rympatroon is abcb defe en is dus gebroke rym. Hierdie bou van die gedig is volgens my gepas vir die onderwerp van die gedig, naamlik die onvoorsiene impak van n onbenullige daad, waarin die beiteltjie (soos Jacobs in haar bespreking aantoon) n simbool van digterskap word. Die verloop van die gedig aan die hand van strofes help verder om die betekenisontwikkeling in die gedig te struktureer: die beiteltjie wat so onskuldig lyk in die eerste strofe (let op die verkleinwoord) word deur die spreker beheer: eers kry hy hom (strofe 1), dan toets hy hom (strofe 2), en dan gebruik hy hom (strofe 3). Maar dan, van strofe vier af, loop die beiteltjie sy eie pad en breek in elke strofe net meer en nog groter goed: van die klippie (strofe 3) na die rots waarop die klippie gelê het (strofe 4) na die aarde waarop die spreker staan (strofe 4), en dan skeur die hele land (strofe 5) en bars die aarde in twee (strofe 6) totdat selfs die melkweg onder hierdie beiteltjie deurloop (strofe 7). Daar is dus duidelike progressie in die gedig in terme van die beiteltjie se reikwydte (en dus ook die betekenis van die gedig). Dit is natuurlik nie so dat alle gedigte vaste strofes hoef te hê nie. In die leereenhede wat volg, sal julle bekend gestel word aan die vrye vers as n vorm met sy eie uitdagings en eenheidskeppende middele. In resente poësie is dit dikwels nie slegs die strofes wat die gedig struktureer nie, maar ook die uitleg van die gedig op die bladsy. Kyk na die uitleg van die gedig landskap van Gert Vlok Nel wat in sy bundel Om te lewe is onnatuurlik (1993) verskyn het en op Versindaba beskikbaar is: 44

51 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Kan jy sien dat die manier waarop die woorde op die bladsy gedruk is eintlik vir ons n woordprentjie skep? Heel bo in die tekening is die Here, die wolkies en die maan en heel onder lê die lyk van Kosie April. Die straat, paul sauerstraat, word geteken as n lang versreël wat min wit spasies tussenin bevat. Sulke gedigte noem ons beeldgedigte: gedigte wat só gedruk is dat die tipografiese kontoer of omtrek van die gedig n visuele voorstelling gee van die saak waaroor dit handel (Cloete, 1992:575). Die gedig word dus n prentjie van dít wat dit inhoudelik voorstel. Die beeldgedig is deel van n groter verskynsel waarin daar gespeel word met die tipografie of uitleg van n gedig die oorkoepelende naam of subgenre is konkrete poësie. Om op te som kan ons dus die volgende oor die familietrekke van poësie sê: Poësie ontgin die natuurlike ritme van taal en benut dit optimaal deur metriese patrone te skep. Poësie se een uitstaande kenmerk is die gekonsentreerde aanwending van taal om klankpatrone te skep. Die gebruik van retoriese middele is prominent in die digkuns en word nie soos dikwels in ander tekste bloot vir interessantheid gebruik nie dit het n besliste plek en funksie in die gedig as geheel. Die bou van n gedig ondersteun die inhoud en taalgebruik in n gedig DIE PRINS EN PRINSES SE DRIE DOGTERS Noudat ons die algemene familietrekke van poësie bespreek het, kan ons die verskillende subgenres van poësie ondersoek. Die poësie is waarskynlik die genre wat as letterkunde die langste tradisie het, want dit is beoefen as orale literatuur voordat geletterdheid ontwikkel is. Kom ek stel jou voor aan elke familielid van die poësiefamilie Die lang een: epiese (verhalende) poësie Die epiese of verhalende poësie is, soos die naam aandui, digkuns wat n storie vertel. Vir ons doeleindes wil ons op grond van die historiese ontwikkeling onderskei tussen die epos, wat n lang historiese tradisie het, en narratiewe poësie. Daar is natuurlik ander soorte epiese poësie ook, soos die ballade, idille, vrye vers en sommige limericke, maar hierdie is spesifieke subgenres van verhalende poësie wat ons as digsoorte en digvorme beskou. Die epos, ook bekend as die heldedig, is die oudste genre in Westerse literatuur. Tradisioneel het die epos spesifieke konvensies gehad, maar in later jare het hierdie konvensies tot so n mate verander dat ons deesdae tussen twee soorte eposse onderskei: die klassieke epos (helde-epos) en die moderne (literêre epos). Die klassieke epos, wat selfs ouer is as skrif en geletterdheid, vorm die basis van alle narratiewe en in besonder die narratiewe poësie. Soos ons vroeër gesê het, is rolprente meestal ook stories en die epiek is n prominente genre in die filmkuns. Dink aan films soos Braveheart (1995), Gladiator (2000), Troy (2004), Alexander (2004), 300 (2006), die Lord of the Rings-trilogie en Robin Hood (2010) almal rolprente wat lokettreffers was en wat as epiese films beskou word. AFK2601/1 45

52 AKTIWITEIT 12 Epiese films Meeste van julle het seker n paar van hierdie rolprente gesien. Indien jy nie het nie, kyk na n paar van die lokprente op YouTube: Braveheart: Gladiator: Troy: Alexander: 300: Lord of the Rings-trilogie: Robin Hood: Identifiseer nou wat hierdie rolprente gemeen het en hoe hulle verskil in terme van die volgende epiese elemente: karakters storielyn (plot) tyd ruimte tema Bespreek jou bevindinge met ons en met jou medestudente op die besprekingsforum. Julle is ook welkom om ander voorbeelde te betrek! Soos ons uit hierdie paar voorbeelde van epiese films kan aflei, is die hoofkarakter of protagonis altyd een of ander held dikwels n historiese of mitiese figuur. Hierdie held is meestal n uitsonderlike gevegslaaf (gladiator), n koning of militêre leier of ander belangrike historiese figuur. Die storie handel gewoonlik oor een of ander krisis in die samelewing, soos oorlog, wat die hele gemeenskap bedreig en katastrofiese gevolge kan inhou maar dit eindig nie so sleg nie, want die protagonis se optrede lei tot n ontknoping van die konflik. n Epiese film se vertelde tyd strek dikwels oor jare, terwyl die verteltyd ook gewoonlik lank is (omtrent twee ure of meer). Dit speel gewoonlik af in n historiese ruimte, soos die era van die Romeinse Ryk, bekende oorloë uit die geskiedenis, of n mitologiese stad alhoewel fantasieruimtes ook al hoe meer algemeen gebruik word. Dit is gewoonlik n verhaal van goed teenoor kwaad, wat n mens moet opoffer vir die goeie om te seëvier, en die waardes van n gemeenskap. Hierdie konvensies van epiese film stem heelwat ooreen met die klassieke epos in die letterkunde. Net soos in epiese rolprente is die protagonis n sentrale figuur in die gemeenskap wat die agteruitgang of vernietiging van hierdie samelewing moet stuit. Dikwels is die enigste manier om dit te doen deur op n lang reis te gaan of om oorlog te inisieer, en die gode help gewoonlik die protagonis om hierdie uitdagings te bowe te kom. Maar: het julle raakgesien dat rolprente soos The Hobbit- en Lord of the Rings-trilogieë nie heeltemal hierdie patroon volg nie? Bilbo Baggins is aan die begin van The Hobbit doodgewoon, en eintlik n bietjie selfsugtig en gemaksugtig hy ag n respektabele lewe en luukshede as die belangrikste dinge in die lewe. Hy kies daarom ook nie om op die avontuur te gaan en moontlik n held te wees nie, maar swig bloot onder die druk van die ander. Frodo in Lord of the Rings vind nie self geluk nie; hy kan nooit 46

53 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde weer behoorlik deel voel van die Shire se gemeenskap nie, en herstel nooit emosioneel of fisiek van die gevolge van die ring nie. Hierdie soort karakters, wat onheroïese protagoniste eerder as dit tradisionele heldfiguur is, kom dikwels voor in die tweede soort epos, die moderne of literêre epos. Die onkonvensionele heldefiguur oorwin uiteindelik nie: hoewel die gemeenskap beter af is ná sy ingryping, lei sy dade tot sy eie ondergang of dood. In die Afrikaanse letterkunde, wat redelik jonk is, het ons eintlik slegs die literêre epos, met voorbeelde soos Joernaal van Jorik van D.J. Opperman en Raka van N.P. van Wyk Louw. In die Engelstalige letterkunde en ander letterkundes met n lang tradisie is daar egter heelwat klassieke eposse. Die bekende Epic of Gilgamesh word dikwels gereken as die eerste belangrike literêre teks. Die tablette waarop dit geskryf is, is eers in 1853 ontdek, maar dit dateer uit omstreeks 2100 v.c.! Ander bekende eposse is die Ilias en die Odussee wat aan Homeros toegedig word, die Aeneis van Vergilius en Milton van William Blake. Tot dusver het ons die bespreking oor die epos beperk tot die narratiewe aard daarvan, wat ook opgeneem is in ander media soos rolprente. Maar ons moet in gedagte hou dat die epos primêr n poëtiese genre is. As sodanig vorm epiese poësie deel van die groter fenomeen van narratiewe poësie. Vir ons doeleindes wil ons egter n onderskeid tref tussen enersyds verhalende poësie met n vreeslike lang tradisie en wat spesifieke konvensies in terme van beide narratiewe inhoud en poëtiese tegniek weerspieël die epos en die moderne soort poësie met n narratiewe aanslag wat minder op konvensies steun. Dit is veral belangrik omdat julle baie met nuwe soorte narratiewe poësie gaan kennis maak in die komende leereenhede. Kom ons kyk na onkonvensionele narratiewe poësie aan die hand van die gedig Lolla deur Ronelda Kamfer (beskikbaar as deel van jou e-reserwes: unisa.ac.za/search/r). AKTIWITEIT 13 Lolla Lees Lolla van Ronelda Kamfer en dink na oor die volgende aspekte aan die hand van ons besprekings van narratiewe elemente en poësietegnieke. Bespreek dit met ons en jou medestudente op myunisa. Narratiewe elemente: (1) Is daar n karakter in hierdie gedig? (2) Is die karakter iemand anders as die verteller? (3) Watter soort verteller word in die gedig gebruik? (4) Vertel die gedig n storie? (5) Kan jy n spesifieke ruimte identifiseer waarin alles afspeel? (6) Is daar n tydsverloop in die gedig, of beeld dit n enkele oomblik uit? Poëtiese middele: (1) Is daar n spesifieke soort versvoet en versmaat wat in Lolla gebruik word? (2) Is daar enige taalpatrone (rymwoorde, rymskemas, assonansie, alliterasie) wat opval? (3) Watter voorbeelde van figuurlike taalgebruik kan jy in die gedig opspoor? (4) Hoe werk die strofes in die gedig? AFK2601/1 47

54 Dit was seker vir julle baie makliker om die narratiewe elemente in die gedig te identifiseer? Ons sal hierdie elemente verder op die besprekingsforum aanroer. Die poëtiese middele was waarskynlik vir julle bietjie moeiliker, so ons verskaf tog bietjie terugvoer hier maar jy moet steeds die besprekingsforum besoek en aktief deelneem om volledige terugvoer van ons en jou medestudente te kry! Daar is nie n spesifieke versvoet wat in Lolla gebruik word nie, want dit maak meestal van gewone spreektaal gebruik. Soos julle in die leereenhede oor die resente Afrikaanse poësie sal sien, is hierdie los struktuur en narratiewe inslag kenmerkend van die jonger poësie. Dit beteken wel nie dat dit n slordige gedig sonder bindingselemente is nie; net dat dit anders werk as die tradisionele gedigte wat ons tot dusver bespreek het. Ons het nou gesien dat epiese of verhalende poësie verskillende uitvloeisels het. Daar is die vorme wat n storie vertel, maar tog redelike vaste konvensies in terme van onderwerp en struktuur het. Dit is veral die geval met ouer verhalende poësie, veral die epos. Dan kry ons ook gedigte wat n storie vertel maar baie onkonvensioneel met die digterlike elemente soos metrum, taalpatrone, beeldspraak en struktuur omgaan. Hierdie gedigte is so uiteenlopend, soos julle later in die module sal sien, dat dit bykans onmoontlik is om hulle saam te groepeer as n soort. Ons gebruik dus die baie wye term narratiewe poësie om te verwys na enige gedig wat n storie vertel sonder om van konvensionele inhoud of struktuur gebruik te maak alhoewel die meeste van hierdie soort gedigte in vryeversvorm geskryf is. Die enigste twee ooreenkomste wat ons in poësie van hierdie aard kan uitsonder, is (1) storie-elemente en (2) losse struktuur. Kom ons kyk nou na nog n poësiegenre wat baie nou aansluit by epiese poësie, naamlik dramatiese poësie Die babbelende familielid: dramatiese poësie Dramatiese poësie vertoon baie ooreenkomste met verhalende poësie. Ons kan hulle eintlik as n tweeling kan beskou, maar tog is daar n paar verskille. Ons het vroeër gesê dat drama van prosa en poësie verskil in die sin dat dit hoofsaaklik uit spreekbeurte van akteurs bestaan. Dit is ook die uitstaande kenmerk van dramatiese poësie: dit bestaan meestal gesprekke tussen twee of meer spekers (dialoog) of wat n enkele spreker sê (monoloog). Wat is dan die verskil tussen gewone drama en dramatiese poësie? Dit lê meestal in die aanwending van poëtiese tegnieke: metrum, rym, beeldspraak en struktuur. Eintlik het dramatiese poësie reeds voor die hedendaagse drama ontstaan. Daar is natuurlik n baie logiese verklaring daarvoor. In die antieke tye kon meeste mense nie lees nie en die drukpers was nog nie ontwikkel nie, met die gevolg dat boeke baie skaars was. Mense het eerder na teateropvoerings gaan kyk. Maar kan julle dink hoe moeilik dit vir die akteurs moes wees om die woorde te onthou as hulle nie n teks gehad het om te gebruik wanneer hulle die woorde moes leer? En kan julle dink hoe kwaad die dramaturge en regisseurs dan vir hulle geword het? Die dramaturge se oplossing was om rympatrone en ritmiese taal (metrum) in te bou sodat die akteurs dit makliker kon onthou. Berggren en Lubetski (1990) verduidelik dit as volg: The first literary achievements of most ancient cultures, strictly speaking, usually are not literary at all, because they originate in oral rather than written 48

55 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde form. Recited in a culture without an alphabet or a system of writing (the tools with which a literate culture preserves information), oral literature emerges in verse, simply because the devices associated with poetry rhyme, rhythmic stress, repetition facilitate memory. Dink daaroor: selfs vandag onthou ons liedjies se woorde baie beter as wat ons prosa onthou jy kan maklik op die regte plek inval en die regte woorde sing wanneer jy jou gunsteling liedjie hoor. Dit is eers die afgelope paar honderd jaar wat die drama nie meer soveel op sulke elemente steun nie. Daar is n aantal vorme van dramatiese poësie. Die versdrama (soos meeste van Shakespeare se dramas), het gewoonlik n aantal karakters of akteurs wat met mekaar praat. N.P. van Wyk Louw se Germanicus (1956) kan as n versdrama beskou word. Die dramatiese monoloog, aan die ander kant, bevat slegs een spreker. Abrams (2005:70-71) sonder drie kenmerke van die dramatiese monoloog uit: Daar is slegs een spreker wat regdeur die gedig praat, en hierdie spreker is duidelik nie die digter nie. Die spreker praat met ander mense, maar ons raak slegs bewus van hulle teenwoordigheid deur wat die spreker sê hulle kry nooit n spreekbeurt nie. Wat die spreker sê en hoe hy dit sê openbaar baie van homself dit is dus tot n groot mate n karakterstudie. In Afrikaans is die bekendste dramatiese monoloog sekerlik C. Louis Leipoldt se Oom Gert vertel, waarin ons op baie subtiele wyse leer van Oom Gert se skuldgevoelens en sy belewenis van die Anglo-Boereoorlog. Kyk byvoorbeeld na hierdie uittreksel (jy kan die volledige dramatiese monoloog lees by oomgertvertelena19729gut/ txt): Maar sit, man, sit! Ek kan jou nie vertel nie, as jy staan. Sit daar. (En, Gerrie, gee hom wat te drink, En pa kan ook n slukkie koffie sluk.) Nou ja, jy weet, neef, toe ons mense hier Almal beteuterd deur die oorlog was, Het kakies op kommando hier ons dorp Beset, en Martjie Louw geproklameer. Ou Smith, die magistraat hy was n man Vir wie ek eerbied voel, al is hy Engels: Hy was tog altyd nog n jentelman, En het met onse mense akkordeer; Maar hulle het hom soetjies afgesit En na Oos-Londen toe gestuur, omdat Hy nie na hulle pype vlot wou dans, En in sy plaas n kolnel aangestel; Sy naam nou Gerrie, wat was ook sy naam? Slegs uit hierdie uittreksel kan ons die volgende aflei: Oom Gert is die enigste een wat praat, alhoewel sy dogter Gerrie en ene Neef Klaas ( n relatiewe vreemdeling) ook teenwoordig is. Ons leer reeds baie van Oom Gert se aard uit die manier waarop hy vertel: hy onderbreek homself deurgaans om sy opinie uit te spreek (byvoorbeeld oor die magistraat), hy is n tradisionele Afrikaner wat die Engelse verafsku, hy is gulhartig en nooi Neef Klaas om homself tuis te maak. AFK2601/1 49

56 Hein Viljoen verduidelik die narratief en Oom Gert se optrede as volg: In this instance Oom Gert is telling the story of our death [ ] to an interlocutor called Neef Klaas [ ]. Oom Gert tells his story in a very roundabout way, interjecting many seemingly unnecessary details. From time to time Oom Gert also turns to his daughter, Gerrie, asking her to bring coffee, or sending her on errands like chasing the fowls from the stoep when the story might be too painful to her. These instances have a refrain-like quality and serve to demarcate the emotional surges in the poem. Oom Gert tells his story, it is implied, in reaction to a request by Neef Klaas, who seems to be someone who has heard the facts and is now interviewing a principal witness for the human interest behind the story. n Gedig soos Oom Gert vertel of Shakespeare se dramas bevat dus net soos die verhalende poësie ook n storie; die verskil is egter dat die narratief slegs deur n spreker of sprekers ontvou daar is nie n vertelling wat uit n verteller se perspektief die leser voorgehou word nie. Ons het tot dusver gesê dat: verhalende poësie deur die eeue heen verander het die struktuur ingrypend verander het sedert die klassieke epos tot die narratiewe poësie wat ons vandag lees, en dramatiese poësie baie nou aansluit by die verhalende poësie, maar ook by die drama. Kom ons kyk nou na die laaste familielid van die poësie, wat glad nie soos die ander lyk nie en ook nie na hulle aard nie Die mooi familielid: liriese poësie Die woord liries is afgelei van die woord lier, die bekende musiekinstrument. Dit is omdat liriese poësie aanvanklik verwys het na enige poësie wat bedoel is om gesing te word. Vandag gebruik ons egter die term om te verwys na poësie wat meer ingestel is op die emosies as op gebeure soos in die verhalende en dramatiese poësie. Dit is dan ook die poësiegenre wat die verste van narratiewe aspekte is. Voordat ons kyk wat ander mense oor die liriese poësie te sê het, kyk eers of jy self n paar aspekte kan identifiseer. AKTIWITEIT 14 Die sonnet Lees die volgende gedig uit Antjie Krog se gedigsiklus Agt menopousale sonnette (beskikbaar op e-reserwes: God, Die Dood. Lees ook die volgende sonnet van Elisabeth Eybers: Huiskat (ook op e-reserwes: Gaan nou na myunisa en reflekteer oor die volgende: (1) Watter soort spreker is in elk van hierdie gedigte aan die woord? (2) Waaroor praat die spreker? (3) Hoe verskil die tydsverloop in hierdie gedigte van dié van verhalende poësie? 50

57 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde (4) Waarop reflekteer die spreker telkens? (5) Hoe verskil die lengte van die gedigte van dié van verhalende poësie? Kom ons toets ons bevindinge aan die hand van David Lindley (1985:2 24) se beskouing van die familietrekke of konvensies van liriese poësie maar onthou dat daar altyd uitsonderings is! Lindley identifiseer die volgende familietrekke: Daar is gewoonlik n ek-spreker aan die woord in liriese poësie, want dit is n hoogs intieme uitdrukking van die spreker se eie gevoelens en ervarings. Daar is nie eintlik sprake van n tydsverloop nie dit fokus op enkele oomblikke of dit kan selfs voorkom asof tyd vries. Dit is omdat daar nie in die liriese gedig n verhaal vertel word met gebeure wat op mekaar oor tyd opvolg nie, maar eerder persoonlike gevoelens, gedagtes of sensoriese ervarings uitbeeld, wat nie van tyd afhanklik is nie. (Daarom ook dat ons dikwels praat van n liriese oomblik as tyd vir ons vir n wyle stilgestaan het.) Die liriese gedig is gewoonlik baie korter as narratiewe poësie, en dit is ook baie meer sangerig. Die fokus val op die spreker se identiteit van die eie ek (met ander woorde die spreker se belewenis van hom- of haarself oftewel subjektiwiteit). Ernstige temas soos liefde en dood is deurlopende temas in die liriese poësie. Word hierdie konvensies gehandhaaf in die voorbeelde wat ons in die aktiwiteit gebruik het? Kyk of jy saamstem met die tabel hieronder: Konvensie God, Die Dood Huiskat Ek-spreker Versluierde ek Ja, ons Tydsverloop Nee Enkele oomblikke (slotreëls) Lengte en toon 14 reëls, taalpatrone 14 reëls, taalpatrone Spreker as subjek Ja, spreker se belewenis van oudword Ja, spreker se waarneming Ernstige tema Oudword/dood Vroulike identiteit en swangerskap 2.18 DIGSOORTE EN DIGVORME Ons praat nog heeltyd oor die verskil tussen die drie poësiegenres, maar telkens verwys ons ook na digsoorte en digvorme. Wat beteken hierdie terme? Om die inhoud en vorm van poësie behoorlik te verstaan, moet n mens kennis hê van die wyses waarop subgenres tot stand kom. Hierdie subgenres van die drie poësiegenres word immers op grond van inhoud en vorm onderskei. A.P. Grové onderskei as volg tussen digsoort en digvorm : Onder tradisionele vorme word dan byvoorbeeld geskaar die Rondeel, die Franse ballade, die Sonnet en die Kwatryn, digvorme wat hul identiteit dank hoofsaaklik aan formele oorwegings soos die aantal reëls wat hulle beslaan en die besondere rymskema wat aangewend word. Daarteenoor staan die digsoorte waar die aard van die stof (inhoud) deurslaggewend is. Hier word dan weer onderskei tussen liriese digsoorte [...] en epiese digsoorte. AFK2601/1 51

58 AKTIWITEIT 15 Digsoorte en digvorme Lees Marthinus Beukes se uiteensetting van digvorme (beskikbaar op e-reserwes: Kan jy die verskillende familietrekke of konvensies van die verskillende subgenres in die poësie identifiseer? Bespreek dit met jou medestudente op die besprekingsforum om seker te maak dat jy op die regte spoor is. Ons het in ons bespreking van prosa gesê dat prosagenres op grond van verskillende aspekte van mekaar onderskei kan word, soos lengte (die roman is langer as die kortverhaal), effek op die leser (populêre fiksie bied ontspanning aan die leser, literêre fiksie bied stof tot nadenke) en dies meer. Op dieselfde wyse kan n mens die verskillende maniere identifiseer waarop poësiegenres onderskei word. Kan jy hierdie onderskeidingswyses al identifiseer? Kom ons kyk na n paar: Tipografie: Die beeldgedig word geïdentifiseer deur die visuele effek van die woorde op papier. Inhoud (karakter): die klassieke epos handel oor n heldefiguur, terwyl die literêre epos juis oor n soort anti-held of doodgewone persoon handel. Inhoud (onderwerp): die elegie handel oor verlies (meestal die afsterwe van n geliefde of n bekende figuur), terwyl die klassieke epos fokus op die uitgesponne heldedade van die hoofkarakter. Inhoud (spreker): in die dramatiese monoloog is daar slegs een spreker aan die woord; in die versdrama is daar verskeie sprekers. Inhoud (tydshantering): in die verhalende poësie is daar n vertelde tyd ( n spesifieke verloop van tyd), terwyl die liriese poësie meestal fokus op n enkele sublieme oomblik van gewaarwording, emosie of insig waarin tyd stilstaan. Inhoud (ruimte): die meeste verhalende poësie is afhanklik van ruimte as n epiese element, terwyl die liriese poësie nie so sterk aan ruimte gebonde is nie (alhoewel ruimte kan figureer, soos byvoorbeeld die natuur). Effek op die leser: die limerick is n speelse vers wat humoristies is, terwyl die elegie n melankoliese toon het. Struktuur (lengte): vaste versvorme soos byvoorbeeld die sonnet, villanelle, haikoe en dies meer het n vasgestelde lengte wat digsoorte soos die ballade en epos nie het nie. Struktuur (metrum): soms is die aantal en soort versvoet n spesifieke konvensie van n digvorm die haikoe bestaan byvoorbeeld uit vyf lettergrepe (in die eerste reël), sewe lettergrepe (in die tweede reël) en weer vyf lettergrepe (in die derde en laaste reël) om n totaal van sewentien lettergrepe tot stand te bring. Die sonnet bestaan weer tradisioneel uit jambiese pentameter, terwyl die vrye vers dikwels nie n vasgestelde versmaat het nie en eerder op ritme steun (kyk weer na Mabalêl van Eugène Marais). Struktuur (rym): Die Italiaanse en Engelse sonnet se rymskemas is een van die wyses waarop ons tradisioneel tussen die twee vorme onderskei, terwyl die vrye vers juis deur die gebrek van vaste rympatrone gekenmerk word. Struktuur (strofes): die Engelse sonnet bestaan byvoorbeeld uit drie kwatryne gevolg deur n koeplet, terwyl die Italiaanse sonnet bestaan uit twee kwatryne gevolg deur twee tersines (strofes met drie reëls elk). Struktuur (verloop): die epos en ander verhalende poësie het n duidelike verloop wat deel vorm van die struktuur (bekendstelling van karakter, eerste gebeurtenis, 52

59 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde ensovoorts), terwyl dit in n liriese digvorm soos die haikoe afwesig is. In die haikoe gaan dit meer om n enkele indruk. Die Italiaanse sonnet (ook n liriese digsoort) bevat wel n verloop in die sin van n interne beeld-toepassingpatroon, soos julle later in die kursus sal sien. In die poësie kry ons dus n verskeidenheid digvorme (wat oor n vaste struktuur beskik) en digsoorte (waar die inhoud eerder as die vorm deurslaggewend is). Net soos in die prosa is daar verskeie maniere waarop daar verder tussen verskillende subgenres onderskei word OPSOMMING: HOE KEN EK ELKE FAMILIELID UITMEKAAR? Ons het nou gesê dat ons literêre genres op die volgende maniere onderskei: Eers besluit ons of dit n literêre of n nieliterêre teks is. Hierdie besluit word tot n groot mate beïnvloed deur die samelewing waarin ons leef, ons eie beskouings, en teksinterne familietrekke van letterkunde soos taalgebruik. Daarna gebruik ons ons kennis oor genre om te sien of die teks tot die literêre prosa, poësie of drama behoort aan die hand van die familietrekke van elkeen van hierdie drie hoofgenres. Uiteindelik posisioneer ons die teks volgens die familietrekke van een van die subgenres. As dit prosa is, kyk ons of dit n roman is, en asook watter soort roman dit is. Uiteindelik bekyk ons ook die teks volgens sy spesifieke, unieke kenmerke. Wanneer ons n literêre teks teëkom, interpreteer ons dit dus binne die algemene kenmerke van letterkunde, die familietrekke van genre, die familietrekke van subgenre en uiteindelik die unieke persoonlikheid van die teks self. Ons beweeg met ander woorde van die algemene na die spesifieke. Kyk byvoorbeeld na die volgende prentjie as ons Melk van Elsa Joubert as voorbeeld sou neem: 2.20 SLOT: WAT DOEN EK MET GENRE? WAT DOEN GENRE MET MY? Noudat julle weet wat letterkunde en genres is en hoe om verskillende genres te onderskei, dink jy seker: Dis nou alles goed en wel, maar hoe help dit my? Die antwoord is eintlik baie eenvoudig. Eerstens help dit jou in jou alledaagse lewe, as jy byvoorbeeld gaan fliek of musiek luister. Tweedens help dit jou om letterkunde en jou reaksie daarop te verstaan. Kom ons kyk eers na die eerste manier. AFK2601/1 53

60 AKTIWITEIT 16 Kom ons gaan fliek Stel jouself die volgende scenario voor. Jou ouers besluit dat julle meer gesinsaktiwiteite moet doen. Julle besluit om een keer n week saam te gaan fliek jy ( n letterkundestudent van 23), jou ouers, twintigjarige sussie, sestienjarige boetjie en die laatlammetjie, jou tienjarige boetie. Die volgende films draai by die bioskoop, en julle kyk na die lokprente om n keuse te maak: 45 Years ( Slow Learners ( Mission Impossible Rogue Nation ( pxwakb7yojw) Ant-Man ( Minions ( The Second Best Exotic Marigold Hotel ( watch?v=3reywgrmlnq) Fifty Shades of Grey jou ma druk onmiddellik jou klein boetie se oë toe ( Cinderella ( X-Men: Days of Future Past ( The Imitation Game ( Julle kan egter nie ooreenkom op n film wat in almal se smaak val nie. Daarom besluit jou pa dat elke gesinslid sy of haar filmvoorkeure in n mandjie moet gooi. Elke week trek n gesinlid n voorkeur uit die mandjie. Kan jy raai watter films in die lysie elkeen van jou familielede sou kies? Plaas jou antwoorde op die besprekingsforum en sê ook waarom jy so dink. Soos julle seker uit hierdie aktiwiteit kon aflei, is spesifieke rolprentgenres meer aantreklik vir spesifieke kykers (volgens ouderdom, geslag en vlak van geskooldheid). Jou ma sal dalk nie van wetenskapfiksie hou nie, terwyl jou jongste boetie nie van n ernstige drama sal hou nie. Meeste genres beskik dus oor n spesifieke teikenmark. Rolprentbemarkers gebruik lokprente om die genre van n gegewe film duidelik te weerspieël. Dit is dieselfde met boeke. As jy by Exclusive Books instap, sien jy onmiddellik dat die boeke volgens sekere kategorieë gerangskik is: wetenskapfiksie, kinderboeke, kuns en ontwerp, kookboeke, ensovoorts. 54

61 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Genre-indelings help n mense dus om hulle voorkeurprodukte maklik te vind, en dit help produseerders om n prentjie van hulle teikenmark te vorm. Wanneer jy n lokprent sien, besluit jy nie net of die storielyn jou interesseer nie. Jy sien ook sekere genrekonvensies raak en vergelyk dit met soortgelyke films in n spesifieke genre wat jy al gesien het. Jy weet byvoorbeeld dat jy van Iron Man, Thor, Captain America en Batman hou. Jy weet ook waarom jy van hierdie films hou: jy weet dat die hoofkarakter spesiale kragte het (en wens dat jy dit kon hê) en dat hy dus ongelooflike goed doen wat vir jou baie vermaaklik is gewoonlik om die wêreld te red of n gevaar af te weer. Jy weet daar is fantastiese toertjies en spesiale effekte, en n hele aantal aksietonele wat jou fassineer. Die karakter se kostuums, bykomstighede of wapens is net so boeiend. Daar is ook n baie slegte ou, soos die Joker in Batman, en dat daar gewoonlik n storie is oor waarom hy so wreed geword het, en n pragtige meisie waarmee die hoofkarakter kennis maak en wat hom uiteindelik help om sy missie te voltooi. Omdat jy hierdie dinge weet, weet jy dan ook dat jy byvoorbeeld van Ant-Man sal hou. Selfs in die lokprent wat minder as drie minute lank is identifiseer jy ooreenstemmende genrekonvensies. Daar is vele aanduidings in hierdie kort lokprent, waaronder die volgende: Die dramatiese musiek waarmee die lokprent begin. Die woord imagine waarmee die karakter ingelei word, saam met n paar aksietonele van n man in n vreemde uitrusting. Hierdie karakter beskik blykbaar oor n geheime wapen hy gaan dus die wêreld red. Jy sien dat hy spesiale kragte het wat met n paar ontploffings en ander aksietonele gepaardgaan dit is dus deur sy toedoen dat hierdie aksie plaasvind. Jy sien dat hy eers n doodgewone man is, maar dan kry hy n opdrag van n geheimsinnige ouer man. Daar is n vrou wat vir hom n spesiale pak gee om aan te trek dit stem dus ooreen met Iron Man se pak. Daar is verdere aksietonele. Hierdie leidrade in die lokprent is genoeg om jou te laat besef dat dit n sogenaamde Superhero-film is, en omdat jy van hierdie soort rolprente hou en reeds die genrekonvensies ken, behoort jy ook van Ant-Man te hou. Hierdie voorafkennis wat jy gebruik om leidrade oor n rolprent in n lokfilm te interpreteer en waaraan jy die betrokke rolprent meet, vorm deel van jou verwagtingshorison die kennis wat jy het oor die genre en die afleidings wat jy maak oor die rolprent nadat jy die lokprent aan die hand van jou genrekennis getoets het. Wanneer jy nou na die rolprent gaan kyk, kan daar twee goed gebeur: dit kan jou verwagtingshorison bevestig, of dit kan jou verwagtingshorison deurbreek, byvoorbeeld as die goeie ou byvoorbeeld nie oorwin nie, want dit skakel nie met die resep van die genre waaraan jy gewoond is nie. Dit is dieselfde met letterkunde. As jy by Exclusive Books instap, sal jy dalk die poësierak vermy want jy assosieer dit met moeilike leeswerk wat inspanning verg. Dalk loop jy na die fiksierak om die nuutste liefdesroman aan te koop, want jy weet sommer jy sal daarvan hou. Om saam te vat: kennis van genre stel jou in staat om n aantal goed te doen, byvoorbeeld: Keuses uit te oefen oor kultuurprodukte jy kies om jou tyd af te staan aan rolprente en boeke waarvan jy hou. AFK2601/1 55

62 Jou kennis uit te brei en te verfyn hoe meer Superhero-rolprente jy kyk, hoe meer kennis sal jy oor hierdie genre hê en soortgelyke flieks in hierdie genre kan evalueer en onderskei. Rolprente of boeke wat jy nie verstaan nie, beter te interpreteer SLOT: WAT DOEN SKRYWERS MET GENRE? Julle moet egter nie dink dat skrywers soos soet kinders by vasgelegde reëls van genres moet hou nie. Met al jou kennis oor genre wat jy nou ingewin het, lyk dit dalk asof skrywers arme skoolkinders is, met genre as n streng juffrou wat hulle dwing om vervelige take uit te voer. Dit is eerder die geval dat skrywers voortdurend kat-en-muisspeletjies speel. Skrywers kan die konvensies van n literêre genre nakom of dit ondermyn. Hulle kan die konvensies ook tot n groot mate uitbrei. Vergelyk byvoorbeeld die sonnette van Elisabeth Eybers met dié van Antjie Krog dit is baie verskillend. Maar om dit te kan doen, moet die skrywer eers die genre ken. Die kat kan net met die muis speel as hy die muis vind BIBLIOGRAFIE Abrams, M.H Dramatic Monologue. A Glossary of Literary Terms. 8th edition. Boston: Thomson Wadsworth, Anderson, Chris Literary nonfiction: theory, criticism, pedagog y. Southern Illinois University Press. Aucamp, Hennie en Scheepers, Riana Die skryf van kortverhale enkele uitgangspunte. In: Scheepers, Riana & Kleyn, Leti (reds.). Die Afrikaanse Skryfgids. Kaapstad en Johannesburg: Penguin, Barker, Chris s.v. Narrative. The SAGE Dictionary of Cultural Studies. London: SAGE Publications,

63 LEEREENHEID 2: Ouers, kinders en kleinkinders: genres in die letterkunde Barnes, Julian The Sense of an Ending. London: Knopf Doubleday Publishing Group. Beukes, Marthinus Die digvorm as alkantbyl kap veelkantig. In: Scheepers, Riana & Kleyn, Leti (reds.). Die Afrikaanse Skryfgids. Kaapstad en Johannesburg: Penguin, Bisschoff, Anna-Marie Prosagedig. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr, 411. Botha, Elize s.v. Kortverhaal. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr, Bransford, N What makes literary fiction literary? Nathan Bransford Author [blog]. (Toegang Augustus 2015). Brink, André P Vertelkunde: n inleiding tot die lees van verhalende tekste. Pretoria en Kaapstad: Academica. Burger, Willie Populêre fiksie vs. literêre fiksie: Skryffiks vir popfiks én litfiks. In: Scheepers, Riana & Kleyn, Leti (reds.). Die Afrikaanse Skryfgids. Kaapstad en Johannesburg: Penguin. Cloete, T.T s.v. Visuele momente in die literatuur. Literêre Terme en Teorieë. (Toegang Augustus 2015). Du Plessis, Hans Kom ons skryf n gedig. In: Scheepers, Riana & Kleyn, Leti (reds.). Die Afrikaanse Skryfgids. Kaapstad/Johannesburg: Penguin. Flocabulary Figurative Language. YouTube, 15 November. youtube.com/watch?v=opjaiubdl14 (Toegang Augustus 2015). Gouws, Tom Kortkuns en Kortkortverhaal. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr, Grové, A.P s.v. Ballade. Literêre Terme en Teorieë. literaryterminology.com/index.php/9-b/16-ballade (Toegang Augustus 2015). (Toegang Augustus 2015). Jacobs, Mildred Bespreking van gedigte. LitNet OnderwysNet. (Toegang Augustus 2015). Leipoldt, C. Louis Oom Gert Vertel en Ander Gedigte. Internet Archive. (Toegang Augustus 2015). Lindley, David Lyric. London and New York: Methuen. Lodge, David The art of fiction: illustrated from classic and modern texts. New York: Penguin. Marais, Eugéne N Mabalêl. In: Brink, André P. (red.). Groot verseboek. Kaapstad: Tafelberg. Melani, Lilia The Novel: Introduction. english/melani/cs6/novel.html (Toegang Augustus 2015). Myburgh, H.M.M Die vierde genre: De Plaag (Van Reybrouck) as voorbeeld van literêre niefiksie. Unisa. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Unisa. Nel, Gert Vlok landskap. om te lewe is onnatuurlik. Kaapstad: Tafelberg. Oorgedruk met vriendelike vergunning van Versindaba. Scheepers, Riana Die kortverhaal se uitgebreide familie. In: Scheepers, Riana & Kleyn, Leti (reds.). Die Afrikaanse Skryfgids. Kaapstad en Johannesburg: Penguin, Scholtz, M.G. s.v. Roman Literêre terme en teorieë. literaryterminology.com/index.php/24-r/204-roman (Toegang Augustus 2015). Todd, Richard Watson Much Ado About English: Up and Down the Bizarre Byways of a Fascinating Language. Nicholas Brealey Publishing. AFK2601/1 57

64 Viljoen, Hein What Oom Gert does not tell: Silences and resonances of C. Louis Leipoldt s Oom Gert vertel. Literator 20(3), November: Wikipedia contributors Genre fiction. Wikipedia, The Free Encyclopedia. en.wikipedia.org/wiki/genre_fiction (Toegang Augustus 2015). Wikipedia contributors Literary fiction. Wikipedia, The Free Encyclopedia. en.wikipedia.org/wiki/literary_fiction (Toegang Augustus 2015). 58

65 3LEEREENHEID 3 3Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) 3.1 INLEIDING Tot dusver het ons gekonsentreer op beskouings van literêre genres en subgenres. In hierdie en die volgende leereenheid val die fokus op die Afrikaanse poësie van die nuwe millennium. In dié leereenheid skenk ons aandag aan ontwikkelinge wat gedurende die eerste dekade van die nuwe millennium ( ) in die Afrikaanse poësie plaasvind. Verder kyk ons spesifiek na die werk van Loftus Marais as n Afrikaanse digter van die nuwe millennium. 3.2 LEEREENHEIDUITKOMSTE EN -ASSESSERINGSKRITERIA Leeruitkoms Aan die einde van hierdie leereenheid sal jy in staat wees om n aantal Loftus Maraisgedigte teen die breër agtergrond van ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná 2000 te interpreteer Assesseringskriteria Jy sal weet dat jy hierdie uitkoms bemeester het as jy die volgende kan doen: Verduidelik hoe belangrike ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 in die werk van Loftus Marais neerslag vind. Verduidelik hoe uitstaande aspekte soos intertekstuele skakeling, die ondermyning van literêre en sosiale norme en andersoortige perspektiewe in Marais se poësie funksioneer. Literêr-analitiese vaardighede gebruik om Loftus Marais-gedigte te interpreteer. 3.3 N LIEDJIE VAN LAURIKA RAUCH AKTIWITEIT 1 Luister: Millenniumliedjie ( gesing deur Laurika Rauch, terwyl jy die lirieke (woorde van die liedjie) lees. Beantwoord die onderstaande vrae. (1) Wat dink jy beteken die eerste reël: Nou is die tyd vir jou en my om stil te staan? (2) Waarom dink jy maak die spreker stellings soos Waar gaan ons heen... en Waar gaan jy heen...? (3) Wat dink jy bedoel die spreker met n wéér besin? AFK2601/1 59

66 (4) Wat dink jy beteken die vraag Staan jy in die donker, waar drome verdwyn, /óf sien jy die helder lig skyn? (5) Watter woord in die liedjie beteken dieselfde as millennium? (6) Waar was jy met die aanbreek van die nuwe millennium op 31 Desember 1999? Hoe het jy hierdie gebeurtenis gevier? Laurika Rauch is n bekende Afrikaanse sangeres. In Millenniumliedjie op haar album Die mense op die bus (1999) sing sy oor die aanbreek van die nuwe millennium. Jy het seker agtergekom dat die woord millennium, jaar beteken. Dit is nogal n lang tyd as mens daaraan dink. Daarom is mens baie bevoorreg om n millenniumwending te beleef. Die aanbreek van n nuwe jaar, eeu of millennium is gewoonlik n tyd waartydens mense baie nadink oor die verlede en toekoms. Mense kyk terug na hul prestasies en mislukkings en maak allerlei toekomsvoorspellings. Nuusprogramme soos Hoogtepunte van die jaar en ons eie nuwejaarsvoornemens (waarby die meeste van ons nooit hou nie) is bekende voorbeelde. Dit is ook die tema van Millenniumliedjie waarin die spreker ons versoek om na te dink oor die verlede en toekoms soos ons kan aflei uit die volgende reël: Nou is die tyd vir jou en my om stil te staan. Stellings soos Waar gaan ons heen... en Waar gaan jy heen... dui op onsekerheid oor die toekoms (veral voor die aanbreek van n nuwe millennium). Die gebruik van die ellips (...) beklemtoon hierdie onsekerheid wat die meeste mense tydens oorgangstydperke ervaar. Die frase n wéér besin beteken dat mense veral tydens oorgangstydperke meer intens nadink oor dit wat verby is en dit wat nog voorlê. Ons lewens is dikwels so bedrywig dat ons dikwels nie tyd kry om na te dink oor ons verlede en toekoms nie. In reël suggereer die spreker dat ons die toekoms negatief óf positief kan benader. Met ander woorde, ons kan nie beheer wat die toekoms inhou nie, maar ons kan wel besluit hoe ons dit benader. Miskien is dit nou tyd om jou te vra: hoe voel jy oor die toekoms? 3.4 OM NA TE DINK OOR DIE AFRIKAANSE POËSIE In die vorige aktiwiteit het jy gesien dat mense, veral tydens oorgangstydperke, nadink oor die verlede en toekoms. In die letterkunde gebeur dit ook soms dat letterkundiges nadink oor watter ontwikkelinge tydens n spesifieke periode plaasgevind het veral omdat die letterkunde n dinamiese sisteem is wat gedurig verander. Ons sê dat letterkundiges bestek opneem van die letterkunde. Die woord bestek beteken volgens HAT (2000:85) bouplan en plekbepaling. Indien jy hierdie omskrywing op die Afrikaanse letterkunde van toepassing maak, beteken dit dat literêre kritici bepaal en beskryf hoe die Afrikaanse letterkunde oor of op n bepaalde tydperk lyk. Dit is presies wat Louise Viljoen in haar artikel, Of Chisels and Jackhammers: Afrikaans Poetry, (2011) doen. In haar artikel toon sy die belangrikste ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie gedurende die eerste dekade van die nuwe millennium aan. In haar oorsig van die hedendaagse Afrikaanse poësie sluit sy aan by soortgelyke opnames deur literêre kritici soos Hein Viljoen, Bernard Odendaal, Elbie 60

67 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Adendorff en Leti Kleyn. Die waardevolle bestekopnames van hierdie kritici, help ons om die ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie vanaf die 1990 s beter te beskryf. Alhoewel ons nie van jou verwag om hierdie opnames van hoek tot kant deur te lees nie, beveel ons tog aan dat jy ten minste hiervan kennis neem. Ons lys hier vir jou die skakels: Adendoff, E Digdebute teen die millenniumwending: n Polisistemiese ondersoek. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch. Kleyn, L n Ander bestekopname van die Afrikaanse poësie, LitNet Akademies, 5(1): bestekopname-van-die-afrikaanse-po-e-sie /. Odendaal, B Afrikaanse digkunsontwikkelinge die afgelope dekade. Versindaba. -digkunsontwikkelinge-die-afgelope-dekade/. Viljoen, H Groot avonture in die (onlangse) Afrikaanse poësie. Stilet, XXII: 2: avonture-in-die-onlangse-afrikaanse-poesie/. Aan die hand van Louise Viljoen se oorsig, kyk ons nou in meer besonderhede na die belangrikste ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot Dit sal jou baie help om hierdie ontwikkelinge later in verband te bring met die poësie van Loftus Marais. 3.5 DIE AFRIKAANSE POËSIE VAN DIE NUWE MILLENNIUM AKTIWITEIT 2 Bestudeer Louise Viljoen se artikel getiteld Of Chisels and Jackhammers: Afrikaans Poetry, baie goed. Dit is op die e-reserwes beskikbaar. Beantwoord die volgende vrae. (1) Wat was volgens Viljoen (2011) die algemene beskouing oor die stand van die Afrikaanse poësie rondom die millenniumwisseling? (2) Noem vier faktore wat volgens Viljoen (2011) tot hierdie beskouing bygedra het. (3) Watter tendens toon Adendorff (2003) aan ten opsigte van publikasie van debuutbundels vanaf 1990 tot 2003? (4) Op watter teenstrydigheid wys Viljoen (2011) ten opsigte van die Afrikaanse poësie vanaf ? (5) Noem vyf faktore wat volgens Kleyn (2007) daartoe bydra dat die Afrikaanse poësie vanaf 2004 nie meer in n krisis verkeer nie. (6) Hoe vergelyk die publikasie van Afrikaanse digbundels vanaf 2000 tot 2009 met die vorige dekade ( )? (7) Hoe sluit die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 volgens Viljoen (2011) aan by die gevestigde Afrikaanse poësietradisie? (8) Wat beskou Viljoen (2011) as die mees vernuwende poëtiese tegniek in die werk van Afrikaanse digters van die nuwe millennium? (9) Noem drie Afrikaanse debuutdigters van die nuwe millennium wat narratiewe elemente in hul gedigte gebruik. (10) Noem twee Afrikaanse digters wat negatief reageer op die herlewing van narratiewe poësie. AFK2601/1 61

68 (11) Watter twee digters verdedig die gebruik van narratiewe elemente in hul werk? (12) Noem twee digbundels waarin narratiewe elemente sterk aanwesig is. (13) Noem n Afrikaanse digter wat nie deel vorm van die narratiewe wending ( narrative turn ) nie en meer aansluit by die tradisie van die hermetiese (ontoeganklike of moeilike) poësie. (14) Volgens Viljoen (2011) het politieke en sosiale veranderinge in Suid-Afrika gedurende die 1990 s sekere temas in die Afrikaanse letterkunde op die voorgrond geplaas. Noem vier van dié temas wat volgens Viljoen (2011) steeds in die Afrikaanse poësie ná 2000 voorkom. (15) Noem vyf universele temas wat volgens Viljoen (2011) prominent in die werk van Afrikaanse digters vanaf 2000 tot 2009 voorkom. Wenk: Hierdie is n moeilike aktiwiteit waaraan jy baie tyd gaan bestee. Om sake te vergemaklik beveel ons aan dat jy veral die volgende bladsye deeglik bestudeer: bladsy en Pessimisme rondom die millenniumwending n Pessimistiese en negatiewe beskouing oor die stand van die Afrikaanse poësie heers in die jare rondom die millenniumwending. Viljoen (2011:17) noem n paar faktore wat bygedra het tot hierdie beskouing. Eerstens heers n algemene fin de millennium (einde van die millennium) ongemak oor die stand van Afrikaanse kultuur in die 21ste eeu (Viljoen, 2011:17). Met ander woorde mense het min vertroue gehad dat Afrikaanse kultuur (wat die taal insluit) sal oorleef in die nuwe millennium (ná 2000). Dit hou verband met die tweede faktor wat Viljoen (2011:17) noem: onsekerhede oor die Suid-Afrikaanse politieke situasie ná die presidentskap van Nelson Mandela in Viljoen (2011:17) beskou ontwikkelinge in die Afrikaanse uitgewersindustrie as die derde bydraende faktor. Gedurende 1990 tot 2003 is daar n afname in die getal Afrikaanse debuutbundels wat deur gevestigde uitgewerye gepubliseer word (Adendorff, 2003:175). Laastens vermeld Viljoen (2011:17) vrese dat poësie nie sal oorleef nie omdat mense voorkeur aan die roman gee n Vreemde teenstrydigheid Vanaf 1998 tot 2003 vind teenstrydige gebeure in die Afrikaanse poësie plaas. Aan die een kant is mense negatief as gevolg van die afname in die aantal Afrikaanse digbundels wat uitgewers publiseer en die afwesigheid van debuutbundels (Viljoen, 2011:17). Op n meer positiewe noot word Afrikaanse poësie meer gewild onder die algemene publiek deur bekgevegte en poësievoorlesings by kunstefeeste asook die opname van lirieke deur liedjieskrywers in die gevestigde Afrikaanse poësie (Viljoen, 2011:17) Die krisis is verby Kleyn (2008) bevind in haar bestekopname van die Afrikaanse poësie vanaf 2004 tot 2007 dat die Afrikaanse poësie allermins in n krisis verkeer. Sy voer onder meer die volgende redes hiervoor aan: hernieude belangstelling in gevestigde digters se werk in die vorm van samestellings, die ontstaan van nuwe publikasiegeleenthede, die beskikbaarheid van poësievoorlesings op DVD en die bestaan van literêre pryse (Kleyn, 2008). 62

69 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Verder verwys Viljoen (2011:18) na die geleidelike toename in die aantal Afrikaanse digbundels wat vanaf 2000 tot 2009 gepubliseer word. Viljoen (2011:18) noem dat n totaal van 190 Afrikaanse digbundels (insluitend herdrukke, vertalings en samestellings) vanaf 2000 tot 2009 gepubliseer is. Dit verskil grootliks van die publikasiedroogte gedurende die vorige dekade ( ) Tematiese en formele (estetiese) veranderinge in die Afrikaanse poësie ( ) Volgens Viljoen (2011:18) sluit die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 op twee maniere aan by die gevestigde Afrikaanse poësietradisie. Eerstens kan prominente temas teruggevoer word na die sosio-politieke konteks waarbinne die gedigte geskryf is, terwyl ander temas meer universeel van aard is (Viljoen, 2011:18). In vergelyking met die gevestigde Afrikaanse poësietradisie kom tematiese en formele (estetiese) veranderinge in die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 volgens Viljoen (2011:18) op soortgelyke wyses tot stand. Weereens word tematiese veranderinge deur sosiopolitieke kontekste beïnvloed en formele (estetiese) veranderinge hou opnuut verband met die spanning tussen tradisie en vernuwing asook ander kulturele invloede (Viljoen, 2011:18) n Meer toeganklike styl deur narratiewe elemente Afrikaanse digters van die nuwe millennium dig in n meer toeganklike styl deur die gebruik van narratiewe elemente (verhaalelemente) in hul gedigte (Viljoen, 2011:18). Dit word deur Viljoen (2011:18) uitgesonder as die mees vernuwende poëtiese tegniek in die debuutbundels van onder meer Danie Marais, Loftus Marais en Ronelda Kamfer. Nie alle Afrikaanse digters reageer egter so positief op die herlewing van die narratiewe poësie nie. Beide Lina Spies en Marlene van Niekerk spreek negatiewe kritiek hieroor uit, terwyl digters soos Danie Marais en Charl-Pierre Naudé die gebruik van narratiewe elemente in hul poësie verdedig. In die buitenste ruimte (2006) van Danie Marais en In die geheim van die dag (2004) van Charl-Pierre Naudé is goeie voorbeelde van digbundels waarin narratiewe elemente voorkom. Nie alle digters van die nuwe millennium vorm egter deel van die narratiewe wending nie. Gilbert Gibson is n goeie voorbeeld van n jonger digter wat meer aansluit by die tradisie van hermetiese of ontoeganklike poësie Temas in die Afrikaanse poësie ná 2000 Volgens Viljoen (2011:20) bestaan daar in die Afrikaanse poësie ná 2000 n sterk verband tussen tematiek en sosio-politieke konteks. In dié opsig word nou aangesluit by gevestigde temas wat te make het met identiteit, taal, die sosio-politieke situasie in Suid-Afrika en inheemse kultuur. Viljoen (2011:26) beklemtoon ook die volgende vyf universele temas wat die Afrikaanse poësie ná 2000 kenmerk: die liggaam, die omgewing, dood en verganklikheid, familiekwessies en intertekstuele skakels Om te onthou Dit is baie belangrik om te onthou dat die tendense en temas wat Viljoen (2011) identifiseer slegs n oorsigtelike blik op die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 bied. Dit bring ons by n paar belangrike punte wat jy in gedagte moet hou: AFK2601/1 63

70 Die temas wat Viljoen (2011) identifiseer oorvleuel dikwels met ander temas. Afrikaanse digters van die nuwe millennium gaan op gevarieerde wyses om met hierdie temas. Die temas wat Viljoen (2011) identifiseer is van die belangrikste temas in die werk van Afrikaanse digters vanaf 2000 tot 2009, maar dit beteken nie dat dit die enigste temas is wat voorkom nie. Verder impliseer dit nie dat hierdie temas noodwendig in alle Afrikaanse digters ná 2000 se werk voorkom nie of dat al die temas wat sy noem in n spesifieke digter se werk aanwesig is nie. Enige bestekopname van die Afrikaanse poësie beskik oor beperkinge. Geen letterkundige kan n presiese en volledige beskouing van die Afrikaanse letterkunde bied nie, want dit is n dinamiese sisteem wat gekenmerk word deur aansluiting en bevestiging aan die een kant, asook verandering en vernuwing aan die ander kant. Viljoen (2011) se bestekopname is wel n goeie vertrekpunt om die poësie van Loftus Marais te verken veral met inbegrip van die ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná AANGENAME KENNIS, LOFTUS MARAIS Sal jy n operasie ondergaan, sonder om jou dokter te ontmoet? Hopelik nie, want jy sal waarskynlik eers uit sy of haar eie mond wil hoor wat jy kan verwag en sy of haar naam aan n gesig wil koppel. n Persoonlike ontmoeting sal jou meer op jou gemak laat voel. Dieselfde geld as jy vir die eerste keer n Afrikaanse digter ontmoet. Daarom gaan ons eers vlugtig met Loftus Marais kennis maak voor ons na spesifieke aspekte van sy werk kyk. AKTIWITEIT 3 Lees die profiel by van Loftus Marais op LitNet en die koerantonderhoud getiteld Gedigte vir die kykers tussen Wayne Muller en Loftus Marais (op e-reserwes). Beantwoord die volgende vrae. Wenk: Jy kan gerus ook na n onderhoud met Loftus Marais by youtube.com/watch?v=ycttx5etpwo op YouTube kyk. In hierdie onderhoud praat hy oor sy debuutbundel. (1) Hoe het Marais letterkunde as kind ervaar? (2) Watter nagraadse kursus voltooi Marais aan die Universiteit van Stellenbosch? (3) Wat is die titel van sy eerste digbundel? (4) Watter opskudding in die Afrikaanse letterkunde veroorsaak Marais in 2005? (5) Hoe voel Marais oor ouer en gevestigde Afrikaanse digters? Motiveer jou antwoord deur gepaste voorbeelde uit die profiel. (6) In watter bundel verskyn Marais se eerste gedigte? (7) Noem enige vyf uitstaande kenmerke van Marais se debuutbundel. Wenk: jy sal sien dat in die profiel dikwels na resensies of besprekings van sy debuutbundel verwys word. Die meeste kenmerke sal jy in hierdie uittreksels aantref. (8) Watter literêre pryse ontvang Marais vir sy debuutbundel? (9) Wat is die titel van Marais se tweede digbundel? (10) Watter soort gedigte kom baie in Marais se tweede bundel voor? 64

71 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) (11) In die profiel en koerantonderhoud verskyn heelwat uitsprake van Marais oor sy digterskap en die digkuns (kyk veral na sy uitsprake onder Sêgoed van Loftus Marais in die profiel op LitNet) Die letterkunde maak n indruk Vanaf n jong ouderdom maak die letterkunde n positiewe indruk op Loftus Marais. n Keerpunt is toe hy besluit om in te skryf vir n M.A.-graad in Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van Stellenbosch. Hy voltooi dié graad onder leiding van Marlene van Niekerk. In 2008 verskyn Marais se debuutbundel Staan in die algemeen nader aan vensters, alhoewel van sy eerste gedigte vroeër in Nuwe stemme 3 (2005) verskyn n Opskudding As meestersgraadstudent veroorsaak Marais in 2005 n opskudding nadat hy op baie sterk ooreenkomste tussen Melanie Grobler se Die waterbreker en die werk van die Kanadese digter Anne Michaels afkom. Dit lei tot n groot verleentheid vir Grobler wat later afstand doen van die Eugène Marais-prys. n Aantal Afrikaanse digters is woedend vir Marais hieroor en beskuldig hom van n heksejag Weerstand teen die gevestigde Afrikaanse poësie In die profiel word verwys na n onderhoud wat Marais met Erns Grundling voer. In hierdie onderhoud stel Marais dit baie duidelik dat die Afrikaanse poësie dringend nuwe bloed nodig het. Hy is van mening dat lesers nuwe werk moet lees en wys na aanleiding van die Melanie Grober-debakel op die gevare van n statiese poësiesisteem: Hierdie dinge gaan aanhou gebeur as n mens voortgaan om sulke oorvolwasse stemme, sulke NP van Wyk Louw-lite en diet-elisabeth Eybers gediggies te publiseer. Jy sal later in hierdie leereenheid sien hoe krities Marais in sy gedigte teenoor die gevestigde Afrikaanse poësie is n Vernuwende debuut Die vernuwing waarvoor Marais pleit, kry met die verskyning van sy debuutbundel n konkrete gestalte. Die bundel word besonder goed deur literêre kritici ontvang en op verskeie vlakke as vernuwend beskryf. In die profiel word daar gereeld na resensies en besprekings van die bundel verwys. Hieruit kan ons die volgende belangrike bundelkenmerke identifiseer: Die alledaagse (gewone) ervaring word sterk beklemtoon. n Verskeidenheid van andersoortige maniere van kyk (waarneming) na die wêreld kom voor. Die gevarieerde werkswyse van Marais geld ten opsigte van styl (veral taalgebruik), tegniek (hoe hy dig) en tematiek (waaroor hy dig). n Verskeidenheid interaksies met ander Afrikaanse digters is aanwesig. Die bundel daag op verskeie wyses gevestigde tradisies uit. In haar resensie by beskryf Viljoen (2009) Marais as die nuutste rockster van die Afrikaanse poësie, terwyl Hambidge (2009) hom beskou as een van die nuwe stemme wat werklik nuut is, wat die gevormde kuns ontvorm en uitmekaar AFK2601/1 65

72 ruk. Hambidge (2009) se volledige resensie is beskikbaar by blogspot.co.za/2013/04/loftus-marais-staan-in-die-algemeen.html/ Literêre pryse Marais maak met die verskyning van sy debuutbundel geskiedenis deurdat dit vier literêre pryse verower: die Eugène Marais-prys vir poësie (gedeel met Ronelda Kamfer), die UJ-prys vir die beste skeppende debuutwerk, die Ingrid Jonker-prys en die Protea-prys vir poësie Sy tweede bundel Marais se tweede bundel Kry my by die gewone plek agtuur verskyn in Hiermee bekragtig Marais sy posisie as n jonger vernuwende digter in die Afrikaanse poësie. Die bestaan uit n aantal stadsgedigte oor Kaapstad. Lees gerus Louise Viljoen se resensie by dié bundel Wat Marais self sê In die LitNet-profiel en koerantonderhoud met Wayne Muller lewer Marais n aantal uitsprake oor hoe hy oor die poësie voel en dink. Dit noem ons iemand se literatuuropvattinge. Wat lei ons af uit dit wat Marais oor die poësie sê? Marais heg min waarde aan die oordrewe romantisering van die poësie. Met ander woorde hy beskou nie gedigte as iets wat verhewe is en slegs vir baie slim en diep mense bedoel is nie. n Gedig is n manier van kyk (veral om n skerper fokus op die wêreld te rig). Dit hou verband met die feit dat die visuele n baie belangrike rol in sy poësie speel. Vorm en struktuur is n belangrike element van die poësie, alhoewel dit funksioneel moet wees en n spesifieke boodskap moet oordra. Gedigte laat die digter toe om in sy of haar gedigte ander gedaantes aan te neem. Poësie is n vorm waarin taal verdig of saamgepers word ( n stuk gekondenseerde taal ), die fokus val op taal as n afsonderlike gegewe ( taal as n aparte ding ). 3.7 WEES VERSIGTIG Jy weet nou meer oor Loftus Marais en sy poësie. Voor ons na spesifieke aspekte in sy werk kyk, wil ons jou eers wys op n fout wat letterkundestudente dikwels begaan. Vir baie letterkundestudente is die lewe (biografiese besonderhede) van n digter soms meer interessant as die gedigte wat hy of sy skryf. Kennis oor die digter se lewe en loopbaan bied dikwels aan sommige studente n maklike manier om n gedig te interpreteer, omdat hulle glo dat die gebeure en mense in die werklike lewe van n digter direk in sy of haar gedigte gereflekteer word. So n benadering lei dikwels tot swak interpretasies van literêre tekste. Die Amerikaanse letterkundedosent Craig White, wat klas gee aan die Universiteit van Houston gebruik die Amerikaanse skrywer Edgar Allan Poe as goeie voorbeeld om te wys op die gevare van n suiwer biografiese benadering: But, one might add, Poe was also an alcoholic. Perhaps, but by some estimates so are ten percent of the adults in America. Where are their publications? Biography, in other words, like extrinsic evidence of intention, can be very suggestive, often quite usefully so, but it can never definitively settle a logical argument about interpretation. 66

73 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Deur hierdie voorbeeld kan ons die volgende probleme identifiseer indien jy uitsluitlik steun op die biografiese besonderhede van n skrywer om sy werk te interpreteer: Spesifieke biografiese feite van n skrywer hou nie altyd met sy of haar literêre tekste verband nie. Die feit dat Poe n alkoholis was, beteken nie outomaties dat hy hieroor moet skryf of dat ons vir tekens hiervan in sy werk moet soek nie. Biografiese feite lei nie tot die skryf van literêre tekste nie. Om n ander voorbeeld as White te gebruik baie mense lei aan depressie, maar dit op sigself beteken nie dat hulle digters is of die skeppende vermoë het om dit tot kuns te herskep nie. Die sinvolle interpretasie van en argumentasie oor n literêre werk hang nie uitsluitlik af van faktore wat buite die literêre werk (soos die biografiese besonderhede van die skrywer) val nie. As jy literêre tekste interpreteer, moet jy primêr fokus op die teks en jou argumente baseer op dit wat die teks vir jou sê. Om n literêre werk slegs as n kopie of afdruk van die digter se lewe te beskou, is n baie simplistiese manier om na literêre tekste te kyk. Dit impliseer dat n literêre teks slegs betekenis het vir die skrywer en betekenisloos is vir lesers. Het n roman of n gedig dan vir ons as lesers geen betekenis nie? Natuurlik ken lesers betekenis toe aan literêre tekste en hou dit betekenis en waarde vir ons lewens in. Indien literêre tekste slegs betekenis vir skrywers het, sou daar geen lesers of letterkundestudente wees nie en hiersonder sal AFK2601 nie kan bestaan nie. Die ontmoetingsproses tussen skrywer en leser moet om meer gaan as biografiese feite (geboortedatum, ouderdom en skoolloopbaan), geraamtes in die kas, skindernuus en sappige brokkies. Om n digter of skrywer beter te leer ken, is dit belangrik dat jy as Afrikaanse letterkundestudent die volgende vrae stel: Waar pas die digter (en sy of haar werk) binne die groter Afrikaanse poësie in? In watter tydperk publiseer die digter? Hoe sluit die digter se werk aan by ander Afrikaanse digters? Wat sê die digter oor sy of haar eie digkuns of die poësie in die algemeen? Wat sê ander mense (soos resensente, mededigters en literêre kritici) oor sy of haar werk? In die res van hierdie leereenheid gaan ons in meer besonderhede in op drie spesifieke aspekte van Loftus Marais se poësie: intertekstuele skakeling, die uitdaging van norme en andersoortige maniere van waarneming. Ons gaan hierdie aspekte bestudeer teen die breër agtergrond van ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná DIE BEHOEFTE OM N GESPREK TE VOER Elke dag voer ons gesprekke met vriende, familie en kollegas. Waarom doen ons dit? Daar is baie antwoorde op hierdie vraag, maar die belangrikste rede is seker omdat ons iets het om te sê. Dikwels ook omdat ons n vorige gesprek wil hervat, omdat ons nie die eerste keer alles gesê het wat ons wou nie. Baie van ons gesprekke met ander mense is dus soos n ketting die einde van een gesprek, is die begin van n volgende gesprek. AFK2601/1 67

74 In die Afrikaanse digkuns gebeur dieselfde ouer en nuwe digters tree deurlopend in hul gedigte met mekaar in gesprek. Hierdie gesprek wat tussen digters en gedigte gevoer word, noem ons intertekstualiteit. Jy het vroeër in hierdie leereenheid gesien dat Viljoen (2011) intertekstuele skakels as n universele tema in die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 beskou. Dit is belangrik om te onthou dat intertekstualiteit (gesprekke tussen ouer en nuwer digters) nie op sigself nuut is nie. Dit is iets wat ook in die Afrikaanse poësie vóór die nuwe millennium voorkom. Dit is wel so dat Afrikaanse digters van die nuwe millennium op verskeie wyses gesprekke met ouer digters voortsit. Viljoen (2011:30 31) beskryf die aard van hierdie gesprekke as volg: The tendency of poets to establish intertextual connections and engange in intertextual conversations and rivalries is by no means new or limited to specific literatures. Thus Afrikaans poets of the past decade, like poets everywhere, felt the need to establish connections with other poets in an attempt to foster solidarity, to stimulate their growth, and bolster the substance of their own work. They also re-write the work of other poets in order to establish their own poetic identities and to assert themselves as rivals of poets and trends they perceive as outdated. Waarom voer nuwe digters dan gesprekke met ouer digters? Eerstens om n gevoel van eenheid te skep, maar ook omdat hulle iets nuuts het om te sê en dit op n ander manier wil sê. Hulle wil duidelik wys dat hulle nie met ouer digters saamstem nie, byna soos tieners wat dikwels nie met die oudmodiese idees van hul ouers saamstem nie. Dit is presies dié soort gesprek wat Loftus Marais in sy gedig Die digter as rockster met sy literêre vader N.P. van Wyk Louw voer. Om hierdie gesprek beter te begryp, kyk ons eerstens na Die beiteltjie van N.P. van Wyk Louw alvorens ons op die Marais-gedig konsentreer. AKTIWITEIT 4 Lees die gedig Die beiteltjie van N.P. van Wyk Louw en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Hoe beskryf die spreker die beiteltjie in die eerste drie strofes van die gedig? (2) Wat doen die spreker met die beiteltjie in die eerste drie strofes van die gedig? (3) Wat doen die spreker alles met die beiteltjie in strofe 4 7? 68

75 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) (4) Hoe verskil die gebruik van die beiteltjie in die eerste drie strofes van die laaste vier strofes? (5) Verduidelik waarom die spreker in reël 13 praat van my tien vingers. (6) Waarom kan ons sê dat oordrywing (hiperbool) ter sprake is in die gedig? Motiveer jou antwoord deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. (7) Die beiteltjie funksioneer nie uitsluitlik as n stuk praktiese gereedskap in die gedig nie. Verduidelik hierdie stelling deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. Gaan kyk gerus na: die animasievideo van Die beiteltjie op YouTube by watch?v=mvtzkkctjla. 1Woordverklarings Moeilike woord beiteltjie (reël 1) tik (reël 2 ) slyp (reël 3) vergewis (reël 6) voeg (reël 12) Betekenis Gereedskap met n skerp of plat punt wat gebruik word om hout of staal te bewerk. Ligte klap of hou. Vryf of skuur om n oppervlak skerp of glad te maak. Om sekerheid oor iets te kry. Las of naat. Die plek waar twee dele hout of metaal met mekaar verbind is n Eenvoudige taak Die beiteltjie is een van die bekendste gedigte in Afrikaans. Dit verskyn in die bundel Nuwe verse (1954) van N.P. van Wyk Louw een van Afrikaans se grootste digters. Uit die eerste drie strofes lei ons af dat die ek-spreker die beiteltjie gebruik om n klippie stukkend te kap n klein en eenvoudige taak. Die klein grootte van die beitel word veral in die eerste reël beklemtoon deur die beskrywing n klein klein beiteltjie. Dit is ook duidelik dat die spreker sy taak op n metodiese (stap-vir-stap) wyse uitvoer: hy maak eers seker die beiteltjie is skoon ( blink ) en skerp, plaas dan die klippie op n rots voordat hy uiteindelik die klippie middeldeur kap Meer as net n gewone beiteltjie Vanaf strofe 4 is daar n verandering of wending, want die ek-spreker gebruik die beiteltjie om groter en fisies onmoontlike take uit te voer. As jy na strofe 4, 5, 6 en 7 kyk, sien jy dat n duidelike ontwikkeling of progressie plaasvind, want die beiteltjie AFK2601/1 69

76 beskik oor die toenemende vermoë om n rots middeldeur te breek (strofe 4), die aarde te skeur (strofe 4), die land oop te kloof (strofe 5), die aarde in twee te breek (strofe 6) en die hemelruim oop te skeur (strofe 7). Die gewone praktiese funksie van die beiteltjie, word dus oordryf deur die spreker wat elke keer n groter en meer onmoontlike taak met die beiteltjie uitvoer. In die eerste en derde strofe gebruik die spreker die verkleiningsvorm beiteltjie, maar verwys in strofe 5 en 7 na beitel. Dit hou verband met die progressie in die gedig, want die klein beiteltjie word n magtige beitel wat die onmoontlike kan verrig Simbool van kunstenaarskap Ons het reeds gesê dat die spreker nie slegs die beiteltjie vir gewone praktiese take gebruik nie, maar ook om onmoontlike take uit te voer. In die eerste drie strofes fokus die spreker op die praktiese nut van die beiteltjie en voer hy eenvoudige take uit soos die werkwoorde tik, slyp, breek en slaat aandui. Vanaf die vierde strofe word die take wat die spreker uitvoer meer kompleks wat ons aflei uit werkwoorde soos bars, skeur en kloof. Die gedig handel dus nie net oor die praktiese nut van die beiteltjie nie, maar Van Wyk Louw gebruik die beiteltjie as n simbool van digterskap (of kunstenaarskap). Om gedigte te skryf is dus nie n eenvoudige taak waarmee die digter min bereik nie, maar n magtige talent wat n kragtige uitwerking kan hê. Dit beskik oor die vermoë om verandering of transformasie tot stand te bring. Volgens Kannemeyer (1984:424) wys die gedig op die ontsettende implikasies wat n kunswerk kan hê. Net soos n beeldhouer n beiteltjie en n hamer as gereedskap gebruik om beelde uit rotsblokke te kap, gebruik n digter woorde as gereedskap om n kunswerk ( n gedig) te skep. Dit is egter die digter se taak om woorde met vaardigheid te gebruik, net soos n beeldhouer sy beiteltjie en hamer op n vaardige wyse gebruik soos die spreker in reël 7 9 beklemtoon: mens moet jou vergewis/ n beitel moet kan klip breek/ as hy n beitel is. Verder is dit noodsaaklik dat n digter deurlopend sy woordvaardigheid (of talent) ontwikkel net soos n beeldhouer sy beiteltjie slyp om dit skerp te hou: toe slyp ek en ek slyp hom/totdat hy klink en blink. Om gedigte te skryf kan miskien vir baie mense as n onskuldige en onbelangrike daad voorkom, maar woorde (en gedigte) beskik oor die potensiaal om n kragtige uitwerking te hê. Hierdie verreikende gevolg van die digkuns word veral in die slotstrofe beklemtoon: en op die dag sien ek die nag/daar anderkant gaan oop/met n bars wat van my beitel af/dwarsdeur die sterre loop. n Mens kan dus baie van Van Wyk Louw (as verteenwoordiger van die ouer Afrikaanse poësie) se literatuuropvattinge uit Die beiteltjie aflei. Hy beskou digkuns as n verhewe kunsvorm wat n kragtige invloed kan hê en taal (woorde) as belangrike gereedskap in die skep van gedigte. Loftus Marais voel egter heeltemal anders oor digterskap. In sy gedig Die digter as rockstar daag hy Van Wyk Louw se idees oor poësie op verskeie maniere uit. Kom ons kyk hoe hy dit doen. 70

77 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) AKTIWITEIT 5 Lees die gedig Die digter as rockstar van Loftus Marais en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Wie dink jy word almal aangespreek in die gedig? Haal uit die gedig aan om jou antwoord te staaf. (2) Waarom dink jy word die aangesprokenes op so n beledigende wyse aangespreek in reël 1, 4 en 10? (3) Watter woorde in die gedig laat jou dink aan n rockster? (4) Watter woorde in die gedig het met digterskap te doen? (5) Waarom dink jy tref die spreker n vergelyking tussen n digter en n rockster? (6) Hoe sal jy die spreker se houding teenoor digterskap beskryf? Motiveer jou antwoord deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. (7) Hoe sal jy die persoonlikheid van die spreker beskryf? Motiveer jou antwoord deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. (8) Op watter spesifieke plek in die gedig is daar n direkte verwysing na Die beiteltjie? (9) In watter opsigte verskil Die digter as rockstar van Die beiteltjie? Motiveer jou antwoord met duidelike teksvoorbeelde. (10) Verklaar die slotreël van die gedig. (11) Het jy van hierdie gedig gehou? Verskaf sinvolle en oortuigende redes vir jou antwoord. 1Woordverklarings Moeilike woord rockstar paparazzi (reël 2) punctuation (reël 3) piercings (reël 3) trash (reël 4) woofers (reël 5) jambes (reël 5) groupies (reël 6) sashimi (reël 6) studded leather broek (reël 7) lighters (reël 9) koeplette (reël 11) Betekenis Rockster Joernaliste wat n obsessie met beroemde persone het. Leestekens Metaalringe deur die neus of ore. Goedkoop, sonder enige klas Luidsprekers Term wat in die poësie gebruik word om te verwys na n swak beklemtoonde lettergreep gevolg deur n sterk beklemtoonde lettergreep byvoorbeeld bewaar. Vroulike aanhangers van n rockgroep wat dikwels meer geïnteresseerd is in die rocksterre as hul musiek. Sushi sonder rys. Repies rou vis. n Leerbroek met metaalknoppies wat in die materiaal ingewerk is. Sigaretaanstekers Twee versreëls wat rym. Dit word geassosieer met n ouer poësietradisie. AFK2601/1 71

78 Moeilike woord wallace stevens (reël 12) lugdrukboor (reël 16) Betekenis Amerikaanse digter Groot boor wat dikwels gebruik word om sement los te boor (Engels: jackhammer ) n Aggressiewe gesprek Die duidelikste leidraad dat Marais n gesprek met sy literêre vader, N.P. van Wyk Louw en meer spesifiek Die beiteltjie aanknoop, vind ons in die tweedelaaste reël: ék het nie n beiteltjie nie. Marais spreek Van Wyk Louw in die eerste reël op n aggressiewe en beledigende manier aan deur letterlik vir hom te sê fok jou. Dit is egter nie net Van Wyk Louw wat op dié wyse aangespreek word nie, maar die hele ouer Afrikaanse poësietradisie soos ons uit reël 11 kan aflei. Hiermee stel Marais dit baie duidelik dat hy opstandig is teen die ouer Afrikaanse poësie en min respek vir die poësie van ouer Afrikaanse digters het Die digter is n rockster Woorde soos woofers, studded leather en guitars laat mens dadelik aan n rockster dink, terwyl ons ander woorde soos wit bladsye, punctuation, jambes, versreëls, sonnette en koeplette sterk met digterskap assosieer. Die gedig handel dus nie uitsluitlik oor n rockster nie, maar eerder oor die digter wat soos n rockster is of soos een optree. Hierdie ooreenkoms word duidelik in die titel Die digter as rockstar beklemtoon. Die hedendaagse digter is net soos n rockster baie gewild, want hy pak sportstadions vol. Net soos n rockster kommunikeer hy dit wat hy wil sê op n luidrugtige en ekspressiewe manier en sy aanhangers reageer ook so op sy poësie: gevuisde skares skreeu my koeplette. Die hedendaagse digter is net so ondermynend soos n rockster, wat hom nie aan enige reëls steur nie Ons skryf soos ons chat Dis is duidelik dat Die digter as rockstar in baie opsigte verskil van Die beiteltjie. Dit is veral die taalgebruik in die Marais-gedig wat opmerklik verskil van Die beiteltjie. Marais gebruik vloekwoorde en meng Afrikaanse en Engelse woorde wat verskil van die suiwer Standaardafrikaans wat in Die beiteltjie gebruik word. Die taalgebruik in Die digter as rockstar herinner mens baie aan alledaagse gesprekke of die Engafrikaans wat deesdae so algemeen gepraat word (Visagie, 2010:7). Hierdie soort taalgebruik is kenmerkend van n jonger geslag Afrikaanse digters en skrywers Nog verskille tussen Die beiteltjie en Die digter as rockstar Jy het seker opgemerk dat Die digter as rockstar oor n losser vorm beskik. Dit bestaan nie soos Die beiteltjie uit afsonderlike strofes nie, maar uit slegs een strofe. Die afsonderlike versreëls volg ook nie op so n vloeiende wyse aanmekaar nie en daar is nie sprake van enige rymskema nie. Die Marais-gedig neem die vorm van n aantal opeengestapelde stellings aan wat bydra tot die gejaagde ritme in die gedig. Daar is nie sprake van n meer versigtige en stadige opbou soos in Die beiteltjie nie. Die leser kry die indruk dat Marais haastig is om te sê wat hy wil sê, terwyl die spreker in Die beiteltjie redelik lank neem om tot n gevolgtrekking te kom. 72

79 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Marais voel anders oor digterskap Beide Die beiteltjie en Die digter as rockstar handel oor digterskap. Dit is in n groot mate die enigste ooreenkoms tussen die twee gedigte, want Marais gee n totaal ander perspektief op digterskap. Hy beskou nie soos Van Wyk Louw die digkuns as n soort vakmanskap waar die digter versigtig en vaardig met taal omgaan nie. Vir Marais is n digter nie n vakman nie, maar n glanspersoonlikheid ( celebrity ) wat spreek tot die massas:... ek pak sportstadions vol/vir my flits paparazzi splitsekonde wit bladsye. Marais beskou nie digterskap as verhewe, duister of privaat nie. Vir hom is poësie iets wat op n sigbare en ekspressiewe wyse gekommunikeer word: ek dra my punctuation as piercings. Gedigte is net so deel van populêre kultuur soos rockmusiek met die hoofsaaklike funksie om te vermaak. Marais heg nie soos Van Wyk Louw n belangrike waarde aan woorde nie. In reël 4 vergelyk hy woorde met trash hotelkamers met ander woorde iets wat goedkoop en van verbygaande aard is. Woorde lei tot vernietiging soos ons kan aflei uit ek breek my versreëls oor julle koppe soos guitars/lighters swing op my sonnette. In hierdie opsig verskil dit van die spreker in Die beiteltjie se siening dat woorde gereedskap is om iets mee te skep Om tradisie te vernietig Van Wyk Louw beskou poësie as iets wat geskep word en woorde as gereedskap om n kunswerk te skep wat n kragtige verandering tot gevolg kan hê. Marais verskil grootliks van hierdie beskouing, want in die slotreëls van Die digter as rockstar sê die spreker prontuit: ék het nie n beiteltjie nie/ek het n fokken lugdrukboor. Anders as n beiteltjie, word n lugdrukboor nie gebruik om te skep nie, maar te vernietig. Dit word dikwels gebruik om harde betonblokke of teerpaaie te deurboor. Hiermee stel Marais dit duidelik dat hy ongemaklik voel met die ouer Afrikaanse poësietradisie en gevestigde opvattinge oor die poësie. Hy wil letterlik hierdie tradisie met n fokken lugdrukboor vernietig en ondermyn. Wat sou die redes hiervoor wees? Waarskynlik omdat hy hierdie tradisie as ontoeganklik en irrelevant vir die hedendaagse tyd beskou. As n jonger en nuwer stem in die Afrikaanse poësie kan hy nie identifiseer met Louw se idees oor die poësie nie. 3.9 SEUNTJIES DRA BLOU, DOGTERTJIES DRA PIENK Tot dusver kon jy sien hoe Marais die gevestigde Afrikaanse poësietradisie ondermyn, maar hy daag ook sosiale norme uit. Ons gaan nou spesifiek kyk hoe Marais gevestigde idees oor gender en heteroseksuele liefde uitdaag in sy gedig Strandromanse. AFK2601/1 73

80 AKTIWITEIT 6 Kyk na die onderstaande prentjie. Beantwoord die vrae.. Waarom dink jy dra seuntjies blou en dogtertjies pienk? (1) Dink jy dit is onaanvaarbaar as seuntjies ook pienk dra (of met poppe speel)? Motiveer jou antwoord. (2) Aan watter ander uiterlike tekens of gedrag koppel ons manlikheid en vroulikheid? Ons weet almal dat dogtertjies pienk en seuntjies blou dra. Ander voorbeelde is dat seuntjies met karretjies speel en dogtertjies met poppe of dat seuntjies se hare kort en dogtertjies s n lank is. Dit is nie iets wat ons bevraagteken nie, maar as standaarde aanvaar. Maar hoekom aanvaar ons dit so maklik? Veral as ons nie werklik goeie redes kan verskaf waarom dogtertjies pienk of seuntjies blou dra nie. n Moontlike verklaring is dat die samelewing van mans en vrouens verwag om aan n reeks voorwaardes en reëls te voldoen. As jy man of vrou is, moet jy so optree en lyk. Manlikheid en vroulikheid is dus sosiale en kulturele konstruksies (iets wat geskep word) dit is nie iets wat op n natuurlike manier bestaan nie. n Man meet sy manlikheid aan sekere sosiale standaarde of kwaliteite in terme van sy gedrag (mans tree altyd aggressief op), fisieke voorkoms (mans dra hulle hare kort en dra nie oorbelle nie) en beroep (slegs mans is broodwinners in n gesin). Indien n man nie aan hierdie standaarde voldoen nie, word hy baie maklik as vroulik, verwyfd of homoseksueel beskou, alhoewel dit nie noodwendig waar is nie. Kom ons kyk verder hierna aan die hand van n voorbeeld uit die sportwêreld. In 2010 is die Pink Shorts -veldtog geloods. Deel van hierdie veldtog het behels dat rugbyspelers pienk rugbybroeke dra om kankerbewustheid te bevorder. AKTIWITEIT 7 Lees die koerantberig by Pink shorts for Varsity Cup. Bestudeer veral die kommentaar wat lesers op hierdie berig gelewer het. Beantwoord die volgende vrae. (1) Wat is die opinie van die meeste mense oor rugbyspelers wat pienk rugbybroeke dra? (2) Noem drie voorbeelde waar lesers die dra van pienk rugbybroeke direk aan manlikheid en seksualiteit koppel? (3) Wat sal jou antwoord wees op die een leser se vraag What the hell has pink shorts got to do with sexuality??? Motiveer jou antwoord. 74

81 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) (4) Wat is jou opinie oor rugbyspelers wat pienk sportdrag dra om kankerbewustheid te bevorder? Motiveer jou antwoord. Wenk: Jy kan ook die berig by http/ Wanderers Proteas in pink at Wanderers lees oor die Suid- Afrikaanse krieketspan wat pienk sportdrag dra. Dit is interessant dat die dra van pienk rugbybroeke soveel reaksie ontlok. Dit is verder opvallend dat dit baie maklik aan manlikheid en seksualiteit gekoppel word. Dikwels voel mense baie ongemaklik as die gevestigde reëls van manlikheid oortree word. Dit kan ons sien uit die reaksie van sports fan wat sê: Why pink for cancer? Men are men, not bl..dy women. Hierdie leser voel dat pienk kleredrag n negatiewe invloed op manlikheid het, dit maak van mans vrouens. Die debat word nog verder gevoer deur Les en Comeau wat die teenoorgestelde beweer naamlik dat ware mans ( real men ) nie n probleem het om pienk te dra nie. Hierdie opinies is net so ongemotiveerd, want wat beteken dit om n ware of werklike man te wees? Wat is n onwerklike man dan? n Gay man? n Mens kan wel beweer dat mans wat gelukkig voel om mans te wees (oor n manlike genderidentiteit beskik) nie omgee om pienk rugbybroeke te dra nie. Dit is egter absurd om te dink dat die dra van pienk rugbybroeke hulle ware mans maak, want dan het ons opnuut met n voorgeskrewe standaard en verdere onderskeide te doen. Die vraag van die een leser lui: What the hell has pink shorts got to do with sexuality??? Die antwoord hierop is eintlik niks nie, want dit gaan hier om die foutiewe gebruik van terme. Pienk het niks te doen met seksualiteit of meer spesifiek seksuele oriëntasie nie, dit het wel iets te doen met genderidentiteit. Dit beteken hoe sterk jy identifiseer met die manlike of vroulike geslag met ander woorde sien jy jouself as n man of as n vrou. Ongelukkig koppel mense soms vroulike genderidentiteit verkeerdelik aan seksuele oriëntasie, terwyl die twee nie altyd met mekaar verband hou nie. Baie mense dink dat as n rugbyspeler pienk dra, hy noodwendig gay moet wees. Dit is egter nie waar nie, want baie mans met n sterk manlike genderidentiteit (insluitend rugbyspelers) is gay. Goeie voorbeelde van gay rugbyspelers is Gareth Thomas, Jed Hooper en Keegan Hirst. Dit is ook nie waar dat die dra van pienk rugbybroeke n invloed op biologiese geslag of genderidentiteit het nie. Die rugbyspelers wat pienk rugbybroeke dra, bly nog steeds mans en hul identifiseer ook met die manlike geslag (beskik oor n manlike genderidentiteit). Op hierdie manier beskou, is die pienk rugbybroeke bloot wat dit is, n variasie op die gewone swart of wit rugbybroeke om op n visuele manier kankerbewustheid te bevorder Ken jou terme Die vorige twee aktiwiteite het jou bietjie meer laat nadink oor manlikheid en vroulikheid. Dit dien as goeie voorbereiding tot die interpretasie van Strandromanse van Loftus Marais. Dit is egter belangrik dat jy sekere terme korrek sal verstaan en ook in staat is om die onderskeide tussen terme te tref. AFK2601/1 75

82 Term of konsep Geslag ( sex ) Gender Genderidentiteit Genderuitdrukking Genderrol Seksuele oriëntasie Verduideliking Dit verwys na fisieke en biologiese eienskappe soos eksterne geslagsdele, geslagschromosome, geslagshormone en interne voortplantingstrukture (Gender Spectrum, 2015). Voorbeelde: XY chromosoom = man XX chromosoom = vrou Dit is die interaksie tussen jou geslag, jou interne bewustheid van jouself as manlik of vroulik, jou eksterne handelinge (genderuitdrukkings) en genderrol (Gender Spectrum, 2015). Dit is n sosiale en kulturele konstruksie. Innerlike selfkonsep as man, vrou, beide of geeneen van die twee nie. Dit gaan om hoe individue hulself sien en hoe hul na hulself verwys. Dit kan dieselfde wees as jou geslag, maar kan ook daarvan verskil (Gender Spectrum, 2015). Verwys na die maniere hoe mense hul genderidentiteit op n uiterlike manier aan ander kommunikeer deur gedrag, kleredrag, haarstyl, stem ens. Genderuitdrukking is nie n aanduider van seksuele oriëntasie nie (Gender Spectrum, 2015). Dit is die reeks van rolle, aktiwiteite, verwagtinge en gedrag wat deur die samelewing aan mans en vrouens toegeken word (Gender Spectrum, 2015). Voorbeelde: Mans is broodwinners in n gesin. Vrouens moet kinders grootmaak. Om romanties of seksueel aangetrokke te voel tot mense van n spesifieke gender. Seksuele oriëntasie en genderidentiteit is twee aparte dele van ons algehele identiteit (Gender Spectrum, 2015). Voorbeelde: heteroseksueel: aangetrokke tot die ander geslag (man is aangetrokke tot n vrou) homoseksueel: aangetrokke tot dieselfde geslag (man is aangetrokke tot n man) Nou dat jy belangrike terme beter begryp, kyk ons na die gedig Strandromanse van Loftus Marais. Ons gaan spesifiek kyk hoe die spreker konvensionele idees oor gender en heteroseksuele liefde uitdaag. 76

83 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Die liefde is n strandwandeling AKTIWITEIT 8 Lees die gedig Strandromanse van Loftus Marais en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Verklaar die titel van die gedig? (2) Wie is die hul waarna die spreker in die eerste reël verwys? (3) Watter soort paartjie beskryf die spreker in die gedig. Motiveer jou antwoord. (4) Watter tipe romanse word in die gedig beskryf? Verskaf goeie redes vir jou antwoord (5) Wat dink jy is die funksie van die uitroeptekens in reël 5 en 6? (6) Wat dink jy is die betekenis van reël 8? (7) Wat gebeur in die slotstrofe met die paartjie? (8) Hoekom dink jy gebeur dit met die paartjie? (9) Wat is die spreker se houding teenoor die paartjie? (10) Wat dink jy probeer die spreker vir jou sê in hierdie gedig? Wenk: Raadpleeg die artikel van Cochrane by: om jou te help om hierdie gedig beter te verstaan. Kyk veral na bladsy Woordverklarings Moeilike woord bries (reël 5) bamboes (reël 9) tentakels (reël 12 ) takel (reël 13) Betekenis Ligte windjie Soort seeplant wat dikwels op strande uitspoel. Lang vingeragtige voelers ( n seekat het tentakels). Aanval AFK2601/1 77

84 Waarmee assosieer jy die onderstaande prentjies? Jy het seker dadelik die prentjies met romantiese liefde in verband gebring. Hartjies, soentjies en drukkies is almal bekende simbole om romantiese liefde uit te beeld. Ons het al so gewoond geraak aan hierdie algemene en oppervlakkige uitbeeldings van romantiese liefde dat ons eintlik nie meer romantiese liefde op n ander manier kan ervaar nie. In Strandromanse gebruik die spreker ook n soortgelyke beeld wat ons sterk met romantiese liefde assosieer naamlik n man en vrou wat op die strand stap. Hierdie algemene beeld word reeds in die titel aan ons voorgehou en sluit by verdere beskrywings in die eerste strofe aan n Heteroseksuele (man en vrou) paartjie In die eerste reël verwys hul na n heteroseksuele paartjie. Die verwysings na hy en haar in reël 7 asook hy en sy in reël 8 wys duidelik dat die gedig oor n heteroseksuele paartjie gaan. In n groot mate sou jy in elk geval aanvaar dat dit oor n heteroseksuele paartjie gaan, want in al die uitbeeldings van romantiese liefde in die 78

85 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) alledaagse lewe, gebeur dit bitter selde dat dit anders gesteld is. Dink bietjie hieroor? Hoeveel keer sien jy op televisie of in tydskrifte twee mans wat hande vashou of twee vrouens wat soen? Waarom dink jy is heteroseksualiteit die norm? Waarom word die liefde tussen n man en n vrou selde bevraagteken? Hoe word heteroseksuele liefde uitgebeeld? Die gedig verskaf aan ons n aantal antwoorde op hierdie vraag. Eerstens sê die spreker in die eerste reël en asof hul n raam stap hul saam. Dit wys dat hulle die liefde binne vasgelegde grense ervaar en dat hul liefdeservaring nie veel verskil van duisende ander heteroseksuele paartjies nie. Die oorbekende strandruimte word in reël 3 herhaal en verder beklemtoon deur die alliterasie (herhaling van konsonante) van die allitererende s -klank in skitterende son en see en sand. In reël 5-6 word heteroseksuele liefde as oordrewe, soetsappig en oppervlakkig uitgebeeld. Die herhaling van o! en die gebruik van die uitroepteken in die liefde is n ligte bries!/en sproei! dui op oordrywing. Die oppervlakkige aard van heteroseksuele liefde word beklemtoon deur die gebruik van die parentese in reël 6: ( nie te diep ). Heteroseksuele liefde word verder vergelyk met n ligte bries!, sproei! en voetspore. Ons het hier weereens te doen met oorbekende uitbeeldings van heteroseksuele liefde, maar wat sê hierdie beelde nog vir jou oor heteroseksuele liefde? Die beelde dui almal op oppervlakkigheid en kortstondigheid met ander woorde op iets wat nie lank hou of baie kragtig is nie Wat doen hy met sy hande? Die feit dat die man ongemerk in sy lies krap terwyl hy sy meisie se hand vashou, is betekenisvol. Ons kan hierdie handeling op twee maniere interpreteer. Eerstens dui dit op die onbelangstellende, ontspanne en vanselfsprekende wyse waarop die man heteroseksuele liefde ervaar. Met ander woorde dit is iets wat hy nie bevraagteken nie en as n stabiele norm beskou. Tweedens dui die handeling op n herhalende bevestiging van sy manlikheid. Dit is niks anders as n uitvoering ( performance ) nie met ander woorde manlikheid word ten toon gestel deur spesifieke handelinge soos om in sy lies te krap. Eenvoudiger gestel, die man wys hiermee hoe manlik (en heteroseksueel) hy is. Om in sy lies te krap, is een van die maniere of handelinge wat hy gebruik om sy manlike genderidentiteit aan ander mense te kommunikeer. As jy terugdink aan die term genderuitdrukking wat ons vroeër behandel het, is dit presies wat die man doen hy kommunikeer sy manlike genderidentiteit aan die wêreld deur n spesifieke handeling uit te voer (hy krap in sy lies). Kan jy aan ander maniere dink hoe hy dit ook kan doen? Miskien hoe hy n glas vashou, hoe hy praat of hoe hy loop. Dus bestaan manlikheid en vroulikheid (gender) nie op n natuurlike manier nie. Dieselfde geld vir heteroseksualiteit as n stabiele en natuurlike norm. Cochrane (2013:78) verduidelik dit as volg: Heteroseksualiteit se aanspraak op n stabiele en natuurlike oorsprong is dus onder verdenking. Soos manlikheid of vroulikheid is dit n kulturele konstruksie wat gevorm word deur herhalende sosiale en taalhandelinge soos n romantiese strandwandeling en geykte woorde wat reeds in sosiale kontekste soos die massamedia bestaan. AFK2601/1 79

86 3.9.6 n Belangrike wending Die woordjie skielik aan die begin van reël 9 dui op n wending of verandering. Die rustige strandwandeling van die heteroseksuele paartjie word versteur deur n seemonster wat hul aanval en die see insleep. Daar bly niks van die heteroseksuele paartjie oor nie; hulle word letterlik deur die seemonster tot niet gemaak. Die vraag is egter: wat sê hierdie gebeurtenis eintlik vir ons? Die uitdaging van heteronormatiwiteit Jy het seker agter gekom dat die spreker in hierdie gedig as n afstandelike waarnemer optree. Hy is nie direk by die gebeure betrokke nie, maar neem slegs op n emosielose en passiewe wyse waar. Hy wend ook geen poging aan om die heteroseksuele paartjie te red nie. Sy toon is sarkasties en hy is krities oor heteroseksuele liefde. Hy bied aan ons n ander perspektief op heteroseksuele liefde deur die begrensde aard hiervan te beklemtoon. Hy ondermyn die dominante posisie van heteroseksualiteit as die enigste aanvaarbare norm. Dit is veral in die slotstrofe waarin die ondermynende rol van die spreker ter sprake kom. Die gedig gaan om veel meer as n heteroseksuele paartjie wat deur n seemonster aangeval word. Dit gaan hier om die ondermyning van heteronormatiwiteit n konsep waarmee jy miskien nog nie kennis gemaak het nie. Die term is in 1991 deur Michael Warner geskep en hou in dat heteroseksualiteit as die normale seksuele oriëntasie beskou word. Dit verklaar ook dat seksuele verhoudings en liefdesverbintenisse uitsluitlik tussen n man en n vrou kan bestaan. Verder bevorder dit n netjiese oplyning tussen biologiese geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings, genderrolle en seksuele oriëntasie. Kom ons stel dit duideliker aan die hand van n konkrete voorbeeld. AKTIWITEIT 9 Lees die onderstaande verhaal Die Venters van Bloemfontein. Kyk of daar sprake is van n netjiese oplyning tussen geslag, genderidentiteit, genderuitdrukking, genderrol en seksuele oriëntasie. Kyk ook of jy enige variasie kan opmerk. Die Venters van Bloemfontein Op 21 Februarie 1980 word Stefan Venter as n seuntjie (beskik oor XY-chromosome) gebore. Hy beskik oor die primêre geslagkenmerke ( n penis en testes) van die manlike geslag. Vanaf 12-jarige ouderdom (puberteit) ontwikkel hy sekondêre geslagskenmerke van die manlike geslag (sy stem breek byvoorbeeld en hy ontwikkel gesigshare). Sy geslag is dus manlik. 80

87 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Stefan speel as seuntjie met karretjies en dra sy hare kort. Tydens sy skoolloopbaan speel Stefan vir die eerstespan rugby. Stefan is gelukkig om deel te neem aan al hierdie konvensioneel manlike aktiwiteite en hou daarvan om soos n man aan te trek en te lyk. Stefan sien homself as n man. Ons weet dus nou die volgende van hom: Geslag: manlik Genderidentiteit: manlik Genderuitdrukking: manlik Stefan se ouers verwag van hom om so gou moontlik te trou en kinders te hê. Op 23 trou Stefan met Sarie Swanepoel. n Jaar later is Kosie gebore, Stefan en Sarie se eersteling. Hul tweede kind, n dogtertjie genaamd Imogen, is n maand gelede gebore. Stefan is n belastingkonsultant en Sarie is n tuisteskepper. Stefan is tevrede om die enigste broodwinner te wees. Hy verkies dat Sarie nie werk nie, want haar taak is om die kinders groot te maak en elke aand te sorg vir n heerlike aandete (haar ma se resepteboek kom hier handig te pas). Ons weet dus nou die volgende van hom: Geslag: manlik Genderidentiteit: manlik Genderuitdrukking: manlik Seksuele oriëntasie: heteroseksueel. Sewe jaar later... Stefan en Sarie is baie bekommerd oor Kosie, want hy wil glad nie met karretjies speel nie. Hy hou ook nie van rowwe speletjies nie en haat dit om vuil te word. Hy hou daarvan om sy hare lank te dra. Hy hou van lees en om saam met sy vriendinnetjies huisie-huisie te speel. Hy wil baie graag klavierlesse neem. Ons weet dus die volgende van die agtjarige Kosie: Geslag: manlik Genderidentiteit: onseker wat nou? Genderuitdrukking: onseker wat nou? Seksuele oriëntasie: onseker wat nou? Is daar n verband tussen Kosie se genderidentiteit, genderuitdrukking en seksuele oriëntasie? Twintig jaar later... AFK2601/1 81

88 Vandag is Kosie n beroemde konsertpianis. Hy is gelukkig getroud met Rentia, n klavieronderwyseres. Hulle het twee weeskinders aangeneem. Hy glo dat sy vrou haar eie loopbaan moet hê en nie heeltyd voor die kospotte hoef te staan nie. Hy is in elk geval n baie beter kok as sy vrou. Hy hou steeds nie van rugby nie, maar hou steeds daarvan om n man te wees, al kry hy maandeliks n gesigsbehandeling en praat met n sagte stem. Ons weet dus die volgende van Kosie as volwasse man: Geslag: manlik Genderidentiteit: meestal manlik, maar met vroulike elemente Genderuitdrukking: vroulik Genderrol: vroulik Seksuele oriëntasie: heteroseksueel Dus: mense is verskillend, nie almal se geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings, genderrolle en seksuele oriëntasie kan netjies opgelyn word nie, nie almal is so heteronormatief nie. Alhoewel Kosie se genderuitdrukkings en genderrolle meer vroulik en sy genderidentiteit beide manlik en vroulik is beteken dit nie dat hy homoseksueel is of tot die vroulike geslag behoort nie. Geslag: vroulik Genderidentiteit: vroulik Genderuitdrukking: vroulik Seksuele oriëntasie: homoseksueel Imogen (nou n volwasse vrou) is n skoonheidsterapeut, sy het van kleins af gehou van dogtertjiedinge soos om mooi aan te trek en grimering te dra. Sy gaan tans uit met Tanja, n mediese dokter. Imogen het nog nooit in romantiese verhoudings met mans belang gestel nie. Ons weet dus die volgende van Imogen: Gevolgtrekking: genderidentiteit en seksuele oriëntasie het niks met mekaar te doen nie Wat leer ons uit hierdie storie? Stefan en Sarie Venter kan as uiters heteronormatief beskou word. Hul geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings, genderrolle en seksuele oriëntasie is mooi netjies opgelyn niks is onkonvensioneel nie. Hulle voldoen aan die aanvaarbare en normale voorwaardes. Tog kan ons nie dieselfde oor Kosie en Imogen sê nie. Kosie se verhaal wys vir ons dat daar nie noodwendig n netjiese verband tussen geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings, genderrolle en seksuele oriëntasie bestaan nie, terwyl Imogen se storie vir ons wys dat seksuele oriëntasie nie op n eenduidige manier strook met geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings en genderrolle nie. Heteronormatiwiteit is dus n onstabiele en beperkende konsep, wat nie op alle mense van toepassing is nie. Dit is gevaarlik om dit as die enigste aanvaarbare norm te beskou, omdat dit mense uitsluit wat nie aan sekere voorwaardes voldoen nie. 82

89 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Die gedig Strandromanse sluit hierby aan. Dit gee aan ons n ander perspektief op heteronormatiwiteit deur die dominante posisie hiervan te ondermyn. Die spreker wys vir ons hoe onstabiel heteronormatiwiteit is en dat dit altyd in gevaar staan om vernietig te word. Marais dwing ons ook uit ons gemaksone, hy wil hê dat ons op n ander manier na gewone dinge kyk, want slegs hierdeur kan ons verby die vanselfsprekende en bekende ervaring beweeg DIE WÊRELD UIT DIE OË VAN N TUINDWERG Jy weet nou reeds dat andersoortige perspektiewe (maniere van kyk) n belangrike kenmerk van Marais se poësie is. Kom ons kyk watter andersoortige perspektief hy stel op die alledaagse in die gedig Relaas van die tuindwerg. AKTIWITEIT 10 Lees die gedig Relaas van die tuindwerg van Loftus Marais (beskikbaar op die e-reserwes) en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Wie kyk en na wie word gekyk in hierdie gedig? (2) Waarom kan hierdie manier van kyk as vreemd beskou word? (3) Hoeveel keer kom die woord kyk in die gedig voor? (4) Wat dink jy is die funksie van dié woordherhaling (verwys na vraag 3)? (5) Watter ruimte word in die gedig beskryf? (6) Hoe lyk die ruimte wat in die gedig beskryf word? Gee gepaste teksvoorbeelde om jou antwoord te staaf. (7) Waarna verwys dié kyk in reël 20? (8) Waarom kan die laaste drie versreëls as ironies beskou word? (9) Watter soort kritiek word in die gedig uitgespreek (wie en wat word gekritiseer)? 1Woordverklarings Moeilike woord agapante (reël 6) kitsch (reël 14) geposeerde (reël 20) Betekenis Bekende Suid-Afrikaanse tuinplant met pers blommetjies, Afrikalelie Goedkoop, ongesofistikeerd Gemaakte, mense poseer vir n foto Die storie van n tuindwerg Mense hou daarvan om soms hul tuine op allerlei maniere te versier. Kan jy aan moontlike voorbeelde dink? Miskien gipsbeelde van paddas en skilpaaie of metaalwindpompe om n plaasatmosfeer te skep. n Bekende versiering in voorstedelike tuine is die tuindwergie met sy helder kleure en breë glimlag op sy gesig. Dit is hoofsaaklik waaroor Loftus Marais se gedig Relaas van die tuindwerg handel AFK2601/1 83

90 soos jy reeds uit die titel kan aflei. Die woord relaas sê verder vir ons dat ons hier te doen het met n verhaal of storie en meer spesifiek met n tuindwerg se verhaal. Dit is reeds vreemd, want tuindwerge beskik gewoonlik nie oor die vermoë om te praat nie. In die gedig tree die tuindwerg egter as n ek-spreker op soos ons uit die herhaling van die woord ek kan aflei n Vreemde manier om te kyk Dit is vreemd dat die tuindwerg as speker in die gedig optree, maar dit is ook ongewoon dat die tuindwerg as waarnemer optree soos ons kan aflei uit die werkwoorde kyk (reël 1 en 20), sien (reël 2 en 16) en lyk (reël 22). Die wêreld word dus vanuit die oë of perspektief van die tuindwerg waargeneem. Die gedig gaan dus nie uitsluitlik om n beskrywing van die tuindwerg nie, maar ons het hier te doen met dit wat die tuindwerg om hom waarneem. Hy sien onder meer die bedrywighede van die huisgesin raak (reël 3 4), hy sien die onkruid in die tuin (reël 5) en die spinnekoppe wat in hom nesmaak (reël 8 9). Die tuindwerg neem slegs die gewone of alledaagse waar. Niks wat hy waarneem is uniek of vreemd nie. Hy neem vanselfsprekende dinge waar wat n mens sou verwag n tuindwerg moet waarneem soos die alledaagse bedrywighede van n huisgesin. Met ander woorde, die manier van waarneming of die persoon wat waarneem is vreemd, maar nie dit wat waargeneem word nie, want die tuindwerg sê in reël 13: dis hoe dit is. Verder verklaar die tuindwerg ook in reël 7 en 14 dat hy eerlik is oor wat hy waarneem, met ander woorde hy skets nie n vals prentjie van dit wat hy sien nie. Die tuindwerg rapporteer slegs dit wat hy waarneem sonder om enigiets te interpreteer Wie kyk ook in die gedig? Uit reël is dit duidelik dat die tuindwerg nie die enigste persoon is wat kyk of waarneem nie. Die tuindwerg sien ook hoe n vrou (waarskynlik die moeder van die huis) deur haar venster haar man en kinders agterna kyk én hoe die vrou hierna deur die blomgordyne in die verte kyk. In reël 20 word na hierdie kyk as dié kyk verwys en beskryf as so vol geposeerde geluk (reël 20). Watter interpretasie moet ons hieraan heg? Die woord geposeerde is hier belangrik, omdat dit op onnatuurlikheid en valsheid dui of anders gestel die vrou is nie werklik gelukkig nie, sy vertoon slegs n valse beeld van geluk aan die wêreld. Dink bietjie hieroor na. Wat doen n mens gewoonlik as iemand n foto van jou wil neem? Jy glimlag gewoonlik en sorg dat jy op jou beste lyk, selfs al voel jy nie werklik so nie. 84

91 LEEREENHEID 3: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 1) Met ander woorde jy poseer vir n foto wat impliseer dat jy n valse beeld van jouself voorhou. Verder verskil hierdie soort perspektief van die tuindwerg s n wat dinge eerlik sien vir wat dit is. Die tuindwerg gee nie voor nie, hy skep nie n valse beeld van homself nie, want hy sê eerlik vir ons hoe hy werklik lyk in die derde strofe: my punthoed is gechip/my baard is grys van die son. Die verskil tussen die vrou en tuindwerg se perspektief versterk die ironie wat in die laaste twee reëls opgesluit is: ek s seker dit laat mý uitdrukking/eintlik menslik lyk. Wat sê hierdie reëls eintlik vir ons? Die tuindwerg is ironies genoeg meer menslik, omdat hy nie soos die vrou n onnatuurlike en valse beeld aan die wêreld voorhou nie. Die tuindwerg sê self in reël 14: ek is net kitsch versiering. Deur die andersoortige perspektief van die tuindwerg lewer die gedig kritiek op die valse beelde wat mense daagliks aan die wêreld voorhou. Huisgesinne is nie altyd werklik so gelukkig as wat dit lyk nie. As mens anders en dieper kyk, kom mens gou agter dat dinge nie altyd so goed gaan nie. In dié opsig herinner hierdie gedig ons baie aan die bekroonde Amerikaanse film American beauty waarin dit wat werklik in huisgesinne gebeur ontmasker word. Die film sê nie verniet vir ons look closer nie n Belangrike kenmerk van Loftus Marais se poësie In Relaas van die tuindwerg is dit duidelik dat ons met n alternatiewe manier van kyk (perspektief) te make het. Dié andersoortige manier van kyk na die wêreld is n aspek wat dikwels in Loftus Marais se poësie voorkom. Dit is n belangrike kenmerk van sy poësie wat in die meeste resensies van sy debuutbundel beklemtoon word. In haar resensie oor Marais se debuutbundel som Hambidge (2009:4) hierdie kenmerk van sy poësie goed op: Die meeste gedigte gee n vreemde blik op die gewone dinge: Sklovsky se ostranenie of die vervreemding van die digterlike aanslag kom hier ter sprake. Alles staan in die teken van die aweregse, die nuwe aanslag. Eenvoudiger gestel beteken dit dat Loftus Marais deurlopend en doelbewus gewone dinge vreemd probeer maak. Dit doen hy veral deur n andersoortige perspektief op dinge te bied, in sy gedigte kyk hy anders na die wêreld. Op dié manier dwing hy die leser om ook op n ander manier waar te neem om sodoende uit sy of haar gemaksone te ontsnap TEN SLOTTE In hierdie leereenheid het ons gekyk na n aantal belangrike ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie van die nuwe millennium. Ons het gesien dat Loftus Marais as n jonger digter op verskeie maniere aansluit by hierdie ontwikkelinge, maar ook as n unieke en vernuwende stem in die onlangse Afrikaanse poësie gereken kan word. Dit is veral sy ondermyning van literêre en sosiale norme, andersoortige perspektief en gevarieerde werkswyse wat sy poësie n verruimende en vernuwende karakter gee BIBLIOGRAFIE Adendoff, E Digdebute teen die millenniumwending: n Polisistemiese ondersoek. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch. Cochrane, N Ondermyning van normatiwiteitsdimensies in die poësie van Loftus Marais: n Queer-teoretiese beskouing. Tydskrif vir Letterkunde, 50(3): AFK2601/1 85

92 Hambidge, J Debuut gee vreemde blik op die gewone. Volksblad, 12 Januarie:4. HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse taal) s.v. bestek. 4de uitgawe. Midrand: Perskor. Kannemeyer, J.C Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur Deel 1. 2de uitgawe. Pretoria: Academica. Kleyn, L n Ander bestekopname van die Afrikaanse poësie, LitNet Akademies, 5(1): Viljoen, L Die Afrikaanse poësie se nuutste rockster verskyn met sterk debuut. LitNet. Viljoen, L Of Chisels and Jackhammers: Afrikaans poetry, Current Writing: Text and Reception in Southern Africa, 23(1): Visagie, A Ons skryf soos ons chat. Die Burger, 9 Januarie:7. 86

93 4LEEREENHEID 4 4Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) 4.1 INLEIDING Tot dusver het jy kennis gemaak met die poësie van Loftus Marais een van die belangrikste digterstemme van die nuwe millennium. Ons gaan jou nou bekend stel aan die werk van Ronelda Kamfer, nog n belangrike digter wat gedurende die eerste dekade van die nuwe millennium debuteer. Alhoewel haar werk ooreenkomste met Marais vertoon, lewer haar poësie in eie reg n verruimende bydrae tot die hedendaagse Afrikaanse digkuns. In hierdie leereenheid kyk ons na n aantal kenmerke en temas van haar poësie teen die breër agtergrond van ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná LEEREENHEIDUITKOMSTE EN ASSESSERINGSKRITERIA Leeruitkoms Aan die einde van hierdie leereenheid sal jy in staat wees om n aantal Ronelda Kamfer-gedigte teen die breër agtergrond van ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná 2000 te interpreteer Assesseringskriteria Jy sal weet dat jy hierdie uitkoms bemeester het as jy die volgende kan doen: Verduidelik hoe belangrike ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie vanaf 2000 tot 2009 in die werk van Ronelda Kamfer neerslag vind. Verduidelik hoe belangrike temas soos die onderdrukking van vrouens, sosiale probleme en die persoonlike lot van individue in Kamfer se poësie ontwikkel. Verduidelik hoe aspekte soos narratiewe (verhalende) elemente, die vrye versvorm, andersoortige taalgebruik en praatstyl in Kamfer se poësie funksioneer. Literêr-analitiese vaardighede gebruik om Ronelda Kamfer-gedigte te interpreteer. 4.3 LIEWE LESER, ONTMOET RONELDA KAMFER In leereenheid 3 het ons gesê dat die biografiese feite van n digter van minder belang is vir die interpretasie van sy of haar gedigte. Dit is belangriker om te bepaal waar die digter in die groter poësiesisteem tuishoort en by watter gevestigde tradisies die digter aansluit. n Mens kan nie vernuwende of verruimende aspekte in n jonger digter se werk behoorlik aantoon as jy nie weet by watter gevestigde tradisies sy of hy aansluit nie. Tog is dit altyd lekker om n digter self aan die woord te stel. Kyk na die volgende video by waar Kamfer uit haar debuutbundel voorlees. Kyk gerus ook na Diek Grobler se animasievideo by van Kamfer se gedig Klein Cardo. AFK2601/1 87

94 Dié gedig (ook in Engelse vertaling) is beskikbaar op die webtuiste van Poetry International: LITTLE-CARDO. Bendegeweld op die Kaapse Vlakte ( Cape Flats ) is n tema wat baie in Kamfer se werk voorkom. In Klein Cardo wys die spreker hoe onskuldige inwoners soms die slagoffers van dié sosiale euwel word. In die volgende aktiwiteit kyk ons hoe Kamfer se digterlike beskouings vanaf n jong ouderdom gevorm is. AKTIWITEIT 1 Lees die profiel by van Ronelda Kamfer op LitNet. Beantwoord die volgende vrae. (1) Waar is Kamfer gebore? (2) Waarheen verhuis die gesin later? (3) Met watter sosiale probleem kry Kamfer vroeg in haar lewe te doen? (4) Wanneer skryf Ronelda haar eerste gedigte? (5) Watter Amerikaanse digter is een van Kamfer se helde? (6) Waarom hou Kamfer so baie van hierdie digter se poësie? (7) Watter Afrikaanse vrouedigter is vir Kamfer n rolmodel? (8) Noem n paar opvallende kenmerke van Kamfer se poësie wat in die profiel genoem word (kyk veral wat sy oor die poësie onder die opskrif Sêgoed van Ronelda Kamfer sê) Grootwordjare Kamfer is op 16 Junie 1981 in Blackheath gebore. Later verhuis die Kamfer-gesin na Eersterivier op die Kaapse Vlakte. Sy kry reeds vanaf n jong ouderdom te doen met bendegeweld; een van die grootste sosiale probleme op die Kaapse Vlakte. Jy sal later sien dat bendegeweld n sterk tema in Kamfer se poësie is. As tienerjarige eksperimenteer Kamfer met dwelms. In n koerantonderhoud met Heinrich Wyngaard wat op 27 Junie 2008 in Burger verskyn, sê sy die volgende hieroor: Dis maar net n geval van been there; done that. Dit was deel van my eksperimentele fase, en ek veronderstel dit het my wyser gemaak. (Wyngaard, 2008:17). Jy sal opmerk dat n aantal Kamfer-gedigte (byvoorbeeld OD2 ) oor dwelmmisbruik handel. Alhoewel Kamfer baie dig oor persoonlike ervarings, moet jy versigtig wees om nie op n absolute wyse haar gedigte aan haar werklike lewe gelyk te stel nie. Die digter (Ronelda Kamfer) en die spreker in haar gedigte is nie noodwendig dieselfde persoon nie. Digters verwerk en herskep persoonlike ervarings in hul gedigte. n Gedig is nie n dagboekinskrywing van die digter se lewe nie. Kamfer laat haar as volg hieroor uit: As dit n goeie gedig is en dit laat mense dink, is dit irrelevant oor wie dit gaan (Wyngaard, 2008:17) Charles Bukowski en Kamfer se beskouings van poësie As tienermeisie skryf Kamfer haar eerste gedigte om uiting aan haar gevoelens te gee. Jy sal sien dat n aantal van haar gedigte oor tienerprobleme soos dwelmmisbruik en groepsdruk handel. Sy put inspirasie uit populêre musiekvorme soos rock en 88

95 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) rap. Elke digter het sy of haar rolmodelle wat dikwels n sterk invloed op sy of haar werkswyse en opvattinge oor die poësie uitoefen. Kamfer beskou die Amerikaanse digter Charles Bukowski as een van haar rolmodelle. Sy beskryf Bukowski se digkuns baie goed in n koerantrubriek getiteld Die vermetelheid waarvan n digter kan droom. Die kenmerke van Bukowski se poësie wat Kamfer uitsonder, is ook grootliks op haar digkuns van toepassing. Jy sal later in hierdie leereenheid sien dat Kamfer se poësie baie van hierdie kenmerke vertoon. Eerstens hou Kamfer van Bukowski se eerlike en toeganklike styl. Hy skryf poësie wat sy maklik kan verstaan en sonder moeite (Kamfer, 2009) kan lees. Tweedens dig hy oor dinge waarvan hy hou en oor dinge wat hy sien. Hy steur hom nie aan voorgeskrewe reëls oor wat hy mag skryf en hoe hy dit moet doen nie. Verder het Kamfer respek vir sy eenvoudige eerlikheid (Kamfer, 2009). Hy dig nie oor mooi dinge nie, maar oor onkonvensionele mense ( underdogs ) wat weens hul andersheid nie deel van die hoofstroom vorm nie. Bukowski is n digter wat sy middelvinger vir die wêreld gewys het (Kamfer, 2009). Hy het geen onderskeid tussen mense getref nie, en Kamfer geleer dat daar plek vir almal (Kamfer, 2009) is. Raadpleeg gerus die webtuiste poets/detail/charles-bukowski van die Poetry Foundation indien jy meer oor Charles Bukowski se biografiese besonderhede wil weet. Die Afrikaanse digter Antjie Krog is ook een van Kamfer se rolmodelle. Krog se onprentensieuse en direkte styl kom baie ooreen met Kamfer se werk. Kamfer beskou poësie as n vorm van selfuitdrukking. Gedigte moet mense laat dink en n emosionele reaksie by lesers ontlok. In die volgende aktiwiteit kyk ons hoe Kamfer in die groter Afrikaanse poësiesisteem inpas Waar pas Kamfer in die prentjie? AKTIWITEIT 2 Lees bladsy 247 tot 262 van Nina Botes se artikel getiteld Haar art was befok, haar gap was groovy : Die resepsie van Ronelda Kamfer se Noudat slapende honde in Suid-Afrika en die Lae Lande. Die artikel is op e-reserwes beskikbaar. Beantwoord dan die onderstaande vrae. (1) In watter bundel debuteer Ronelda Kamfer? (2) Wat is die titel van haar solodebuut? (3) Watter literêre prys verower Kamfer vir haar debuutbundel? (4) Wat is die titel van Kamfer se tweede bundel? (5) By watter drie Afrikaanse poësietradisies sluit Kamfer aan? (6) Waarom kan die publikasie van Kamfer se solodebuut as n waterskeidende gebeurtenis beskou word? (7) Wie word beskou as die enigste ander swart Afrikaanse vrouedigter wat daarin kon slaag om n selfstandige bundel te publiseer? (8) Noem twee swart Afrikaanse vrouedigters wat in versamelbundels publiseer. (9) Noem vier maniere hoe Kamfer se poësie tematies aansluit by swart Afrikaanse poësie. (10) Noem drie sosiopolitieke temas wat prominent in Noudat slapende honde aanwesig is. (11) Noem drie variëteite van Afrikaans wat Kamfer in haar poësie gebruik. AFK2601/1 89

96 Kamfer se debuutbundel Ronelda Kamfer se eerste gepubliseerde gedigte verskyn in 2005 in die bundel Nuwe stemme 3 (saamgestel deur Antjie Krog en Alfred Schaffer). Miskien het jy al van die Nuwe stemme-projek gehoor? Dit is n projek wat aan ongepubliseerde en ontluikende Afrikaanse digters die geleentheid bied om hul gedigte te publiseer. Dikwels gebeur dit dat van hierdie digters later n solodebuut publiseer wat inderdaad die geval met Ronelda Kamfer was. In 2008 verskyn haar solodebuut Noudat slapende honde. Die bundel word besonder goed deur literêre kritici ontvang en verower die Eugène Marais-prys (saam met Loftus Marais se Staan in die algemeen nader aan vensters). In 2011 publiseer Kamfer haar tweede bundel, grond/santekraam. Die publikasie van Noudat slapende honde kan as n belangrike gebeurtenis beskou word, omdat Kamfer hiermee die eerste swart Afrikaanse vrouedigter word wat n selfstandige bundel by n gevestigde uitgewery publiseer. Die feit dat dit met n gesogte literêre prys bekroon word, verleen verdere prominensie aan die bundel. Diana Ferrus is die enigste ander swart Afrikaanse vrouedigter wat met haar debuutbundel Ons komvandaan (2006) daarin slaag om n selfstandige solobundel te publiseer. Dié bundel verskyn egter nie by n gevestigde uitgewery nie, maar word deur Ferrus self uitgegee. Ander swart Afrikaanse vrouedigters soos Valda Jansen, Sydda Essop en Beverly Jansen publiseer in versamelbundels. Net soos Loftus Marais, sluit Kamfer by n aantal Afrikaanse poësietradisies aan. Volgens Botes (2012:248) sluit Kamfer aan by die poësie van Antjie Krog, by n jonger generasie Afrikaanse digters (of digters van die nuwe millennium) en swart Afrikaanse digters Iets meer oor Kamfer se poësie Volgens Botes (2012:251) toon Kamfer se werk tematiese ooreenkomste met swart Afrikaanse poësie wat die volgende betref: bruin identiteit in n postapartheidskonteks, taal en identiteit, marginalisering en werkersklasgemeenskappe. n Belangrike kenmerk van Kamfer se debuutbundel is die aanwesigheid van sosiopolitieke temas soos bendegeweld, tienerswangerskappe en alkoholisme (Botes, 2012:254). Jy kan baie oor die spesifieke kenmerke van n digter se werk uitvind deur resensies van sy of haar digbundels te lees. AKTIWITEIT 3 Lees Joan Hambidge se resensie van Kamfer se debuutbundel by: lefora.com/topic/471888/noudat-slapende-honde-ronelda-s-kamfer%23. V5NInvm7iko#.V5ddTvl95pg Die resensie getiteld Debuut en digter is n vonds vir die taal verskyn op 15 September 2008 in Volksblad. Kyk hoeveel kenmerke van Ronelda Kamfer se poësie jy uit die resensie kan aflei. Voltooi die onderstaande tabel deur die ontbrekende kenmerke aan die hand van die resensie in te vul. 90

97 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Kenmerknommer Spesifieke kenmerk 1. Kamfer gebruik gemaklike en alledaagse Afrikaans wat mense in alledaagse gesprekke praat Haar gedigte getuig van woede en opstand wat baie herinner aan die werk van Antjie Krog Die tema van afwesige vaderfigure kom voor. 6. Sterk sosiale kommentaar word gelewer Kamfer beskryf die belewenis van Afrikaans en Suid-Afrika op n ander manier Haar gedigte is toeganklik én onkonvensioneel. Jy weet nou bietjie meer oor Ronelda Kamfer se poësie, alhoewel jy nog baie gaan ontdek. In die res van hierdie leereenheid val die fokus op spesifieke kenmerke en temas in Kamfer se poësie. Ons gaan bepaal waarom Kamfer as n belangrike stem van die nuwe millennium beskou kan word. Verder kyk ons hoe Kamfer se poësie aansluit by belangrike ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná Dit is veral die ontginning van sosiopolitieke temas, die gebruik van narratiewe elemente (Viljoen, 2011) en die beoefeni8ng van die vrye vers wat ons in dié verband gaan uitsonder. 4.4 DIE ONDERDRUKKING VAN VROUE IN DIE SAMELEWING Die ondergeskikte rol van vroue is n belangrike sosiopolitieke tema in Kamfer se poësie. Dit gaan veral om die ervarings van werkersklasvrouens soos Van Wyk (2008) in sy resensie ( oor Noudat slapende honde aantoon: n Mens hoor die stem van jong werkersklasvroue, wit, bruin en Afrikaans, in n subtiele en wrang aanklag teen die samelewing wat hulle tot statistiek en opskrifte in poniekoerante reduseer vgl. Lolla en goeie meisies. In die volgende twee gedigte goeie meisies en Dame en progress kyk ons in meer besonderhede na hierdie tema Oor goeie meisies AKTIWITEIT 4 Lees die gedig goeie meisies (beskikbaar op e-reserwes) van Ronelda Kamfer en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. n Engelse vertaling van die gedig is beskikbaar op Poetry International se webtuiste: AFK2601/1 91

98 ( -GIRLS). (1) Wat dink jy beteken die titel goeie meisies? (2) Maak n lysie van alles wat goeie meisies volgens die spreker veronderstel is om te doen. (3) Waarom dink jy gebruik die spreker deurlopend die ontkennende vorm (die dubbele nie)? (Anders gestel: waarom beklemtoon sy juis alles wat goeie meisies nie veronderstel is om te doen nie?) (4) Maak n lysie van die sosiale probleme wat in die gedig genoem word. (5) Watter omgewing beskryf die spreker in die gedig? Staaf jou antwoord met n gepaste verwysing uit die gedig. (6) Beskryf die taalgebruik in die gedig. Gee voldoende teksvoorbeelde om jou antwoord te ondersteun. (7) Waarom dink jy is die taalgebruik in die gedig gepas? Motiveer jou antwoord. (8) Wat dink jy beteken die slotreël van die gedig? 1Woordverklarings Moeilike woord gangs (reël 1) tjappies (reël 3) roekie (reël 4) weed (reël 4) tik (reël 5) speen (reël 7) Cape Flats (reël 10) Betekenis Bendes Tatoeëermerke (geassosieer met bendes) Rook nie Dagga Om tik (dwelmmiddel) te gebruik. Om seks te hê (slangwoord). Kaapse Vlakte, n groot plat gebied suidoos van Kaapstad. Die gebied bestaan uit n aantal plakkersdorpe wat gedurende die Apartheidsjare aan nie-blankes toegeken is om te bewoon. Om die gedig beter te verstaan moedig ons jou aan om die Wikipediainskrywing ( oor die Kaapse Vlakte te bestudeer Alles wat goeie meisies nie doen nie In die gedig noem die spreker n aantal dinge wat goeie meisies nie doen nie. n Paar voorbeelde is dat hul nie betrokke raak by bendegeweld nie (reël 1), hulle nie op n jong ouderdom swanger raak nie (reël 2) en hulle nie losbandige seks met mans het nie (reël 6 7). Dit is opvallend dat die spreker deurlopend fokus op dinge wat goeie meisies nie doen nie in plaas van wat hul veronderstel is om te doen. Hiermee suggereer die spreker dat meisies wat op die Kaapse Vlakte bly nooit goeie meisies sal wees nie, omdat hul weens sosiale omstandighede nie aan dié ideaal kan voldoen nie. Die slotreël van die gedig beklemtoon hierdie stelling, want die spreker sê baie duidelik: goeie meisies bly nie oppie Cape Flats nie. Die feit dat die spreker deurlopend die ontkennende vorm gebruik, beklemtoon die kontras tussen goed en sleg. Met ander woorde as die spreker byvoorbeeld in die derde reël sê dat goeie meisies nie bendetatoeëermerke ( tjappies ) dra nie, sê sy outomaties dat slegte meisies dit wel dra. 92

99 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Bendegeweld is n groot probleem Die gedig gee aan ons n goeie opsomming van die sosiale probleme op die Kaapse Vlakte. Elke keer wat die spreker sê wat goeie meisies nie moet doen nie, beklemtoon sy terselfdertyd n spesifieke sosiale probleem. Die volgende tabel gee n uiteensetting van die sosiale probleme wat in die gedig ter sprake kom. Sosiale probleem Versreël Bewys uit teks Bendeaktiwiteite Reël 1 join nie gangs nie Tienerswangerskap Reël 2 pregnant op dertien Bendeaktiwiteite Reël 3 dra nie tjappies nie Daggagebruik Reël 4 roekie weed nie Gebruik van metamfetamien Reël 5 hulle tik nie Losbandigheid Reël 6 djol nie saam met onderwysers nie Seksuele uitbuiting Reël 7 speen nie saam met taxidrywers nie Armoede/gebrek aan loopbaangeleenthede Armoede/gebrek aan loopbaangeleenthede Reël 8 Reël 9 werk nie vir Shoprite nie is nie die cleaners nie Uit bogenoemde tabel kan jy sien hoe hierdie gedig gestruktureer is. In elke versreël noem die spreker n spesifieke sosiale probleem wat die lewens van mense op die Kaapse Vlakte raak. Kom ons kyk meer spesifiek na een van hierdie probleme, naamlik bendegeweld. Die video getiteld Nuwe plan om bendegeweld vas te vat op YouTube skets die omvang van bendegeweld op die Kaapse Vlakte: AFK2601/1 93

100 4.4.4 Ook meisies raak betrokke AKTIWITEIT 5 Lees die news24-koerantberig ( Girl gangs terrorise Cape Flats wat op 13 April 2012 verskyn. Beantwoord die volgende vrae: (1) Watter nuwe soort bende is op die Kaapse Vlakte bedrywig? (2) Wat doen hierdie bende? (3) Met watter anders bendes werk hulle saam? (4) Noem die name van twee vrouebendes wat in die berig genoem word. (5) In watter plek is daar n toename in insidente waarby vrouebendes betrokke is? (6) Vir watter twee bendeaktiwiteite word tienermeisies gebruik? (7) Verskaf een rede waarom meisies by bendes aansluit. Bendegeweld op die Kaapse Vlakte is iets wat mens dikwels met mans geassosieer, maar hierdie probleem beïnvloed alle inwoners in die gemeenskap. Die koerantberig handel spesifiek oor jong meisies op die Kaapse Vlakte wat by gewelddadige vrouebendes soos die Voora Babes en Vatos Babes aansluit. Hierdie vrouebendes is dikwels gekoppel aan bendes waaraan hulle ouens ( boyfriends ) behoort. Bendes funksioneer gewoonlik binne afgebakende gebiede. Daarom word lede van ander bendes dikwels op gewelddadige maniere aangeval. Geweld, intimidasie, dwelms en die onwettige besit van vuurwapens gaan hand aan hand met bendegeweld. Meisies word dikwels gebruik om dwelms te smokkel en vuurwapens te versteek. Ironies genoeg voel sommige meisies dat bendes die enigste manier is om hul veiligheid te waarborg. Dit is duidelik dat bendegeweld n ingewikkelde probleem is wat alle lede van n gemeenskap beïnvloed. Weens vooropgestelde idees oor vrouens, voel dit vreemd om te lees oor tienermeisies wat by bendes aansluit, want mens geassosieer bendegeweld hoofsaaklik met mans, alhoewel die koerantberig op die teendeel wys. In die gedig goeie meisies verwys die spreker ook na die bestaan van vrouebendes op die Kaapse Vlakte. Dit vorm saam met ander sosiale probleme soos dwelms, seksuele losbandigheid en armoede deel van die alledaagse bestaan van jong werkersklasvrouens op die Kaapse Vlakte. Kamfer ondermyn vooropgestelde idees dat slegs mans by bendes aansluit Die verband tussen gender, ras en klas Die titel goeie meisies impliseer n spesifieke standaard waaraan vrouens moet voldoen hulle moet altyd goed wees. Jy sal onthou dat ons in leereenheid 3 baie gesê het oor geslag, gender, genderidentiteit en genderrolle. Ons het gesê dat gender n sosiale konstruksie is wat te make het met die bewustheid van jouself as manlik of vroulik, genderuitdrukkings en genderrolle. Gewoonlik verwag die samelewing dat geslag, genderidentiteit, genderuitdrukkings en genderrolle dieselfde moet wees. Die 94

101 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) samelewing verwag ook dat meisies goed sal optree en lyk, maar wat beteken dit presies? Kamfer se gedig verskaf aan ons die antwoord: goeie meisies is: ordentlik seksueel onaktief netjies (hulle dra nie tatoeëermerke nie) sober (hulle gebruik nie dwelms nie) suksesvol en beklee goeie beroepe (hulle is nie skoonmakers en kassiere nie) Die feit dat hierdie standaarde aan vrouens gestel word, dui reeds op n vorm van onderdrukking, want nie alle vrouens in die samelewing kan hieraan voldoen nie. In die gedig verwys die spreker ook na ander voorbeelde van onderdrukking in die vorm van geweld (reël 1), seksuele uitbuiting (reël 2, 7 en 8) en beperkte loopbaangeleenthede (reël 8 9). Hierdie vorme van onderdrukking vind veral plaas in die lewens van bruin werkersklasvrouens op die Kaapse Vlakte wat radikaal verskil van die omstandighede van meer bevoorregte blanke middelklasvrouens. Hierdeur wys die spreker op die sterk verband tussen gender, ras en klas in die Suid-Afrikaanse samelewing. Die gedig goeie meisies wys ook dat die standaarde waaraan vrouens gemeet word idealisties en onstabiel is, want nie alle vrouens kan hieraan voldoen nie. Soms is die sosiale omstandighede van vrouens van so n aard dat hulle nie goeie meisies kan wees nie. Hulle identiteit en gedrag word grootliks deur hul sosiale omstandighede bepaal Die taalgebruik in die gedig Die spreker gebruik nie suiwer Standaardafrikaans nie, maar n vermenging tussen Afrikaans en Engels kom voor. Jy het in leereenheid 3 gesien dat die gebruik van Engafrikaans ook n kenmerk van Loftus Marais se poësie is. In goeie meisies is voorbeelde van Engelse woorde onder meer join en gangs. Anders as Marais, gebruik Kamfer ook ander niestandaardvorme soos Kaapse Afrikaans, omdat dit verband hou met die geografiese gebied (die Kaapse Vlakte) waaroor sy dig. Goeie voorbeelde hiervan is roekie en oppie. Verder is woorde soos tjappies, tik en speen spesifiek gekoppel aan sosiale groepe (veral bendes) op die Kaapse Vlakte. Die gebruik van niestaandaardvome van Afrikaans is n belangrike kenmerk van Kamfer se poësie. Sy praat die taal van gewone werkersklasmense op die Kaapse Vlakte. Kamfer se gebruik van niestandaardvorme sluit direk aan by die volgende kenmerke van haar poësie: toeganklike praatstyl voorliefde vir die verhalende vers lakoniese toon 4.5 NOGMAALS VOORWAARDES Die gedig Dame in progress toon n aantal ooreenkomste met goeie meisies. Weereens gaan dit om n aantal voorwaardes waaraan vrouens moet voldoen. AFK2601/1 95

102 AKTIWITEIT 6 Lees die gedig Dame in progress (beskikbaar op e-reserwes) van Ronelda Kamfer en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Dui die belangrikste ooreenkomste tussen goeie meisies en Dame in progress aan. (2) Wat is die betekenis van die woordjie as in reël 1 en 24? (3) Voltooi aan die hand van Dame in progress die onderstaande tabel: Voorwaardes waaraan n dame moet voldoen: Voorwaardes: voorkoms Versreël Voorwaardes: gedrag Versreël Kruis haar bene as sy sit. 2 Luister nie na rockmusiek (Jimi Hendrix) nie. 6 3 Rook en drink nie. 7 Hou haar gewig dop. 4 Is altyd gehoorsaam Maak die regte vriende (4) Watter ouderdom is die spreker? Gee redes vir jou antwoord. (5) Hoe sal jy die spreker karakteriseer? Motiveer jou antwoord deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. (6) Watter tipiese tienerprobleme kom in die gedig ter sprake? Verskaf n aantal aanhalings uit die gedig om jou antwoord te staaf. In Dame in progress wys die spreker op voorwaardes waaraan sy moet voldoen om n dame te wees. Hierdie voorwaardes het veral met voorkoms en gedrag te doen (kyk na die tabel wat jy by vraag 3 moes voltooi). Net soos in goeie meisies is hier n deurlopende spanning tussen realiteit en verwagtinge. Die spreker doen alles wat n dame nie veronderstel is om te doen nie. Weereens staan die spreker buite die norme wat gestel word. Elke stelling wat sy maak, impliseer die teenoorgestelde: byvoorbeeld as die spreker in reël 10 sê: Ek gaan mans respekteer weet die leser dat sy juis nie mans respekteer nie. Daar is n aantal leidrade in die gedig wat vir jou sê dat die spreker waarskynlik n rebelse tienermeisie is. Ons kan hierdie leidrade as volg opsom: Sy dra liggaamsversierings ( piercings ) soos tongringe. Sy rook sigarette en drink bier. Sy is ongehoorsaam en oneerbiedig. 96

103 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Sy is onbetroubaar, want sy gaan met meer as een ou op n slag uit. Sy is bakleierig. Sy meng met die verkeerde persone. Sy trek slordig aan. Sy meng haar taal en gebruik tipiese woorde wat tieners sal gebruik soos piercings en figure study. Dit is duidelik dat die spreker haarself nog nie as n dame beskou nie. Die titel Dame in progress impliseer dat sy nog besig is om n dame te word. Hierdie ontwikkelingsproses word verder in die slotreëls beklemtoon: as/ek eendag n dame is. Die woordjie as het n tweeledige betekenis in die gedig. In die eerste reël dui dit op n voorwaarde. Met ander woorde die spreker se voorkoms en gedrag moet by n dame pas. In die tweedelaaste reël impliseer die woordjie as dat die spreker waarskynlik nooit n dame gaan wees nie of miskien eendag een kan wees. In die volgende gedig wat ons behandel, val die fokus op hoe die lewe van n spesifieke individu onlosmaaklik deel van sy sosiale omstandighede is. 4.6 N KLEIN BIOGRAFIE Jy weet reeds dat die woord biografie iemand se lewensverhaal beteken. Gewoonlik is biografieë dik boeke wat baie navorsing verg om te skryf, maar iemand se lewensverhaal kan ook binne die kleiner opset van n gedig vertel word. Hierdie gedigte word verhalende of narratiewe verse genoem. Bekende voorbeelde uit Kamfer se oeuvre is Klein Cardo, Lolla en Shaun. AKTIWITEIT 7 Lees die gedig Shaun (beskikbaar op e-reserwes) van Ronelda Kamfer (uit haar tweede bundel grond/santekraam) en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Watter soort verhouding het die spreker met Shaun? Verskaf geskikte teksvoorbeelde om jou antwoord te ondersteun. (2) Hoe weet jy dat die gedig uit twee dele bestaan? (3) Op watter lewensfase fokus die spreker in die eerste deel ( 1. ) van die gedig? (4) Op watter lewensfase fokus die spreker in die tweede deel ( 2. ) van die gedig? (5) Hoe sluit die eerste en tweede deel van die gedig by mekaar aan? (6) Wat het uiteindelik met Shaun gebeur? (7) Rekonstrueer Shaun se lewensverhaal na aanleiding van die gedig (dui die hoofmomente van sy lewensverhaal aan). (8) Noem vier sosiale probleme wat in die gedig genoem word. Verskaf telkens n aanhaling uit die gedig om jou antwoord te ondersteun. (9) Watter soort mens is Shaun? Gee redes vir jou antwoord. (10) Waarom dink jy sê die spreker in die slotreël: maar ek glo nie meer wat mense sê nie? (11) Hoe sal jy die taalgebruik in die gedig beskryf? Motiveer jou antwoord deur gepaste voorbeelde uit die gedig. (12) Wat dink jy is die funksie van die andersoortige taalgebruik in die gedig? AFK2601/1 97

104 1Woordverklarings Moeilike woord druggies (reël 27) subway (reël 34) luiste (reël 35) kinda (reël 38) wies (reël 39) wiet (reël 42) vi (reël 43) gerecite (reël 44) daais (reël 47) anner (reël 49) drug-related charge (reël 50) wanner (reël 52) issie (reël 56) Betekenis Dwelmverslaafdes Duikweg Luister Kind of (soort van) Wees Weet Vir Voorgedra Daardie is Ander Dwelmverwante aanklag Wanneer Is nie Shaun se storie Die gedig herinner jou baie aan iemand se lewensverhaal of biografie. Dit gaan spesifiek oor Shaun se lewensverhaal wat die spreker aan ons vertel. Dit is duidelik dat Shaun n goeie vriend van die spreker is, soos ons uit reël 30 kan aflei: maar my vriend Shaun glo niks. Die fokus val op n aantal hoofmomente in Shaun se lewe sy moeilike kinderjare, dwelmgebruik, tydperk in die tronk en sy uiteindelike dood. Hierdie gedig sluit aan by ander Kamfer-gedigte soos Klein Cardo en Lolla wat handel oor die lewe van n spesifieke individu. Cloete (2009:244) noem hierdie gedigte minatuurbiografieë wat klein lewensverhale beteken. Die spreker fokus slegs op spesifieke momente of gee n opsomming van die belangrikste lewensgebeure. Kamfer se minatuurbiografieë handel nie oor beroemde mense nie, maar oor gewone mense. Sy stel belang in die lewensverhale van randfigure ( underdogs ) n Storie in twee dele Die gedig bestaan uit twee dele (let op die gebruik die syfers 1. en 2. boaan elke deel). In die eerste deel vertel die spreker van Shaun se moeilike kinderjare in n gesin waar fisieke geweld aan die orde van die dag is: jou pa het ingestap gekom/iewers/jou ma aan haar arm gegryp/teen die muur gedruk en/geklap met die agterkant/van sy hand (reël 9 12 van deel 1). Dit gaan dus hier om huishoudelike geweld teen vroue en jong kinders n groot sosiale probleem in Suid-Afrika. Dit is interessant dat pa en seun dieselfde naam het. Wat dink jy is die implikasie hiervan? Miskien dat Shaun soos sy pa gaan word? In die tweede deel vertel die spreker oor Shaun se ervarings as n jong volwasse man. Uit reël 1 tot 3 van die tweede strofe lei ons af dat hy n dwelmverslaafde is en 98

105 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) as gevolg hiervan in die tronk beland (reël 25 van deel 2). Hy is moontlik ook by bendeaktiwiteite (reël 34 van deel 2) betrokke. Verder lei ons uit reël 14 tot 20 van deel 2 af dat Shaun intelligent en kunssinnig is. Hy voldoen dus nie aan die stereotipiese idees oor misdadigers nie. Wat is n stereotipe nou weer? Stereotipering is om n sekere groep mense op n eenduidige manier oor dieselfde kam te skeer. Dit is om mense in die spreekwoordelike boksie te plaas, byvoorbeeld alle blondines is dom. Dit laat geen individuele verskille tussen lede van n spesifieke groep toe nie. In reël 7 tot 13 van deel 2 sluit die spreker by die eerste deel aan deur klem te plaas op Shaun se moeilike en armoedige kinderjare en veral te wys op die negatiewe gevolge hiervan op sy volwasse lewe. Shaun se dwelmprobleem laat hom in die tronk beland waar hy uiteindelik n dag voor sy vrylating vermoor word. Die gedig wys vir ons hoe historiese gebeure in ons lewens dikwels met latere gebeure verband hou. Die lewe is soos n storie waarin oorsake en gevolge deurlopend op mekaar inspeel. Een gebeurtenis lei dikwels tot n ander. Ons kan Shaun se lewensverhaal as volg rekonstrueer: Ouderdom Moment Strofe in die gedig Versreëls Klein seuntjie Shaun se pa rand sy ma aan. 6 jaar Die huisgesin is haweloos en het niks om te eet nie. Tienerseun In sy twintigs In sy twintigs In sy twintigs In sy twintigs Shaun dra gedigte vir die spreker voor. Hy gebruik dwelms en is vermoedelik n dwelmhandelaar. Shaun word gearresteer vir dwelmverwante aktiwiteite. Shaun is in die tronk. Hy skryf kort voor sy vrylating n brief aan sy vriendin (die spreker). Shaun word n dag voor sy vrylating vermoor. 1 (deel 1) Reël (deel 2) Reël (deel 2) Reël (deel 2) Reël (deel 2) Reël (deel 2) Reël (deel 2) Reël Wat lei jy uit hierdie rekonstruksie van Shaun se lewensverhaal af? Daar is plekke waar die logiese volgorde van gebeure ontwrig word. n Goeie voorbeeld is die terugwysing na Shaun se armoedige kinderjare in die tweede strofe (reël 7 13). Daar is sprake van n groot tydsprong tussen die eerste en tweede deel die spreker fokus in die eerste deel op Shaun se lewe as n klein seuntjie, terwyl die tweede deel oor sy lewe as n jong volwassene handel. Die spreker fokus slegs op n paar hoofmomente in Shaun se relatief kort lewe. Hierdie kerngebeure word nie volledig beskryf nie. Die volgorde van gebeure in die werklike lewe stem nie ooreen met die volgorde van gebeure in die gedig nie. In die gedig is sprake van tydspronge tussen hede en verlede. AFK2601/1 99

106 Jy moet onthou dat die gedig n oorvertelling van Shaun se lewensverhaal is. In enige oorvertelling spring die verteller tussen historiese en huidige gebeure rond. Die spreker moet op haar geheue staat maak om Shaun se storie aan ons oor te vertel. Dit veroorsaak dat mens dikwels nie besonderhede onthou nie, maar slegs buitelyne van die belangrikste gebeure. In reël 1 tot 3 wys die spreker op hierdie beperking van die geheue: jy was klein het jy gesê/jy kan seriously nie die/details onthou nie. Geloofwaardigheid is n belangrike aspek van oorvertelling wat jy in gedagte moet hou. Jy het seker al opgemerk dat mense dikwels verskillende weergawes van dieselfde storie onthou. Vra bietjie jou pa en ma om jou van hul eerste ontmoeting te vertel. Ek is seker daarvan dat jy twee verskillende weergawes van dieselfde storie gaan hoor. Die spreker wys in reël 4 tot 6 op hierdie aspek: verskillende mense onthou/ verskillende weergawes/van dieselfde stories. Verder moet die spreker besluit op watter kernmomente sy wil fokus, want sy het beperkte ruimte (die gedig) om Shaun se storie aan ons oor te vertel Is Shaun n slagoffer van omstandighede? In die eerste en tweede strofe verwys die spreker na Shaun se armoedige kinderjare. Waarom dink jy is dit belangrik? Waarskynlik omdat die spreker n verband wil lê tussen Shaun se moeilike kinderjare en sy huidige situasie. In die brief wat Shaun uit die tronk aan die spreker skryf, is dit duidelik dat hy n beter lewe wil lei of anders gestel dat hy nie meer homself as n slagoffer wil beskou nie. Dit blyk uit reël 54 tot 57: en hoe hy maybe nou gereed is om iets/different te try/ die tronk issie nie n plek vir n mensie/was die laaste reël in sy brief. Hierdie strewe is egter van korte duur, omdat hy n dag voor sy vrylating vermoor word. Dit sê vir ons dat dit soms onmoontlik is om uit sekere omstandighede te ontsnap; as mens eers deel vorm van n gewelddadige gemeenskap, hou dit onafwendbare gevolge in Niks is eenvoudig nie Dikwels vorm ons opinies oor ander mense se lewens, sonder om die kompleksiteit van dinge in te sien. In die gedig bestaan n deurlopende spanning tussen Shaun en ander mense se beskouings. n Goeie voorbeeld hiervan vind ons in reël 27 tot 31: mense sê druggies kan hulself help/as hulle wou/mense sê die problem is die drugs/maar my vriend Shaun glo niks/meer wat mense sê nie. In die res van die strofe word hierdie spanning verder beklemtoon: Shaun sal eers na mense se opinies luister, as hulself weet hoe dit voel om 6 jaar/oud te wees en onder die subway op Wyn-/bergstasie te slaap. 100

107 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) In die slotreël deel die spreker dieselfde beskouing: mense sê dit was gang-related dwelms sy tyd/maar ek glo nie meer wat mense sê nie. Sy glo nie meer wat mense sê nie, omdat hul simplistiese opinies dikwels nie met werklike omstandighede verband hou nie. Miskien is daar ander redes waarom Shaun vermoor is. Die vraag ontstaan ook: is hy regtig vermoor? Wat dink jy? Wat wil die spreker eintlik vir ons sê in hierdie gedig? Miskien dat mense versigtiger moet wees alvorens hul n oordeel oor ander mense uitspreek, want niks is eenvoudig nie Die taal van die Kaapse Vlakte Benewens verwysings na sosiale probleme soos huishoudelike geweld, dwelmverslawing, armoede en bendegeweld, is die taalgebruik n belangrike leidraad wat vir ons sê dat hierdie gedig oor die mense van die Kaapse Vlakte handel. Dit is veral die gebruik van Kaapse Afrikaans wat vir ons sê dat die gebeure op die Kaapse Vlakte afspeel. Spesifieke voorbeelde hiervan is kinda, wies, luiste, skoolgegan, wiet, vi, daais, anner, wanner en issie. Die gebruik van Engelse woorde soos seriously, druggies, maybe en release is kenmerkend van Kamfer se alledaagse praatstyl. 4.7 DIE HERLEWING VAN NARRATIEWE POËSIE Ons het vroeër gesê dat die gedig Shaun ons baie aan n storie herinner. Die spreker vertel oor die verloop van Shaun se lewe waarin verhaalelemente soos gebeure, tyd, karakters en ruimte n rol speel. Derhalwe sou ons die gedig as n voorbeeld van narratiewe poësie kon beskou. Die term narratief beteken verhaal of storie. Ander terme vir hierdie soort gedig is vertelvers, verhalende vers, praatvers of anekdotiese gedig. Ons het in die vorige leereenheid opgemerk dat Viljoen (2011) die gebruik van narratiewe elemente as n uitstaande kenmerk beskou in die werk van Afrikaanse digters van die nuwe millennium. Sy benoem dit as the narrative turn (Viljoen, 2011:18) of anders gestel dui dit op n wending (ommekeer) van liriese na meer verhalende gedigte. Ronelda Kamfer is een van n aantal Afrikaanse digters van die nuwe millennium in wie se werk narratiewe elemente teenwoordig is. Ander voorbeelde is Danie Marais, Carina Stander, Bernard Odendaal en Loftus Marais. Die herlewing van narratiewe poësie in Afrikaans word egter nie deur alle kritici ewe gunstig ontvang nie en lei dikwels tot uiteenlopende uitsprake. Dit is belangrik dat jy kennis neem van die uiteenlopende uitsprake oor die herlewing van die narratiewe poësie in die werk van jonger Afrikaanse digters. Dikwels word hierdie soort gedig as swak, oppervlakkig en oninteressant beskou veral as dit teenoor liriese poësie gestel word. Om die narratiewe poësie beter te verstaan, moet ons eers kyk wat liriese poësie behels Wat is liriese poësie nou weer? Waarskynlik is die meeste Afrikaanse gedigte wat jy ken of op skool behandel het, liries van aard. Voorbeelde van liriese digters in Afrikaans is onder meer Elisabeth AFK2601/1 101

108 Eybers, Lina Spies en N.P. Van Wyk Louw. Van Wyk Louw se gedig Die beiteltjie wat ons in die vorige leereenheid behandel het, is n goeie voorbeeld van n liriese gedig. Die fokus in n liriese vers val op die persoonlike gevoelens en ervaring van n individu ( n ek-spreker). Dit kan byvoorbeeld handel oor n liefdesteleurstelling of die dood. Die liriese digter gebruik veral taal, beelde en ritme om sy persoonlike ervaring of indrukke in versvorm te kommunikeer. Grové (1992:256) beskou die liriese kunswerk as subjektief in teenstelling met die meer objektiewe aard van byvoorbeeld die dramatiese werk; as n (gewoonlik betreklik kort) gedig waarin n persoonlike stemming of belewing, dikwels belydend, tot uitdrukking gebring word. Die liriese gedig word dan ook dikwels vanuit n ekstandpunt geskryf... Volgens Grové (1992:256) is n uitstaande kenmerk van die liriek dat dit in versvorm geskryf is en dat die taalklank en -ritme hierin veel intensiewer geëksploiteer word as in die prosa of in die drama. In sy omskrywing van liriese poësie sluit Abrams (1999:146) hierby aan:... a lyric is any fairly short poem, consisting of the utterance by a a single speaker, who expresses a state of mind or a process of perception, thought and feeling. Die onderskeid tussen liriese poësie en narratiewe poësie is egter nie altyd so duidelik nie Debatte oor narratiewe poësie AKTIWITEIT 8 Lees die volgende uitsprake van Afrikaanse digters en literêre kritici oor die herlewing van die narratiewe poësie in Afrikaans. Maak op grond van hierdie uitsprake n aantal afleidings oor narratiewe poësie en dui die belangrikste kenmerke hiervan aan. Uitspraak 1 Tog vermoed ek dat digters soos Charl-Pierre Naudé, Danie Marais en Ronelda S. Kamfer iets nuuts bring wanneer hulle verhalend dig. Dit is waarskynlik dat poësiekenners soos Bernard Odendaal en Heilna du Plooy hierdie vernuwing beter sal kan omskryf as ek, maar my voorlopige vermoede is dat jonger digters vryer met vorm omgaan as die ouer digters en dat hulle feitlik deurgaans die praattoon in hulle anekdotiese verse onderbreek of afsluit met enkele baie sterk beeldende elemente. Hierdie beelde verkry dan juis n sterker seggingskrag omdat hulle binne die losser struktuur van die praatvers ingebed word. Wat dus opwindend van die jonger digters is, is dat hulle die kuns van stilistiese variasie goed uitbuit. Hulle skep die (valse) indruk dat hulle luierige prosa-agtige reëls skryf, maar elke dan en wan plant hulle n sterk liriese vuishou waarmee hulle demonstreer dat hulle veelsydiger digters is as wat baie kritici wil toegee (Visagie, 2009). Uitspraak 2 Ek dink ons eietydse digkuns word veral bedreig deur slapheid en flouheid, deur n gebrek aan inspanning en ambisie, deur halfsagtheid, deur of purperige of cool-erige muurpapiertaal... (Van Niekerk, 2009). 102

109 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Uitspraak 3 Tog is ek dikwels ontnugter as ek met die gedrukte teks in die stilte van my studeerkamer gekonfronteer word. Gedigte wat strek oor twintig, dertig, veertig, vyftig reëls bly steek in die anekdotiese; word verhalend en prosaïes; wek die indruk van poësie te wees deur kunsmatig gevormde versreëls sonder ritmiese noodsaak (Spies, 2007:108). Uitspraak 4 Vir my persoonlik is die vernaamste funksie van die verhaalelement in my gedigte om soos n beeld te funksioneer sodat n bepaalde metaforiese of simboliese betekenis daardeur tot stand kan kom. Die verhaal word eintlik opgeneem/verteer deur die metaforiese of simboliese betekenisse waarna dit verwys en word die simbool, in n sametrekking- of verdigtingsproses wat die verhaal self nivelleer (Naudé, 2009). Uitspraak 5 Ek dink dat die hernude gewildheid van die verhalende vers aan digters ruimte bied om sin en samehang te skep, om ervarings oor te dra as n teenreaksie op die versplintering en snelle veranderinge wat ons in Suid-Afrika deurmaak. Die stapsgewyse gang van die verhalende vers bied kohesie en sekuriteit, n illusie van kontinuïteit wat dikwels in ons belewing van die eietydse samelewing afwesig is (Visagie, 2009). Dit is duidelik dat literêre kritici uiteenlopende opinies oor die narratiewe poësie het. Sommige kritici soos Spies (2007) is van mening dat hierdie soort poësie te veel na prosa neig en heeltemal te lank is. Van Niekerk (2009) sien die beoefenaars van narratiewe poësie as flouerig en lui. Visagie (2009) wys op die vernuwende wyses waarop jonger digters van die verhalende vers hul vertellings met sterk beeldgebruik afwissel, sodat die beelde hierdeur juis sterker beklemtoon word. Vir n digter soos Charl-Pierre Naudé (2009) is die vertelling of storie in sy gedigte n manier om simboliese betekenisse te skep Belangrike kenmerke van narratiewe poësie Op grond van verskillende uitsprake kan ons die volgende algemene kenmerke van narratiewe poësie identifiseer: Narratiewe verse beskik oor n vryer of losser vorm. Met ander woorde die meeste digters verkies die vrye vers bo vaste digvorme soos die sonnet met voorgeskrewe strofebou en rympatrone. Die sprekers in narratiewe verse gebruik n alledaagse praattoon. Die gedigte klink soos alledaagse gesprekke. AFK2601/1 103

110 Sterk beelde kom in narratiewe verse voor. Met ander woorde dit gaan nie net om die storie wat vertel word nie, maar dikwels word die vertelling deur sterk beelde onderbreek. Die vermenging tussen vertelling en beeldgebruik dui op veelsydigheid. Narratiewe verse behels dus meer as n eendimensionele vertelling. Narratiewe verse is gewoonlik lank. Die verhale in narratiewe verse funksioneer as metafore en simbole Is rigiede onderskeide werklik nodig? Die vraag ontstaan nou: is dit nodig om rigiede onderskeide te tref tussen liriese en verhalende verse? Volgens Naudé (2009) is hierdie historiese teenoormekaarstelling van liriese en narratiewe poësie ongeldig, aangesien n spesifieke gedig elemente van beide kan bevat. Hy som die vermenging tussen liriese en narratiewe elemente as volg op: In beginsel, glo ek, moet mens aanvaar dat daar geen streng of ewigdurende onderskeid is hoe hierdie elemente voorgekom of gaan voorkom in die poësie nie. Daar is sterk narratiewe elemente in die liriese biegpoësie van Totius; daar is n sterk liriese dimensie in die narratiewe ballades van Lorca; selfs uit-en-uit epiese poësie soos die Iliad van Homeros kan gelees word as n relaas oor die psige van n self, selfs as n bieging van daardie self, as n simboliese relaas oor indiwiduasie (Naudé, 2009). Lees gerus Naudé (2009) se volledige artikel ( die-funksie-van-die-verhaal-element-in-die-liriese-vers/) getiteld Die verhaal-element in liriese verse waarin hy verdere argumente aanvoer waarom rigiede onderskeide oorbodig is Shaun as voorbeeld van n narratiewe vers Indien ons die uitsprake oor narratiewe poësie in gedagte hou, kan ons nou op n meer ingeligte wyse n beskouing gee oor die narratiewe elemente in die gedig Shaun. Ons het reeds genoem dat die spreker n storie vertel wat uit n aantal gebeure bestaan. Hierdie gebeure volg nie altyd logies op mekaar nie, alhoewel daar sprake van verbande tussen oorsaak en gevolg is. Dit is egter nie al wat ons in gedagte moet hou nie. Meer spesifiek is Kamfer se gedig n goeie voorbeeld van n anekdotiese gedig wat in n praatstyl aangebied word. Visagie (2009) omskryf die anekdotiese gedig as volg: Die digter neem n anekdote, die oorvertelling van n insident of storie, as vertrekpunt in n anekdotiese gedig en volg dit dan gewoonlik op met n gevolgtrekking wat meer besinnend is (en dus nie so sterk verhalend soos die gedeelte waarin die anekdote ver-haal word nie). In die gedig Shaun is daar ook sprake van die oorvertelling van n storie. Die spreker vertel Shaun se storie aan ons oor, maar dit is nie al waaroor dit handel nie. Sy gebruik Shaun se storie om uiteindelik in die slotreël die gevolgtrekking te maak dat sy nie ander mense se weergawes van gebeure of opinies glo nie. Sy kom tot die besef dat sy eerder haar eie opinies moet vertrou. Dit is uiteindelik die universele waarde van hierdie gedig (en Shaun se storie): dat ons versigtig moet wees om oordele oor ander mense uit te spreek, veral as ons geen benul het van die moeilike omstandighede waarin hul verkeer nie. 104

111 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) n Aantal simboliese of metaforiese betekenisse kom deur Shaun se storie tot stand. Sy storie dien as n simbool van hoe duisende Suid-Afrikaners daagliks die slagoffers van moeilike omstandighede is of anders gestel, sy storie word n simbool van armoede in Suid-Afrika. Op hierdie wyse beskou, verskuif Shaun se verhaal eintlik na die agtergrond en word dit self n simbool van armoede en onderdrukking. Die metaforiese betekenisse van Shaun se verhaal is dus baie belangrik. Uit die Kamfer-gedigte wat ons tot dusver behandel het, is dit duidelik dat sosiale probleme n belangrike tema in haar poësie is. Dit gaan hoofsaaklik oor mense wat op die rand van die samelewing staan. Cloete (2009:243) som hierdie aspek van Kamfer se werk as volg op: Ons het hier te make met n wêreld van stukkende drome wat lê oppie vlaktes van die Kaap, weggooidrome. Daar is n verlede wat jou agtervolg soos n skadu, n inslaap net om weer ontnugter wakker te word. 4.8 DAAR IS DUIWELS IN MY DRINKWATER n Aantal Kamfer-gedigte fokus egter op die meer intieme stryd wat individue byvoorbeeld met dwelmverslawing ( OD1 ) of bipolêre versteuring ( bipolar honey ) voer. In hierdie gedigte val die fokus minder op wyer sosiale probleme, maar eerder op die persoonlike hel van die individu. Kamfer beskryf die aard hiervan goed in die slotreëls van die gedig Miss Moedig : daar is duiwels in my drinkwater/die soort wat uit die hel verban is. Die persoonlike hel van gewone mense word deurlopend op n eerlike en kompromislose wyse verwoord. Kamfer is n digter wat nie doekies omdraai nie. Daar is dikwels n fatalistiese toon in haar gedigte wat dinge stel soos sit is. Die gedig OD2 is n goeie voorbeeld om hierdie aspekte van haar werk te illustreer. AKTIWITEIT 9 Lees die gedig OD2 (beskikbaar op e-reserwes) van Ronelda Kamfer en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Met watter persoonlike probleme worstel die spreker in die gedig? Gee drie redes vir jou antwoord. (2) Wat is die verskil én ooreenkoms tussen die eerste en tweede strofe in die gedig? (3) Wat doen die spreker aan die einde van die gedig? Gee n rede vir jou antwoord. (4) Hoe sal jy die taalgebruik in die gedig beskryf? (5) Dink jy die taalgebruik help om die spreker beter te karakteriseer? Gee n rede vir jou antwoord. (6) Stem jy saam dat die gedig in n alledaagse praatstyl geskryf is? Verskaf redes vir jou antwoord. (7) Dink jy die gebruik van vloekwoorde (kragwoorde) het n funksie in die gedig? Verskaf n rede vir jou antwoord. (8) Wat sê die gedig vir ons oor die aard van verslawing? (9) Is daar eenvoudige oplossings vir die probleem waarmee die spreker worstel? Motiveer jou antwoord. (10) Sal jy OD2 as n goeie gedig beskou? Verskaf oortuigende redes vir jou antwoord. AFK2601/1 105

112 1Woordverklarings Moeilike woord OD DOA (reël 1) night nurse (reël 2) hype (reël 3) slow release (reël 5) so-called (reël 6) blou (reël 7) gebinge (reël 9) programmes (reël 13) stoned (reël 15) weekend pass (reël 17) fancy clinic (reël 17) hardcore comedown experience (reël 18) pity party (reël 20) stash (reël 22) gedown (reël 22) prescription drugs (reël 25) Betekenis Overdose (oordosis) Dead on arrival. Dit word deur dokters gebruik om te verwys na n pasiënt wat reeds oorlede is by aankoms in n noodgevaleenheid. Nagverpleegster Iets waaroor almal praat (oordrewe publisiteit). Dit beteken dat die spreker dwelms oor n tydperk gebruik het. Dit is stadig in haar liggaam vrygestel. Met ander woorde sy het op n stadige manier dwelms gebruik om van die werklikheid te ontsnap (sy het op n stadige manier selfmoord probeer pleeg). Sogenaamde. Dit suggereer dat hul vriendslap nie opreg is nie. Hulle is mooiweersvriende. Die spreker is depressief. Die spreker het in oormaat dwelms gebruik. Sy het elke dwelmmiddel gebruik wat sy in die hande kon kry. Rehabilitasieprogramme Onder die invloed van dwelms verkeer. Naweekpas. Pasiënte in inrigtings kry verlof om vir n naweek hul geliefdes te besoek. Rehabilitasiesentrum Die verwys na die daling in die gemoed van n dwelmgebruiker soos die dwelmmiddels deur die liggaam geëlimineer word. In gesprekstaal word gesê dat iemand van n high afkom dit beteken dat euforiese gevoelens afneem. Dit beteken ook n teleurstellende ervaring. Verder verwys dit na die ontnugtering wat spreker beleef toe sy met die realiteit gekonfronteer word. Die spreker het jammer gevoel vir haarself of sy is deur vriende en familie bejammer. Voorraad Gesluk Voorskrifmedisyne 106

113 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) n Ontsnappingsroete Die gedig handel oor n tienerspreker wat ná n oordosis dwelms in die noodeenheid van n hospitaal beland. Gedurende die tien dae vóór hierdie gebeurtenis het sy geleidelik al hoe meer aan die werklikheid ontvlug: 10 dae lank het ek vir myself n slow release opgebou. Sy het ook elke dwelmmiddel gebruik ( gebinge ) wat sy in die hande kon kry, omdat sy nie meer wou lewe nie. Sy beskou dwelms (en uiteindelik selfmoord) as die enigste wyse om haar emosionele probleme te hanteer. Die meisie se lewe word gekenmerk deur selfvernietigende gedrag. Sy vernietig haarself op n stadige manier, sy pleeg stadig selfmoord. Die spreker lei waarskynlik aan ernstige depressie soos blyk uit reël 8: maar ek was vir n tyd lank al gitswart. Verder het sy ook ʼn lae selfbeeld: ek wou nie hulp hê nie/ek wou opfok omdat dit is wat fokkops doen (reël 12 13). Dit is duidelik dat sy haar wil om te lewe verloor het, want in die eerste versreël sê sy: ek t gehoop ek is n DOA. Met ander woorde, die meisie is eintlik teleurgesteld dat sy oorleef het. Die meisie het ook die vermoë ontwikkel om haar dwelmmisbruik en emosionele probleme goed weg te steek: en nie een van hulle kon sien dat ek heel fokken tyd stoned/was nie (reël 15 16). Wat is n ander verklaring vir hierdie reël? Dit kan ook wees dat die dokters moed opgegee het, hulle het miskien besef dat daar nie veel meer was wat hulle kon doen nie Die hel van dwelmverslawing Die gebeure in die gedig sê vir ons baie oor die aard van dwelmverslawing. Dit is iets wat baie moeilik is om te hanteer veral as iemand nie gehelp wil word nie. Dwelmverslawing is dikwels die gevolg van dieperliggende emosionele probleme veral onder tieners. Hul sien dwelms as n tydelike ontsnappingsroete, maar skep hierdeur net verdere probleme. Die uiteindelike gevolg is selfmoord. In die tweede strofe word n verdere dimensie van dwelmverslawing aangedui. Die behandeling van dwelmverslaafdes is dikwels gebrekkig, omdat dit nie dieperliggende oorsake goed genoeg aanspreek nie. Dwelmverslaafdes word ook nie voldoende toegerus en ondersteun om weer by die samelewing aan te pas en n normale lewe te lei nie. Dit lei dat dwelmverslaafdes na n tyd n insinking ( hardcore comedown experience ) beleef waartydens hul weer dwelms gebruik of, soos die spreker, uiteindelik selfmoord pleeg. Wat dink jy is die grootste probleem waarmee die tienerspreker in die gedig worstel dwelms of depressie? Die antwoord hierop is nie eenvoudig nie, alhoewel dit voorkom asof depressie die belangrikste oorsaak is van die spreker se dwelmverslawing. Anders gestel gebruik die spreker dwelms om minder depressief te voel, maar ironies genoeg lei dit uiteindelik tot haar dood. Haar depressie is anyway obvious soos sy in die vierde reël beweer en van n veel ernstiger aard as wat die meeste van haar vriende gedink het: die so-called friends het gedink/ek s maar net n bietjie blou/maar ek was vir n tyd lank al gitswart. Die kontras tussen bietjie blou en gitswart is baie effektief om die verskil tussen haar werklike gevoelens en haar vriende se wanpersepsies hieroor aan te toon. Haar so-called vriende stel nie werklik belang om haar te ondersteun nie. Dink jy dit is weens onkunde, ontkenning of moedeloosheid? Die gedig vertel n storie Ons het reeds heelwat gesê oor die narratiewe poësie. Soos in die geval met Shaun gaan dit ook in OD2 om n storie wat vertel word. Die enigste verskil is dat die spreker in hierdie gedig haar eie storie vertel en nie iemand anders s n nie. AFK2601/1 107

114 Basiese verhaalelemente (veral gebeure en tyd) is aanwesig in die gedig. Die mees opvallende element is die opeenvolging van gebeure wat oor n spesifieke tydperk plaasvind. Die vertelling begin by n belangrike gebeurtenis, naamlik haar aankoms by die noodeenheid van n hospitaal nadat sy oor n tydperk van 10 dae n slow release opgebou het. In die tweede strofe fokus die spreker op gebeure wat op n spesifieke dag ( op die 10de dag ) plaasvind. Hierdie dag verwys heel waarskynlik na haar tiende dwelmvrye dag nadat sy in n dwelmrehabilitasiesentrum ( die fancy clinic vir fokkops ) opgeneem is. Op dié dag bereik die spreker n emosionele insinking soos ons uit reël 18 kan aflei: op die 10de dag het ek n hardcore comedown experience. Wat dink jy is die redes hiervoor? Miskien omdat die spreker nie langer haar emosionele pyn deur dwelms kan verdoof nie. Bes moontlik, veral as ons op reël 19 let: en vir die eerste keer in jare het ek gehuil. Hierdeur impliseer die spreker dat sy wel uiting aan haar emosionele pyn gee, maar ongelukkig steeds hieraan wil ontvlug soos ons uit laaste ses reëls kan aflei. In die laaste ses reëls beskryf sy haar uiteindelike selfmoord sy sluk haar laaste voorraad dwelms, sny haar polse en neem n oordosis voorskrifmedikasie. Die spreker probeer nie om die realiteit van dwelmverslawing te versag nie; sy wys op n nugter en eerlike wyse op die onafwendbare gevolge van verslawing. Sy maak dit duidelik dat nie alle dwelmverslaafdes se storie altyd gelukkig eindig nie. Somtyds is daar nie oplossings nie. Hierdie gedig, soos baie ander Kamfer-gedigte, tref die leser soos n vuishou in die maag. Die twee strofes fokus op twee afsonderlike gebeure in die spreker se lewe. Hierdie gebeure vind op verskillende tye in die spreker se lewe plaas. In die eerste strofe beskryf die spreker hoe sy oor n tydperk n oordosis dwelms neem en uiteindelik in die noodeenheid van n hospitaal beland. In die tweede strofe vertel sy oor haar verloftydperk nadat sy in n rehabilitasiesentrum opgeneem is. Stem jy saam dat die gebeure in die eerste en tweede strofe op verskillende tye afspeel? Of dink jy die tweede strofe volg kronologies op die eerste strofe? AKTIWITEIT 10 Die gebeure wat die spreker in reël 21 tot 25 noem, volg nie logies op mekaar nie. Waarom nie? Herrangskik die gebeure in n meer logiese volgorde Die taalgebruik in die gedig n Aantal woorde en uitdrukkings word sterk geassosieer met dwelmverslawing, byvoorbeeld slow release, gebinge, stoned, comedown experience en stash drugs. Hierdie woorde is tipies wat n dwelmgebruiker goed sal ken en hou sterk verband met die tema van die gedig. Die vermenging van Engelse en Afrikaanse woorde (Engafrikaans), die gebruik van vloekwoorde en die toeganklike styl in die gedig is kenmerkend van n hedendaagse tiener. Met ander woorde, dit is hoe jy verwag n tiener sal praat. Dit sal vreemd en ongeloofwaardig wees as die tienerspreker suiwer Standaardafrikaans sou praat. Die toeganklike taalgebruik en praatstyl ondersteun die eerlike perspektief wat die tienerspreker op alledaagse probleme soos depressie en dwelms gee. Dit maak haar 108

115 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) vertelling meer geloofwaardig en veroorsaak dat die hedendaagse poësieleser beter met die spreker se ervarings identifiseer. Die leser voel dat die spreker n alledaagse gesprek met hom of haar voer. Hier is geen sprake van n spreker wat vanaf n digterlike troon met die leser praat nie. Hiervoor is Kamfer se aanslag te onpretensieus. 4.9 BEOEFENAAR VAN DIE VRYE VERS AKTIWITEIT 11 Lees die relevante gedeeltes oor die vrye vers in die onderstaande artikels. Beantwoord dan die vrae. Pieterse, H Poësie: die stiefkind van die literatuur. co.za/poesie/09henning.asp (bladsy ). Spies, L Wat is poësie? Die misterie van n ondefinieerbare genre. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 14(1): images/stories/documents/tna/tna% pdf (bladsy 12 19). (1) Wat is n vrye vers? (2) Noem twee Afrikaanse digters wat die vrye vers beoefen. (3) Wat is volgens Spies (2007) die twee belangrikste verskille tussen poësie en prosa. (4) Noem voorbeelde van eenheidskeppende elemente (of bindingselemente) in die vrye vers. (5) Sou jy OD2 as n vrye vers beskou? Gee n rede vir jou antwoord. (6) Watter eenheidskeppende elemente (of bindingselemente) verskaf struktuur in OD2? Wenk: Die artikel ( Is It Poetry or Prose? van Caleb Murdock sal jou ook help om die verskille tussen prosa en poësie asook die vrye vers beter te verstaan. Bestudeer hierdie artikel noukeurig Omskrywing van die vrye vers Volgens Pieterse (2009) is n vrye vers n gedig wat bestaan uit wisselende versreëllengtes en strofes van wisselende lengte. Die eindrymskema is nie vas nie en die metrum of ritme varieer. Bekende Afrikaanse digters wat die vrye vers beoefen is onder meer Antjie Krog en Breyten Breytenbach. Spies (2007:105) beskou die versreël as n essensiële vormgewende element van poësie. Dit is veral hoe die versreël as die basis van die klank en die ritme van die gedig (Spies, 2007:105) funksioneer wat die poësie van prosa onderskei. In hierdie verband beskou Spies (2007:105) metrum as n belangrike aspek. Die term metrum verwys na presiese afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepe in n gedig. Die volgende omskrywing van die vrye vers op die webtuiste van die Poetry Foundation (2015) sluit aan by dié van Pieterse en Spies: Nonmetrical, nonrhyming lines that closely follow the natural rhythms of speech. A regular pattern of sound or rhythm may emerge in free-verse lines, but the poet does not adhere to a metrical plan in their composition AFK2601/1 109

116 n Vrye vers beteken dat die digter die vryheid het om die gedig te struktureer soos hy of sy wil. Hy of sy hoef nie te voldoen aan n voorgeskrewe vorm of reëls nie. Daar is min sprake van n vaste strofebou, presiese rymskemas en metriese patrone wat wel vir vaste digvorme soos die sonnet geld Daar is wel struktuur en eenheid Dit is egter nie waar dat n vrye vers oor geen struktuur en eenheid beskik nie. Die digter van die vrye vers kan n aantal eenheidskeppende elemente gebruik om struktuur aan n gedig te gee. Goeie voorbeelde van dié elemente is ooreenkomste in sinskonstruksie, herhaling van woorde en sinsdele, en n meer of minder reëlmatige afwisseling van langer en korter reëls (Spies, 2007:105). Die vrye vers word deur die meerderheid jonger debuutdigters vanaf 2000 tot 2009 beoefen. Dit is dus n uitstaande kenmerk van die Afrikaanse poësie van die nuwe millennium, alhoewel die vrye vers deur talle ouer Afrikaanse digters beoefen is. Die ontginning van die vrye vers verkry in die werk van jonger digters egter n unieke kwaliteit, want dit skakel aan by hul gebruik van narratiewe elemente, praatstyl, en niestandaardvorme van Afrikaans. Die vrye vers boots die natuurlike praatritmes van alledaagse gesprekke goed na. Derhalwe is dit uiters geskik vir jonger digters soos Kamfer wat gewone ervarings van alledaagse mense in hul gedigte verwoord OD2 as n vrye vers OD2 is n vrye vers, omdat dit nie oor n vaste strofebou of rymskema beskik nie. Verder is die versreëls van wisselende lengtes, met ander woorde korter en langer versreëls volg op mekaar. Sommige reëls is baie lank en ander is weer baie kort. Dit beteken hoegenaamd nie dat hierdie gedig vormloos en sonder struktuur is nie. Die gedig OD2 bestaan uit twee strofes wat op interessante en funksionele wyses met mekaar skakel. Daar is n aantal eenheidskeppende elemente in die gedig. Dit is veral die verwysings 10 dae lank (reël 4 en 8) en op die 10de dag (reël 18) wat die eerste en tweede strofe aanmekaar bind. In die eerste strofe praat die spreker oor wat alles gedurende die 10 dae vóór haar hospitaalopname gebeur het, terwyl die tweede strofe handel oor gebeure wat 10 dae ná haar opname in ʼn rehabilitasiekliniek plaasvind. In die eerste strofe gaan dit om haar eerste selfmoordpoging deur n oordosis dwelms te neem, terwyl die tweede strofe handel oor haar tweede selfmoordpoging wat in reël 22 tot 26 beskryf word. Haar tweede poging verskil van die eerste in die sin dat sy die tweede keer baie seker maak dat sy wel in haar doel slaag sy sluk haar laaste voorraad dwelms, sny haar polse nice en diep en drink n oordosis voorskrifmedisyne. Die herhalende gebruik van die woordjie maar in reël 7, 8, 11 en 20 is n verdere eenheidskeppende element wat versreëls aanmekaar bind. Dieselfde geld vir die herhaling van ek wou in reël 11 tot 13. Die vinnige opnoem van n aantal selfmoordaksies in reël 21 tot 25 lei tot n dringende ritme wat uitstekend daartoe bydrae om n gevoel van onafwendbaarheid te skep. Jy het nou goed kennis gemaak met die vrye vers. In teenstelling tot die vrye vers val die fokus in die res van hierdie leereenheid op die sonnet as n vaste digvorm. Ons gaan meer oor hierdie klassieke digvorm leer van n meesteres. 110

117 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) 4.10 DIE GRANDE DAME VAN DIE SONNET IN AFRIKAANS Elisabeth Eybers ( ) is een van Afrikaans se mees geliefde digters. Sy debuteer in 1936 met Belydenis in die skemering. Haar laaste solobundel Valreep verskyn in In haar digtersloopbaan van meer as 70 jaar skryf Eybers meer as 900 gedigte en publiseer meer as 20 digbundels. Sy is die eerste Afrikaanse vrouedigter wat die Hertzog-prys vir poësie in 1943 verower. Sy is ook die enigste Afrikaanse vrouedigter wat hierdie gesogte prys twee keer verower (ook in 1971 vir Onderdak). Haar werk toon n wye tematiese verskeidenheid en sy is n meesterlike beoefenaar van vaste digvorme. In dié opsig is dit veral Eybers se beoefening van die sonnet wat haar verbysterende talent die beste tentoonstel. Lees gerus haar profiel ( op LitNet as jy meer oor haar omvangryke oeuvre wil weet. AKTIWITEIT 12 Lees die gedig Huiskat (beskikbaar op e-reserwes) van Elisabeth Eybers en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Waaroor handel die gedig? Gee n paar redes vir jou antwoord. (2) Watter fisieke eienskappe van die huiskat beskryf die spreker in die eerste en tweede strofe? Verskaf voldoende aanhalings uit die gedig om jou antwoord te ondersteun. (3) Watter gedragseienskappe van die huiskat beskryf die spreker in die eerste en tweede strofe? Verskaf voldoende aanhalings uit die gedig om jou antwoord te ondersteun. (4) Is die huiskat manlik of vroulik? Gee twee redes vir jou antwoord. (5) Waarom dink jy die geslag van die huiskat belangrik in hierdie gedig? (6) Waar in die gedig is daar sprake van n wending (ommekeer)? (7) Hoe sal jy dié wending (ommekeer) beskryf? (8) Uit hoeveel versreëls bestaan die gedig? (9) Lewer kommentaar op die strofebou in die gedig. (10) Identifiseer die rymskema wat in die gedig gebruik word. 1Woordverklarings Moeilike woord strak (reël 1) behaaglik (reël 2) luiperdlies (reël 2) anoniem (reël 6) skerwe (reël 6) agaat (reël 6) gelaat (reël 7) Arglistig (reël 8) Betekenis Styf Genotvol Die kat se pels lyk soos n luiperd. Die gedeelte tussen die bobeen en onderbuik. Sonder n naam. Klein stukkies Harde halfedelsteen met gekleurde lagies. Gesig Boosaardig AFK2601/1 111

118 Moeilike woord reggemaak (reël 10) lewe voorbring (reël 11) eenselwig (reël 12) teerheid (reël 12) stuit (reël 12) behoedsaam (reël 13) smalend (reël 13) Betekenis Gesteriliseer Geboorte skenk Dieselfde Meegevoel of simpatie Stop Versigtig Minagtend, sonder enige respek Felis catus n Aantal leidrade in die gedig sê vir ons dat dit oor n gewone huiskat (Felis catus) handel n spesie waarmee julle almal bekend is. Die voornaamwoorde haar en sy dui op n wyfiekat. Verder sê die spreker in reël 10 tot 11 dat die kat gesteriliseer ( reggemaak ) is en gevolglik nie kleintjies kan kry nie. In die eerste twee strofes val die fokus op die fisieke eienskappe en die gedrag van die kat. In die eerste strofe word die lui liggaambewegings van die kat beklemtoon soos blyk uit: strek hoog op vier bene, buig/behaaglik om haar luiperdlies te lek. Haar pels word as fluwelig beskryf en dit is duidelik dat die kat tevrede is om heeldag in die son te lê: dat keel en bors en buik die son kan suig. In die tweede strofe beklemtoon die speker die feit dat die kat nie n naam het nie: Ons noem haar kat want sy is sonder siel/en anoniem. Verder val die klem in die tweede strofe op die emosielose blik (kyk) van die kat: Smal skerwe van agaat/staar koud uit die driehoekige gelaat. Hierdie beskrywings help ons om n spesifieke beeld van die kat te vorm: sy is onafhanklik, selftevrede, emosieloos en onsimpatiek. Sy gaan haar eie gang en steur haar aan niks of niemand nie. Dink jy dat die uitbeelding van die huiskat ooreenkom met die gewone gedrag van katte? n Belangrike wending of ommekeer vind plaas In reël 9 is daar n wending of ommekeer. In die gedeelte na die dubbelpunt (:) verskuif die fokus op twee maniere. Eerstens fokus die spreker in die gedeelte na die dubbelpunt pertinent op die onvrugbaarheid van die kat wat nooit die ekstase en angs van lewe voortbring sal ervaar nie. Dit impliseer dat die kat vir altyd dieselfde ( eenselwig ) sal bly, omdat sy nie geboorte kan skenk nie. Tweedens bied die gedeelte ná die dubbelpunt vir ons n verklaring waarom die kat as koud en boosaardig in die eerste twee strofes beskryf word die kat is onvrugbaar en vermoedelik is dit die belangrikste verskil tussen die kat en die vroulike spreker (haar eienares). 112

119 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Verskillende perspektiewe op vrouwees Dit is uit reël 11 en 12 duidelik dat die spreker swangerskap beskou as iets wat n vrou meer volledig maak. Met ander woorde, die spreker beskou die skenk van geboorte as n belangrike gebeurtenis in n vrou se lewe. Swangerskap veroorsaak dat n vrou n wye spektrum van emosies ervaar ekstase, angs en teerheid. In dié opsig verskil die spreker van die kat, aangesien die kat weens haar onvrugbaarheid eenselwig bly. In teenstelling met die vrou bly die kat onafhanklik, minagtend en liefdeloos. Die kat word egter ook as sonder siel en anoniem beskryf. Indien ons dit met swangerskap in verband bring en let op die verskille tussen die spreker en die kat, impliseer dit ook dat onvrugbaarheid n vrou in n groot mate identiteitloos maak. Met ander woorde: die spreker beskou vrugbaarheid, swangerskap en die vermoë om geboorte te skenk as vereistes vir vrouwees. Hiersonder is n vrou nie werklik n volledige vrou nie. Die feit dat die kat niks met moederskap of liefde te doen wil hê nie word in die laaste twee versreëls beklemtoon: smalend sluit/sy haar oë, kronkel by my greep verby. Hierdie negatiewe houding word reeds in die tweede strofe deur beskrywings soos staar koud en Arglistig beklemtoon. Die kat tree kil, minagtend en selfs boosaardig teenoor haar eienares op, omdat sy nie geboorte kan skenk nie. Dit blyk egter dat die kat tevrede is om ongebonde te wees: van los en lenig wees versadig. Sy het nie soos die spreker n behoefte om haarself aan iets te verbind nie. Hiermee impliseer die spreker dat swangerskap en moederskap ook n vrou se onafhanklikheid en vryheid beperk. Dit is duidelik dat die gedig om veel meer as n huiskat gaan. Dit gaan ook om die komplekse en teenstrydige aard van moederskap wat vervulling én beperking inhou. Die gedig bied aan ons twee teenstrydige perspektiewe op vrouwees. Met watter perspektief identifiseer jy? Ken jou terme Alvorens ons kyk na Huiskat as n goeie voorbeeld van n sonnet, gaan ons eers jou geheue verfris. Dit is belangrik dat jy as letterkundestudent vakterme korrek gebruik. Dit is die enigste manier hoe jy met gesag oor die letterkunde kan praat. Miskien het jy reeds op skool met van hierdie terme kennis gemaak, maar kom ons kyk weer wat die volgende terme beteken. Term Vaste versvorm (digvorm) Sonnet Kwatryn Tersine Koeplet Oktaaf Sekstet Betekenis Dit is n gedig waar voorgeskrewe reëls geld ten opsigte van strofebou, rymskema en ritmiese patrone. Die digter skryf sy/haar gedig dus na aanleiding van n aantal gevestigde voorskrifte. Goeie voorbeelde van vaste versvorme is die sonnet en villanelle. n Liriese gedig wat uit een strofe van 14 versreëls bestaan. n Strofe wat uit vier versreëls bestaan. n Verskeidenheid rympatrone kan in n kwatryn voorkom, byvoorbeeld abab of abcb. n Strofe wat uit drie versreëls bestaan. n Paar (twee) versreëls van dieselfde lengte wat rym. Die eerste deel (bestaande uit agt versreëls) van n Italiaanse sonnet. In die oktaaf stel die spreker n situasie of probleem. Die tweede deel (bestaande uit ses versreëls) van n Italiaanse sonnet. In die sekstet bied die spreker n oplossing of gevolgtrekking. AFK2601/1 113

120 Iets meer oor die sonnet Die woord sonnet is afgelei van die Latynse woord sonare wat om te klink beteken. Dit sê vir ons dat klank n belangrike element in die sonnet is. Die klankpatroon in n sonnet word grootliks deur spesifieke rymskemas bewerkstellig. Tradisioneel kan ons drie soorte onderskei: die Italiaanse sonnet, die Engelse sonnet en die Spensersonnet. Al drie bestaan uit 14 versreëls, maar die strofebou en rymskemas verskil. Die Italiaanse sonnet bestaan uit twee kwatryne (oktaaf) en twee tersines (sekstet) met die rymskema abba/abba/cdc/cdc (of: cde/cde). Die Engelse sonnet bestaan uit drie kwatryne en n rymende koeplet (twee versreëls) met die rymskema abab/cdcd/efef/ee. Die Spenser-sonnet bestaan ook uit drie kwatryne en n rymende koeplet met die rymskema abab/bcbc/cdcd/ee. Dit gaan om veel meer as die uiterlike vorm van die sonnet. As letterkundestudent is dit belangriker dat jy op innerlike patrone let. Dit geld veral vir die Italiaanse sonnet waar die spreker in die oktaaf n bepaalde situasie (Grové, 1992:499) stel. Aan die begin van die sekstet is daar n ommekeer (wending) van hierdie situasie wat volgens Grové (1992:499) die vorm van n toepassing, n teenstelling, n samevatting, n bepeinsing kan aanneem n Goeie voorbeeld Huiskat is n goeie voorbeeld van n geslaagde sonnet. Die gedig bestaan uit 14 versreëls. Meer spesifiek kan Huiskat as n Italiaanse sonnet gereken word. Eerstens is dit verdeel is in n oktaaf (twee kwatryne) en sekstet (twee tersines). Tweedens verskaf die spreker n beeld in die oktaaf en n toepassing in die sekstet. Derdens kom die rymskema in die eerste vier reëls van die oktaaf ooreen met die Italiaanse sonnet (abba), maar Eybers wyk in die laaste vier reëls af deur n cddc-patroon te volg (en nie die voorgeskrewe abba-patroon nie). Verder wyk sy in die sekstet af van die konvensionele cdc/cdc rymskema. Sy volg n eff/gge-skema. Miskien is dit meer verstaanbaar om die strofebou in Huiskat in tabelformaat aan te toon. Versreëls Strofe Rymskema OKTAAF Reël 1 4 Eerste strofe (eerste kwatryn) abba Reël 5 8 Tweede strofe (tweede kwatryn) cddc SEKSTET Reël 9 11 Derde strofe (eerste tersine) eff Reël Derde strofe (tweede tersine) gge BEELD TOEPASSING In die oktaaf val die fokus op die beeld van n siellose en onafhanklike kat. In die sekstet volg n toepassing of verklaring van dié beeld of anders gestel die betekenis hiervan word aan ons verduidelik. In Huiskat is die katbeeld op swangerskap en moederskap van toepassing. Ons kom in die sekstet agter dat die kat onvrugbaar is wat dien as n moontlike verklaring vir die negatiewe uitbeelding van die kat in die eerste agt reëls (oktaaf). 114

121 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Die sekstet kan as n tipe toepassing beskou word, maar dit neem ook die vorm van n teenstelling aan. In die sekstet word die kat as onvrugbaar en eenselwig beskryf, terwyl sy in die oktaaf as vloeibaar en los en lenig beskryf word. Anders gestel fokus die spreker in die oktaaf op al die normale eienskappe waaroor die kat wel beskik, maar in die sekstet gaan dit uitsluitlik om n eienskap waaroor die kat nie beskik nie naamlik die vermoë om geboorte te skenk. Hierdie is dan ook die belangrikste verskil tussen die kat en die spreker Variasie kom voor Alhoewel die sonnet n vaste digvorm is, wyk digters wel van die voorgeskrewe reëls af. Dit geld veral vir rymskemas waarop digters dikwels variasies bied. Alhoewel Huiskat aan die meeste vereistes van n Italiaanse sonnet voldoen, volg Eybers in die sekstet nie die voorgeskrewe cdc/cdc-patroon nie, maar handhaaf n eff/gge-patroon. Verder laat Eybers ook in reël 9 die oktaaf oorloop in die sekstet. Die wending vind nie presies aan die begin van die sekstet plaas nie, maar eers ná die dubbelpunt aan die einde van reël 9. Die afwykende rympatroon in die sekstet en die oorloop van die oktaaf in die sekstet is meer kenmerkend van die Milton-sonnet. Moet jou nie te veel bekommer oor al die tegniese afwykings tussen verskillende soorte sonnette nie. Dit is voldoende as jy die basiese kenmerke van die sonnetvorm kan identifiseer en weet dat digters soms afwyk van rigiede voorskrifte. Dit is ook belangrik dat jy die funksie van hierdie afwykings kan beskryf. Onthou dat die digkuns nie n absolute wetenskap soos wiskunde is nie, dit is n kunsvorm wat beteken dat voorgeskrewe reëls deurlopend verbreek word. Raadpleeg die volgende bronne as jy meer oor die sonnet as n vaste digvorm wil weet: Academy of American Poets. Poetic form: Sonnet. poetsorg/text/poetic-form-sonnet Beukes, M Die digvorm as alkantbyl kap veelkantig. In: Scheepers, R. & Kleyn, L. (reds.) Afrikaanse skryfgids. Johannesburg: Penguin, (beskikbaar op e-reserwes). Grové, A.P Sonnet. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr, (beskikbaar op e-reserwes). Miller, N Basic Sonnet Forms. Sites, M. The Sonnet. rchs/sonnet.htm. Literary Devices Definition and Examples of Literary Terms Sonnet DIE REBELSE VROUEDIGTER In die laaste deel van hierdie leereenheid kyk ons na hoe Antjie Krog in n baie groot mate afwyk van die tradisionele sonnetvorm. Krog kan in dié opsig beskou word as n beoefenaar van die moderne sonnet wat op tegniese en tematiese vlak soms slegs die gedaante aanneem van die tradisionele sonnet. Die sonnette wat Krog skryf getuig van aansluiting by én n rebelse ondermyning van tradisie. Ons gaan hierdie ondermynende rol van Krog illustreer aan die hand van haar sonnetreeks Agt menopousale sonnette uit haar jongste bundel Verweerskrif (2006). Ons sal spesifiek kyk na God, Die Dood, die laaste gedig in hierdie reeks andersoortige sonnette. AFK2601/1 115

122 Kom ons kyk eers waar Krog in die Afrikaanse poësie inpas, voordat ons haar gedig God, Die Dood as n moderne sonnet bestudeer Die dekade van die Afrikaanse vrouedigter Antjie Krog is een van n groep Afrikaanse vrouedigters wat vanaf die 1970 s tot die Afrikaanse poësie toetree. Vóór 1970 is die Afrikaanse poësie (met die uitsondering van Elisabeth Eybers, Olga Kirsch en Ingrid Jonker) deur manlike digters oorheers. Met die toetrede van Lina Spies, Sheila Cussons, Wilma Stockenström, Rika Cilliers, Marlise Joubert, Rosa Keet, Petra Müller, Marlene van Niekerk, Eveleen Castelyn en Antjie Krog kan die 1970 s as die dekade van die Afrikaanse vrouedigter beskou word. In dié opsig vermeld Spies (1996:3): Vir die digteres is 1970 n waterskeiding: die begin van wat met reg haar era genoem kan word. Raadpleeg gerus die profiel ( van Antjie Krog op LitNet indien jy meer oor haar poësie wil uitvind. Krog debuteer in 1970 met Dogter van Jefta. In 2006 verskyn Verweerskrif, haar jongste solobundel. In haar werk gee Krog aandag aan die volle spektrum van vroulike ervaring. In haar resensie van Verweerskrif beklemtoon Hambidge (2006:6) hierdie belangrike aspek van Krog se digkuns: Die digkuns van Antjie Krog karteer vrouwees in al haar fasette en vir die feministiese leser is hier veral belangrike bakens wat aangestip word: jong meisie, vrou, moeder, aktivis, geliefde en nou in haar jongste bundel: die lewe van die menopousale vrou en ouma. Die vrou wat deur niemand raakgesien word nie en wat haar toestand van niksheid beleef Die kaalkopwaarheid n Opvallende kenmerk van Krog se poësie is haar direkte, vreeslose en eerlike aanslag. Verder skroom Krog nie om oor moeilike taboeonderwerpe te dig nie. n Taboeonderwerp is n verbode of onaanvaarbare onderwerp waaraan die meeste digters nie wil raak nie. Hiervan is haar jongste bundel Verweerskrif n goeie voorbeeld. Die bundel fokus grootliks op die private ruimte van die ouerworderde, menopousale vrou (Van Vuuren, 2006:9). Hierdie is n tema waaroor die meeste mense liefs nie wil praat nie. Die eksplisiete foto op die bundelomslag, die gebruik van kragwoorde en grafiese beskrywings dra tot die taboewaarde van die bundel by. Alhoewel die bundel baie lesers sal skok, is dit belangrik dat jy as letterkundestudent jou nie hierteen blindstaar nie. Die skoktegnieke het n funksie veral as mens dit teen die breër agtergrond van Krog se oeuvre (gepubliseerde digbundels) en haar werkswyse beoordeel. Krog is n digter wat losskryf van die kanon (De Lange, 2006:4). Dit beteken dat Krog haar op verskeie maniere verset teen die gevestigde Afrikaanse poësietradisie. Dit is juis hierom dat Krog as een van die belangrikste stemme in die Afrikaanse digkuns beskou word. In dié opsig beweer De Lange (2006:4): Krog se vermoë om haarself telkens te vernuwe, om in haar bundels telkens n ander rigting in te slaan en vreesloos te waag, om nooit vir álmal aanvaarbaar of veilig te skryf nie, maak van haar een van die mees opwindende eietydse digters en een van die Afrikaans se belangrikste stemme. 116

123 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) Gouws (1998:562) sluit grootliks by hierdie beskouing aan: Haar gewildheid as digter lê miskien veral daarin dat haar kaalvoetverse dikwels die kaalkopwaarheid uitsê, en sy op dié wyse dit wat soveel mense beleef, onder woorde kan bring GOD, DIE DOOD Kom ons kyk nou na n spesifieke voorbeeld hoe Krog gevestigde tradisies ondermyn en die kaalkopwaarheid vertel. AKTIWITEIT 13 Lees die gedig God, Die Dood (beskikbaar op e-reserwes) van Antjie Krog en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Wat dink jy bedoel die spreker met Belangrike Temas in reël 2? (2) Waarom dink jy tref die spreker n onderskeid tussen belangrike en onbelangrike temas? (3) Uit hoeveel versreëls bestaan die gedig? (4) Hoe is die strofes in die gedig opgebou? (5) Identifiseer vier maniere hoe die gedig afwyk van die sonnetvorm. Ondersteun jou antwoord deur gepaste teksvoorbeelde. (6) Wat is die belangrikste ooreenkomste en verskille tussen Huiskat en God, Die Dood? Motiveer jou antwoorde deur gepaste teksvoorbeelde te verskaf. 1Woordverklarings Moeilike woord menopouse (reël 3) disintegrerende (reël 6) sig (reël 7) verrukte knal (reël 8) al-hoe-meer-blussendes (reël 9) vaginale atrofie (reël 10) inkontinensie (reël 10) Verklaring Tydperk wat middeljarige vrouens beleef waartydens menstruasie permanent stop en vrouens nie meer in staat is om kinders te hê nie. Besig om te verbrokkel. Verouderde wederkerende voornaamwoord. Dit word vervang deur hom haar of jou. Orgasme Onvermoë om n orgasme te bereik. Gebrek aan seksuele genot. Vaginale droogheid as gevolg van n afwesigheid van estrogeen. Dikwels n simptoom wat vrouens tydens menopouse ervaar. Gebrekkige blaasbeheer. Dikwels n fisieke simptoom wat bejaardes en menopousale vrouens ervaar. cop-out ding (reël 14) n Flou verskoning of n maklike uitweg uit n moeilike situasie. AFK2601/1 117

124 Die ouerwordende lyf Die gedig is die laaste van agt sonnette in die sonnetreeks Agt menopousale sonnette uit Verweerskrif (2006). Die woord menopousale in die titel van die sonnetreeks sê reeds vir ons dat die sonnette oor hierdie aspek van vroulike ervaring handel. Elkeen van die agt sonnette in die reeks bied n ander invalshoek op die ervaring van die ouerwordende menopousale vrou. As geheel handel dit onder meer oor haar huwelikverhouding, die ouer-kind-verhouding en haar verhouding met ander vrouens. In God, Die Dood gaan dit spesifiek om menopouse as n liggaamlike ervaring. 1Eerste strofe In die eerste strofe stel die spreker belangrike temas in die poësie teenoor onbelangrike temas. Temas soos godsdiens (of God self), dood, liefde, eensaamheid en die mens is bekende en universele temas in die digkuns, terwyl temas wat met die vroulike liggaam te doen as minder belangrik en onvanpas (taboe) beskou word. Tog is hierdie taboetemas deurlopend in die Krog-oeuvre aanwesig. Hierdeur bevestig Krog haar rol as deurlopende ondermyner van die gevestigde poëtiese tradisie, aangesien sy nog altyd dig oor menstruasie, geboorte, menopouse, puberteit/die huwelik. 1Tweede en derde strofe Die spreker stel dit baie duidelik dat die liggaamlike simptome van menopouse vir haar n kommerwekkende probleem is. Dit is iets wat sy liggaamlik ervaar en moeilik vind om mee saam te leef. Sy beleef nie meer intense seksuele bevrediging nie en sy ervaar ongemaklike simptome soos vaginale atrofie en inkontinensie. Menopouse is dus nie vir haar n abstrakte tema soos liefde of dood nie, maar n traumatiese liggaamlike realiteit. 1Vierde strofe Die slotstrofe kan as volg geïnterpreteer word: om oor die oudwordproses te dig, maak dit vir die spreker makliker om haar verganklikheid te aanvaar, dit bied aan haar n maklike uitweg ( cop-out ) om die dood as n finaliteit te aanvaar. Hambidge (2006:6) deel hierdie beskouing: Die wete dat as n mens van ouer word skryf, dan betree jy die finale orde, die dood n Spooksonnet Die gedig bestaan wel uit veertien reëls en die strofebou herinner aan die Engelse sonnet. Dit bestaan soos die tradisionele Engelse sonnet uit drie kwatryne en n slotkoeplet. n Verdere ooreenkoms met die Engelse sonnet is dat die spreker in die koeplet tot n duidelike gevolgtrekking kom. Ten spyte van hierdie ooreenkomste, wyk Krog radikaal af van die tradisionele voorskrifte. In God, Die Dood is daar nie sprake van n vaste rymskema nie en die versreëls is van wisselende lengtes. Dit is duidelik dat Eybers in Huiskat baie strenger by die voorgeskrewe reëls gehou het. Haar gedig beskik oor n duidelike uiterlike strofebou ( n oktaaf en sekstet), die versreëls is min of meer dieselfde lengte en sy gebruik n vaste rymskema. Verder is daar n duidelike wending in die sekstet en beskik haar gedig oor ʼn identifiseerbare beeld in die oktaaf sowel as n toepassing in die sekstet. 118

125 LEEREENHEID 4: Afrikaanse digters van die nuwe millennium (Deel 2) God, Die Dood verskil ook op tematiese vlak van Huiskat. Alhoewel beide gedigte oor vrouwees handel, val die fokus in die Krog-gedig baie meer op die intense liggaamlike belewing van die vrou. Eybers fokus op die vrugbare jonger vrou wat oor die vermoë beskik om die ekstase en angs van lewe voortbring te ervaar, terwyl Krog op die ouerwordende lyf van die menopousale (en per implikasie onvrugbare) vrou fokus. Krog huiwer nie om eksplisiet te dig oor die afname in seksuele genot nie, terwyl Eybers nie n woord hieroor rep nie. Kortom: Krog dig oor die taboeonderwerpe van vrouwees, terwyl Eybers op die meer aanvaarbare tema van swangerskap fokus. God, Die Dood is in n groot mate nie werklik n sonnet nie, maar n moderne spooksonnet wat radikaal verskil van die klassieke sonnetvorm. Dit aard van die moderne sonnet word as volg op die webtuiste van die Academy of American Poets (2004) beskryf: Stretched and teased formally and thematically, today s sonnet can often only be identified by the ghost imprint that haunts it, recognizable by the presence of 14 lines or even by name only TEN SLOTTE In hierdie leereenheid het ons gesien hoe Ronelda Kamfer op verskeie maniere aansluit by ontwikkelinge in die Afrikaanse poësie ná Deur onder meer die ontginning van narratiewe elemente, handhawing van die vrye vers en die gebruik van niestandaard taalvariëteite toon haar werk sterk ooreenkomste met ander Afrikaanse digters van die nuwe millennium. Verder het ons gekyk na die volgende belangrike temas in haar werk die ondergeskikte posisie van werkersklasvrouens, die aanspreek van sosiale probleme en die persoonlike lot van gewone mense. Die sterk sosiale dimensie van haar werk strook met Viljoen (2011:20) se opmerking dat Afrikaanse digters ná 2000 steeds sosiopolitieke temas in hul werk ontgin. In dié opsig sluit hul aan by die hernieude bemoeienis met identiteit, taal en sosiopolitieke omstandighede wat die Afrikaanse poësie vanaf die 1990 s kenmerk BIBLIOGRAFIE Academy of American Poets Poetic form: Sonnet. poetsorg/text/poetic-form-sonnet. Abrams, M.H A Glossary of Literary Terms. Sewende uitgawe. Orlando: Harcourt Brace College Publishers. Botes, N Haar art was befok, haar gap was groovy. Die resepsie van Ronelda Kamfer se Noudat slapende honde in Suid-Afrika en die Lae Lande. In: T Sjoen, Y. & Foster, F. (reds.). Toenadering: literêre grensverkeer tussen Nederlands en Afrikaans. Leuven: Acco, Cloete, T.T Resensie: Noudat slapende honde. Tydskrif vir Letterkunde, 46(1): De Lange, J Krog se nuutste verweer van bloed én ink. Rapport, 16 April:4. Gouws, T Antjie Krog (1952-). In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel: n Afrikaanse literatuurgeskidenis. Deel I. Pretoria: Van Schaik, Grové, A.P Sonnet. In: Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr, Hambidge, J Krog takel ouderdom, vrouwees. Volksblad, 17 April:6. Hambidge, J Debuut en digter is n vonds vir die taal. Volksblad, 16 September:8. Kamfer, R Die vermetelheid waarvan n digter droom. Rapport, 3 November. AFK2601/1 119

126 Naudé, C Die verhaal-element in liriese verse. Versindaba. co.za/2009/07/05/die-funksie-van-die-verhaal-element-in-die-liriese-vers/. Pieterse, H Poësie: die stiefkind van die literatuur. LitNet. co.za/poesie/09henning.asp. Spies, L Wat is poësie? Die misterie van n ondefinieerbare genre. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 14(1): Van Niekerk, M Met buskruit en salpeter. Versindaba. tag/gedigte-marlene-van-niekerk/. Van Vuuren, H Verweerskrif tematies en tegnies vernuwend. Beeld, 17 April:9. Viljoen, L Of Chisels and Jackhammers: Afrikaans poetry, Current Writing: Text and Reception in Southern Africa, 23(1): Visagie, A Van opstopper-gedigte tot muurpapierverse. Versindaba. versindaba.co.za/tag/onderhoud-andries-visagie/. Wyngaard, H n Nuwe stem wat slapende honde... Burger, 27 Junie:

127 5LEEREENHEID 5 5Om oor spesies te dig 5.1 INLEIDING In leereenheid 4 het ons op die sonnet as digvorm in die Afrikaanse poësie gefokus. Jy het gesien dat digters soos Elisabeth Eybers en Antjie Krog nie hierdie klassieke digvorm (en subgenre) op dieselfde manier hanteer nie. Hulle sluit wel by mekaar aan, maar Krog ondermyn en verruim die sonnettradisie op beide verstegniese en tematiese vlak. In leereenheid 3 en 4 het ons gesê dat opkomende Afrikaanse digters soos Loftus Marais en Ronelda Kamfer nog meer rebels omgaan met die gevestigde Afrikaanse poësie, maar selfs Marais met sy lugdrukboor kan nie van hierdie tradisie ontsnap nie. In hierdie leereenheid sluit ons aan by die idees wat ons in vorige eenhede oor genres, subgenres en temas genoem het. Die verskil is dat dit hier gaan om n soort gedig of subgenre wat vir lank sonder n spesifieke naam was, alhoewel dit reeds vroeg in die Afrikaanse poësie beoefen is. Ons gaan kyk hoe Afrikaanse digters uit verskillende periodes oor dierspesies dig, watter soort gesprekke hierdie gedigte met mekaar voer en hoe n naamlose soort gedig uiteindelik n naam gekry het. 5.2 LEEREENHEIDUITKOMSTE EN -ASSESSERINGSKRITERIA Leeruitkoms Aan die einde van hierdie leereenheid sal jy in staat wees om Afrikaanse gedigte oor dierspesies binne die relevante literêr-historiese kontekste te interpreteer en te analiseer Assesseringskriteria Jy sal weet dat jy hierdie uitkoms bemeester het as jy die volgende kan doen: Verduidelik hoe die Afrikaanse spesievers ontwikkel het en plaas Afrikaanse gedigte oor dierspesies in literêr-historiese konteks. Identifiseer die eienskappe waaraan Afrikaanse spesieverse uitgeken kan word. Vergelyk die ooreenkomste en verskille tussen spesieverse uit verskillende periodes. Gebruik literêr-analitiese vaardighede om spesieverse te interpreteer. AFK2601/1 121

128 5.3 BAIE SPESIES AKTIWITEIT 1 Kyk of jy die dierspesie in die volgende prente kan identifiseer Is dit so maklik om al ses dierspesies te identifiseer? n Paar van hierdie dierspesies sal jy dadelik kan identifiseer, terwyl ander miskien n bietjie moeiliker is. Dalk het jy die spesie al op televisie gesien, maar kan nie nou die korrekte naam onthou nie? Moenie bekommerd wees nie, want daar is volgens n BBC-nuusberig ( news/science-environment ) 8,7 miljoen verskillende spesies in die natuur. Hierbo is slegs ses spesies waarvan sommige miskien reeds moeilik was om te identifiseer. Dit is onmoontlik om kennis te dra van 8,7 miljoen verskillende spesies. Gelukkig is dit ook nie die doel van hierdie aktiwiteit nie. Ons staan wel verwonderd oor hoe groot, kompleks en boeiend die diereryk is en dat die spesie Homo sapiens (die mens) die planeet Aarde met soveel ander spesies deel. As jy dalk steeds wonder? Die dier by prentjie 1 is die wit Bengaalse tier (Panthera tigris tigris), die nogal onaantreklike spesie by prentjie 4 is die Tasmaniese duiwel (Sarcophilus harrisii) en die vreemde diertjie by prentjie 6 is n armadil (Dasypus novemcinctus). 5.4 N NUWE SPESIE WORD ONTDEK AKTIWITEIT 2 Dink jy dit is belangrik dat nuwe dierspesies ontdek word? Hoekom? Wat is jou gunstelingdierspesie? Hoekom 122

129 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig 5.5 N ANDERSOORTIGE ONTDEKKING In Aktiwiteit 1 is jy bekend gestel aan n aantal bekende en minder bekende dierspesies. Uit die koerantberig kon jy sien dat nuwe spesies steeds ontdek word. In hierdie leereenheid gaan ons nie nuwe dierspesies ontdek op dieselfde wyse as wat n natuurkundige dit sou doen nie. Ons ontdekkingsreis lyk anders, want jou taak as Afrikaanse letterkundestudent is om te ontdek hoe diere (en die natuur) as n tema in n artistieke ruimte (soos n gedig) funksioneer. Jy gaan onder andere uitvind hoe verskillende Afrikaanse digters uit verskillende periodes oor diere en die natuur as n universele en spesifieke tema dig. Wat dink jy beteken die term universele tema? Jy het waarskynlik gedink aan woorde soos belangrik, gewild of algemeen. Dit is in die kol, want diere en die natuur is n algemene tema in die Afrikaanse poësie (veral die ouer Afrikaanse poësie), maar kan ook as n baie spesifieke tema in bepaalde gedigte funksioneer. Dit gaan egter om meer as net die identifikasie van n natuurtema of spesifieke dierspesie in n bepaalde gedig. Dit gaan eerder om te ontdek hoe Afrikaanse digters op uiteenlopende wyses met dierspesies in hulle gedigte omgaan en hoe hierdie wyses met mekaar verband hou. In dié opsig is dit belangrik dat jy as letterkundestudent vrae stel soos: Hoe neem die digter die natuur of dierspesie waar? Watter soort beskouing bied hy of sy op die natuur of n bepaalde dierspesie? Watter betekenisse probeer die digter aan jou as leser oordra? In sy artikel Natuur, omgewing en letterkunde gee Johann Lodewyk Marais n oorsigtelike beeld van die ontwikkeling van die natuurtema in die Afrikaanse letterkunde. Die artikel is beskikbaar op e-reserwes. Bestudeer dié artikel goed, want in die res van hierdie leereenheid val die fokus dikwels op literêr-historiese ontwikkeling. 5.6 AFRIKAANSE GEDIGTE OOR SPESIES In die res van hierdie leereenheid gaan ons n aantal Afrikaanse gedigte uit die periode 1923 tot 2012 behandel. Dierspesies bly die gemene deler in al hierdie verse, maar daar is ook belangrike verskille in die digterlike beskouings hieroor. Jy sal ook soos ons met hierdie leereenheid vorder sekere literêr-historiese en tematiese verbande kan identifiseer. Kom ons begin met ons ontdekkingstog na dierspesies in die Afrikaanse poësie deur te kyk na drie gedigte, naamlik Oerbos (C. Louis Leipoldt), Die strandjutwolf (N.P. van Wyk Louw) en Die narwal (N.P. van Wyk Louw). Al hierdie gedigte verskyn op e-reserwes. Ons gaan elkeen van hierdie gedigte afsonderlik behandel. Bestudeer elke gedig eers goed en voltooi dan die relevante aktiwiteite. Moet nie bekommerd wees as jy nie dadelik alles verstaan nie. Jy kan die woordverklarings gebruik om jou te help om die gedig beter te verstaan. Ons sal saam met jou deur elke gedig gaan. AFK2601/1 123

130 5.7 DIE OERBOS Oerang-oetang Oerwoud in Borneo Die soutwaterkrokodil AKTIWITEIT 3 As jy meer oor Leipoldt wil lees raadpleeg gerus sy LitNet-profiel, beskikbaar by C. Louis Leipoldt Beantwoord die volgende vrae oor Die oerbos van C. Louis Leipoldt. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. (1) Kyk na die titel van die gedig. Watter soort natuurruimte dink jy gaan die spreker beskryf? (2) Watter ander woord kan jy vir oerbos gee? (3) Waar is Borneo? (4) Maak n lysie van die dier- en plantspesies wat in die gedig genoem word. (5) Kies enige twee van die spesies wat jy by vraag 4 genoem het. Skryf een spesifieke kenmerk van die spesie neer wat jy uit die gedig kan aflei. (6) Hoe verander die natuur in die gedig? (7) Hoe beskryf die spreker die natuurlike omgewing en diere wat hy waarneem? (Kyk byvoorbeeld na die beeld- en taalgebruik.) (8) Dink jy die spreker gee ander betekenisse (figuurlike betekenisse byvoorbeeld) aan die dierspesies of die soort omgewing wat hy beskryf? Motiveer jou antwoord. 124

131 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig 1Woordverklarings Moeilike woord Borneo (reël 1) rasamala-bome (reël 3) boomslang (reël 7) tou-lianes (reël 9) doring-rottang (reël 13) modder-krokodil (reël 15) kewer (reël 27) Betekenis Die wêreld se derde grootste eiland. Die eiland vorm deel van drie lande, Maleisië, Brunei en Indonesië (73% van die eiland). Van die wêreld se oudste reënwoude kom hier voor. Baie hoë bome wat in Suidoos-Asië voorkom. Dit is waarskynlik dat hier na die gestreepte bronsrugboomslang (Dendrelaphis caudolineatus) verwys word. Dit kom in Borneo voor. Dit is n soort plant wat toue vorm. Dit kompeteer met bome vir die meeste sonlig. Soort palm afgelei van die Maleise woord rotan. Dit kom veral in reënwoude voor. Verwys na die soutwaterkrokodil (Crocodylus porosus). Dit is grootste reptiel ter wêreld en dit kom onder andere in Suidoos-Asië voor. Dit kan in soutwater oorleef. Hier word waarskynlik na die vuurvlieg ( firefly ) verwys wat n soort kewerspesie is. Dit kom veral in woude voor Leipoldt onderneem n reis Die gedig Die oerbos van C. Louis Leipoldt vorm deel van sy gedigsiklus Uit my Oosterse dagboek wat verskyn in sy bundel Uit drie wêrelddele (1923). Die gedigsiklus is sterk outobiografies van aard, want dit is gebaseer op n werklike skeepsreis wat Leipoldt in 1912 na Nederlands-Indië (vandag Indonesië) onderneem het. Borneo is naas Java, Sumatra, Sulawesi en Nieu-Guinee een van die vyf hoofeilande van Indonesië. Indonesië AFK2601/1 125

132 Vir n Afrikaanse digter uit die vroeë twintigste eeu moes n skeepsreis na Indonesië allerlei vreemde en verrassende ervarings ingehou het. Dit het aan Leipoldt die geleentheid gegee om te dig oor n eksotiese wêreld waaroor sy mededigters soos Jan F.E. Celliers en Totius nie gedig het nie. Die wêreld van die oerwoud verskil baie van die tipiese Suid-Afrikaanse landskappe wat in Celliers en Totius se poësie ter sprake kom. Leipoldt, Celliers en Totius staan in die Afrikaanse letterkunde as die driemanskap bekend. Bosman (1992:101) dui goed aan in watter opsigte Leipoldt van Celliers en Totius verskil: Leipoldt word gewoonlik saam met Totius en Jan F.E. Celliers beskou as een van die driemanskap Afrikaanse digters van die Tweede Taalbeweging. Terselfdertyd word daar egter gewoonlik ook aan hom n uitsonderingsposisie toegeken. Hy word beskou as die individualis, die digter wat hom nie soseer volksgebonde voel nie, die sintuiglike natuurliefhebber, die verkenner van die eksotiese. Jy sal van die kenmerke wat Bosman (1992:101) hierbo uitlig in die verdere bespreking van Die oerbos kan identifiseer. Indien jy belangstel kan jy gerus Bosman se insiggewende artikel oor Leipoldt lees: Spesifieke en algemene name Jy het seker opgemerk dat n hele aantal eksotiese dier- en plantspesies in Die oerbos opgenoem word: rasamalabome, orangoetangs en tou-lianes. Dit is uit hierdie voorbeelde duidelik dat die spreker baie spesifieke spesies benoem. Ons weet presies na watter spesie hy verwys; daar bestaan geen twyfel by die leser nie. Die spreker gebruik byvoorbeeld die spesifieke naam orangoetang en gebruik nie n meer algemene en vae benaming soos groot ape of groot primate nie. Aan die ander kant verkies die spreker soms om baie algemene, oorkoepelende en vae name te gebruik vir sommige oerwoudspesies soos die boomslang, modderkrokodil, varing, kewer en bos-apies. Na watter spesifieke boomslang verwys die spreker? Is dit dieselfde boomslang wat in Suid-Afrika voorkom? As jy bietjie verdere navorsing oor spesies doen, kom jy gou agter dat die boomslang waarna Leipoldt verwys nie dieselfde spesie is as wat in Suid-Afrika as die boomslang (Dispholidus typus) bekend staan nie. Dit is meer waarskynlik dat Leipoldt na die gestreepte bronsrugboomslang (Dendrelaphis caudolineatus) verwys wat in Borneo voorkom. Dit is wel moontlik om in sekere gevalle uit die gedig af te lei na watter spesifieke spesies die spreker verwys. n Goeie voorbeeld is modder-krokodil. Dit is uit reël 16 duidelik dat hierdie krokodil die vermoë het Om in die see te swem. Dus kan hierdie krokodilspesie in soutwater oorleef. Hierdie inligting sê vir ons dat die spreker heel waarskynlik hier spesifiek verwys na die soutwaterkrokodil (Crocodylus porosus) wat verspreid in Suidoos-Asië voorkom. Die woord modder-krokodil is dus slegs n algemene naam (amper soos n noemnaam) wat Leipoldt gebruik dit verwys nie na n spesifieke spesienaam nie. n Ander voorbeeld vind ons in die laaste strofe wanneer die spreker na n kewer verwys. Uit die res van die strofe lei ons af dat hier spesifiek verwys word na die vuurvlieg ( n spesifieke soort kewer), want die spreker sê: Dan vonkel teen die swarte stam/die kewer soos n ster. 126

133 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig Die opnoem van spesies Merk jy op dat die spreker verskillende oerwoudspesies bloot opnoem, sonder om dit in verdere besonderhede te beskryf? Hierdie opnoemtegniek wat die spreker gebruik word enumerasie genoem. Gevolglik word elke spesie in die gedig op gelyke voet behandel nie een spesie is belangriker as n ander nie. Elkeen van die spesies wat die spreker opnoem, vorm deel van die oerwoudomgewing wat hy beskryf. Hierdeur skets die spreker vir ons n baie duidelike prentjie van die oerwoud. Dit gaan dus nie in hierdie gedig hoofsaaklik om één spesifieke spesie nie, maar eerder om n spesifieke natuurlike omgewing of landskap. Dit is in n groot mate n landskapgedig waarin die spreker beskryf wat hy in spesifieke landskap waarneem. Daar word eintlik min oor elke individuele spesie gesê, alhoewel die algemene gedragseienskappe van elke spesie aan ons gekommunikeer word. So byvoorbeeld sê die spreker in die tweede strofe dat die orangoetangs boombewoners is soos ons kan aflei uit die reusestamme. Verder lei ons ook uit reël 5 tot 6 af dat hulle daarvan hou om van een boom na n ander rond te beweeg: Klouter oor die reusestamme/ Die orangoetang rond Letterlike en figuurlike betekenisse In n groot mate beskryf die spreker slegs wat hy waarneem in n vreemde en eksotiese omgewing. Hoofsaaklik gaan dit dus om n blote optekening van die vreemde oerbos, maar dit is ook so dat die oerbos die waarnemer konfronteer met dit wat vreemd en raaiselagtig is, ook in homself (Viljoen, 2003:86). In die spreker se letterlike waarneming van die oerwoud, is daar plek-plek meer dieperliggende en figuurlike betekenisse verskuil. n Goeie voorbeeld is in die laaste strofe waar daar sprake is van n teenstelling tussen die vonkel van die kewer soos n ster en die swarte stam. Viljoen (2003:86) merk op dat eersgenoemde op die skone en laasgenoemde op die onheilspellende of bose kan dui. Op n metaforiese of figuurlike vlak kan die stilte in die oerbos dui op n soort kalmte of berusting by die spreker, terwyl die onderbreking van die stilte ( Dan breek die stilte los en die blêr van die klein bos-apies ) kan dui op n onrustigheid wat die spreker in homself ervaar. 5.8 DIE STRANDJUTWOLF Ons het in Die oerbos gesien dat dit meer gaan om n spesifieke omgewing (die oerwoud) en die spesies wat in die oerwoud woon. Dit gaan nie om slegs een spesifieke spesie nie, maar n aantal spesies wat grootliks opgenoem word. Nie een van die oerwoudspesies word op n uitgebreide wyse beskryf nie en elkeen funksioneer grootliks op n letterlike vlak. Met ander woorde: die boomslang is slegs as boomslang aanwesig, daar word nie simboliese en figuurlike betekenisse daaraan gekoppel nie. Kom ons kyk of Die strandjutwolf van N.P. van Wyk Louw aan jou n ander perspektief bied. AKTIWITEIT 4 Bestudeer die gedig Die strandjutwolf en beantwoord die volgende vrae. Kyk na die verklarings van moeilike woorde of verwysings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. AFK2601/1 127

134 Die wolf Die strandjutwolf (1) Wat is n strandjutwolf? Gebruik die artikel ( bitstream/handle/2263/2532/marais_np%282006%29.pdf?sequence=1) van Johann Lodewyk Marais getiteld N.P. van Wyk Louw: Natuur, landskap, omgewing (veral bl ) en die inskrywing ( wiki/brown_hyena) op Wikipedia oor die bruin hiëna om jou te help. (2) Gee vier voorbeelde uit die gedig waar die spreker die fisieke en gedragskenmerke van n wolf (Canis lupus) beskryf. (3) Gee n paar voorbeelde uit die gedig waar die spreker die fisieke en gedragskenmerke van n strandjutwolf (Hyaena brunnea) beskryf (gebruik die Marais-artikel en die Wikipedia-inskrywing oor die bruin hiëna om jou te help). (4) Oor watter spesifieke spesie (wolf of strandjutwolf) dink jy handel die gedig? Motiveer jou antwoord. (5) Dink jy die spreker voel bedreig deur die strandjut? Motiveer jou antwoord. (6) Waarom gebruik die spreker Dit (reël 1) en dit (reël 19), maar elders in die gedig hy en sy om na die strandjutwolf te verwys? (7) Waarna verwys die Gryse in die slotstrofe? Motiveer jou antwoord. (8) Dink jy die gedig handel slegs oor n strandjutwolf of handel dit ook oor iets anders? Verduidelik jou antwoord. (9) Hoe verskil hierdie gedig van Die oerbos? 1Woordverklarings Moeilike woord snuiwe (reël 5) drumpel (reël 5) ysters (reël 12) nok (reël 15) Betekenis Snuif (ruik) Deel van die kosyn (raam) van n deur Iets wat soos yster klink Bokant van n huis se dak Watter spesie? Die gedig Die strandjutwolf verskyn in die bundel Gestaltes en diere (1942) van N.P. van Wyk Louw. Vir meer inligting oor N.P. van Wyk Louw raadpleeg gerus die Wikipedia-inskrywing ( oor hom. 128

135 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig N.P. van Wyk Louw Die strandjutwolf is miskien n spesie wat jy nie dadelik herken of van weet nie. Die titel van die gedig help ook nie juis om sake duideliker te maak nie, want die strandjutwolf (en strandjut ) is meer algemeen bekend as die bruin hiëna (Hyaena brunnea). Die bruin hiëna is dus nie n wolf in die ware sin van die woord nie (Marais, 2006:298). Dus het die deeltjie wolf in die naam strandjutwolf niks met n wolf te doen nie, alhoewel N.P. van Wyk Louw wel inspeel op hierdie moontlike verwarring Miskien is dit n wolf? Dit is uit die gedig duidelik dat dit wel hier oor n spesifieke spesie gaan, waarskynlik die strandjutwolf (bruin hiëna) wat soos ons gesê het nie aan die wolffamilie behoort nie. Nietemin dui n aantal leidrade daarop dat die gedig oor n wolf (Canis lupus) gaan. In die tweede en derde versreëls sê die spreker ek hoor dit vér eers roep/soos iets wat klae in die veld. Dit laat mens dink aan die huilgeluide wat wolwe maak en wat dikwels van n ver afstand gehoor kan word (gaan luister bietjie hierna op YouTube ( In die vierde strofe gebruik die spreker die woorde grys en groot wat aan n wolf herinner. Daar is ook in die vierde strofe n verwysing na die sprokie Die drie varkies waarin die wolf teen die einde op die dak klim en in die skoorsteen beland. Verder dui beskrywings soos snuiwe, ruik-ruik, krap en pote ook daarop dat die gedig oor n wolf kan gaan, maar dit is ook eienskappe wat mens met die strandjut in verband kan bring Eerder n strandjut Daar is egter meer leidrade in die gedig wat ooreenkom met die aard van n strandjut (of bruin hiëna). Die strandjut is relatief groot met n kop-en-lyflengte van gemiddeld cm, skouerhoogte van cm en n stertlengte van cm. Sekere beskrywings uit die derde strofe wys hierop: die hele werf is vol van hom (reël 9) en os-groot skadu (reël 11). Die belangrikste ooreenkoms tussen die gedig en die werklike strandjut is die feit dat die strandjut naglewend en n aggressiewe aasvreter is. In die eerste versreël sê die spreker dat die strandjut slegs met die donker maan (in die nag) teenwoordig is. Verder is dit duidelik dat die strandjut besig is om rondom n huis te aas soos ons kan aflei uit: dan is dit by die stoep, snuiwe aan die drumpel, roer rondom die huis, ruik-ruik en krap by die kombuis. Boonop sê die spreker AFK2601/1 129

136 in die derde strofe en hoor iets ysters klink wat na n vullisblik kan verwys n logiese plek om n strandjut aan te tref wat voortdurend na aas (oorskietkos) op soek is. n Baie interessante gebeurtenis het in 2006 plaasgevind. n Strandjut (met die naam Juno) het moontlik uit n wildpark ontsnap en in n Johannesburgse voorstad beland. Kyk gerus na die volgende video hieroor op YouTube ( watch?v=ef6pc6f4gde). Hieruit kan jy ook n aantal eienskappe van die strandjut (bruin hiëna) aflei Dalk is dit nie n wolf of n strandjut nie? Daar is ook n aantal verskille tussen die spreker se uitbeelding van die strandjut in die gedig en die werklike spesie. Die mees opvallende verskil word in die derde strofe aangetoon wanneer die spreker sê die hele werf is vol van hom en verwys na die strandjut se os-groot skadu. Alhoewel die strandjut relatief groot is, is dit onmoontlik dat die strandjut so groot soos n os kan wees. Ons het dus hier te doen met n oordrewe beeld of hiperbool. Dit is ook onwaarskynlik dat die strandjut op die huis se dak kan klim en by die skoorsteen kan inluister (reëls 15 16). Die spreker beskryf ook die oë van die strandjut op n ongewone manier. In reël 24 beskryf die spreker dit as vaal en blind en in die slotreël word verwys na wit oë. Die werklike strandjut se oë is nie blind of wit nie. Verder is dit vreemd dat die spreker in die slotstrofe na die strandjut as die Gryse verwys, omdat n strandjut nie oorwegend grys is nie, maar donkerbruin. Die hooflettergebruik is hier ook ongewoon. Dit sê vir ons dat dit nie hier om n gewone strandjut gaan nie, maar om een of ander verhewe wese. Dit is opvallend dat die spreker in die eerste strofe na die strandjut as Dit verwys. Dit is n onpersoonlike voornaamwoord wat gewoonlik gebruik word om na lewelose objekte of abstrakte konsepte (soos haat of liefde) te verwys. Dit is interessant dat die spreker wel in die tweede, derde, vierde, sesde en sewende strofe die persoonlike voornaamwoorde hy en sy gebruik om na die strandjut te verwys, maar in die vyfde strofe weer die onpersoonlike voornaamwoord dit gebruik. Al hierdie teksleidrade sê vir ons dat hierdie gedig nie net gaan om die strandjut as n natuurlike en lewende spesie nie Die strandjut as simbool Ons kan dus sê dat hierdie gedig drie spesies betrek n wolf, n strandjut en n vreemde dier wat nie heeltemal met n strandjut (of enige gewone spesie) ooreenkom nie. Dit gaan in die gedig om n strandjut (en in n mindere mate oor n wolf), maar dit is nie al waaroor dit gaan nie. Die strandjut word n simbool van iets anders. Die strandjut in die gedig is alomteenwoordig ( die hele werf is vol van hom ) en die spreker weet dat die Gryse heeltyd by hom is, want hy voel sy wit oë deurentyd agter hom. Die spreker voel bedreig deur die strandjut. Hy kan nie slaap nie, maar luister heeltyd na sy hart en polshorlosie. Dit is onwaarskynlik dat die strandjut die spreker in sy eie huis sal aanval, maar tog bly die spreker vreesbevange. Die strandjut verteenwoordig n onheilspellende mag. Dit is waarskynlik dat die strandjut n simbool van onder andere die Dood of die Bose is. In dié opsig is dit belangrik om kennis te neem van die jaartal 1940 onderaan die gedig. In 1940 was die verwoestende Tweede Wêreldoorlog ( ) aan die gang. Met hierdie agtergrondkennis in gedagte is n aanvaarbare interpretasie dat die strandjutwolf die chaotiese en donker aard van oorlog (en die menslike bestaan) simboliseer. 130

137 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig Verskille met Die oerbos Die strandjutwolf verskil in baie opsigte van Leipoldt se Die oerbos. Die belangrikste verskil is dat Die strandjutwolf nie bloot gaan om die waarneming van n aantal spesies in n natuurlike omgewing nie. In die Leipoldt-gedig tree al die spesies (byvoorbeeld die orangoetang) volgens hul natuurlike aard op. Alhoewel daar duidelike leidrade is dat Louw wel oor n herkenbare spesie (die strandjut) skryf, gaan dit nie slegs om die natuurlike aard (die fisieke voorkoms en gedragseienskappe) van die standjut nie. Die strandjut verkry in die gedig eienskappe wat nie natuurlik aan sy aard is nie. Sy grootte word byvoorbeeld oordryf, hy beskik oor wit oë, hy word alomteenwoordig en slaag daarin om die spreker se mees intieme ruimte (sy huis) binne te dring. Die strandjut word dus n simbool van iets anders die dood, die spreker se verganklikheid of teenwoordige geestelike angs wat die spreker ervaar. Dit alles is figuurlike betekenisse of verklarings wat nie noodwendig iets met die werklike of letterlike strandjut te make het nie. In hierdie gedig van N.P. van Wyk Louw word die natuurlike onnatuurlik gemaak Literêr-historiese ontwikkeling Die leser kan maklik die Leipoldt-gedig deur n oppervlakkige lees van die teks verstaan, terwyl nie alles in die Louw-gedig onmiddellik duidelik is nie. Soos Marais (2006:298) beweer, is dit nie n gedig wat net op die oppervlakte gelees kan word nie. n Vergelyking tussen die twee gedigte dui n literêr-historiese ontwikkeling aan. Dit beteken dat ouer Afrikaanse digters soos Celliers, Totius, Leipoldt en Toon van den Heever n ander soort natuurvers geskryf het as latere digters soos N.P. van Wyk Louw. Cloete (1976:52) toon hierdie ontwikkeling goed aan: n Baie belangrike verskil tussen hierdie natuurpoësie en dié van ouer digters is dat dit nooit meer blote landskapbeskrywing is en daardeur nooit statiese landskappe nie. Daar gebeur iets in hierdie landskappe, telkens voltrek n metamorfose hom in die landskappe en wel so dat die natuurdinge van hulle natuurlikheid verlos word. Dit wil sê dat dit nie natuurpoësie óm die natuur is nie. Om dit meer eenvoudig te stel: in die natuurpoësie (wat dieregedigte insluit) van N.P. van Wyk Louw gaan dit nie meer uitsluitlik daaroor om die skoonheid of mooiheid van die natuur of die eksotiese aard van diere te verwoord nie. Die natuur funksioneer nie meer as n stuk dekor wat die digter bloot beskryf en waardeer nie, maar die natuurlike word teennatuurlik gemaak. Die digter gebruik die natuur as n manier om die geestelike spanninge en die skrikwekkende aard van die menslike bestaan uit te beeld. Dit is dan in groot mate wat in Die strandjutwolf gebeur. 5.9 DIE NARWAL Ons het reeds gesien dat Die oerbos van Leipoldt en Die strandjutwolf van N.P. van Wyk Louw ooreenkomste en verskille vertoon. Beide gedigte handel oor dierspesies, maar die wyse waarop die sprekers hierdie spesies waarneem en uitbeeld, is verskillend. Ons gaan nou kyk na nog n gedig, Die narwal van N.P. van Wyk Louw wat aansluit by Die oerbos en Die strandjutwolf, maar in n aantal opsigte van hierdie gedigte verskil. AFK2601/1 131

138 AKTIWITEIT 5 Lees eers deur die inskrywing ( op Wikipedia oor die narwal en kyk na die video ( op YouTube. Dit sal vir jou die nodige agtergrondinligting gee om die gedig beter te verstaan. Bestudeer die gedig en beantwoord die volgende vrae. Kyk ook na die woordverklarings onderaan die vrae as jy onseker is oor die betekenis van sekere woorde. Wat is n narwal? (1) Aan watter ander spesie is die narwal verwant? (2) Waarom noem die spreker die narwal ook n eenhoring in reël 1? (3) Na watter spesie verwys witvis in die gedig? (4) Noem vyf spesifieke kenmerke van die narwal wat jy uit die gedig kan aflei (gebruik die inskrywing op Wikipedia op jou te help). (5) Watter ooreenkomste is daar tussen die narwal en die witvis? (6) Waarom dink jy staan ook die nut (reël 6) tussen hakies? (7) Verduidelik die slotreël van die gedig. Dink jy die spreker is korrek? (Leidraad: kyk of die inligting in die Wikipedia-inskrywing iets anders sê.) (8) Hoe verskil hierdie gedig van onderskeidelik Die oerbos en Die strandjutwolf in die manier waarop daar oor spesies gedig word? 1Woordverklarings Moeilike woord of verwysing Betekenis eenhoring (reël 1) Verwysing na die legendariese perd met n eenhoring ( unicorn ). Die narwal beskik ook oor so n horing (dit is eintlik een van sy slagtande) en word dikwels die eenhoring van die see genoem. looibaar leer traan witvis Die huid (vel) van die narwal word as leer gebruik. Die huid word verwerk en behandel met looistof om as leer te gebruik. Walvisolie wat gebruik is in olielampe, seep en margarien. Witwalvis of beloegawalvis wat verwant is aan die narwal. Die narwal Die eenhoring Die witwalvis of beloegawalvis 132

139 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig Amper dieselfde Die gedig Die narwal verskyn in N.P. van Wyk Louw se bundel Tristia (1962). Die gedig handel oor die narwal, n unieke walvisspesie wat in die Arktiese oseaan voorkom. As jy wil, kan jy die volgende skakel raadpleeg om te hoor hoe die narwal klink: Die narwal is verwant aan die witwalvis of beloegawalvis ( die witvis ). Hierdie twee walvisse is die enigste twee lede van die familie Monodontidae. Daar is belangrike ooreenkomste tussen dié twee spesies wat in die gedig deur net soos, ook soos en wil dus in elke opsig aangetoon word. Die spreker vergelyk dus in die eerste sewe versreëls (tot voor die woord máár ) die narwal met die witwalvis en wys op spesifieke ooreenkomste tussen dié twee spesies. By beide spesies ontbreek n rugvin en hulle beskik oor n leeragtige vel ( het goeie looibaar leer ). Laasgenoemde is een van die redes waarom hulle deur mense gejag word. Die olie ( traan ) wat hulle produseer is van nut ( ook die nut ) vir die mens en n verdere rede vir hul kwynende getalle. Die spreker is van mening dat die narwal en witwalvis in byna alle opsigte dieselfde is, maar in die laaste vier reëls dui die spreker aan dat die narwal op twee maniere van die witwalvis verskil Twee belangrike verskille Naas ooreenkomste beklemtoon die spreker ook belangrike verskille tussen die narwal en die witwalvis. Dit word in die laaste vier versreëls aangetoon in die gedeelte na die beklemtoonde woord máár wat gewoonlik op teenstelling of n verskil dui. Die eerste verskil is dat die narwal spikkels op sy huid het, terwyl die witwalvis se huidskleur heeltemal wit is (kyk weer na die foto s van die narwal en witwalvis). Die tweede verskil word deur die woord En in reël 8 aangedui. Die feit dat die woord in kursief gedruk is en gevolg word deur n dubbelpunt sê vir ons dat die tweede verskil as die mees uitsonderlike beskou moet word. Die narwal (slegs die mannetjies) beskik oor n lang, spiesvormige tand wat vanuit die linkerkant van die boonste kaak steek. Die spreker verwys na hierdie eienskap in die eerste reël: óók n eenhoring van naam!. Dit laat mens onmiddellik dink aan die legendariese eenhoring (of in Engels unicorn ), n perd met n eenhoring op sy voorkop. Die narwal word dikwels die eenhoring van die see genoem en sy wetenskaplike naam Monodon monoceros beteken eentand eenhoring Wetenskaplikes wonder en wonder Die twee laaste reëls van die gedig is belangrik, omdat dit fokus op die kenmerk wat die narwal n unieke spesie maak sy een slagtand wat aan n eenhoring herinner ( n stoottand of n pen. ). Wetenskaplikes debatteer steeds oor die funksie van hierdie tand soos jy seker uit die inskrywing op Wikipedia en die National Geographic-video ( kon aflei. Sommige beweer dat die tand n tasorgaan is, terwyl ander aanvoer dat dit n rol speel in dominerende gedrag tussen bulle (mannetjies). In die lig hiervan is die spreker dus slegs gedeeltelik korrek. Daar bestaan wel debatteerbare wetenskaplike verklarings vir die eenhoringtand van die narwal. Dit is dus nie heeltemal waar dat niemand dit kan verklaar nie. Dit gaan eerder om die feit dat geen biologiese verklaring presies en absoluut oortuigend bewys is nie. AFK2601/1 133

140 Waarom staan die woord biologies dan tussen hakies in die slotreël? Hierdeur wil die spreker die unieke biologiese kenmerk (die eenhoringtand) van die narwal beklemtoon, maar terselfdertyd ook biologiese verklarings hiervoor onderskei van ander onwetenskaplike en mitologiese verklarings. Daar bestaan n aantal legendes oor waar die narwal se eenhoringtand vandaan kom. Sommige mense het selfs geglo dat die tand oor magiese kragte beskik, maar vir die spreker is dit belangriker om n biologiese verklaring te vind. Dit is duidelik dat hierdie eienskap (sy eenhoringtand) van die narwal die spreker die meeste laat wonder Aansluiting by Die oerbos en Die strandjutwolf Die drie gedigte wat ons tot dusver behandel het, handel almal oor spesies (dier- en plantspesies). Dit is duidelik dat hierdie drie gedigte op verskillende maniere omgaan met spesies. In Die oerbos van Leipoldt gebruik die spreker die opnoemtegniek om verskeie spesies wat in die oerwoud voorkom aan die leser bekend te stel. Die spreker in hierdie gedig is grootliks n waarnemer wat die vreemde en eksotiese oerwoudomgewing en die vreemde gevoelens wat hierdie ruimte in homself wek, beskryf. Die gedig fokus sterk op die spreker se sintuiglike waarneming (veral sig en gehoor) van die oerwoud. Hy is bewus van die doodse stilte wat in die oerwoud heers, maar teen skemeraand weer lawaaierig word as die bos-apies blêr. In dié gedig word die oerwoudspesies redelik oppervlakkig beskryf en Leipoldt dui nie deurlopend aan na watter spesifieke spesie verwys word nie. Hy verkies om algemene en vae name soos boomslang en kewer te gebruik. In Die strandjutwolf is die identiteit van die spesie waaroor gedig word relatief onseker, want dit kan n wolf, strandjut of alomteenwoordige mag soos die dood wees. In die gedig beweeg die spreker weg van die natuurlike. Anders gestel: die natuurlike word onnatuurlik gemaak. Die gedig handel oor die strandjut as n spesifieke spesie, maar dit is nie al nie. Alhoewel die spreker sekere natuurlike eienskappe van die strandjut beskryf, word hierdie spesie ook n simbool van die dood of die bose. Met Die narwal keer N.P. van Wyk Louw terug na die natuurlike in sy beskrywing van dié unieke spesie met sy eenhoringtand (nogal in teenstelling met Die strandjutwolf wat twintig jaar vroeër verskyn). Dit gaan in hierdie gedig in n groot mate om die narwal as n spesifieke spesie met unieke eienskappe. As sodanig beskik hierdie gedig nie oor dieselfde simboliese betekenis as Die strandjutwolf nie. Dit is duidelik dat Afrikaanse gedigte oor spesies deurlopend verander en by mekaar aansluit. Daar is dus sprake van n aantoonbare en dinamiese literêr-historiese ontwikkeling in die wyse waarop Afrikaanse digters oor spesies dig Die gevaar van misinterpretasie Die gedig Die narwal bied goeie illustrasiemateriaal om iets oor die misinterpretasie van gedigte te sê. Sommige Afrikaanse literêre kritici het allerlei simboliese betekenisse aan Die narwal toegeken. Ernst van Heerden (1963:23) sien die teenstelling tussen die narwal en die witwalvis ( die witvis ) as n metafoor vir die swartman/witman in Afrika. Hy baseer hierdie interpretasie slegs daarop dat die narwal oor n wit huidskleur met swart spikkels beskik, terwyl die witwalvis ( witvis ) heeltemal wit is. Hierdie interpretasie word nie deur ander gegewens in die gedig (soos die slotreëls) ondersteun nie. In die slotreëls fokus die spreker slegs op n unieke fisieke eienskap, naamlik die eenhoringtand van hierdie spesifieke dierspesie. Derhalwe word Van Heerden se interpretasie grootliks deur Grové (1978:80) verwerp. Marais (2006:299) 134

141 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig pleit ook vir n minder simboliese interpretasie as hy beweer dat die gedig egter ook anders en minder simbolies gelees word om erkenning aan n verskuiwing weg van die Simbolisme in Louw se werk te gee. Hy beskou verder Die narwal as n gedig waarin Louw gewoon die uniekheid van hierdie enigmatiese dier (Marais, 2006:299) beklemtoon. As letterkundestudent moet jy daarteen waak om allerlei simboliese en metaforiese betekenisse aan n literêre teks te koppel. Jy kan dit slegs doen indien daar behoorlike bewyse in die teks vir so n interpretasie bestaan en jy jou stellings voldoende uit die teks kan motiveer. Sommige gedigte moet bloot op n letterlike vlak geïnterpreteer word met ander woorde die spreker het nie iets anders bedoel as wat daar staan nie SWARTKRAAI EN DIE AFRIKAANSE NERUDA Tot dusver het ons na drie Afrikaanse gedigte gekyk wat oor spesies handel. In Die narwal het ons gesien dat die spreker op n spesifieke spesie fokus, maar veral op dit wat uniek en besonders aan die spesie is. Ons gaan nou kyk hoe hierdie soort benadering in die werk van latere Afrikaanse digters vanaf die sewentigerjare van die vorige eeu voortgesit word. Die swartkraai AKTIWITEIT 6 Lees die gedig Swartkraai van Johann Lodewyk Marais. Bestudeer eers die inligting by htm en die video by op YouTube oor dié spesie om die nodige agtergrondkennis te bekom. Beantwoord dan die volgende vrae oor die gedig. Gebruik die woordverklarings onderaan die vrae om jou te help om die gedig beter te verstaan. Wat is die titel en subtitel van die gedig? Wat is die belangrikste verskil tussen die twee? (1) Noem n paar fisieke en gedragseienskappe van die swartkraai wat jy uit die gedig kan aflei (en miskien ooreenstem met die inligting wat jy ter voorbereiding vir hierdie aktiwiteit gelees het). (2) Op watter drie maniere word die swartkraai benoem en aangespreek in die gedig? AFK2601/1 135

142 (3) Watter spesifieke gedragseienskap van n kraai word veral sterk beklemtoon in die gedig? Gee n rede vir jou antwoord. (4) Watter soort houding neem die spreker teenoor die swartkraai in (met ander woorde: hoe voel die spreker oor die swartkraai)? Verskaf n rede vir jou antwoord. (5) Dink jy die gedig handel oor enigiets anders as die swartkraai as n voëlspesie? Motiveer jou antwoord. (6) Beskik die gedig oor enige simboliese betekenisse (soos byvoorbeeld in Die strandjutwolf )? (7) Hoe sluit die gedig aan by Die narwal van N.P. van Wyk Louw? 1Woordverklarings Moeilike woord of verwysing rondings (reël 3) kras (reël 5) aas (reël 7) brokke (reël 8) plak (reël 10) verbete (reël 11) kleinboer (reël 13) Betekenis Verwys na die ronde en regop struktuur van n miershoop. Die geluid wat n kraai maak. Klik op ( ibc.lynxeds.com/node/97226) om die geluid te hoor. Stukkies kos vir die kraai se kleintjies. Stukke van iets. Bly. Die woord plak het egter n negatiewe konnotasie. Die verwys na persone wat net bly waar hulle wil, sonder toestemming. Vasberade n Boer wat op kleinskaal boer n Digter oor die omgewing en spesies Johann Lodewyk Marais is tans een van die belangrikste omgewingsbewuste digters in Afrikaans en lewer n aantoonbare bydra tot die sogenaamde groenpoësie (ekopoësie/omgewingsbewuste poësie) wat veral sedert die 1990 s as n belangrike tema in die Afrikaanse poësie beskou word. Naas Marais is ander Afrikaanse digters soos Ina Rousseau, Wilma Stockenström, T.T. Cloete en Petra Müller bekend vir sterk omgewingsbewuste poësie. Behalwe vir sy omgewingsbewuste poësie is Marais ook bekend vir sy gedigte oor spesies. Die gedig Swartkraai verskyn in sy bundel Aves (2002). Die grootste gedeelte van dié bundel bestaan uit gedigte oor n wye verskeidenheid voëlspesies. Met hierdie bundel sluit Marais aan by sy vorige verse oor uitgestorwe spesies in Verweerde aardbol (1992), maar ook by sy latere verse oor boomspesies in Plaaslike kennis (2004), soogdierspesies in Diorama (2010) en marienespesies in In die bloute (2012) Die titel en subtitel As ons na die gedig Swartkraai kyk, is dit duidelik dat die gedig sekere uiterlike kenmerke vertoon. Dit beskik oor n titel ( Swartkraai ) en n subtitel in skuinsdruk ( Corvus capensis ). Die titel verskaf die volknaam of gewone noemnaam van n 136

143 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig voëlspesie (die swartkraai of Kaapse kraai), terwyl die subtitel die wetenskaplike naam in Latyn verskaf. Die subtitel is volgens die binomiale stelsel, ontwerp deur die Sweedse natuurkundige Linnaeus, gestruktureer. Die eerste deel ( Corvus ) dui die genus of groepering aan en begin altyd met n hoofletter, terwyl die tweede deel ( capensis ) die spesifieke spesie aandui. n Amptelike spesienaam word altyd in kursief geplaas. Dit is dus duidelik dat die leser dadelik weet oor watter spesifieke spesie die gedig handel Die fokus val op spesifieke kenmerke Die gedig Swartkraai fokus grootliks op die swartkraai as n spesifieke voëlspesie. Die spreker beskryf die unieke gedragseienskappe en fisieke kenmerke van die swartkraai. Daar word ook meer oor die swartkraai se habitat (blyplek) vertel. Swartkraaie hou van oop ruimtes (soos grasvelde) soos duidelik blyk uit oor die veld en verlate bulte. Nog n eienskap is dat swartkraaie hoofsaaklik op die grond soek na kos, soos ons kan aflei uit pik in die gras aan n dooie ding en klou verbete aan die grond. Verder fokus reëls 8 en 9 op die nes wat die kraai van stokke, draad en brokke bou. Dit strook met die feit dat hierdie neste gewoonlik baie deurmekaar is (dink aan die woord kraaines wat verwys na n deurmekaar woonplek). Verder gebruik kraaie n wye verskeidenheid materiaal om hul neste te bou en gebruik uitsluitlik bome om hul neste in te bou soos ons uit reël 10 kan aflei. Die swartkraai is ook bekend vir sy intelligensie en arrogansie; dit is n voëlspesie wat baie hardkoppig is en homself nie maklik laat verwilder nie. Hierdie kenmerk kan ons uit reël 12 tot 14 aflei: asof jy op verblyfreg aanspraak maak:/ n kleinboer wat geen nonsens meer duld nie/en alle weerstand links en regs afbreek. Verder word na die kraai as Meneer Kraai (let op die gebruik van hoofletters) verwys wat die vasberadenheid van die kraai beklemtoon. Dit is veral hierdie eienskap waarop die spreker in die gedig fokus. Die skerp krasgeluid wat kraaie maak, word in die slotreël beklemtoon: met sy donker vloeke en vlymskerp bek. Die spreker neem n positiewe en waarderende houding in teenoor die swartkraai. Hy beskou die swartkraai as n spesie met n unieke geaardheid waaroor hy hom verwonder Dit bly steeds n gedig Hierdie gedig toon duidelike ooreenkomste met Die narwal van N.P. van Wyk Louw deur die manier waarop dit oor n spesifieke spesie handel. Die spreker fokus op die unieke eienskappe van die spesie in sy natuurlike omgewing. Hier is dus nie werklik sprake van n poging om die natuurlike onnatuurlik te maak soos gebeur in Die strandjutwolf nie. Die besondere aard van die swartkraai word beskryf en die spesie word as n werklike, konkrete en materiële gegewe beskou. Dit beteken dat die kraai n voëlspesie is wat die spreker sintuiglik kan waarneem soos wat die kraai in die natuur bestaan. Daar word nie allerlei simboliese en aanvullende betekenisse aan die kraai toegedig nie. Die swartkraai word wel beskryf deur die oë van n digter (Johann Lodewyk Marais in hierdie geval) en nie n natuurwetenskaplike nie. Alhoewel dit duidelik is dat die spreker goed ingelig is oor die voorkoms, gewoontes en unieke kenmerke van die swartkraai, is hierdie vers nie n kliniese wetenskaplike verslag nie. Daar vind AFK2601/1 137

144 hoogstens n vermenging tussen natuurwetenskaplike kennis en poëtiese tegnieke plaas. In die gedig is duidelik sprake van digterlike intervensie (Lemmer, 2012:182) of poëtiese ingrepe (Lemmer, 2012:182). Anders gestel bly Swartkraai nog steeds n gedig wat voldoen aan tipiese poëtiese kenmerke, soos byvoorbeeld beeldspraak (metafore, vergelykings en personifikasie). n Goeie voorbeeld van metafoorgebruik vind ons in die slotreël as die spreker die krasgeluide wat die kraai maak, vergelyk met donker vloeke. Hierdeur beklemtoon die spreker die onbeskaafde en onverfynde aard van die kraai, maar dra ook iets oor van die populêre idee dat kraaie die draers van boosheid en onheil is. n Mens sou selfs kon sê dat die swartkraai as voëlsoort self in n sekere sin poësie is. Verder is die taalgebruik in die gedig ook nie wetenskaplik van aard nie. Die taalgebruik is beskrywend en beeldend soos ons kan sien uit: Sy skadu skuif oor die veld,/breek uit n sloot en tref die miershope/se rondings oor die verlate bulte. Kan jy nog voorbeelde van digterlike intervensie of poëtiese ingrepe in die gedig identifiseer? Swartkraai (nes Die narwal ) beskik egter naas n suiwer poëtiese funksie ook oor n opvoedkundige funksie in die sin dat die leser deur die gedig meer leer oor n bepaalde spesie of dalk vir die eerste keer aan n spesifieke spesie bekend gestel word Die Afrikaanse Neruda Ons het reeds gesê dat die spreker in Swartkraai verwonderd staan oor die natuurlike aard en unieke eienskappe van die swartkraai. Marais gebruik nie die swartkraai as n simbool van iets anders nie. Dit gaan vir Marais bloot om die swartkraai. In dié opsig sluit Marais nou aan by die beskouings van die bekende Chileense digter Pablo Neruda n digter wat Marais sterk beïnvloed het. In n onderhoud ( wat in The Paris Review van 1971 verskyn, reageer Neruda (1971) as volg op die gebruik van simbole soos die see, visse en voëls in sy poësie: I don t believe in symbols. They are simply material things. The sea, fish, birds exist for me in a material way. I take them into account, as I have to take daylight into account. The fact that some themes stand out in my poetry are always appearing is a matter of material presence. Vir Neruda is n duif bloot n duif soos ons kan aflei uit die volgende opmerking: When I see a dove, I call it a dove. The dove, whether it is present or not, has a form for me, either subjectively or objectively but it doesn t go beyond being a dove (Neruda, 1971). In 1966 publiseer Neruda die digbundel Art of Birds met gedigte oor Chileense voëlspesies. Net soos Neruda staan Marais ook verwonderd oor voëlspesies in Aves (sy voëlboek waarin die gedig Swartkraai opgeneem is). Meer as dit, vir Marais gaan dit net soos vir Neruda om die spesie op sigself. Dit is dus nie verbasend dat Cochrane (2013:51) in n resensie oor In die bloute na Marais verwys as Afrikaans se eie Neruda nie die ooreenkomste tussen Neruda en Marais se beskouings oor die poësie is duidelik. 138

145 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig 5.11 DIE BENOEMING VAN N SOORT VERS Tot dusver het ons n aantal gedigte behandel wat op een of ander manier met spesies te make het. Sou ons hierdie gedigte spesieverse ( n spesifieke soort gedig op grond van die onderwerp of tema) kon noem? Wat sou die kenmerke van n spesievers dan wees? Glo dit of nie, maar ons het eintlik reeds van die antwoorde op hierdie vrae gekry deur ons bestudering van hierdie vier gedigte. Op grond van dit wat ons tot dusver behandel het, kyk of jy antwoorde op die volgende vrae kan verskaf. AKTIWITEIT 7 (1) Dink jy n mens sou die term spesievers kon gebruik vir die gedigte wat ons tot dusver behandel het ( Die oerbos, Die strandjutwolf, Die narwal en Swartkraai )? Motiveer jou antwoord. (2) Watter ooreenkomste en verskille vertoon die gedigte wat ons tot dusver bespreek het? (3) Kan jy uit hierdie ooreenkomste en verskille n paar kenmerke van die spesievers aflei? Almal handel oor spesies Al die gedigte wat ons tot dusver behandel het, handel op een of ander manier oor dierspesies. Weens hierdie rede sou mens seker al hierdie gedigte as spesieverse kon beskou, maar tog is dit nie so eenvoudig nie. Dit is debatteerbaar of n gedig soos Die oerbos wel n spesievers is. Alhoewel Leipoldt n aantal oerwoudspesies opnoem, gaan dit nie om die verwondering oor n spesifieke spesie soos byvoorbeeld in Die narwal of Swartkraai nie. Leipoldt beskryf of besing eerder n spesifieke soort eksotiese en vreemde omgewing of landskap die fokus is baie meer op die ruimte. Die dierspesies wat hy opnoem funksioneer in n sekere mate bloot as eksotiese versierings hy brei nie uit op enige van die dierspesies wat hy opnoem nie. Daarom kom dit voor asof hy redelik oppervlakkig met hierdie spesies omgaan. N.P. van Wyk Louw se Die strandjutwolf is n simboliese gedig wat wel op sekere natuurlike eienskappe van die strandjut fokus. In hoofsaak gaan dit egter nie om die strandjut nie, maar val die fokus eerder op dit wat die strandjut verteenwoordig. Verder bestaan daar onsekerheid oor watter spesie in hierdie gedig betrek word. Handel dit oor die strandjut, wolf of n abstrakte begrip soos die dood? Dit is wel duidelik dat N.P. van Wyk Louw wel in die gedig die natuurlike onnatuurlik maak, wat baie verskil van Die narwal en Swartkraai wat op die natuurlike aard van n betrokke spesie fokus Wat is die kenmerke van die spesievers? Ons kan nie slegs op een kenmerk fokus om te bepaal of n gedig as n spesievers benoem kan word nie. Die feit dat dierspesies in Die oerbos, Die strandjutwolf, Die narwal en Swartkraai aanwesig is, beteken nie noodwendig dat al hierdie gedigte as spesieverse beskou kan word nie. Dit sou neerkom op n redelik oppervlakkige siening. Die gedig moet ook ander kenmerke vertoon, want enige digsoort of subgenre kom tot stand deur n kombinasie of reeks kenmerke. Sonder hierdie kenmerke sou n mens nie kan praat van n spesifieke digsoort of subgenre nie. AFK2601/1 139

146 Verder is dit ook belangrik om die spesifieke konteks in gedagte te hou waarin die term spesievers ontstaan het. Dit is nie n term wat voorheen algemeen gebruik is nie. Dit is redelik onlangs gemunt deur Lemmer (2012) in haar resensie by oor Johann Lodewyk Marais se bundel Diorama. Sy gebruik die term spesifiek om na gedigte oor soogdier-, voël-, en plantspesies te verwys, wat in aanslag en tegniek ooreenkom met Swartkraai. n Mens kan beweer dat Lemmer (2012) hier n subgenre benoem het, wat reeds n geruime tyd (voor 2012) in die Afrikaanse poësie bestaan het. Dit is n soort vers wat nie uitsluitlik deur Marais beoefen word nie, maar ook in die poësie van onder meer Wilma Stockenström, Ina Rousseau en Johann de Lange voorkom. Daar is ook internasionale beoefenaars van hierdie soort vers. n Goeie voorbeeld is die Vlaamse digter Peter Verhelst wat veral in sy bundel Zoo van het denken (2011) n reeks spesieverse publiseer wat treffende ooreenkomste toon met Marais se spesieverse. In al hierdie digters se werke kry n mens die beskrywing van n spesie wat Lemmer (2012) uitwys: Hierdie gedigte [...] is dikwels n beskrywing van onder meer die voorkoms, habitat, roepgeluide en selfs gedrag van die betrokke spesie baie soos dit op die inligtingskatalogus in n museum sou voorkom, maar in talle verse word die blote informatiewe klassifikasiefunksies suksesvol verruim met verrassende poëtiese ingrepe. Dit is hierdie poëtiese ingrepe wat van hierdie beskrywings van spesies telkens n literêre teks maak. n Beskrywing van n spesie, of die opnoem van verskillende spesies, is egter nie genoeg om van n gedig n spesievers te maak nie. Op grond van dit wat ons reeds oor Die oerbos, Die narwal, Die strandjutwolf en Swartkraai gesê het, kan ons nou n aantal spesifieke genrekenmerke van die spesievers identifiseer: Die spesievers handel oor één spesifieke spesie. Dit is byvoorbeeld die geval met Die narwal en Swartkraai, maar nie met Die oerbos of Die strandjutwolf nie. In laasgenoemde gedig is daar immers die vermenging van strandjut en wolf. Die fokus val grootliks op die unieke (of uitstaande) voorkoms, gewoontes en/of gedrag van n spesifieke spesie. Watter van die vier gedigte dink jy voldoen aan hierdie kenmerk? Dit gaan om die natuurlike aard van die spesie en veel minder om die simboliese betekenis van die betrokke spesie. Verwondering oor en waardering vir die spesifieke spesie speel n belangrike rol by die spreker. Daar is sprake dat die digter oor natuurwetenskaplike kennis beskik, maar dit word vernuftig met poëtiese tegnieke of poëtiese ingrepe (Lemmer, 2012:182) vermeng. Die spesievers is nie n kliniese natuurwetenskaplike verslag nie, maar dit bly steeds n gedig wat getuig van digterlike intervensie (Lemmer, 2012:182). Die spesievers beskik dikwels oor spesifieke uiterlike kenmerke. Die volksnaam of algemene naam van die spesie word in die titel aangetoon, terwyl die wetenskaplike naam in die subtitel aangedui word (soos byvoorbeeld in Swartkraai ). Ons kan dus verklaar dat n gedig aan die meeste van hierdie kenmerke moet voldoen, alvorens ons dit as n spesievers kan beskou. Met hierdie uitgangspunt in gedagte kan Die narwal en Swartkraai as spesieverse beskou word, terwyl Die oerbos 140

147 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig en Die strandjutwolf tot n mindere mate as voorbeelde van hierdie spesifieke subgenre beskou kan word. Dit is egter belangrik om te onthou dat variasies, afwykings en oorskrydings wel moontlik is. Derhalwe moet jy ook nie die lysie kenmerke van die spesievers wat ons geïdentifiseer het, as n rigiede resep of formule beskou nie. Die soort digterlike intervensie waarvan Lemmer (2012:182) in haar beskouing van die spesievers praat, kan verskeie gedaantes aanneem TWEE SPESIEVERSE TREE IN GESPREK MET MEKAAR Geen digter of literêre teks staan apart van n spesifieke tradisie nie en literêre tekste tree dikwels in gesprek met mekaar. Jy het gesien dat sterk raakpunte tussen Die narwal en Swartkraai bestaan twee spesieverse wat uit twee verskillende tydperke in die Afrikaanse poësie dateer. n Ander goeie voorbeeld van spesieverse wat in gesprek met mekaar tree is Die narwal van N.P. van Wyk Louw en Narwal van Johann de Lange. Laasgenoemde verskyn in De Lange se bundel Vaarwel, my effens bevlekte held (2012). De Lange se gedig is ook n skitterende voorbeeld om die beginsel van digterlike intervensie (Lemmer, 2012:182) in die spesievers te illustreer. AKTIWITEIT 8 Lees weer Die narwal (N.P. van Wyk Louw) en daarna ook Narwal (Johann de Lange). Beantwoord die volgende vrae oor die gesprek wat tussen hierdie twee spesieverse plaasvind. Gebruik die woordverklarings onderaan die vrae om jou te help om moeilike woorde en verwysings beter te verstaan. Watter ooreenkomste en verskille is daar tussen die Die narwal van N.P. van Wyk Louw en Narwal van Johann de Lange? (1) Met watter vier verklarings vir die narwal se eenhoringtand stem De Lange nie saam nie? Ondersteun jou antwoord met gepaste voorbeelde uit die teks. (2) Wat is die verskil tussen die eerste en tweede strofe van Narwal van Johann de Lange? (3) Watter soort digterlike intervensie in terme van die spesievers kan jy in De Lange se gedig identifiseer? Motiveer jou antwoord. 1Woordverklarings Moeilike woord of verwysing perd van n ander kleur (reël 1 2) formidabele (reël 4) vertoon (reël 5) voorrang (reël 6) verwond (reël 7) heliks (reël 8) argaïes (reël 9) Betekenis Uitdrukking om iets andersoortig of uniek aan te dui. Hier verwys dit ook na die fisieke ooreenkoms tussen die eenhoring (die magiese perd) en die narwal. Belangrike, beroemde Uiterlike voorkoms Om beter behandeling te ontvang. Om seer te maak. Spiraalvormig Outyds. Iets wat uit die verlede is. AFK2601/1 141

148 Moeilike woord of verwysing sonderlinge (reël 11) galeie (reël 14) aan sy pen ry (reël 16) Betekenis Vreemde Soort boot of seevaartuig wat in oorloë gebruik is. Verwys na die uitdrukking aan die pen ry om ander te laat boet vir iets wat hulle verkeerd gedoen het Ooreenkomste en verskille tussen Die narwal en Narwal Dit is duidelik dat ons hier te make het met n digterlike gesprek tussen Johann de Lange en N.P. van Wyk Louw, want De Lange sluit direk aan by Louw se vroeëre gedig Die narwal. Beide gedigte handel oor die natuurlike aard van die narwal en fokus op n unieke eienskap van hierdie spesie, naamlik die eenhoringtand. Net soos Louw staan De Lange verwonderd oor hierdie fisieke kenmerk van die narwal en beide digters sluit aan by die populêre beskrywing van die narwal as die eenhoring van die see. Die verskil is egter dat N.P. van Wyk Louw fokus op die noue verwantskap tussen die narwal en die witwalvis, maar ook die verskille tussen hierdie twee spesies aandui. Hierdeur beklemtoon Louw die swart spikkels op die narwal se wit huid as n tweede natuurlike eienskap, terwyl De Lange pertinent en eksklusief op die eenhoringtand fokus. Alhoewel beide digters wonder oor die vreemde aard van die narwal se eenhoringtand, som De Lange die moontlike funksies van hierdie tand duideliker op: Maar sy formidabele tand is nie/magies nie, nié vir vertoon,/vir stry om voorrang, of om/te verwond. In die laaste reël van die eerste strofe noem De Lange verdere verklarings hiervoor: meet glo soutgehalte, lugdruk of temperatuur. De Lange stem egter nie saam met sommige van hierdie verklarings nie soos ons kan aflei uit die ontkennende nié en die woordjie glo wat op sy vertwyfeling dui. Waarom dink jy gee De Lange duideliker verklarings vir die narwal se eenhoringtand as Van Wyk Louw? n Moontlike antwoord is dat meer navorsing oor die narwal sedert 1962 gedoen is. Gaan lees gerus meer oor wat Harvard-navorsers ( news.harvard.edu/gazette/story%20/2014/03/secrets-of-the-narwhal-tusk/) oor die eenhoringtand van die narwal ontdek het n Intertekstuele gesprek Op n manier kan De Lange se gedig as n antwoord op Louw se gedig beskou word. Met ander woorde De Lange bied eintlik die antwoord op die slotreël in N.P. van Wyk Louw se gedig: Wat niemand (biologies) kan verklaar. Jy het reeds n aantal ooreenkomste en verskille tussen die twee tekste aangetoon en ons het gesê dat die twee gedigte in gesprek met mekaar tree. Dit word n intertekstuele gesprek genoem (oftewel n gesprek wat tussen tekste plaasvind). Die kernuitgangspunt van intertekstualiteit is dat enige literêre teks tussen ander tekste geplaas is. Dit beteken dat De Lange se gedig nie in n lugleegte ontstaan het nie, maar dat sy gedig ingeskryf is in die ruimte van ander tekste en n bepaalde literêre tradisie (die Afrikaanse poësietradisie). n Mens sou ook kon beweer dat beide Die narwal van Louw en Narwal van De Lange ook op n manier n gesprek aanknoop met al die 142

149 LEEREENHEID 5: Om oor spesies te dig natuurwetenskaplike tekste of gesprekke (diskoerse) wat al oor die narwal geskryf of gevoer is Iets anders gebeur in die tweede strofe In die tweede strofe slaan De Lange n ander rigting in. Hy vergelyk die narwal en veral die spesie se eenhoringtand met digterskap (die kuns om gedigte te kan skryf). Die eenhoringtand word spesifiek met die digter se pen vergelyk waaruit vlugte, blou seereise & aardse sange,/galeie & oorloë voortkom. In die eerste reël van die tweede strofe word die digter as n sonderlinge dier beskryf. Dit beteken dat die digter net soos die narwal n unieke spesie is wat anders is as ander mense. Die digter beskik oor gawes en talente wat hom of haar onderskei van ander net soos die narwal se eenhoringtand hom onderskei van ander walvisspesies. Vir die digter is sy of haar digterskap n gier, met ander woorde n drang of begeerte na iets. Vir die spreker is dit in hierdie geval n drang na beroemdheid of erkenning, maar ook seksuele kontak. Laasgenoemde hou verband met die romantiese idee dat digters oor n bepaalde soort seksuele aantrekkingskrag beskik. Verder is digterskap ook vir hierdie spreker n manier om ander terug te kry of om af te reken met persone wat die digter leed aandoen soos ons kan aflei uit: hy laat ander/aan sy pen ry. Hierdie is n toespeling op die Afrikaanse segswyse aan die pen ry wat beteken om verantwoording te doen. Die poësie wys dus volgens De Lange ook sekere wandade in die samelewing uit en dwing mense om verantwoording te doen vir dinge. Die spreker neem ook wraak op ander (dalk teenoor ander mededigters of teenoor n ouer digterlike tradisie) en skryf gedigte om aan lesers genot te verskaf. Laastens is die digter soos n dier wat voetspore op die grond los. Die digter se spore is die woorde wat hy skryf en wat ook soos voetspore deur poësielesers geïnterpreteer moet word n Voorbeeld van digterlike intervensie Die gedig Narwal van De Lange kan wel as n spesievers beskou word, aangesien dit aan die meeste van die kenmerke voldoen wat ons geïdentifiseer het, maar hier is ook sprake van n afwyking van spesieverse soos Die narwal en Swartkraai. De Lange skryf wel in die eerste strofe oor die narwal as spesie, maar in die tweede strofe gebruik hy die narwal as n metafoor om die aard van digterskap te beskryf. Hierdeur lewer De Lange kommentaar op digterskap en openbaar hy sy eie idees oor wat digterskap vir hom beteken. Hierdie soort gedig word n kunsteoretiese of ars poëtikale gedig genoem. Die term ars poetica beteken die kuns van poësie. In hierdie soort gedig skryf die digter oor eie praktyk (die digpraktyk), die aard van digterskap en hoe dit is om n digter te wees. In hierdie gedig is die digterlike intervensie (Lemmer, 2012:182) in terme van die spesievers opgesluit in die tweede strofe waarin die spreker n unieke eienskap van die narwal gebruik as n manier om kommentaar oor digterskap te lewer. Dié spesievers van De Lange toon baie duidelik dat hierdie digsoort wel variasie kan vertoon. Dit is juis variasie op en afwyking van vasgestelde genregrense wat die letterkunde n interessante en dinamiese terrein maak. Dink net hoe vervelig sou dit wees as alle digters en skrywers genrekonvensies soos n resep gevolg het. AFK2601/1 143

150 5.13 N NEGATIEWE BESKOUING OOR SPESIES Ons het hierdie leereenheid ingelei met n koerantberig oor die ontdekking van n nuwe muisspesie n opwindende gebeurtenis vir enige natuurwetenskaplike. In al die gedigte wat ons tot dusver in hierdie leereenheid behandel het, reageer die sprekers positief op die spesies waaroor hul skryf. Hul ag die bestaan en voortbestaan van hierdie spesies as belangrik en toon waardering vir en selfs verwondering oor hierdie spesies. Die vraag is egter of dit die geval is in alle spesieverse? Is dit moontlik dat ook n meer negatiewe beskouing in n spesievers aanwesig kan wees? Die Indiese spreeu AKTIWITEIT 9 Lees die inligting oor Indiese spreeus wat verskyn op die onderstaande webruimtes. Beantwoord daarna die vrae wat volg. (1) Op die webruimtes word n aantal redes aangevoer waarom die Indiese spreeu as n pes beskou word. Noem vier van hierdie redes. (2) Dink jy dit is goed dat Indiese spreeus geen beskerming van natuurbewaringsowerhede geniet nie? Motiveer jou antwoord. (3) Het jy al Indiese spreeus in jou omgewing gesien? Hoe voel jy oor hierdie spesie? Jy het seker afgelei dat Indiese spreeus wêreldwyd as n pes of plaag beskou word. Die getalle van hierdie voëlspesie is tans so groot dat dit n bedreiging vir ander spesies en ekosisteme inhou. In baie lande geniet hierdie spesie geen beskerming nie en veroorsaak vir die meeste mense n probleem Die plaag n Goeie literêre voorbeeld om die mens se irritasie met Indiese spreeus te sien, is die gedig Die plaag van Ina Rousseau wat in haar bundel Kwiksilwersirkel (1978) verskyn. Indiese spreeu 144