Fy Nhaid, Canoloeswr Modern Bywyd yr 8fed Arglwydd Howard de Walden. Gan Thomas Seymour

Transcription

1 Fy Nhaid, Canoloeswr Modern Bywyd yr 8fed Arglwydd Howard de Walden Gan Thomas Seymour

2 Achres y Teulu Walden Thomas Howard 6) 1st Lord Howard de Walden 1597, 1st Earl of Suffolk = Katherine (c. 8), dau. of Sir Henry Knyvett of Charlton, Wiltshire and widow of Richard son of Robert, 2nd Lord Rich Theophilus Howard, 2nd Lord Howard de Walden, 2nd Earl of Suffolk = Elizabeth (159 ge Home de jure, Earl of Dunbar James Howard, 3rd Earl of Suffolk, 3rd Lord Howard de Walden (1619/ /9) = Barbara Sir Edward Villiers Sir Thomas Felton 4th Bt 08/9) = Lady Elizabeth Howard (16 Sir John Scot or Scott 70) = Anne (d.1636), dau. of Sir John Drummond John Ellis (d.1706) = Martha (d.1698) John Hervey, 1st Earl of Bristol (165 50/1) = Elizabeth (167 41), dau. of Sir Thomas Felton Bt, m.1695 Sir James Scott d.1650 = Lady Marjory Carnegie, dau. of 1st Earl of Northesk, m.1657 John Ellis (167 = Elizabeth Grace (d.1718), dau. of George Needham John Hervey Lord Hervey of Ickworth, (16 43) = Mary (17 General Sir Nicholas Lepell David Scott of Scotstarvit (c.164 = Elizabeth, dau. of John Ellis Elliston George Ellis (17 = Elizabeth (d.1746), dau. of Peter Beckford of Fonthill Frederick Augustus Hervey, 4th Earl of Bristol, 5th Baron Howard de Waldon Bishop of Derry, = Elizabeth (d.1800), dau. of Sir Jermyn Davers Bt of Rougham, Suffolk David Scott of Scotstarvit (168 66) = Lucy, dau. of Sir Robert Gordon Bt of Gordonstoun, m.1716 George Ellis (d.1753) = Susanna Charlotte, dau. of Samuel Long John Ellis = Elizabeth (d.1782), dau. of John Pallmer John Augustus Hervey Lord Hervey (175 = Elizabeth (d.1818), dau. of Colin Drummond of Megginch Castle, Perth, m.1779 John Scott of Balcomie 5) = Margaret, dau. of Robert Dundas of Arniston, m.1773 George Ellis (17 = Anne, dau. of Sir Peter Parker Bt, m.1800 Charles Rose Ellis 1st Baron Seaford 5) = Elizabeth Catherine Caroline Hervey ( William Henry Bentinck later Scott-Bentinck finally Cavendish-Scott-Bentinck, 4th Duke of Portland (17 = Henrietta (177 4), m.1795 Charles Augustus Ellis, 2nd Baron Seaford, 6th Baron Howard de Walden (179 = Lady Lucy Joan Cavendish-Bentinck-Scott 9), m.1828 Frederick George Ellis 3rd Baron Seaford, 7th Baron Howard de W 9) = Blanche (185 dau. of William Holden, m.1876 Reverend William Charles Ellis (183 23) = Henrietta Elizabeth Ames (d.1915), dau. of Henry Metcalfe, m.1873 other issue Evelyn Henry Ellis = Alberta Mary, (d.1942) dau. of General Hon Sir Arther Edward Hardinge, m.1882 Thomas Evelyn Ellis later Scott-Ellis 4th Baron Seaford, 8th Baron Howard de W 46) = Margherita Dorothy (18 74) dau. of Charles van Raalte, m.1912

3 Fy Nhaid, Canoloeswr Modern Bywyd yr 8fed Arglwydd Howard de Walden Gan Thomas Seymour Cynnwys 2 Rhagair 3 Saga Deuluol: Ellisiaid Y Teuluoedd Hervey a Howard Y Teuluoedd Bentinck a Scott 5 Etifeddiaeth Ryfedd: Ysbryd Arloesol: Dyfeisiadau newydd Diddordebau chwaraeon Cymdeithas Paentio a cherfluniaeth Llenyddiaeth a cherddoriaeth Theatr Sicrwydd i denantiaid 1 4 Yr Ymfudiad i Gymru: Mudiad Theatr Genedlaethol Cymru Dylan: cowbois: rhyfel 17 Miwsig Brwydr: Pethau Prydeinig, Pethau Cymreig: Drama Opera Brydeinig Cerddoriaeth Brydeinig Seaford House Paentiadau Mentrau tramor Tenant y Waun Y Triawdau Theatr Gymreig Y Blynyddoedd Olaf:

4 Rhagair Roedd fy nhaid, Tommy Scott-Ellis, 8fed Baron Howard de Walden ( ), yn ffenomen: mor enigmatig â r Sffincs, mor amryddawn â Phroteus, mor ddigrif ag unrhyw fwystfil chwedlonol sydd i w gael mewn llyfrgell herodr hanner cath, hanner gafr yn magu cyrn ac adenydd gydag atodiadau cennog a chynffon bigog. Yn Sais wedi troi n Gymro, roedd yn bolymath, yn fardd a dramodydd, milwr ac artist, sbortsmon Olympaidd, canoloeswr ac arloeswr. Roedd ei fywyd cynnar fel reid mewn ffair: unig blentyn priodas drychinebus, ward llys yn dilyn ysgariad chwerw; yn 19 oed fe etifeddodd ffortiwn enfawr, yn cynnwys stadau mawrion ym Marylebone a Swydd Ayrshire. O i gartref yn Saeford House, 37 Belgrave Square ac Audley End, fe lansiodd ei hun i mewn i ystod ddryslyd o orchwylion a diddordebau, gan gyffwrdd â bywydau llawer o ffigyrau amlwg ei ddydd, neu ddylanwadu arnyn nhw Augustus John, Edward Gordon Craig, Harley Granville Baker, Thomas Beecham, Guglielmo Marconi, Capten Scott a Dylan Thomas (flynyddoedd yn ddiweddarach). Yn noddwr hael a deallus, roedd yn ddigyffelyb yn ei ymrwymiad i gelfyddydau perfformio Prydeinig a Chymreig, yn helpu i saernïo sefydliadau newydd yn union ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf i hyrwyddo drama, miwsig ac opera, ac annog athrylith frodorol. Roedd ei ymdrechion artistig ei hun a i synwyrusrwydd a i ysbryd anghydffurfiol yn ei gymhwyso n berffaith ar gyfer y rôl; fel yr ysgrifennodd George Moore amdano It is always the artist who helps art. Cymerwyd Castell y Waun ar brydles am 35 o flynyddoedd ( ), a phrofodd ddadeni diwylliannol dan nawdd Tommy a i wraig Margherita van Raalte, soprano ddawnus gydag angerdd am gerddoriaeth ac opera. Canoloeswr rhamantus a anfarwolwyd gan Augustus John fel y dyn a oedd yn bwyta ei frecwast gan ddarllen The Times mewn arfwisg byddai Tommy n ail-greu ysbryd y Canoloesoedd cynnar yng Nghastell y Waun ac yng Nghastell Dean, Kilmarnock, y ddau n cael eu hadfer yn odidog yn ystod ei ddaliadaeth. Eto roedd ganddo ochr fodern, arloesol: cynigiodd brydlesi 999 o flynyddoedd i w denantiaid ym Marylebone; hyrwyddo cychod modur, tyniant modur, sinematograffi, radio a hedfan; cefnogi celfyddyd gyfoes a theatr. Roedd ei grwsâd am theatr Gymreig ei arbrawf arloesol mwyaf yn harneisio dau o i angerddau dyfnaf (Cymru a drama). Daw fy hoff ddelwedd ohono o Eisteddfod Caergybi 1933 lle y cyflwynodd The Pretenders gan Ibsen o flaen cynulleidfa o 10,000. Yn sefyll oddi ar y llwyfan, fymryn yn anniben ac yn pwffian ar ei getyn meerschaum, mae n curo r drymiau ac yn troi r peiriannau gwynt, yn gwneud i bethau ddigwydd yn llawen, ond heb geisio amlygrwydd erioed. Plât llyfr o Thomas Evelyn Scott-Ellis, 8fed Barwn Howard de Walden 2

5 Saga Deuluol Yn 1876 fe gynigiodd hen lanc 46 oed, a oedd angen mab, briodi geneth o ddim ond 21 oed. Derbyniodd Blanche Holden, artist dyfrlliw dlawd o Swydd Gaerhirfryn, a dyna hi n briod i gyn filwr sarrug ystyfnig, Frederick Ellis, 7fed Arglwydd Howard de Walden. Bedair blynedd yn ddiweddarach, ar Fai 9, 1880 fe anwyd mab iddi, Thomas Evelyn, ( Tommy ). Ac yntau n etifedd ffortiwn enfawr, fe luniwyd ei fywyd gan hanes teuluol rhyfedd ei dad. Y Teuluoedd Hervey a Howard Yr Ellisiaid Roedd yr Ellisiaid wedi bod yn ffermwyr iwmyn yn Sir Ddinbych ers cyn cof. Yn 1685 fe ymfudodd John Ellis, capten o Frenhinwr o gyffiniau Wrecsam, i wladfa newydd Jamaica i chwilio am ffortiwn fel ei gydwladwr Henry Morgan, ond fel plannwr, nid morleidr. Gan setlo ger Spanish Town, fe sefydlodd blanhigfa siwgr, Caymanas Ellis, a llinach. Fe gyflwynodd ei ŵyr George ( ) wair gini i r ynys, daeth yn Brif Ustus ac fe briododd ag Elizabeth Beckford, modryb William Beckford o Fonthill. Dwy genhedlaeth yn ddiweddarach, gyda llewyrch y siwgr, fe ail-setlodd yr Ellisiaid yn Lloegr, gan ddal gafael yn eu planhigfeydd. Roedd Charles Rose ( ), ŵyr i George ac Elizabeth, yn ŵr â i yrfa ar i fyny. Wedi ei addysgu yn Eton, roedd yn AS dros Seaford ac yn ffrind agos i George Canning, fe briododd aristocrat ac fe i dyrchafwyd i r urddolaeth fel Barwn 1af Seaford. Elizabeth Hervey, a briodolwyd i aelod o deulu Devis, 1798 Daethai Elizabeth Hervey, gwraig Charles Rose, o deulu a oedd yn ecsentrig hyd enwogrwydd. Ei thaid, Frederick Hervey, oedd Iarll coegwych ac ofer Bryste ac Esgob Derry. Fe i gelwid gan Siôr III yn that wicked prelate ac fe orfododd ei offeiriaid i gystadlu am ddyrchafiad drwy redeg drwy gorsydd Gwyddelig am hanner nos. Teithiwr diflino o ystafelloedd gwisgo i ffreuturiau (mae gwestai Bristol ym mhobman wedi eu henwi ar ei ôl), roedd yn gasglwr blaenllaw ac yn noddwr y celfyddydau, gan gomisiynu Soane a Flaxman i wella Ickworth, ac adeiladu cartrefi coeth yn Downhill a Ballyscullion. Fe etifeddodd farwniaeth hynafol Howard de Walden a gyflwynwyd gan Elisabeth I i Thomas Howard ( ), ail fab 4ydd Dug Norfolk, am ddewrder yn erbyn yr Armada. Fe âi r llinach yn ôl drwy r teuluoedd Howard a Mowbray, i Edward I. 3 Charles Rose Ellis, 1st Baron Seaford MP, gan Sir Thomas Lawrence PRA ( )

6 Y Teuluoedd Bentinck a Scott Fe barhaodd yr Ellisiaid â u hymdaith ar i fyny yn y genhedlaeth nesaf. Fe briododd Charles Augustus ( ), a etifeddodd y farwniaeth yn blentyn ar farwolaeth yr Iarll-Esgob, â r Fonesig Lucy Cavendish-Bentinck a daeth yn llysgennad yn Lisbon a Brwsel. Yn ferch i 4ydd Dug a Duges Portland (un o wyth o blant), roedd Lucy n enwog am ei deall, ei ffraethineb a i gwreiddioldeb. Roedd ei mam, y Dduges, a aned yn Henrietta Scott, wedi dod â stad enfawr yn Swydd Ayrshire efo hi stad a ddaeth i feddiant ei thad, y Cadfridog Scott o Balcomie, a oedd yn hapchwaraewr llwyddiannus ryfeddol i ychwanegu at stadau mawr y Dug yn Welbeck ac ym Marylebone. Yn feudwyaidd ac yn obsesiynol, cadwai r Dduges gofnodion manwl gan restru popeth hyd y llwy de olaf. Fe ail-ddigwyddodd y nodweddion hyn ym mechgyn y Bentincks (brodyr Lucy): roedd yr Arglwydd George yn obsesiynol yn ei hoffter o hapchwarae a rasio, ei atgasedd o Robert Peel a diwygio r Deddfau Ŷd. Daeth yr Arglwydd John, y 5ed Dug yn ddiweddarach, a elwid yn the Mole, i ymgolli mewn adeiladu twnelau tanddaearol; fe guddiai r Arglwydd Henry ei hun o olwg y cyhoedd. Frederick ( ), plentyn hynaf o ddeg o blant Lucy a Charles Augustus, a enwyd ar ôl yr Iarll-Esgob, oedd etifedd planhigfeydd Ellis. Ni allai Lucy wneud â i bachgen hynaf. Fe aeth o a i dad i ddyledion mawr wrth geisio diogelu r planhigfeydd wrth i r fasnach siwgr ddirywio. Ar farwolaeth Charles Augustus, fe etifeddodd Frederick stad fethdaliadol. Fe ymgymerodd Lucy â chlirio r dyledion yn gyfnewid am y planhigfeydd a roddodd yn syth i Evelyn, ei mab ieuengaf. Roedd Frederick yn gandryll, yn teimlo ei fod wedi ei dwyllo o i etifeddiaeth. Ni adferwyd y rhwyg rhwng y fam a r mab erioed. Yn union fel y diflannodd un ffortiwn fawr fe ddaeth un arall i r golwg. Ac yntau wedi ei amddifadu o i etifeddiaeth, roedd Frederick yn awr â i lygad ar stadau Bentinck-Scott. Roedd y genyn enciliol wedi ildio canlyniadau rhyfedd: doedd yr un o feibion y teulu Bentinck wedi priodi: byddai r llinach wrywaidd yn cael ei dileu ar farwolaeth y Twrch Daear yn 1879: dim ond Lucy oedd â phlant. Yn ôl ewyllys y 4ydd Dug byddai ei stad Marylebone yn pasio ynghyd â thiroedd Henrietta yn Swydd Ayrshire i Lucy n gyntaf a i chwiorydd di-blant gydol eu bywyd, ac yna i ŵyr hynaf Lucy. Yn awr fe brysurodd Frederick a William Ellis a oedd hyd yma n hen lanciau rhonc, i r allor. Fe briododd William a chafodd fab yn 1875, ond fe drwmpiwyd ei fid gan Frederick fel y mab hynaf. Gyda dyfodiad Blanche fel y Fonesig Howard de Walden newydd, ynghyd â r babi gwryw, fe adawyd Lucy, y Weddw, yn oer gan anfodlonrwydd. Fe fu fyw am 20 mlynedd arall, gwraig gyfoethocaf Lloegr, yn hael i elusennau, i w phlant iau, ond ni fyddai yna unrhyw nesáu at Frederick. Byddai Tommy n tyfu i fyny heb dderbyn unrhyw anwyldeb gan ei nain Bentinck, unig blentyn priodas a oedd yn nychu, mewn awyrgylch wedi ei wenwyno gan atgasedd, yn dyfalu a gafodd o ei genhedlu mewn cariad neu falais. Frederick Hervey, the 4th Earl of Bristol and Bishop of Derry, gan Elisabeth Vigée-Lebrun ( ),

7 Etifeddiaeth Ryfedd There is no chronology in a young mind: things are important as incidents Their value lies in a little vivid virtue T.E. Ellis Roedd Frederick a Blanche yn anghymharus: hi n bryderus, yn ddiog, heb fod yn or-ddeallus, yntau n siarp, yn ystyfnig, yn ddiamynedd o ynfydrwydd, mor annomestig â mochyn daear. Wrth i r briodas ddadfeilio fe symudodd Blanche a Tommy i Lundain i dŷ cymedrol yn Folkestone, ac fe gymrodd Frederick lety yn Eastbourne. Prin oedd y moethau a gâi Tommy n blentyn. I ddechrau fe esgeulusodd ac yna fe wrthododd Frederick gynnal ei wraig. Roedd Blanche a Tommy n dlawd o u cymharu â theuluoedd eraill yr oedden nhw n eu hadnabod. Byddai Tommy n dwyn hyn i gof fel mantais fawr. Fe atgyfnerthodd ei benderfyniad i fod yn hael â r ffortiwn a etifeddodd. Tommy n fachgen 5 Gan ymgrymu i r Frenhines o i bram yn Hyde Parc, fe syrthiodd ar ei drwyn yn y graean. Roedd Tommy Ellis yn blentyn digri gyda dychymyg od. Efo i nain Ffrengig yn Folkeston, byddai n dychmygu dyn glas o r enw T a vu ; pan fyddai n plagio i freuddwydion, câi ei daro gan ei large square hand like a frying pan. Wrth ddysgu r wyddor, byddai n glaschwerthin am innate absurdity of the letter R. Yn yr ystafell groeso a oedd yn hymian â chlociau, byddai n gwylio ei dad yn gwneud nodiadau wrth gnocio the only clock that did not tick baromedr. Roedd gan Frederick, 7fed Barwn Howard de Walden, yr hamdden i ymbleseru yn ei obsesiynau y tywydd, beiciau tandem, hapchwarae a i linach. Broliodd We quartered the arms of Plantagenet, i Tommy un diwrnod, you and I are of kingly descent. Wedi i fedyddio n Thomas ar ôl y Barwn 1af, teimlai r bachgen, Thomas Howard, adeiladwr Audley, bwysau disgwyliadau ei dad, ei ddyletswydd i fyw bywyd o anrhydedd ac arbenigrwydd; noblesse oblige. Roedd Frederick, fodd bynnag, yn ddelfryd ymddwyn diffygiol: A queer distorted man, Tommy recalled his father, with a face like Rodin s Homme au Nez Casse hard-drinking, savage, bitter and foul-mouthed, proud as Lucifer in his warped way and yet a man... hating most things and people with a pride that made him cling to his hate. In a sort of way, he liked me, though I fancy I disappointed him. I liked him as far as a small boy could like a soured and elderly man. Blanche, Lady Howard de Walden, gan Edward Clifford ( ) The gentlest creature that ever lived, dyna sut roedd Tommy n cofio i fam. Gyda i hiechyd wedi dioddef dan straen priodasol, byddai n gorwedd yn ei gwely, ei chwiorydd yn ei nyrsio, yn oramddiffynol o i mab, yn argymell tabledi riwbob ar gyfer mân anhwylderau. Ni adnabu Tommy ei daid William Holden o gwbl. Fe fu farw n ifanc, er iddo ymhyfrydu yn nhras ei deulu o Alice Nutter, un o wrachod Pendle a grogwyd yn Daethai mam Blanche, Julia ( ), nain dalog a chariadus Tommy o deulu diddorol. Fe ddechreuodd ei thad Swisaidd-Ffrengig Etienne Paulet ( ) fel marsiandïwr sidan a smyglwr ym Marseilles, yna fe sefydlodd fusnes yn Lerpwl a fragment of the great Smuggler too strong even for Napoleon, ysgrifennodd Thomas Carlyle. Fe drodd gwraig Etienne, Betsy Newton, merch Robert Newton, pregethwr Methodist pennaf ei ddydd, yn erbyn ei magwraeth: yn rhydd ei hysbryd, fe ddaeth yn gyfeillgar â r teulu Carlyle, Emerson a Mazzini, fe ysgrifennodd nofel dair cyfrol am y Risorgimento ac roedd yn wawdlunydd dawnus a ffraeth.

8 Ynys Brownsea Treuliwyd rhan helaeth o fywyd cynnar Tommy ar gyrion y môr: Folkestone, Eastbourne, ysgol baratoi yn Bournemouth ac ymweliadau ysbeidiol ag Ynys Brownsea a i chastell, cartref i gefnder Bentinck. Byddai ei waith llenyddol yn bwrw n ôl i r lan, rhythm y llanwau, gwylanod ac adar gwyllt; byddai ynysoedd, cestyll a chychod yn nodweddion rheolaidd yn ei fywyd. Yn unig blentyn byddai n trigo mewn byd o ddychmygion a lledrith. Byddai llyfrau,( better than any human friend can be ), yn meithrin ei ddychymyg, yn rhoi iddo basbort i isfyd o amnewidion brodyr a chwiorydd marchogion a morynion, corachod a thylwyth teg. Yn dawedog ac yn fewnsyllgar, prin y byddai n ffurfio cyfeillgarwch agos yn ei lencyndod: yn iawn am hynny fe ddatblygodd hoffter mawr o geffylau a dealltwriaeth sythweledol o fyd yr anifeiliaid. Fe gyd-darodd tair blynedd o breswyliad yn Ysgol Cheam dan brifathro ofnadwy â brwydr derfynol chwerw rhwng ei rieni. Pan ymgeisiodd Blanche am wahaniad cyfreithiol ar sail creulondeb, fe darodd Frederick yn ôl drwy honni godineb. Gartref efo i dad, fe ddechreuodd y bachgen 12 oed arddangos chwaeth am antur: 1892 (darn o ddyddiadur Frederick) 15 Aug About the house. Tommy upsetting everything in room. 22 Aug Tommy tried aerial flight and fell into the river. 23 Aug Tommy tried another aerial flight and fell upon a stone breaking his head... De Walden Divorce Suit colofn o r New York Times, 3 Mawrth

9 Fe achosodd yr achos gyffro yng nghymdeithas Llundain wrth i dystiolaeth ysgytiol ddod allan am gamdriniaeth fwystfilaidd Frederick o i wraig. Fe gyfiawnhawyd Blanche ac wedi brwydr am gystodaeth, fe wnaethpwyd Tommy n ward y llys. Fe ymgymerodd y Weddw â darparu cymorth, ond roedd yn rhaid rhoi cyfrif am bob ceiniog. Fe gywilyddiwyd Howard de Walden, yr arfbais wedi i staenio. Wedi ei drawmateiddio a i gythryblu gan synnwyr myfyriol o r drwgdeimlad yn ei deulu, fe ddatblygodd Tommy ei athroniaeth ei hun: Know your native devil and you can laugh at him. Yn 1893 fe i hanfonwyd i Eton. Yn y pum mlynedd nesaf fe fu yna drawsnewidiad. Ac yntau n gryf ei gorff, fe ddaeth yn sbortsmon cystadleuol brwd, yn bocsio, saethu, cleddyfa a nofio. Gwreiddiol, gyda deallusrwydd o r radd flaenaf, cof aruthrol a hiwmor parod, meddai ei adroddiadau, er weithiau n ddiofal, yn flêr â i feddwl ymhell yn aml. Fe gynyddodd diddordebau, hynafol a modern. Câi ei swyno gan fecaneg a moduron; ei ewythr, Evelyn Ellis, ddaeth â r car cyntaf, Panchard Levesseur, i r wlad. Byddai n edmygu barddoniaeth Elisabethaidd a drama, ond ei gariad pennaf oedd ymgolli yn yr Oesoedd Canol, gyda llygaid sgolor a dyhead rhamantaidd i ailgreu eu hysbryd a u traddodiadau boneddigaidd. Gwelai Blanche wrth dderbyn ei lythyrau wedi eu haddurno â brasluniau digri, gyw artist ynddo, tra r oedd Frederick yn annog ei fwynhad o adloniant byw syrcas, pantomeim a r theatr gydag Irving a Terry yn eu hanterth. O adael Eton (1898), fe i derbyniwyd i Sandhurst, fe ymunodd â 10fed Hwsariaid Brenhinol Tywysog Cymru ac fe gymrodd at fywyd milwrol gydag awch. Yng Ngorffennaf 1899 fe fu farw r Weddw. Bedwar mis yn ddiweddarach fe i dilynwyd i r bedd gan Frederick. Gan ddwyn eu cyfarfyddiad olaf i gof gyda pharchedig ofn, dywedodd Tommy: he never softened to the last that grim fierce old man dying without a friend in a Nursing Home. Gyda r rhyfel ar ddigwydd, fe hwyliodd am Dde Affrica gan ymuno â i gatrawd yn Cape Town ynghyd â i gadfeirch ffyddlon, Bucephalus a Brown Windsor. Wrth i r rhyfel hawlio bywydau lawer, fe ildiodd afiaith ifanc i ddadrithiad: All the accounts of success here are lies from beginning to end as French [y cadlywydd] sends them himself (13 Ionawr 1900). Fe eilliodd ei ben, fe dyfodd farf a chymryd lloches mewn dyluniadau a barddoniaeth ( How I destroyed the Boers ). Wedi dwy flynedd lethol yn y ffeld, y reid ardderchog i Kimberley a buddugoliaeth yr Arglwydd Roberts yn Paardenberg, fe gafodd falaria, becoming like a smoked orange, ac fe i hanfonwyd adref yn wael. Yn awr y dechreuodd cyfnod disgleiriaf ei fywyd. 7 Tommy yn iwnifform y 10fed Hwsariaid Brenhinol, c.1899

10 Ysbryd Arloesol It is always the artist that helps art. George Moore, gan gyfeirio at yr Arglwydd Howard de Walden: Epistle to the Cymry, Confessions of a Young Man (19 Ed.) Yn ymestyn o Oxford Street gyn belled â Primrose Hill, fe wnaeth stad Marylebone Tommy n un o ddynion cyfoethoca r deyrnas. I ddechrau yn y dechrau: yn Basset Lowke, siop deganau Holborn, fe brynodd yr holl fodelau cychod, injans a milwyr yr oedd wedi dyheu amdanyn nhw n fachgen. Yna trefnodd i theatr fodel gael ei gosod yn Llyfrgell Llundain, gyda goleuadau proseniwm, goleuadau godre ac esgyll symudol. Thank God, meddai n ddiweddarach, that I have never put away childish things. Yna fe i sefydlodd ei hun a i fam yn ardal ffasiynol Belgravia, gan brydlesu Sefton House, 37 Belgrave Square a i ailenwi n Seaford House. Ar drip i Dde America, fe brynodd gloddfa, fe anfonodd 42 tunnell o onycs adref ar long, ac fe drawsnewidiodd ei gartref newydd yn balas, yn gyflawn â chyntedd, grisiau dwbl a galeri wedi eu clorio ag onics gwyrdd golau. Castell Dean Yn swydd Ayrshire, croesawyd y landlord newydd gan y ffermwyr, y tenantiaid a r henaduriaid fel laid of pairts. Roedd Castell Dean yn apelio at ei hoffter o r canoloesol ac fe gychwynnodd raglen dymor hir i adfer y castell a r gorthwr. Gyda chymorth Felix Joubert, cafodd afael ar gasgliad godidog o arfau ac arfwisgoedd, Ewropeaidd gan fwyaf o r bymthegfed a r unfed ganrif ar bymtheg, i w cadw yno. I gydnabod ei etifeddiaeth Albanaidd, fe newidiodd ei enw i Ellis-Scott, a i newid yn ôl yn ddiweddarach i Scott-Ellis. Yn 1904 daeth Audley End yn wag ar farwolaeth yr Arglwydd Braybrooke. Gan achub ar y cyfle, fe gymrodd Tommy brydles, gan gamu n ôl i esgidiau ei hynafiaid, y teulu Howard; fyddai Frederick wedi disgwyl dim llai. Thomas Evelyn, 8th Lord Howard de Walden, 1903, gan Robert Sauber ( ) Roedd y cyfnod Elisabethaidd yma n hunanymwybodol theatrig. Mae portread gan yr artist Americanaidd Robert Sauber yn ei ddangos mewn clogyn, teits du a llawdr hosan wedi u slaesu â satin bricyll. Soniai rai am debygrwydd i Henry Howard, Iarll Surrey ( ), taid Thomas Howard, y bardd Seisnig cyntaf i ysgrifennu yn y mesur moel; ond daeth yr ysbrydoliaeth ar gyfer ysgrifeniadau Tommy o ffynhonnell wahanol. O dan ei ymddangosiad tawel, roedd grymoedd pwerus ar waith. Roedd ansicrwydd ei blentyndod yn gwneud iddo ddyheu am ddarn o r tir a deimlai fel cartref. Yn Sir Ddinbych roedd ei wreiddiau Ellis. Bob yn dipyn fe gydiodd y syniad rhamantus o ddychweliad, ddwy ganrif ar ôl ymadawiad y Capten 8

11 Ellis, yn ei feddwl. Roedd ei enw ag atsain Gymreig ddigamsyniol. Roedd Thomas Edward Ellis ( ) wedi bod yn seren y ffurfafen Ryddfrydol ac yn arweinydd hoff y Mudiad Ymreolaeth Gymreig. Byddai T.E. Ellis nom de plume Tommy yn taro tant yn y Dywysogaeth. Gyda gwawrio r Diwygiad Gothig roedd ei gyndaid George Ellis ( ), ffrind i Scott a Voltaire, wedi fforio ymfudiadau Cambriaidd y Brythoniaid yn ei Specimens of Early English Metrical Romances. Roedd yn bryd, credai Tommy, i roi heibio fodelau sych Groeg a Rhufain ac ailddarganfod rhinweddau ac egni r Brythoniaid. O ddarllen cyfieithiad y Fonesig Charlotte Guest o r Mabinogion fe daniwyd ei ddiddordeb yn y chwedlau Celtaidd. Byddai cychod, cychod hwylio, llongau stêm, plant yn cael enwau Cymreig. Gan adeiladu ar ei astudiaethau pan yn blentyn, fe ddatblygodd lu o ddiddordebau a gweithgareddau. Yn amlwg ymysg y rhain oedd peirianneg motor a hedfan, radio a ffilm, rasio ceffylau, hwylio, saethyddiaeth a hebogyddiaeth, cleddyfaeth a bocsio, arfwisgoedd a herodraeth, hanes ac achyddiaeth, drama a chrefft llwyfan, cerddoriaeth a llenyddiaeth, paentio a cherfluniaeth. The most versatile man of his age adroddodd The Daily Mirror. Gwelai Tommy bethau n wahanol. Concentration is a form of narrow-mindedness I have left the narrow path somewhere and I cannot find where I turned off. Fe ddwysaodd ei dreftadaeth ei ddymuniad i w brofi ei hun: the heavy pressure of my belongings made me crave some form of attainment of myself only. Dyfeisiadau newydd Roedd arbrofion mewn hediad awyrol wedi symud ymlaen yn gyflym ers gorchestion Tommy ar lan yr afon. Yn 1903 fe gomisiynodd Hans Knudsen i ddylunio ac adeiladu flying machine, Fer de Lance, ger Newmarket. Roedd yn fethiant ysblennydd, ei adenydd sidanaidd yn darparu criw cynyddol o blant bedydd Tommy â chrysau. Fe fu ymdrechion morol yn fwy ffrwythlon. Gan hyrwyddo r cwmnïau Prydeinig gorau i adeiladu cychod gydag injan â chyfarpar ar gyfer gwthiad morol, fe gafodd afael ar ddilyniant o gychod modur a oedd yn arwain y ffordd mewn rasys Cwpanau Rhyngwladol Prydeinig, gan gyflawni amseroedd record â r Napier II yn 1905 (25.75 knots) a Daimler II yn Ac yntau n llywiwr profiadol, byddai n aml yn cymryd llyw cydymaith i r prif gwch a lywiwyd gan y Capten Fentiman proffesiynol. Dylan oedd un o dri chystadleuydd yn yr unig ras gychod modur Olympaidd, a gynhaliwyd ar Southampton Water yn 1908, a ataliwyd oherwydd tywydd stormus. Cafodd ei ddiddordebau motor gyfle arall yn ei gyfeillgarwch â r Capten Scott. Pan ddewisodd Scott dyniant motor ar gyfer ei Alldaith Antarctica, fe ariannodd Tommy ddatblygiad y slediau, gan ddilyn gwaith Skelton, y peiriannwr, yn agos, a mynd i dreialon yn Finchley, Paris a r Swistir. Fe ysgrifennodd Scott o Antarctica n disgrifio sut yr oedd y slediau wedi bod yn sailing over the snow cyn iddyn nhw orboethi. Rhannai Tommy gred Scott fod yna ddyfodol disglair i gerbydau tyniant. Roedd hyn yn eironig o ragweledol: oherwydd er eu cyfyngiadau, neu eu camddefnydd, Fer de Lance (ffrynt a chefn y ffotograff) 9

12 yn Antarctica, y rhain oedd rhagflaenwyr y tanciau a helpodd i orchfygu r byddinoedd Almaenaidd yn Cafodd diddordeb mewn radio cynnar ei symbylu gan ei gyfeillgarwch â Guglielmo Marconi. Roedd Tommy wedi clywed fod Ynys Brownsea ar werth, ac fe geisiodd ei phrynu, dim ond i ddarganfod fod y prynwyr, Charles a Florence Van Raalte, yn ffrindiau i w fam. Byddai n ymweld bob haf, yn angora ei gwch hwylio yn y bae, gan gymryd at dri phlentyn llawn afiaith Van Raalte, a rhannu hoffter y teulu o gerddoriaeth, hwylio, ceir modur cynnar a dyfeisiadau newydd. Roedd Marconi, a oedd â i gwch hwylio Elettra wedi ei hangori ochr yn ochr, yn adnabod teulu Van Raaltes yn dda, ac fe gyfarfu â i wraig Beatrice drwy r teulu. Pan roddodd Marconi ddyfeisiadau radio cyntefig i blant Van Raalte yn anrhegion Nadolig, fe helpodd Tommy i w rhoi at ei gilydd. Byddai r dyfeisiwr yn dod draw i Audley End yn aml o i ffatri yn Chelmsford i drafod y datblygiadau diweddaraf mewn telegraffiaeth weiarles. Buddiolwr eithaf y berthynas hon fyddai r fyddin Brydeinig. Diddordebau chwaraeon Wedi iddo gaffael stabl rasio, fe ddewisodd Tommy liwiau bricyll, gyda chyngor Augustus John, fel gwrthgyferbyniad i wyrdd y tywyrch. Cafodd lwyddiant yn syth efo Zinfandel, gan ennill y Gordon Stakes (1903), y Jockey Club Stakes a r Coronation Cup (1904) a r Ascot Gold Cup (1905). Am dros ddeng mlynedd ar hugain roedd Howard de Walden yn ffigwr amlwg ar y cae ras, yn gwisgo sbectol un llygad a meerschaum, het wellt a sbinglas, ei ên wedi ei wthio allan a i ben wedi i wyro n ôl. Roedd ganddo fwy o ddiddordeb mewn bridio ceffylau na u rasio; ar un achlysur fe i cafwyd efo i drwyn mewn llyfr, heb sylwi fod ei geffyl newydd ennill ras y dydd. Roedd yn gleddyfwr deuddeheuig ac fe berfformiai â rhagoriaeth gyda ffwyl, crymgledd a chleddyf blaenbwl. Y chweched yn y tîm cleddyfaeth a arweiniwyd gan yr Arglwydd Desborough ar gyfer Gemau Olympaidd 1906, fe hebryngodd y tîm allan i Athen yn ei gwch hwylio newydd, Branwen. Mae The Cruise of the Branwen, adroddiad Theodore Cook o r antur, yn fân glasur, wedi ei fywiogi gan ddyluniadau miniatur Tommy gyda chapsiynau ffug-arwrol. Mae n datgelu sut y daeth Gemau Olympaidd 1908 i Lundain: roedd Vesuvius wedi ffrwydro gan beri i r Eidal, y wlad a oedd yn croesawu, dynnu allan; gyda thrafodaethau ar fwrdd Branwen a gair gan yr Arglwydd Desborough yng nghlust Edward VII, fe seliwyd y fargen. Braslun yn cyflwyno The Cruise of the Branwen Lord Howard de Walden, gan Spy, 17 Mai

13 The Cruise of the Branwen, a briodolwyd i Tomaso de Simone Cymdeithas Yn anghydffurfiwr wrth natur, ni theimlodd Tommy erioed ei fod yn rhan o r Sefydliad. Roedd ganddo atgasedd greddfol tuag at wleidyddion, roedd yn ddrwgdybus o wŷr busnes ac roedd yn casau that majestic monstrosity the English law. Pan oedd yn aros yn Windsor yn 1908, ysgrifennodd, Little do they know the philosophic anarchist is in their midst. Yn anghymdeithasgar, byddai n byw bywyd dyddiol syml yn Seaford House: brecwast hwyr mewn trowsus gwlanen a sliperi lledr, gweld ei ysgrifennydd, cleddyfa, cinio, tro mewn siaced wedi ei botymu n rhy uchel, het galed a oedd yn rhy fach, ffon a menig; te a darllen; cinio ac ysgrifennu; gwely am 2am. Os byddai n chwilio am gymdeithas fe allai ymuno â r ysgrifenwyr a r artistiaid a fyddai n mynd i r Café Royale neu gerdded yn hamddenol i lawr i r Crabtree Club, y cwmni sgiamllyd yr oedd Augustus John yn ei redeg efo i gefnogaeth o yn Greek Street. Paentio a cherfluniaeth Wrth agor arddangosfa gelf yn 1902, fe feirniadodd y rheiny sy n meddwl, since Art is not nature, everything unnatural is artistic, a chellweiriodd na allai edmygu pictures of three cornered... impossible females, painted a delicate mauve. Ac yntau n noddwr y New English Art Club ac yn aelod-sylfaenydd o r Contemporary Arts Society a ddechreuwyd gan ei gefnder Ottoline Morrell, fe ddechreuodd hyrwyddo ystod eang o artistiaid wrth roi cynnig ei hun ar draws y sbectrwm darluniadau digrif, tirweddau ac, yn ddiweddarach, bortreadau. 11 Zinfandel, gan yr Uwchgapten Adrian Jones Tommy hunanbortread mewn gwisg hwylio

14 Bust of Lord Howard de Walden, gan Auguste Rodin ( ), c Roedd y cerflunwyr a gefnogai n amrywio o Jacob Epstein ac Eric Gill i r rhai cymharol anhysbys, fel yr Uwch Gapten Adrian Jones, milfeddyg milwrol a gerfluniodd Zinfandel ac wedi hynny The Winged Victory. Rhoddodd wahoddiad i Auguste Rodin i Audley End, lle buon nhw n trafod popeth o gylchdroi cnydau i herodraeth, ac fe gafodd y cerflunydd ei gomisiwn Seisnig mwyaf pedwar cerflun efydd a dau benddelw marmor. Mae Howard de Walden Rodin yn astudiaeth cymeriad trawiadol, yn awgrymog o fyfyrdod mewnol dwys a mawredd pwrpas arbennig. Fe ddisgrifiwyd Tommy gan The Burlington Magazine yn gerflunydd dawnus ac yn ddiweddarach fe arddangosodd Tommy ei waith ei hun ac fe hawliai Punch ganfod ynddo law dywysol Rodin. Llenyddiaeth a Cherddoriaeth Roedd Tommy n edmygu llawer o ysgrifenwyr amlwg y dydd: George Moore, W.B. Yeats, G.K. Chesterton, Hilaire Belloc, Rudyard Kipling, J.M. Barrie, John Masefield a George Bernard Shaw ac fe ddaeth yn gyfaill iddyn nhw. Rhoddodd gymorth hael a dibrin iddyn nhw a u hachosion. Roedd Moore, gwestai aml yn Seaford House, â meddwl ffrwythlon a byddai Tommy n mwynhau eu trafodaethau, gyda Maud Burke, y Fonesig Cunard, ymgomwraig alluog a ffraeth, yn ymuno â nhw n aml. Gydag anogaeth y ddau yma, fe ysgrifennodd ei ddrama gyntaf Lanval, rhamant Arthuraidd. Fe i perfformiwyd yn yr Aldwych yn 1908 ac fe i gosodwyd i fiwsig gan Poldowski, gyda setiau gan Charles Ricketts ac arfwisg wedi i dylunio gan Edward Burne-Jones ar gyfer cynhyrchiad

15 13 Irving o King Arthur. An achievement of which Lord Howard de Walden may be proud nododd The Era. Roedd ei ddau brosiect nesaf yn ysblennydd o uchelgeisiol. I ddechrau, fe ddechreuodd weithio ar drioleg ddramatig wedi i gosod yn Byzantiwm y seithfed ganrif. Rhoddwyd hyn o r neilltu pan gafodd y syniad o ail-weithio chwedlau r Mabinogi fel drama fydryddol The Cauldron of Annwn mewn tair rhan: The Children of Don, Dylan, Son of the Wave a Bronwen. Yn 1907, fe newidiodd y cynllun. O i gyflwyno i Josef Holbrooke, cyfansoddwr ifanc o hyfedredd disglair, roedd yn argyhoeddedig ei fod wedi cyfarfod â r cerddor Seisnig gwychaf ers Purcell. Yn hytrach na bod yn ddramodydd, fe fyddai n libretydd; byddai Ellis a Holbrooke yn gwneud y chwedlau n opera Brydeinig newydd fawreddog yn y dull Wagneraidd. Felly y dechreuodd cydweithrediad gydol oes lle y gosododd Holbrooke lawer o gerddi Ellis i gerddoriaeth, yn cynnwys The Song of Gwyn ap Nudd i w goncerto piano cyntaf. Fe ymunwyd â r pâr anarferol yma, y cyfansoddwr tenau, siaradus, dadleugar a oedd yn hysbys fel y Cockney Wagner a r arglwydd llengar, swil, tawel gan Sidney Sime, artist a oedd â hoffter o ffantasi a r hynod, a gomisiynwyd gan Tommy i ddylunio r setiau. Rhannai r tri dyn awch am ddirgelwch a r ocwlt, yn amrywio o lenyddiaeth Othig i r athroniaethau esoterig. Roedd mynd mawr ar organau aeolaidd ar ddechrau r ganrif. Gosodwyd un yn Audley End, lle byddai n chwarae i ddiddanu ei gatrawd. Yma, ac yn y Waun yn ddiweddarach, byddai n mwynhau sgorio cerddoriaeth yn amrywio o Bach i Macdowell, i ail-greu r effeithiau gwreiddiol. Yn gefnogwr glew Cerddorfa Symffoni newydd Llundain, cefnogai anturiaethau cerddorol amrywiol Thomas Beecham. Gydag anogaeth Holbrooke, dechreuodd hyrwyddo gwaith cyfansoddwyr Prydeinig ymgyrch y byddai n ei dilyn yn ddygn yn ystod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Theatr Fe ddechreuodd cyfraniad difrifol Tommy i theatr un cwmni yn 1909, pan gydweithredodd â Herbert Trench, gan gymryd prydles Theatr Haymarket. Dilynwyd cynhyrchiad cofiadwy o King Lear gan y gyfres gyntaf The Blue Bird ( ) gan Maeterlinck. Roedd Malcolm Campbell wedi ei swyno cymaint gan y ddrama dylwyth teg symbolaidd â i setiau hudol gan Sidney Sime fel y paentiodd ei gar yn las a i fedyddio n Bluebird. Llwyfannwyd The Pretenders, drama gynnar gan Ibsen am olyniaeth ddadleuol i orsedd Norwy ym Mhrydain am y tro cyntaf yn yr Haymarket yn Wedi ei hudo gan ei hastudiaeth o hyder a hunan-amheuaeth yn y ddau brif gymeriad, fe i hystyriwyd gan Tommy n waith gwychaf Ibsen. Yn ystod yr un cyfnod roedd â rôl ddylanwadol yng ngyrfaoedd dau arloeswr eithriadol theatr dechrau r ugeinfed ganrif, Edward Gordon Craig a Harley Granville Barker. Roedd Craig wedi dychwelyd i Lundain yn 1911 wedi sawl blwyddyn o alltudiaeth wirfoddol ac roedd â brys i geisio cefnogaeth i fenter dramor newydd. Ni ddaeth ei ymdrechion i ddim nes i Tommy gytuno i ddarparu 5,000, arian digonol i Craig allu agor a rhedeg ei ysgol arbrofol yn yr Arena Goldoni, Fflorens. O fewn byr amser fe ddenodd edmygedd ledled Ewrop. Er i ryfel ddod â r fenter i ben, byddai Tommy n gofalu y byddai cyflawniadau Craig yn cael eu cydnabod ym Mhrydain. Yn dilyn cyfnod ysbrydoledig Barker fel cyfarwyddwr y Court Theatre (1904-7), roedd Tommy n awyddus i w ailsefydlu o a i wraig Lillah McCarthy mewn theatr cwmni. Gwrthododd Barker gynnig i gyfarwyddo yn yr Haymarket yn 1909, ond gyda chymorth Tommy fe gymerodd brydlesi, ar y Little Theatr i ddechrau (1911), yna Theatrau Kingsway a St James ( ), lle llwyfannodd ddramâu gan Euripides, Ibsen, Bennett, Shaw a Schnitzler tra r oedd yn dechrau gweithio ar ei gyfres Shakespeare yn y Savoy The Winter s Tale, Twelfth Night a A Midsummer Night s Dream. Dylai gwaith Shakespeare, haerai Tommy, fod yn hygyrch i bawb, nid yn faes arbennig i ysgolheigion. Mewn darlith feistraidd ar The Chronicle Plays (1911) haerai Everyone should be induced to read Shakespeare and forbidden to talk about him, gan ddisgrifio n ddeifiol y beirniaid Almaenaidd a oedd ag obsesiwn â manylion testunol fel Lilipwtiaid yn dancing on the diaphragm y cawr. Gan gydweithio ag Acton Bond, fe drefnodd nosweithiau o ddarllen Shakespeare ac fe gynhyrchodd gyfrolau poced er mwyn gallu darllen pob drama o fewn awr. Awgrymodd y dylid torri ymson enwocaf Hamlet yn ei gyfanrwydd. Sicrwydd i denantiaid Ac yntau ag enw da gweddaidd fel landlord goleuedig, fe ganfu Tommy ei fod wedi ei ddal mewn helynt hir â John Lewis. Roedd ar y dilledydd oedrannus eisiau agor ffenest siop ar gyrion Cavendish Square yn groes i delerau ei brydles. Fe dorrodd Lewis ei gyfamodau drosodd a throsodd, gwrthododd gyfaddawdu, ac fe ddefnyddiodd ei draddodiad dilynol i r carchar am ddirmyg llys i ymgyrchu fel merthyr dros ddiwygiad prydlesi. Yna fe gododd hysbyslenni difenwol am ei landlord drygionus gan symbylu Tommy i erlyn am enllib fel y gallai ddatgan ei gwynion gerbron rheithgor. Er y cafodd ei amddiffyn yn y llys, roedd Tommy wedi ei frifo gan yr ymosodiad ar ei anrhydedd a dyfarniad y rheithgor o ffardding yn iawndal. Mewn ymateb craff, sefydlodd gynllun yn cynnig rhyddfraint rithiol i w denantiaid yn Marylebone, sef yr hawl i brynu prydles 999 o flynyddoedd a benthyciadau i w helpu i dalu. Fe fanteisiodd llawer ar y cynnig. Ni ddilynwyd ei esiampl gan unrhyw landlord trefol arall. Aethai degawdau heibio cyn i r Senedd roi unrhyw ddiogelwch cymharol i brydleswyr.

16 Yr ymfudiad i Gymru Chirk Castle, gan Philip Wilson Steer ( ) Ac yntau n 30, teimlai Tommy fod arno angen newid cyfeiriad. Câi ei gythryblu yn Audley End gan iselder ysbryd, ci du a fyddai n prancio o gwmpas y bwrdd billiards ac yn neidio drwy r wal heibio i r gwesteion dychrynedig. Felly daeth o hyd i ynys (Eilean Shona yn Loch Moidart), yna gastell. Yn haf 1910 fe aeth ar ei ymweliad cyntaf â Gogledd Cymru, yn moduro â Holbrooke i chwilio am feddi a chysegrfeydd eu harwyr. Wrth fynd drwy Fetws-y-coed a Harlech fe syrthiodd mewn cariad â r dirwedd. Yna gwelodd hysbyseb i rentu Castell y Waun, cadarnle garw Roger Mortimer ar ffin Sir Ddinbych, cartref i deulu r Myddleton am ganrifoedd. Gan gymryd prydles (25 mlynedd, a ymestynnwyd yn ddiweddarach i 35) fe seliodd ei berthynas â Chymru a dechreuodd ar raglen o adferiad mawr, ei drydydd mewn degawd. Ac yntau n agos at diroedd ei gyndadau Ellis, teimlai ei fod wedi dod adref. Yn y cyfamser, roedd ei gyfeillgarwch â Margherita, plentyn hynaf Van Raalte, wedi blodeuo. Wedi ei hyfforddi n gantores opera ym Mharis fe rannai ei hoffter o Wagner â Thommy gan ymuno â i gylch o ffrindiau yn Bayreuth ac yn gwisgo fel Brunnhilda i ganu ar lannau Brownsea yng ngolau r lleuad. Denodd eu dyweddïad (Rhagfyr 29, 2011) a u priodas (Chwefror 1912) ddiddordeb cyhoeddus eithriadol. Fe neilltuodd The Daily Mirror ddwy dudalen flaen dim ond i r dyweddïad. Daeth yr efeilliaid, John Osmail a Bronwen, a anwyd yn ddiweddarach y flwyddyn honno n destun poblogaidd i artistiaid palmant. Ni chyfarchwyd epil artistig Tommy, The Children of Don, â r un gymeradwyaeth boblogaidd. Gyda i berfformiad yn Nhŷ Opera Llundain ar Fehefin 28, 1912 roedd y gwaith, yn ôl The Times yn quite unintelligible ac fe daranodd The Era If English opera in English is to be a success, it must not be founded on German methods. Fe ddamniodd John Middleton Murray r gerddoriaeth a chanmol egni homerig y libretydd: Lord Howard de Walden, ysgrifennodd, may yet give us a great epic. 14

17 Fe gyd-ddigwyddodd yr ymfudiad i r Waun â vie de boheme artistig coegwych yng Ngogledd Cymru. Roedd Augustus John a John Dickson Innes gyda Derwent Lees, artist Awstralaidd ungoes lled amhwyllog weithiau n ymuno â nhw yn crwydro Eryri, yn paentio Arenig Fawr a r dirwedd o gwmpas yn ddigymell o wahanol onglau ac mewn lliwiau newidiol wrth i olau r haul symud ar draws y mynyddoedd. Cefnogai Tommy Innes gan fynd gydag o ar daith baentio yn Sbaen ym Mai Fe gartrefodd Derwent Lees yn y Waun a i lynu ei hun wrth Margo gan ei braslunio a mynnu ei bod yn mynd gydag o ar droeon gan wisgo menig gwynion. Yn y cyfamser fe gymrodd Tommy fyngalo yn y bryniau ger Harlech i w ddefnyddio gan John, Hollbrooke a Sime. Daeth Holbrooke â hen biano yno a John fodel ifanc. Wedi cyfeddachau gwyllt a theithiau modur carlamus yn chwilio am wisgi Cymreig byddai John, Sime a Holbrooke i w cael mewn pentwr wrth giatiau r Waun yn oriau mân y bore. Yn y cyfamser fe agorwyd giatiau r castell i lif amrywiol o ymwelwyr: ffrindiau pysgota Tommy a hoff gantorion Margot, Leopold o Battenberg, Epstein, Marconi a Diana Manners, a Shaw a Barker wedi eu brwdfrydu gan fenter theatr Gymreig Tommy. Roedd dyweddïad Tommy a Margherita n benawdau yn The Daily Mirror, yn Diwrnod da o bysgota ar Afon Dyfrdwy, Ebrill 1913; Tommy ar y chwith, Harry Morritt ar y dde

18 Mudiad Theatr Genedlaethol Cymru Wedi ei ysbrydoli gan yr Abbey Theatre yn Nulyn a i annog gan Moore a Yeats, penderfynodd Tommy hyrwyddo theatr Gymreig. Yn yr Epistle to the Cymru roedd Moore yn cofio sut y buon nhw n trafod mewnwelediad Goethe mai the best way to interest a people in a language is through the theatre. Roedd y Mudiad Theatr Gwyddelig wedi dod yn rhy hwyr i achub yr iaith; roedd yn bwysig i Tommy ddiogelu Cymraeg fel iaith fyw yn ogystal â hyrwyddo drama er ei mwyn ei hun. Ond byddai n rhaid goresgyn gwrthwynebiad diysgog gan y Calfiniaid a r mudiad capeli. Yn 1911 fe ddechreuodd gystadleuaeth gan gynnig gwobr flynyddol o 100 am ddrama newydd neu wreiddiol yn delio â things Welsh. Pan enillodd Change, drama J.O. Francis am fywyd yng nghymoedd diwydiannol De Cymru r wobr yn 1912 fe ariannodd Tommy ei chynhyrchiad yn yr Haymarket ac yna yn America. Yn Ne Cymru, fodd bynnag, roedd yn anodd dod o hyd i theatrau a oedd yn fodlon ei pherfformio. Felly, yn gynnar yn 1914, fe ffurfiodd Gwmni Drama Cenedlaethol Cymru i berfformio dramâu buddugol ar daith. Fe gynhyrchodd yr wythnos agoriadol yn Theatr Newydd Caerdydd, Mai 11-16, gyffro mawr. Rhoddodd Moore anerchiad yn cyhoeddi fod syniad Goethe wedi come to birth in Wales. Ar y nos Fawrth Ephraim Harris gan D.T. Davies (enillydd gwobr 1914) oedd y ddrama Gymreig gyntaf i w hactio yn Gymraeg gan actorion proffesiynol mewn theatr arferol. Ar y dydd Gwener fe leiniwyd y strydoedd gan gannoedd i gyfarch Lloyd George, a oedd wedi dod i lawr ar y trên i weld perfformiad y noson honno. Daeth rhaglen o dair i ben gyda Phont Orewyn, drama un act newydd Tommy am farwolaeth y Tywysog Llywelyn. Mewn rhwysg avant-garde, bu n gyfrifol am gynhyrchu ffilm o adar ar y Bass Rock a darparodd uwchdafluniad yn dangos adar storm yn ymgasglu o gwmpas gwarcheidwaid Llywelyn. Aeth Lloyd George ar y llwyfan ar y diwedd i ddarogan y byddai r ddrama n dod yn agwedd hollbwysig o ddiwylliant Cymreig. Wrth i r cwmni fynd ar ei daith ddeheuol, ysgrifennodd Shaw yn huawdl yn cefnogi r mudiad gan ddarogan y gellid geni r Shakespeare neu r Goethe nesaf yng Nghymru ac yn annog y Cymry i beidio â thagu drama ar ei genedigaeth. Wedi i galonogi gan y derbyniad yn Abertawe, lle r ychwanegodd Barker ei lais mewn cefnogaeth, fe gymrodd y cwmni seibiant haf, tra bod theatr symudol newydd yn cael ei hadeiladu n barod ar gyfer y daith o gwmpas Gogledd Cymru. Ni ddigwyddodd hynny. Wythnosau n ddiweddarach roedd y prosiect drama cenedlaethol yn adfeilion, wedi ei ddatgymalu gan y rhyfel Ewropeaidd. Dylan: cowbois: rhyfel Roedd Dylan, Son of the Wave a berfformiwyd ar Orffennaf 4 yn Drury Lane yn berfformiad ar raddfa aruchel, gyda Beecham yn arwain cerddorfa enfawr, yn cynnwys organ, pedwar sacsoffon a phedwar corn sacs, tiwbaffonau a ffliwt fas. Dangoswyd corws yr adar gwyllt wedi eu llundaflu ar sgrin anferth y tu ôl i r actorion yr enghraifft gyntaf o sinematograffi ar lwyfannau Llundain. Er hyn i gyd, roedd yn fflop digamsyniol, yn chwalu dyheadau Tommy. O hyn ymlaen, er na roddodd y gorau i ysgrifennu o gwbl, daeth hyrwyddo r celfyddydau n brif amcan cynyddol iddo. Drwy dro rhyfedd, fe chwaraeodd yr opera ran yng nghread athrylith Cymreig newydd y byddai Tommy n noddwr iddo mewn blynyddoedd i ddod. Roedd David John Thomas, uwch athro Saesneg yn Ysgol Ramadeg Abertawe, yn gefnogwr brwd y mudiad theatr Cymreig. Pan anwyd ei fab ar Hydref 27, 1914, fe i bedyddiwyd gydag enw barddol Dylan. How Men Love: O r chwith i r dde: Yr Arglwydd Howard de Walden, William Archer, J.M. Barrie, G.K. Chesterton a George Bernard Shaw Gorffennaf 5, Y bore wedi r perfformiad, gwelwyd ynfydrwydd olaf oes ddiniwed pedwar cowboi n perfformio campau gorffwyll yng nghorsydd Essex, yn canŵio ar draws afonydd rhuog, yn dringo clogwyni dychmygol, yn cael eu dal mewn rhwydi gloÿnnod byw. Ffilm gowbois fud a ffilmiwyd gan Barker ac a ysgrifennwyd gan Barrie oedd How Men Love, yn nodweddu Shaw, Chesterton, William Archer, a Howard de Walden efo Mrs Patrick Campbell fel the Wayside Flower. Y noson honno fe wahoddwyd goreuon cymdeithas Llundain i swper yn y Savoy ar gyfer dangosiad twyll cyntaf. Ar yr awr a bennwyd fe ddaeth y pedwar dyn gan chwifio cleddyfau hir a rhuthro ar y llwyfan; daeth y llen i lawr; and so synfyfyriodd Chesterton wedyn the cowboys went off to war. 16

19 Miwsig Brwydr Yn gymaint o filwr ag o artist, roedd Tommy n coleddu argymhelliad y fyddin o rinweddau gwrywaidd hen-ffasiwn. Gan ymuno â r Westminster Dragoons yn 1902, fe i cefnogai ar bob lefel gan brynu r pencadlys catrodol, cyflenwi cleddyfau newydd, noddi digwyddiadau, diddanu r fyddin ar benwythnosau yn Audley End a chyflwyno dau gar Hillman Scout o i ddyluniad ei hun hyd yn oed; ei gyfraniad eithriadol oedd ei anrheg yn 1910 o ddwy o setiau Pecyn Marchfilwyr Weiarles Marconi pob set yn cynnwys pedwar llwyth pecyn-cyfrwy. Dim ond un set oedd gan fyddin Prydain bryd hynny; roedd radio n dal i fod yn ffurf lled anghyfarwydd ar gysylltiadau. Gyda hyfforddiant dwys gan y gatrawd cynhyrchwyd dwy orsaf effeithlon, a sefydlwyd yn Seinai ac Ismailia yn Nhachwedd 1914, ac a atgyfnerthwyd yn ddiweddarach gan saith o orsafoedd pellach o r Westminster Dragoons i r dwyrain o Suez ac a oedd â rhan arwyddocaol yn ymgyrch Lawrence o Arabia. Pan gychwynnodd y rhyfel, fe drosglwyddodd Tommy ei gwch hwylio newydd i r llynges, ei geffylau i r fyddin ac fe hwyliodd i r Aifft fel Dirprwy ar y Dragoons. Gan ymuno ag o yng Nghairo wedi genedigaeth eu plentyn nesaf, Elizabeth, fe rentodd Margot dŷ mawr y tu allan i Alexandria ac fe sefydlodd ac fe redodd ysbyty ymadfer wedi i staffio â nyrsys o Loegr. Er i w olwg atal gwasanaeth ymladd, roedd Tommy n bron â marw o eisiau mynd i flaen y gad ac fe sicrhaodd drosglwyddiad i Gallipoli. 17 Llythyr gan Tommy i w fab John John, 1915

20 Ar Fai 5, 1915, fe anfonodd lun o r Aifft at John, y môr a llong fawr yn cario Mam adref i ymweld ag o: I hope you will be a big strong boy when I come home Your loving Dad. Yn gwasanaethu fel Swyddog Glanio yn Lemnos ac ym Mae Suvla daeth yr uwch-gapten byr ei olwg yn ffigwr cyfarwydd yn tramwyo r traethau heb unrhyw bryder am ddiogelwch personol. Wrth i r ymgyrch ddadfeilio, fe nododd ei feddyliau am y wladwriaeth genedl a i dyfodol: The very fact that a state must have a government and [it] must act on certain principles which cover a vast diversity of occasions and complexities makes injustice a certainty in a ratio increasing rapidly with every extension of power if we find it hard to supply principles of justice to single individuals, what manner of result can be expected from laws which operate upon millions. We are always trying to organise from the top. I see our British faults in from of me here every day. Canfyddai Brydain yn awr fel one of a very loose confederacy of small states, some of which may in time break away. Yn un o r staff gwacau olaf i ymadael, dychwelodd at Margot yng Nghairo lle cenhedlwyd eu trydydd plentyn Pip (Priscilla Essylt). Wedi iddo ail-ymuno â i gatrawd yn anialwch y gorllewin yn El Dabaa all amongst the camels and dust flies, fel yr ysgrifennodd at John fe drosglwyddodd yn Nhachwedd 1916 i Ffrynt y Gorllewin, fel Dirprwy ar y 9fed Bataliwn, y Ffiwsilwyr Cymreig. Ac yntau n hapus o fod ymysg cyd-filwyr Cymreig, chwiliodd am ffyrdd i hybu eu morâl. I ddechrau trefnodd i set o offerynnau band a cherddoriaeth gael eu hanfon allan. Ysgrifennodd at Margot: farw, fe i hamlygodd ei hun gan esbonio ei angerdd taer tuag at ei famwlad newydd a i phobl: I have felt something always drawing me towards this people. It may be the passion I have always felt for the Mabinogion or, perhaps, the stirring of some far away Cymric ancestor or just the chance that I was a lonely and homeless Ishmael with a great desire to have some plot or patch of the world with whose interests I could identify myself. Indeed, I have longed like a woman to be possessed by some region or tract. I often walk in imagination as it is up the hill behind Chirk, round through the Warren and down to Tynant... And often, too, I go and sit beside the little pool of the Ceiriog under the Gelli wood. I think I can understand now the wandering spirit coming back often to follow the paths it loved in life. I am sitting now in my room in Adams Tower looking up the valley and the wind is driving the wet leaves against the panes and the fierce wind all warm and misty is booming up through those wonderful tall oaks straight from the Berwyns. Gartref ar ôl y Cadoediad, roedd like most men recently back from the trenches, atgofiai Margot, taciturn, obviously unhappy, suffering from shock. Roedd y Waun wedi dioddef ei ran o golledion, llawer o deuluoedd a oedd yn adnabyddus i deulu Howard de Walden neu n cael eu cyflogi ganddyn nhw. Fe gomisiynodd Tommy Eric Gill i adeiladu cofadail rhyfel. Mae n sefyll yn y pentref: milwr mewn côt fawr a helmed, wedi plygu dros reiffl, teyrnged gain i r meirwon. The Band came out and played to us yesterday. They can manage a few marches now, Please tell Rudall Carte and Co that both the Bb Clarinets have split and to send replacements pronto. Yna, gyda chyffyrddiad o ramant ganoloesol, rhoddodd gyllell Gymreig a oedd wedi ei modelu ar gledd a ddosbarthwyd i saethwyr Cymreig yng Nghrecy, i r fyddin. Wedi ei dylunio a i phatentu gan Joubert, roedd y gyllell wedi ei harysgrifio n wladgarol Dros Urddas Cymru a i hengrafu â motiffau n atgoffaol o Ballet Russes Diaghilev. Fe welodd frwydro n sicr. Ar Fehefin 5, 1917 wrth i ffosydd Almaenaidd gael eu hysbeilio yn y paratoad ar gyfer brwydr Messines, cofnodwyd gynwyr Lewis carrying the strange knives furnished by Lord Howard de Walden. Roedd ei lythyrau adref yn fywiog, ymwrol: considerable exhibition of fireworks the other night Fritz came over and paid a short visit to some neighbours further south one determined nightingale sang firmly throughout, ond yn ei nodiadau preifat, ar gyfer ei fab pe byddai iddo Cofadail y Rhyfel yn y Waun 18

21 Pethau Prydeinig, Pethau Cymreig sefydliad theatrig mewn cinio r Gynghrair Ddrama, fe aeth Tommy ag o o r neilltu a chynigiodd ei longyfarchion ynghyd â 1,000 i gymryd yr Holborn Empire am y tymor dilynol. 19 Fe wynebai r Celfyddydau gryn argyfwng yn y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd. Gyda threthiant trwm a dirwasgiad economaidd fe gyflymwyd y dirywiad mewn nawdd preifat ac eto ni châi sefydliadau celfyddydau ddim cymorth gan y llywodraeth tan sefydlu r Cyngor er Anogaeth Cerddoriaeth a r Celfyddydau (rhagflaenydd Cyngor Celfyddydau Cymru) yn Fe sefydlwyd cynghreiriau a chymdeithasau newydd, nodedig Brydeinig i hyrwyddo talent frodorol, ond roedd angen cyllid, dycnwch a gweledigaeth i gadw r rhain a sefydliadau a oedd yn bod yn barod, i fynd. Yn yr amseroedd angerddol anodd hyn daeth Tommy i r adwy fel noddwr hael, deallus a dylanwadol, yn amlwg â i gefnogaeth i r celfyddydau perfformio a gweledol. Drama Yn 1919, wedi ei ysbrydoli gan weld gweithwyr arfau rhyfel yn cynnal darlleniadau dramâu amser y rhyfel, fe sefydlodd Geoffrey Whitworth y British Drama League, â Howard de Walden yn llywydd a Barker yn gadeirydd. Byddai r Gynghrair yn cynnal ysgol ddrama, fe sefydlodd lyfrgell ac fe bwyswyd am theatr genedlaethol. Dyma anterth drama amatur; erbyn 1923 roedd gan y Gynghrair 360 o gymdeithasau cyswllt lleol. Gellir olrhain diwygiad y ddrama un-act yn uniongyrchol i ŵyl arbrofol y Gynghrair yn Mae ysbryd yr Ŵyl yn parhau drwy Ŵyl Theatr Lloegr Gyfan, sy n cynnal cystadleuaeth ddrama amatur bob blwyddyn, gan ddyfarnu jwg Howard de Walden am y ddrama un-act orau. Yn 1922 cynhaliwyd arddangosfa theatr genedlaethol fawr yn Amsterdam, yn arddangos modelau a dyluniadau, masgiau a phypedau, ysgythriadau a thorluniau pren wedi eu dethol o gynyrchiadau yn Ewrop ac America. Rhoddwyd lle anrhydeddus i waith Craig. Ac yntau n Llywydd y Gynghrair fe gychwynnodd ac fe arweiniodd Tommy r Mudiad i drosglwyddo r arddangosfa i Lundain. Fe i dangoswyd yr haf hwnnw yn Amgueddfa Fictoria ac Albert ynghyd â chyfres fawreddog o ddarlithoedd. Am y tro gwnaethpwyd y cyhoedd Prydeinig yn ymwybodol o r newidiadau chwyldroadol a oedd yn digwydd mewn cynhyrchiad theatrig. Fel y dywedodd Craig: We began to build our theatres differently, we set our stages with different scenes, and we acted our old and new plays differently. Yn bersonol roedd Tommy n gefnogwr cadarn mentrau newydd ac arbrofol fel y Birmingham Repertory Theatre a sefydlwyd gan ei ffrind Barry Jackson, a r Cambridge Festival Theatre a oedd yn cael ei rhedeg gan y radical Terence Gray ( ). Fe ffafriai ysbryd gwrthryfelgar bob amser. Pan ymosododd Lewis Casson yn ddifenwol ar y Opera Prydeinig Roedd Cwmni Opera Beecham, a sefydlwyd yn 1916 fel cwmni teithio parhaol, wedi mynd i ddyled drom. Gydag ymdrech achub fawr a drefnwyd gan y Fonesig Cunard, Tommy a r Aga Khan gallwyd sefydlu menter ffenics yn 1919, ond o fewn blwyddyn, gydag ymrwymiadau newydd Beecham, fe i gwnaethpwyd yn anghynaliadwy ac fe benodwyd diddymwyr. Llenwyd y gwactod, gyda chefnogaeth a chymorth parhaus Tommy, gan ffurfiant y Cwmni Opera Cenedlaethol Prydeinig. Yn ystod ei oes o saith mlynedd, gan ddechrau gydag Aida yn Bradford (6 Chwefror 1922,) a diweddu â r Cavalliera Rusticana and Pagliacci yn Golders Green (16 Ebrill 1929), dechreuodd cenhedlaeth newydd o gantorion ac arweinwyr Prydeinig ar eu gyrfa. Roedd eu tymhorau yn Llundain yn nodweddu sêr fel Nellie Melba a Maggie Teyte: Hansel and Gretel gyda Teyte yn y brif ran yn Covent Garden (1923) oedd y darllediad opera cyflawn cyntaf yn Ewrop. Fe deithiodd y cwmni r taleithiau yn pleidio operâu Prydeinig cyfoes gan Holst a Vaughan Williams. Cerddoriaeth Brydeinig Roedd angen i Brydain, a wawdiwyd ers amser maith yn yr Almaen fel Das Land ohne Musik, hyrwyddo ei chyfansoddwyr ei hun. Dyma oedd un o amcanion y Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig a sefydlwyd gan Eaglefield Hull yn Roedd Tommy a oedd nid yn unig yn llywydd ac yn brif noddwr hefyd yn hyrwyddwr diflino iddi drwy gydol ei bodolaeth o 15 mlynedd, yn teithio r wlad i siarad mewn cyfarfodydd ac yn trefnu i gael cyhoeddi a pherfformio gweithiau cyfansoddwyr. Yn 1920 fe ddathlwyd Cyngres Genedlaethol Gyntaf y Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig a gychwynnwyd yn Seaford House, â chwech o gyngherddau disglair, yn cynnwys Cerddorfa Symffoni Llundain dan Albert Coates yn y Queen s Hall yn chwarae In the South gan Elgar a r London Symphony gan Vaughan Williams. Ac yntau n gefnogwr mawr i Gerddorfa Symffoni Llundain ers ei dyddiau cynharaf, fe ddaeth Tommy n llywydd anrhydeddus yn Yn gyson â i hyrwyddiad o gerddoriaeth Brydeinig, gwnâi ei gyllid yn amodol ar gynhwysiad gweithiau cyfansoddwyr Prydeinig gan Gerddorfa Symffoni Llundain yn rhaglenni ei chyngherddau. Yng Nghymru cynigiai wobrwyon i gynyddu chwythbrennau mewn cerddorfeydd lleol. Gan gredu yng ngrym cerddoriaeth i godi ysbryd cymunedol, fe ariannodd daith arbennig o r cymoedd Cymreig gan Gerddorfa Symffoni Llundain yn ystod y Dirwasgiad.

22 Gervais Elwes, y tenor cymeradwy, oedd un o hoff gantorion Tommy a Margo. Ar ei farwolaeth anamserol yn 1921, fe sefydlwyd y Musicians Benevolent Fund a daeth Tommy n llywydd. Yn ymwybodol o anghenion ariannol cerddorion adfydus, ef oedd ei chefnogwr blaenaf ar adeg pan oedd y nifer cynyddol o ddarpar gerddorion proffesiynol a oedd yn gobeithio ennill bywoliaeth yn sialens barhaus. Mae r Gronfa heddiw n gwario 2filiwn y flwyddyn yn helpu 1,500 o bobl. Seaford House Drwy gydol y blynyddoedd hyn roedd Seaford House yn lleoliad ar gyfer partïon di-ri er budd y celfyddydau neu elusennau a gefnogid gan deulu Howard de Walden. A veritable palace cofiai Marion Wright o r Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig where marble, gold, old tapestries, armour and all the glamour of wealth and art are combined into a whole of exquisite taste. Byddid yn gwahodd y Ffilharmonig Frenhinol i chwarae, beirdd i ddatgan, er mwyn codi arian ar gyfer Ysbyty r Frenhines Charlotte, yn ogystal ag ar gyfer partïon preifat. Câi r Gynghrair Ddrama, y Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig a Cherddorfa Symffoni Llundain eu croesawu n hael, fel y byddai cais y Comedie Française. Pan ddaeth Toscanini i Lundain, rhoddodd Tommy wahoddiad iddo ddod â i gerddorfa gyfan i ginio: after all meddai they do most of the work. Yma gallech brofi Feodor Chaliapin yn canu ar ei orau, Shaw n traethu ar y ffordd y byddai o wedi ysgrifennu The Ring, ballerinas fel Tamara Karsavina ac Alicia Markova, Violet Woodhouse ar yr harpsicord neu Louis Fleury ar y ffliwt. Dim ond amrywiaeth y gwesteion, o George Gershwin Lord Howard de Walden, gan Augustus John ( ) ( exciting to dance with cofiai Margot as he liked to change the rhythm ) i ffrind Tommy, George Carpentierto, y paffiwr pwysau trwm, oedd yn hafal i amrywiaeth gyfoethog yr adloniant. Paentiadau Gan edmygu ystod eang o artistiaid Prydeinig cyfoes Walter Sickert, Philip Wilson Steer, John Lavery, Ambrose McEvoy a Frank Brangwyn a Dudley Hardy fe brynodd Tommy eu gwaith ar gyfer y New English Arts Club a r Contemporary Arts Society (y daeth yn llywydd arni). Yn 1927 fe sefydlodd o a r artist Awstralaidd W. Howard Robinson y British Empire Academy gydag amcan a oedd efallai n fwy hael nag yr oedd yn ymarferol: to promote aid and unite all the Arts throughout the Empire. Ar ddiwedd y 1930au fe helpodd Augustus John i sefydlu Cymdeithas Celfyddyd Gyfoes Cymru, ac fe i penodwyd yn ymddiriedolwr Oriel y Tate. Wrth lafurio gyda thirluniau yn y Waun ( a water colour is nearly always a fluke rhybuddiodd Steer), fe gafodd stiwdio yn Chelsea, cymrodd wersi a dechreuodd baentio portreadau a noethluniau; cofiai un plentyn ei weld yn paentio merch brydferth yn ôl arddull Titian â gwallt melyn mewn gwisg werdd, un arall yn noethlun â gwallt brith. Mentrau tramor Cawsai r genhadaeth imperialaidd ei phwnio i bennau bechgyn ysgol Fictoraidd. Doedd Tommy ddim yn eithriad: disgrifiai traethawd yn Eaton y Greater Britain a oedd i w chreu yn y Great African Continent. Yn dilyn menter gynnar â gre sebra ger Llyn Fictoria, fe aildaniwyd ei ddiddordeb gan saffari yn Nwyrain Affrica efo Margot yn Gan gydweithio ag Ewart Lioneye Grogan (y dyn cyntaf i gerdded o Gairo i r Cape ) fe fuddsoddodd yn Kenya a Tanganyika, a chaffael papurau newydd a busnesau yn Nairobi ynghyd â choedwig wyryfol a gliriwyd ganddo ar gyfer tir fferm. Roedd y fferm orau ar lethrau lafa-gyfoethog Mount Elgon. Tyfwyd corn, gwenith a choffi, defnyddiwyd ychen ar raddfa fawr (16 i r aradr) ac fe fewnforiwyd teirw Seisnig i wella brid y gwartheg. Ac yntau n fotanegydd brwdfrydig ac yn aelod o r Gymdeithas Swolegol Frenhinol, fe arweiniodd Tommy alldaith i Uganda a r Congo yn 1930, gan ddychwelyd â chasgliad gwerthfawr o sbesimenau botanegol a swolegol a gyflwynwyd i r Amgueddfa Astudiaethau Natur. Yn 1935 fe ddatblygodd diddordeb newydd pan gafodd afael ar y South American Saint Line, a oedd yn rhedeg gwasanaeth teithwyr a chargo o Antwerp i Frasil, Uruguay a r Ariannin. Ac yntau n gadeirydd arni fe gymrodd ddiddordeb arbennig mewn mordwyaeth. Roedd yn adeiladwr modelau gweithio brwd ac fe gyfrannodd yn achlysurol i ddyluniad llongau newydd. 20

23 Nghastell Harlech. Yn y pasiant wythnos yn 1920 fe chwaraeodd Iarll Plymouth, roedd Margo n Frenhines Margaret o Anjou a r efeilliaid yn gweini a Bob yr hebogydd yn dangos ei hebogau i r tyrfaoedd. Roedd yna ddefod fwy cyntefig i r Eisteddfod. A hwythau wedi eu Hanrhydeddu fel Beirdd Gwyrdd, fe gymerodd y teulu Howard de Walden ran yn yr orymdaith farddol flynyddol, yn eu gwisgoedd llaes â thorchau o ddail derw. Fe ofalodd chwech o blant, gyda dyfodiad Gaenor (1919) a Rosemary (1922), fod yna ddigonedd o sŵn, chwerthin a miwsig. Disgrifiodd Tommy gerddorfa fach y teulu, gan ysgrifennu at Holbooke yn 1928: Pa Clarinet Mummy Voice on 1st Violin Bronwen Viola or Flute John Cello Elizabeth Cello (Hot Stuff this one) Essylt (2nd Violin (Good when she wants to be) The other two thirsting to begin Yn ei rôl newydd fel paterfamilias, trefnai wersi cleddyfa a phasiantau plant a dyfeisio cwisiau od gyda chwestiynau fel Name the shortest route from Quito to Irkutsk neu Explain the growth of whiskers in rural deans. Doedd dim yn rhoi mwy o hyfrydwch iddo na i gyfres o chwe phantomeim Nadolig ( ). Cofiai Margot fel yr oedd Ystafell Wely r Brenin yn cael ei defnyddio fel Ystafell Werdd full of muted chatter, grease paint, dresses and argument. 21 Helmet a thraed arfwisg Tenant y Waun Mae n ymddangos bod ailwampiad canol oes Fictoria o Adain Ddwyreiniol y Waun gan Augustus Pugin, yn gyforiog o ddyluniadau herodrol a phanelau derw tywyll, yn rhagweld dyfodiad marchog o r Oesoedd Canol. Yn awr roedd wedi cyrraedd. Fe lenwodd Tommy r Oriel Hir ag arfwisgoedd. Roedd Augustus John wedi ei syfrdanu o weld ei wahoddwr yn cael ei frecwast clad, cap-a-pie, in a suit of ancient armour and reading his newspaper. Y ffaith amdani oedd ei bod yn siwt newydd sbon a wnaethpwyd i w fesuriadau gan Joubert i Tommy allu dangos y gallai dyn mewn arfwisg a oedd wedi ei ffitio n gywir symud yn rhwydd ac yn gyflym. Fe ddaeth yr arfwisg yn ddefnyddiol ar gyfer tri phasiant hanesyddol yr oedd wedi helpu i w trefnu a u hariannu yng Yn The Reluctant Dragon chwaraeai John St George a Tommy r ddraig galon feddal mewn siwt o gen gwyrdd. Parodi Shakesperaidd ydi The Sleeping Beauty yn y mesur moel, Puss and Brutes yn anhrefn ditectif Americanaidd, a Jack and the Beanstalk, sy n cloi r gyfres, yn nodweddu Cawr trasigomig, McTavish, teithiwr masnachol Almaenaidd amheus a William, set weiarles glirweledol. Fe drawsnewidiwyd amgylchoedd llym y Waun: crëwyd border llysieuol godidog gan Norah Lindsay; parc wedi ei neilltuo ar gyfer ceirw gydag antelop Eland o Affrica; darparwyd stablau ar gyfer cesig ac ebolion o waed pur, merlod Cymreig wedi eu croesfridio â stalwyn Arab. Roedd heboga n ddiddordeb arbennig. Mae Roesmary n cofio dyddiau ar y rhos ar draws y dyffryn, yn gwylio hebogau tramor ei thad yn disgyn i lawr ar eu hysglyfaeth. Roedd ffordd o fyw Tommy n dibynnu ar dîm ffyddlon a brwdfrydig, yn gymaint o gymdeithion ag o weithwyr: Bradd a Bob Slightham yr hebogwyr, Fennel â gofal am y merlod; Parry r gwas, yn helpu Tommy a i ffrind Morritt i fachu eog o r Ddyfrdwy. Harper, y bwtler, oedd ei bartner golff rheolaidd, Albert Unwin, saer y tŷ, ei ffrind ers dyddiau Audley End. Heb Dean y gwas, prin y gallai Tommy ymdopi; ar fordaith fe ddaeth Margot o hyd iddo n ceisio gwthio ei londri drwy bortwll.

24 The Howard de Walden family at Chirk Castle, gan Syr Sir John Lavery ( ), c Disgrifia Margherita, y Fonesig Howard de Walden baentiad John Lavery o i theulu yn y Salŵn: The sun is shining in on to a Chinese rug and the enormous glass bowl of gladioli; one of the Coromandel screens shows behind the grand piano where Bronwen is playing the viola, Elizabeth the cello and my head is seen at the piano. A Flemish tapestry above the fireplace looks down on Gaenor and Pip sprawled on the floor over their chess-board, with Pip s big dog beside them. Little Rosemary, in a yellow frock, leans against an armchair watching. And on the window-seat, framed by the dark red Spanish curtains, Tommy sits with Dick the bull terrier, at his feet, talking to John who is holding a tennis-racket and has his back to the room. Roedd partïon tŷ r Waun yn odidog o amrywiol, actorion a dylunwyr theatr, artistiaid, ysgrifenwyr, cantorion a cherddorion a theuluoedd brenhinol tramor (arbenigedd Margot) yn cymysgu â ffrindiau chwaraeon Tommy. Gyda r nos byddai r gwesteion yn cael eu hebrwng i r Ystafell Gerdd ar gyfer rhaglen: concerto efallai gan y pianydd Ivor Newton a Tommy n cyfeilio ar yr organ; caneuon gan Oggie Lynn, Louise Edviner a Margot, a gorffen â Phedwarawd Llinynol Kutcher. Cadwai chwaer Margot, Poots, biano yn ei llofft lle byddai r gwesteion mwy bohemaidd yn tueddu i fynd ar gyfer jas a chyfeddach. Ond doedd yna r un ffenomen ryfeddach yn y Waun gyda r nos na sgyrsiau Tommy wrth y bwrdd. Yn aml yn dawedog tan y prynhawn, byddai n ymlacio ac mewn llawn hwyl erbyn amser gwely, yn annerch ar ddrama a barddoniaeth Elisabethaidd, cerddoriaeth Rwsia, Bayreuth neu opera Seisnig. Plentyn rhy dawedog, dyn rhy siaradus, meddai amdano i hun, er yn cydnabod y gallai fod yn a glint of phosphorescence in the wave of talk. Mae ambell i ymwelydd yn haeddu crybwylliad arbennig. Byddai Wilson Steer, tawel a galluog, yn cynhyrchu paentiadau meistraidd o r castell, mewn gwahanol olau ac arlliwiau. Fe lwyddodd lle r oedd artistiaid eraill wedi methu, i baentio Margo i w boddhad, yn lledorwedd mewn cadair freichiau. Byddai Hilaire Belloc, mewn gwisg ddu bwtsias llongwr, yn swyno r plant yn profi r Drindod ar bapur, yna n gwneud ac yn gollwng balŵn aer poeth anferth a rhuthro ar ei hôl dros y bryniau mewn Ffordyn racs. Byddai Rudyard Kipling a i wraig yn aros ar gyfer y treialon cŵn defaid ger Llangollen. Roedd ganddo ddawn ryfedd o ddeall plant a siarad ar eu lefel nhw. Roedd Tommy â hoffter arbennig o waith Kipling gyda i bwyslais ar ddewrder a sifalri. Ond pan roddodd Margot wahoddiad i gefnder Kipling, Stanley Baldwin y Prif Weinidog bryd hynny a i wraig i aros, dywedodd Tommy: You really should not ask those sort of people. Y Triawdau Pan gyhoeddwyd Cauldron of Annwn fel drama fydryddol yn 1922, fe ganfu Edmund Gosse o The Manchester Guardian : something large and noble in the conception his characters remain too mythical for our keener sympathies, and yet a brave experiment. Fe berfformiwyd Bronwen, rhan olaf yr opera, yn Huddersfield yn 1929 ac fe aethpwyd â hi ar daith ogleddol gan Gwmni Carl Rosa. Mae r Prelude a i dilyniant Birds of Rhiannon yn cynnwys peth o gerddoriaeth hyfrytaf Holbrooke, a barddoniaeth Tommy â soniaredd Swinburne: Fair and fast The Horse of Dawn comes striding from the east, Shaking his mane of scarlet; at his feet Rings life reviving, radiant and released from clasp of night. 22

25 23 Wrth gyflwyno ei gopi o r triawd i Lyfrgell Genedlaethol Cymru, fe i disgrifiodd fel a curiosity of literature. Flynyddoedd yn dddiweddarach, ar ganmlwyddiant geni Holbrooke (1978) roedd Harold Truscott, cyfansoddwr a darlledwr, yn canu clodydd y triawd operatig fel one of the glories of British opera. Efallai y byddai ei enw da wedi gwneud yn well pe bai Bronwen wedi dod yn gyntaf, nid yn olaf, yn y dilyniant. Yn y cyfamser, i gwblhau ei driawd Bysantaidd, fe berfformiwyd Heraclius yn gyntaf yn yr Holborn Empire yn Llundain (1924) ac wedyn yn y Cambridge Festival Theatre (1927). Yn astudiaeth seicolegol o gymeriad a sgeptigaeth grefyddol yr ymherodr, mae r ddrama n cynnwys golygfa ddramatig lle mae Mahomet yn wynebu Heraclius ac yn mynnu ei fod ef a i ddilynwyr yn troi; a geiriau olaf y Proffwyd the world will have no surgeon but the sword yn rhagfynegi n iasol y brwydro rhwng Cristnogaeth ac Islam. Theatr Gymreig Yn 1927 fe ddychwelodd Tommy i r ymryson yng Nghymru. Nod y Gynghrair Ddrama Gymreig a ffurfiwyd dan ei lywyddiaeth oedd diogelu theatr genedlaethol barhaol efo drama ddwyieithog. Credai y gallai cynyrchiadau ysblennydd o ddramâu Ewropeaidd â chyfarwyddwr o fri rhyngwladol helpu i roi Cymru ar fap y byd. Felly, ar gyfer Eisteddfod1927 yng Nghaergybi, fe ddewisodd ei hen ffefryn The Pretenders ac fe i cyfieithwyd i r Gymraeg. Fe gyflogwyd y cyfarwyddwr Rwsiaidd enwog Theodor Komisarjevsky i lwyfannu pasiant canoloesol Ibsen i gynulleidfa o 10,000 ym mhafiliwn yr Eisteddfod ar glogwyn yn edrych dros y môr. Roedd Komisarjevsky wedi ei synnu gan frwdfrydedd Tommy: ac offered his services as stage manager, directed the music off stage and even beat the drums and turned the wind machines himself. Ar y diwedd, gan gyfarch cymeradwyaeth afieithus, mynegodd Tommy ei obaith y byddai n ysbrydoli drama ar thema fawr yn hanes Cymru. O fewn ychydig flynyddoedd fe chwalodd y Gynghrair, yng nghanol cweryla mewnol. Yn gwbl eofn fe ffurfiodd Tommy ei fenter ei hun, Cwmni Theatr Genedlaethol Cymru gan benodi Evelyn Bowen, actores Gymreig ifanc, yn gyfarwyddwr. Wedi ei ysbrydoli gan gynhyrchiad awyr agored Reinhardt o Everyman yn Salzburg, ei brosiect mawr nesaf ar gyfer Eisteddfod 1933 yn Wrecsam oedd drama foesoldeb Hugo Von Hoffmansthal. Gan hedfan i Vienna, perswadiodd Dr Stefan Hock cyn gynorthwyydd Reinhardt a oedd yn enwog yn ôl ei haeddiant ei hun i gyfarwyddo, gan drefnu cyfieithiad Cymraeg a threfnu i r gwisgoedd gwreiddiol gael eu hanfon o Salzburg. Roedd Hock wedi ei gartrefu yn y Waun drwy gydol yr haf, yn ymdrechu i hyfforddi 300 o amaturiaid wrth ddysgu Cymraeg elfennol. Roedd y noson agoriadol, gyda cherddorfa lawn a chôr Cymreig yn olygfa odidog a fwynhawyd gan filoedd, yn cynnwys Shaw, Lilian Baylis a Sybil Thorndike yn seddi r rhes flaen. Gan annerch y gynulleidfa yn y famiaith, nododd Tommy gyda boddhad mai trefnwr angladdau oedd yn chwarae Marwolaeth, swyddog undeb lafur oedd Mamon a diacon capel yn Wrecsam oedd y Diafol. Gan ddod o hyd i gartref yn agos at y Waun ym Mhlas Newydd, Llangollen, fe sefydlodd y cwmni ysgol ddrama i hyfforddi actorion, cyfarwyddwyr, dylunwyr a thechnegwyr fel ei gilydd; byddai darlithoedd a sesiynau ymarfer yn cynnwys rheoli llwyfan, goleuo a dylunio golygfeydd: byddai r actorion yn cael cyfarwyddyd cleddyfa gan Tommy, yn awr yn llywydd y Gymdeithas Gleddyfaeth Amatur. Pan oedden nhw ar daith roedd cynnal perfformiadau mewn llawer o wahanol leoliadau ledled Cymru n waith caled: roedd cyfarwyddwyr Saesneg yn cael trafferth cyfarwyddo dramâu Cymraeg: roedd tafodieithoedd Gogledd a De Cymru n wahanol; prin oedd y berthynas a deimlai De Cymru â chwmni yn Llangollen. Pan ymddeolodd Bowen, fe helpodd Meriel Williams a ddaeth yn ei lle, i ailfywiogi r fenter, ond gyda i hanogaeth i r Eisteddfod hyrwyddo drama ar draul barddoniaeth fe enynnwyd gwrthwynebiad gan gythruddo r bardd Cynan a gondemniodd y cwmni n neither Welsh nor National nor a Theatre. Yn 1935 fe drefnodd Tommy gyfieithiad o addasiad Von Hoffmansthal o ddrama foesoldeb Calderon El Gran Teatro Del Mundo i r Saesneg a r Gymraeg er mwyn galluogi perfformiadau ochryn-ochr yn y ddwy iaith. Rhoddodd y teitl Llwyfan y Byd Theatre of the World thema i ddarllediad radio ar Ebrill 4, 1936 lle r amlinellodd ei nod o gael cwmni dwyieithog cenedlaethol amser-llawn. Fe berfformiwyd y ddrama yn Lerpwl yn Saesneg ac yn Gymraeg â Hock yn cyfarwyddo, a Holbrooke yn cyflenwi cerddoriaeth achlysurol. A feast for eye and ear ysgrifennodd un adolygydd; ond roedd Cymry Lerpwl wedi eu sarhau gan y defnydd o actorion Seisnig. Roedd Macbeth Cymraeg, gydag Emlyn Williams a Sybil Thorndike, wedi ei chynllunio ar gyfer 1937, ond bu n rhaid ei rhoi o r neilltu pan wrthododd Pwyllgor Gweithredol yr Eisteddfod â chaniatau actores Seisnig fel Lady Macbeth. Er hynny, pan y i perfformiwyd gyda chast cwbl Gymreig yn Llanelli r flwyddyn ganlynol, roedd yn ddigwyddiad hanesyddol sef y llwyfaniad cyntaf a gofnodwyd o ddrama Shakespeare yn Gymraeg. Yn y cyfamser Llwyfan y Byd oedd uchafbwynt 1937, gyda i pherfformiad yn adfeilion Abaty Glyn-y-groes â chôr lleol ac effeithiau goleuo arbennig Tommy tri angel, un yn ymddangos ym mhob lawnsed yn ffenestr y dwyrain. Ddwy flynedd yn ddiweddarach daeth y rhyfel â r fenter i ben, fel gydag ymgyrch flaenorol Tommy. Dros 30 o flynyddoedd roedd wedi newid telerau r ddadl: ei gyflawniad oesol oedd sicrhau cydnabyddiaeth drama n rhan annatod o ddiwylliant Cymreig gan baratoi r ffordd ar gyfer theatr genedlaethol.

26 Y Blynyddoedd Olaf Ffotograff o Tommy efo i gyd-filwyr Go to it my lad. Be topical for once, ysgrifennodd Tommy, gan gyfarwyddo Holbrooke i osod cerdd Kipling, Hymn before Action, i gerddoriaeth. Roedd rhyfel wedi dechrau eto. Ac yntau n Is-gyrnol Anrhydeddus, roedd Tommy n ymfalchïo yn ei gatrawd a atgyfodwyd ganddo n dilyn y Rhyfel Mawr fel cwmni ceir arfog. Ac yntau n rhy hen ar gyfer gwasanaeth milwrol, roedd yn rhaid iddo fodloni â rhedeg y gwarchodlu cartref lleol efo i ffrind a i ddirprwy Gyrnol Poss Myddelton. Arlliw o Dad s Army yma: y fan geffylau wedi ei gosod ym mynedfa r castell, dysgu morynion i saethu a merched y pentref yn cael eu cyfarwyddo i daflu gwirod methyl at danciau r gelyn. Cafodd dau grŵp o ferched a u plant a oedd yn faciwîs o Lerpwl loches yn y castell, cynulleidfa frwd a chaeth i arddangosiadau Tommy o gychod model ar y llyn. Wrth i amser fynd heibio roedd y Rhyfel yn cyfyngu n fwyfwy ar fywyd Tommy. Roedd Margot wedi ymadael am Ganada efo criw o wyrion ac wyresau; roedd ei fenter â r theatr wedi dod i ben: yna fe atafaelwyd Seaford House, ei bencadlys diwylliannol. Ond roedd yna lawer eto i w wneud ar y ffrynt cartref ac nid y lleiaf ymysg y rheiny oedd cynnal y llu sefydliadau ac unigolion a oedd yn ddibynnol ar ei gefnogaeth. Yn ogystal, fe oruchwyliodd waith mawreddog o ysgolheictod hanesyddol, The Complete Peerage, ac fe helpodd yn hael i w ariannu; cyhoeddwyd dwy o r pum cyfrol a gyd-adolygodd yn ystod y Rhyfel. Gyda rhodd graff i r Gymdeithas Hynafiaethwyr yn 1945 fe helpodd i wneud y Dictionary of British Arms diffiniol sydd ond yn awr yn cael ei gwblhau. Cymrodd wersi Cymraeg wythnosol fel difyrrwch ysgafn; dysgodd ei ŵyr hynaf i gleddyfa; ysgrifennodd faled ar ddiflaniad Iarll Moray gyda chorws o gorachod a gofynnodd i Hollbrooke gyfansoddi cerddoriaeth iddi ( Give the singing elf a miss ). Cyn y Rhyfel roedd Augustus John wedi dod â r Dylan Thomas ifanc i gyfarfod Tommy ym Mhlas Llanina, maenor hynafol yr oedd wedi ei gaffael ar yr arfordir ger Cei Newydd. Mae n ddiamau y gwnaethon nhw drafod Dylan, Son of the Wave ac ysbrydion a chwedlau Llanina: y morwyr a foddodd ym Mae Ceredigion, yr hen bentref a r eglwys a hawliwyd gan y môr. Daeth Tommy n noddwr i Dylan. Ar Ddygwyl Nadolig 1940 ac yntau n ddigartref a heb yr un geiniog, fe ysgrifennodd Dylan lythyr teimladwy at Tommy n ceisio help pellach ac yn amgáu chwech o gerddi diweddar. Fe setlodd Tommy ei ddyledion a gadael iddo gael yr Apple House, bwthyn carreg yn yr ardd, A really excellent workroom, ysgrifennodd Dylan i ddiolch, tua diwedd y Rhyfel. Mae yna adleisiau o Lanina yn lleisiau r rhai a foddodd a r morwr drychiolaethol sy n cerdded hyd y traeth yn ei got hir a i gap pig meddal, yn Under Milk Wood. Yn Chwefror 1946, fisoedd cyn ei farwolaeth, cafodd Tommy anrheg deimladwy: copi o gyfrol newydd sbon o gerddi r bardd, Deaths and Entrances, wedi ei arysgrifio To Lord Howard de Walden from Dylan Thomas with every gratitude. Wrth i brydles y Waun ddod i ben, fe symudodd Tommy a Margot i r gogledd i Gastell Dean. Yn drist o ymadael ac eto n hynod falch o i gartref canoloesol a oedd newydd ei adfer, roedd wrth ei fodd yn ymweld â i denantiaid Albanaidd gan sgwrsio n ddi-dor ar bob pwnc dirgel. Roedd yn llawn hwyliau Thirteen grandchildren soon!!!! ysgrifennodd ar ddiwedd ei lythyr at Holbrooke ond roedd ei iechyd wedi torri. Bu farw o ganser ar Dachwedd 4, 1946 ac fe i claddwyd yng Nghastell Dean. Sylw The Times yn ei goflith oedd More, perhaps, than any man of our time he fulfilled Aristotle s description of the magnificent man. Mae n briodol fod yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn dathlu oes Howard de Walden yn y Waun er cof am Tommy a Margot, noddwyr eithriadol a dyrchafol diwylliant a chelfyddydau Prydeinig a Chymreig. Mor falch fyddai Tommy o weld yr iaith Gymraeg a i diwylliant yn orlawn o egni a theatr genedlaethol wedi ei sefydlu. Yng Nghymru drwyddi draw ac yma yn y castell bydded iddo gael ei gofio â r enw barddol syml a ddewisodd iddo i hun, Ellis o r Waun. Tommy n ŵr hŷn 24