FAMNEA. Briewe van Lukas Johannes van der Merwe vanaf Ceylon. GENEALOGIE n Jaar van ontdekking. DANIE THERON The memorial at Gatsrand

Transcription

1 DANIE THERON The memorial at Gatsrand GENEALOGIE n Jaar van ontdekking Quarterly of the SA Genealogical Society - North West Branch Kwartaalblad van die Genealogie Genootskap van SA - Noordwestak FAMNEA August 2015, Volume 12, Issue 2 DIE ANGLO-BOEREOORLOG Briewe van Lukas Johannes van der Merwe vanaf Ceylon MEER OOR WOONPLEKKE VAN WELEER Die Marico

2 INHOUD FAMNEA 3 Sy is deur die Engelse doodgeskiet Aangrypende briewe deur Lukas Johannes van der Merwe aan sy kinders geskryf 11 EXPLORERS Men who helped to make South-Africa: Part Danie Theron The memorial at Gatsrand 16 Woonplekke VAN WELEER Die Marico 25 GENEALOGIE n jaar van ontdekking 25 FATAL ACCIDENT (WITH BIT OF HUMOUR) President Brand Cemetery - Bloemfontein AGTERBLAD Riglyne vir die bydrae van n publikasie Uitleg gedoen deur Kreativmedia Hub Kockstraat 61, Potchefstroom E-pos: kreativmediahub@gmail.com Telefoon: Web: Kopiereg outeurs van FAMNEA-artikels: Lesers moet nodige erkenning aan outeurs, sowel as FAMNEA gee indien artikels of gedeetes daarvan gebruik word. REDAKSIE Esther Visser-Stieger esther@safricom.co.za Redakteur Elmarie Weyers Sekretaresse 2 FAMNEA - Kwartaalblad

3 ANGLO-BOEREOORLOG Transkripsie: Simon du Plooy. Vertaling: Esther Visser-Stieger. Sy is deur die Engelse doodgeskiet Die aangrypende briewe wat Lukas Johannes van der Merwe ( n krygsgevangene in St. Helena) aan sy kinders geskryf het. n UItbeelding van die hartverskeurende pyn wat Lukas Johannes van der Merwe moes ervaar toe sy vrou voor hom en sy jong kinders doodgeskiet is. Skets: Esther Visser-Stieger toen my dierbare vrouw naby my was, schoten zy een bui kogels op ons af, myn vrouw kreeg een kogel doort hoofd en in een oog wenk was zy gerapen van tyd naar eeuwigheid. Toen ik er in slaagde om het lyk van my vrouw in huis te bring was myn kleederen rood geverfd met bloed van my dierbaren gemalin. Hare twee kinderen kwamen toen binnen en zagen hunne moeder ziet logend op het vloer laggen waar ik haar gelegd had. De oudste van de twee pas drie jaar oud roep met een luide stem my mama! my mama! De jongste, 11 maande schrede zeer luid, in haar klein aangezicht kom men zelfs ook angst en vrees bemerken. Zeker gy kunt u nooit voorstellen myn toestand. De doode moeder, de hulpelooze van hun moeder beroofde kinderen, was een toneel die door my nooit zal vergeten worden. ST. HELENA: n kort geskiedenis St Helena is n tropiese eiland ongeveer 16 x 8 km in grootte en naastenby km noordwes van Kaapstad in die Atlantiese oseaan. Die Portugese seevaarders het die onbewoonde eiland in 1502 ontdek en vernoem na Helena van Konstantinopel ( ), eggenoot (consort) van die Romeinse Keiser Constantius Chlorus en moeder van Konstantyn die Grote. Weens sy ligging was die eiland vir eeue n gerieflike hawe tussen Europa, die Kaap en die Ooste. Deur die jare het die Portugese, Hollanders, Franse en Britte vir wisselende redes besit van die eiland gehad. Sedert 1833 is die eiland n Britse Kroonkolonie met veranderinge in die bestuur van die gebied van tyd tot tyd. Besoekers aan die eiland was o.a Sir Edmund Halley en Sir Francis Drake, en as gevangenes was Napoleon Ligging van St. Helena. Bron: Internet. Augustus 2015, 12 (2) 3

4 Besoekers aan die eiland was o.a Sir Edmund Halley en Sir Francis Drake. As gevangenes is Napoleon (wat ook daar begrawe is) en koning Dinizulu kacetshwayo van die Zulus daar gehuisves, asook die Boere-krygsgevangenes wat deur die Britte tydens ABO II daarheen gestuur is... Links is n kaart van St. Helena wat die ligging van die Deadwoodkamp aantoon Bron: Internet (wat ook daar begrawe is) en koning Dinizulu kacetshwayo van die Zulu s daar gehuisves, asook die Boerekrygsgevangenes wat deur die Britte tydens ABO II daarheen gestuur is. Gedurende 2011 het Dora Opperman (navorser van die Opperman-families en destyds woonagtig te Knysna) besluit om na n aftreeoord te verhuis en sy het n paar houers met dokumente en nota s aan GGSA se Noordwestak aangebied, ingeval daar moontlik iets van waarde is om in Famnea te gebruik. En daar was iets van waarde! Die drie briewe wat hierna volg, is deur Lukas Johannes van der Merwe (b2c3d5e2f6g9) vanaf St. Helena geskryf waarin hy aan sy kinde rs sy smartlike ervaring en ontberings tydens sy gevangeneming en krygsgevangeneskap meedeel. Ons dank aan Dora vir die beskikbaarstelling van en toestemming om die briewe in Famnea te publiseer - hopelik sal dit bydra tot die bewaring van n brokkie kosbare geskiedenis. [Die briewe is in die Afrikaans van meer as 100 jaar gelede geskryf deur n persoon wat waarskynlik net basiese skoolopleiding ontvang het, derhalwe het die redaksie besluit om die inhoud in hedendaagse Afrikaans te vertaal ter wille van leesbaarheid, maar die inhoud is onveranderd]. n Verkorte familieuiteensetting volg aan die einde. BRIEWE UIT ST. HELENA L.J. van der Merwe se eerste brief Die aangrypende brief van L.J. van der Merwe is geskryf tydens sy ballingskap in St Helena. In hierdie brief vertel Van der Merwe van die alles oorheersende verlange na sy kinders, sy ontberings in dié vreemde land, die haglike omstandighede waarin hy homself bevind en sy behoefte aan sjiellings en klere. St Helena, Den 14 Maart 1901 Den WeD Heer PJ Schutte Werklik kind, dis was met groot genoegdoening dat ek jou brief ontvang het. Ek het van jou gehoor maar het al die tyd gewag vir jou adres sodat ek terug kon berig oor my toestand. Dit doen ek dan nou in n oomblik van beter gesondheid as die van my mede geselle (metgeselle?). My toestand is maar betreurenswaardig. Ek is op die derde November vanaf my plaas en alles weggevoer as krygsgevangene na hierdie rotsagtige plaas (plek-red). My twee kleintjies van drie jaar en die ander een van 11 maande moes ek in die sorg van n swartvrou laat en my geliefde vrou wat aan my sy gesneuwel het moes ek onbegrawe daar laat lê. Iets ongehoord. Pouwel kind, ek sou graag liewer anders hieroor wou dink. As n teerbeminde eggenoot aan jou sy deur u vyand se koeël gesneuwel het, en u huis en haard deur n vuur verteer word en as u oorleef om in n eensame hut geplaas te word dan moet ek saamstem met Jona wat gesê het dit sou beter wees as my geboorte nooit plaasgevind het nie. Die Here het alles gedoen en ek swyg en wag op Hom. Pouwel ek kan jou niks vertel van 4 FAMNEA - Kwartaalblad

5 jou vrou nie. Laas het dit nog goed gegaan.ons sê maar altyd dat dit goed gaan en wag op wat anders. Ons sê maar ek woon eensaam in n hut wat ek self gebou het van hout en sakke en n klein boerdery. Met n lamp waar ek my ete en koffie berei en n tafeltjie waarop ek my ete voorsit en waar ek God s Woord op neerlê saam met my pyp en leë twaksak. Kind, ek het baie ontbeer om na myself te moet omsien in n vreemde land daarom wend ek my tot u liefde om aan my te dink al is dit net met n klein bietjie geld, al is dit net n paar sjielings, ek het geen verskoning om te maak nie, as ek nie gehelp word nie weet ek nie hoe dit met my sal gaan nie. Kan jy asseblief so goed wees om my met hulp van jou vriende n pak klere te stuur. n Nommer ses as jy n geleentheid kry om te help. Jy sal vergoed word. Sê groete aan alle vriende en wees deur my gegroet. U bedrukte vader Mey adres is St Helena, Tint 186 hut 99 Deadwoodcamp BRIEWE UIT ST. HELENA L.J. van der Merwe se tweede brief Die volgende is waarskynlik nie n brief nie maar die skrywer se herinneringe aan die gebeure vanaf 3 Nov 1900 tot met datum van skrywe (red). St Helena, 5 den April 1901 Hierdie is n kort samevatting van skermutselinge en gebeure wat voorgeval het gedurende die oorlog deur Lukas van der Merwe te Steenbokfontein, Swartruggens-distrik en Rustenburg. Ek was as vegtende betrokke by Natal en gevegte by Johannesburg, Pretoria asook op 4 November by Rustenburg toe n groot mag na ons gestuur is deur Lord Robberts om ons te omsingel en te probeer vang indien moontlik. Hulle was verdeel in vyf groot kommando s of laers. Ons distrik is verniel, ons huise afgebrand en al die vee of die grootste deel daarvan buitgemaak. Die generaal moes die wyk en distrik tydelik verlaat maar n paar van ons VC s (veldkornette -red) en kommandante het agtergebly om die vyand te beveg tot dat ek uiteindelik onverrigtersake moes terugkeer na my plaas Steenbokfontein, Swartruggens, waar ek n huis het, en my lewende vrou en kinders in goeie gesondheid agtergelaat het om deel te neem aan die geveg by Roodepoeder spruit (Rooipoeierspruit - red) waar (ons) 150 perde van die vyand afgeneem het en sowat 60 doodgemaak het. Die vyand se verlies aan gesneuweldes was onbekend. Daarna het ons nog verskeie skermutselinge gehad. Ek gaan nou die allertreurigste lotgevalle van my lewe beskryf. Toe ons kommando teen die einde van Oktober in die omgewing van my huis was en ons van standplaas moes verander, het ek na my huis gegaan om my vrou te groet. Skielik sien ek n groot Engelse leer wat besig was om my huis te nader. Ek haas my om my vrou te ontmoet om haar raad te gee oor hoe om iets van my besittings te behou. Ek spoor my perd aan en toe ek sowat 500 jaarts van die vyand is, spring ek naby n skuilplek as waarvandaan ek op hulle vuur sodat hulle hele mag in verwarring was. Ek was baie spyt dat ek nie n versterking van so 400 man saam met my gehad het nie. Toe hulle uitvind van watter rigting ek op hulle skiet, reën hulle koeëls op my en moes ek weer my perd bestyg om onder die koeëlreën uit te jaag want die vyand het toe binne n distansie van n goeie 200 jaarts op my geskiet.gelukkig is my perd ook nie raakgeskiet nie en my voornemens was om nou reguit na my kommando te jaag. Toe ek op die rant kom sien ek dat die vyand nog op dieselfde plek was waar ek met hulle geveg het. Toe besluit ek om eers my vrou te gaan groet. Die vyand was nog aan die ander kant van die rivier besig om huise af te brand en in alle rigtings te skiet met hul kommando. Ek het dit egter gewaag om my vrou en kinders te gaan groet. Toe ek naby Die foto was ingesluit by die brief en is waarskynlik n foto van die skrywer. Foto: Dora Opperman kom klim ek van my perd en loop na my huis. Toe ek op n afstand van 100 jaarts kom, sien ek my vrou waar sy op die hoek van die stoep met haar twee kinders en ons bediende genaamd Lena staan om die vernietigingswerk van die vyand te aanskou, en hoe hulle met bomme skiet, vlak voor ons huis in die landerye. Toe ek naby my huis kom, snel my vrou my al pratende tegemoet en waarop ek geen ag slaan omdat ek bewus was van die gevaar dat sy getref sou word. Terwyl ek nou oortuig was dat die vyand gesien het dat my vrou by Augustus 2015, 12 (2) 5

6 Terwyl ek nou oortuig was dat die vyand gesien het dat my vrou by my was, dag ek dat hulle nou nie meer op ons sou skiet nie. Maar tot my grootste verbasing (skok) moes ek later ervaar dat toe my dierbare vrou by my was, skiet hulle n sarsie koeëls op ons af waarop my vrou n koeël deur die hoof kry waarna sy in n oogwink weggeraap is van tyd naar eeuwigheid. Toe ek daarin slaag om die lyk van my vrou die huis binne te bring was my klere rooi gevlek van die bloed van my dierbare gemalin. n Kaart wat die ligging van Steenbokfontein uitbeeld. LG Kaart 2526 my was, dag ek dat hulle nou nie meer op ons sou skiet nie. Maar tot my grootste verbasing (skok) moes ek later ervaar dat toe my dierbare vrou by my was, skiet hulle n sarsie koeëls op ons af waarop my vrou n koeël deur die hoof kry waarna sy in n oogwink weggeraap is van tyd naar eeuwigheid. Ek snel my dodelik gewonde vrou tegemoet en dra haar deur die hewige geweervuur na my huis. Toe ek daarin slaag om die lyk van my vrou die huis binne te bring was my klere rooi gevlek van die bloed van my dierbare gemalin. Haar twee kinders kom toe binne en sien hul moeder op die vloer lê waar ek haar neergelê het. Die oudste van die twee pas drie jaar roep toe met n harde stem My Mama!...my mama! Die jongste, 11 maande skree baie hard en in die klein gesiggie kon mens ook die angs en vrees sien. Jy sal jou nooit my toestand kan voorstel nie! Die dooie moeder, die hulpeloosheid van die moederberoofde kinders, was n toneel wat ek nooit sal vergeet nie. Ek kon ook saam met Jona uitroep dit is vir my beter om te sterf as om te lewe beroof van my dierbare vrouw. Die dood het ons geskei en ek was alleen met my twee hulpelose kindertjies. Binne 5 minute was in en om my huis honderde soldate. Die offisiere het my en my kinders al wenende gekry aan die sy van my eggenote en hul moeder. Ek is dadelik ontwapen en na die engelse kamp geneem wat ongeveer n uur weg was van my plaas. Ek vra verlof van die offisier om eers die lyk te begrawe. Hy weier en sê hy wil eers daaroor slaap. Ook vra ek hom om voorsorg vir my kinders te tref. Daarop antwoord hy dat ek eerder daaraan moes gedink het. Ek vra hom of ek my kindertjies saam na Pretoria toe kan neem waarop hy antwoord dat ek dit onmoontlik en glad nie kan doen nie. Toe moes ek myself maar gereed maak om afskeid te neem van die lyk van my teerbeminde eggenoot en my twee hulpelose en moederlose kindertjies. Die kleintjies word in die sorg van n swartvrou gelaat en ek word na die kamp gemarsjeer deur die soldate. Toe ek ongeveer 400 jaarts van my huis af weg is, sien ek tot my grootste verwondering hoe my huis in vlamme opgaan en dit het my laat voel of ek kon beswyk aan n lot wat ek nie my grootste vyand sou toewens nie.. Toe was alles opgeoffer behalwe my twee klein moederlose kindertjies. Ek smeek die generaal om na my woning terug te keer maar hy weier. Die derde dag gaan hy saam met my en ek gaan om my geld te soek in die as van my woonhuis maar vind niks. Toe kry ek darem geleentheid om my twee kinders weer te sien, maar die bevel was dat ek slegs 5 minute kon vertoef en niks langer nie. Hulle het my tegemoet gekom en omhels en uitgeroep waar was u so lank, ek het jou gesoek en my hart wou breek toe ek deur droefheid oormeester word en in trane uitbars. Die offisier Pagel het vanaf sy perd my droefheid aanskou en bevel gegee dat ek moes teruggaan na die kamp. Daardie aand oornag ons ongeveer 1500 tree van my skoonvader (by) Bulhoek. Ek het generaal Pagel gesmeek om my skoonvader te laat weet dat my vrou oorlede is en dat die kleintjies sorg en toesig vereis, maar ek het geen antwoord ontvang nie. Die volgende oggend word ek na die Rustenburg gevangenis gestuur, n baie vuil en n morsige plek. Drie ure vanaf Pretoria gaan ek die ander dag vandaar met die traction-engine (trein=doodgetrekred) n aaklige rytuig waarmee ek nog nooit gereis het nie om met n hart vol droefheid te arriveer in Pretoria. Ek word toe daar in n kamp geplaas naby Daspoort waar 900 burgers was. Dit was vir my n aaklige gesig om te sien daar word tot my innige spyt dinge gedoen deur van ons burgers wat ek by name gaan noem wat my laat bewe van woede. Die heer D. du Plessis en W. Vos en ene Kotze het gesê dat generaal Botha van sy perd geskei sou word omdat hy die oorsaak was van ons ellende, ook De La Rey en De Wet. Ek antwoord dat hulle moet onthou wat hulle doen waarop hulle antwoord (vir die) Engelse dieselfde met klem.toe wou ek beswyk soos ek hierdie Afrikaners verfoei het en het by myself gedag Die Here sal ons help. Die burgers maak daar in die kamp n memorie aan lord Robberts om ons op parool uit te laat. Hierdie memorie word deur baie onderteken. Dit word ook na my gebring om te onderteken. Ek het eers voor geteken (vooraf n aantekening gemaak red) waarin ek sê dat ek liewer my regterhand sal laat afkap voor ek so n ding sou onderteken. Daarop is ek aangesê om my gereed te hou om St. Helena toe gestuur te word. Ek bly dus nege dae in Pretoria en van daar is ek per trein in n vrugtetrok na Kaapstad gestuur. Eers moes ek weer met groot droefheid afskeid neem van my dogter en kleindogter en te danke aan hulle het ek ook geldelike ondersteuning en klere gekry. Na n reis van 5 dae het ek in Kaapstad aangekom en is na n kamp gebring bekend as Green Point- 6 FAMNEA - Kwartaalblad

7 IS DAAR NOG TRANE Eugene Marais Is daar nog trane? Sal ooit weer die skyn van smart, deur sinsbedrog en ydle wane, n enkel sug roep uit die hart? Dit was vir my n aaklige gesig om te sien daar word tot my innige spyt dinge gedoen deur van ons burgers wat ek by name gaan noem wat my laat bewe van woede. Die heer D. du Plessis en W. Vos en ene Kotze het gesê dat generaal Botha van sy perd geskei sou word omdat hy die oorsaak was van ons ellende, ook De La Rey en De Wet. Ek antwoord dat hulle moet onthou wat hulle doen waarop hulle antwoord (vir die) Engelse dieselfde met klem. Toe wou ek beswyk soos ek hierdie Afrikaners verfoei het en het by myself gedag Die Here sal ons help Is daar nog trane? Is daar nog bly gelag? -waar die kleintjies speel in tuine vol van sonneskyn en blommeprag? Is daar nog bly gelag? in huise warm en hel verlig, -gesondheid op elk klein gesig,- Waar moederliefde as n gloed Teen elke smart beskerm, verhoed, Elk vreug vergroot,elk leed versag,- Is daar nog bly gelag? (Die Boervrou Junie 1927; Versamelde gedigte, 1933) Freek (sic). Na n 10-dae verblyf daar moes ek aan boord van skip gaan na St. Helena. Ek het nou al 6 maande hier deurgebring as gevangene. Toe ek in St. Helena kom het ek duisende van ons burgers hier aangetref en dit was vir my of moed vir oorwinning my enigste hoop bly maar nogtans het ek ook gehoop op verlossing omdat ek geweet het my Verlosser leef nog. Ek was ook hartseer omdat ek gedink het dat St. Helena moontlik my begraafplaas sou wees.gedurende die eerste maand was ek regtig siek en dit was toe te skryf aan die kamplewe. Maak toe applikasie vir parool by kol. Pagel en dit word my goedgunstelik toegestaan. Ek kon toe drie dae vry rondloop buite die kamp.die ordereël was soggens om 9-uur uit die kamp en saans om 4-uur weer binne die kamp te wees. My gesondheid het teruggekeer. Ek het vir my n standplaas vir n hut gekry waarvoor ek 3/ (Sjielings red) betaal het. Die nommer van my hut was 99. Ek koop vir my n parafienstoof om kos op te berei, ek het n tafeltjie met ander benodigdhede vir die eettafel soos n bord, mes en vurk en kon onafhanklik leef op klein skaal. Om as gevangene te lewe is maar eensaam en treurig. My eerste brief het van my dogter in Pretoria gekom wat ek met groot genoegdoening ontvang het. Ek het haar brief beantwoord en daarin gemeld dat ek in St. Helena is as banneling. Sy addresseer die brief na Kaapstad waarna dit deur die militêre beampte hierheen gestuur word. Nou het ek van die dogter reeds 7 briewe ontvang en ook n bietjie geld. Van my dogter Sarie en Lukas kry ek later briewe en ook my skoonseun Petrus Schutte uit Holland skryf aan my. Dit bemoedig en troos my baie. Later kry ek verlof van die kolonel om buite te gaan woon. Ek kry n hut om in te woon.ek verkry reg om daar te woon solank as ek wil en ek verhuur myself as dagloner by die eienaar vanaf 5de maand van 1901 tot ek weer kan teruggaan na my woning in Rustenburg. [Die volgende deel verwys vermoedelik na die gebeure aan die begin toe sy plaashuis afgebrand is (red)]. Ek moes aan generaal Pagel die bewys gee wie die eienaar van die afgebrande huis was maar daarop staan dat hy die huis van n sekere Schultz afgebrand het. Ek sê dat hy n fout maak dat die huis aan Schultz, n britse onderdaan, behoort. Hy sê dat Schultz hom min sê behalwe dat alles afgebrand is. Generaal Pagel vra my waar generaal De La Rey is. Ek sê dat hy noordwaarts getrek het. Hy sê toe aan my hy kan ons nie verstaan nie. As ek n klein mag uitstuur vermoor julle, stuur ek n groot mag, vlug julle. Toe vra hy my of dit goed was om die huise so af te brand. Ek sê hom ek is nie n regter om daaroor uitspraak te lewer nie. Generaal Pagel vra my of ek al reeds my wapen neergelê het en ek antwoord ja. Hy sê waarom het jy dan weer die wapen opgeneem. Omdat ek n nasionale man is, ek sê verder aan hulle dat dit nie op kwaad dui nie, want hulle het ook maar so gemaak. Hy verwens my ook. Dat ek self die oorsaak was van my ellende. Hy sê dat dit met Piet Robbertse goed gaan omdat hy homself rustig gedra. Ek sê dat al vonnis hy my ook op daardie oomblik met die dood, nieteenstaande sou ek geen berou hê oor iets nie. Hy vra my toe of ek dink die oorlog lank sou duur, ek sê dat ek dit nie kan sê nie. Nie vir ons land en vir ons vrouens en kinders wie se huise afgebrand is nie. Ek sê sien al die vroue en kinders is al dood en dan is dit nog oorlog. genl. Pagel vra my waar is genl. Botha en pres. Steyn.- genl. is by sy kommando en Pres. Steyn is by genl. Wet in die Vrystaat.Pagel: Het jy Steyn onlangs gesien. Ek, Ja!, Steyn en Botha was albei hier maar hulle het vertrek so vyf dae gelede. Hy vra aan my hoeveel kanonne het Steyn? Ek sê ek het nie daarvan notisie geneem nie. genl. Pagel: n Vrou het my gesê 10. Ek sê sy het per abuis n fout gemaak want hy het aan my gesê hy het 20 kanonne. Augustus 2015, 12 (2) 7

8 VIER SONNETTE Jy het gedink nou moet ek sterf van pyn Maar jy t bly leef, die pyn het oorgegaan, Die pyn het vaal geword en weggekwyn, Verrot, verword en eindelik vergaan. Wat moet die slotsom wees van hierdie smart? dat lewe nou gebind word tot die klein en nedrige kringloop van die pyn wat dag na dag sy eelt skaaf om die hart? Versamelde gedigte, Elizabeth Eybers (2004). Deur alles kom in my gedagtes op die Woorde van ons Heiland. In die wêreld het julle verdrukking maar hou goeie moed. Ek het die wêreld oorwin. Genl. Pagel sê aan my dat hy alles verbrand het en dat ek nou n krygsgevangene was, van toe af het ek generaal Pagel nooit weer gesien nie en ek hoop dat ek hom nooit weer sal sien nie. Van Saterdag tot Woensdag was ek as krygsgevangene in die buurt en dit was pynlik om te sien hoe die huise verbrand word en hoe alles verniel is. Dit was n aaklige gesig om te aanskou. Daar het vroue in klompies gestaan rondom die ashope van hul verbrande wonings. Ek het gesien hoe n vrou met n wit vlag rondom haar huis loop en om verskoning vra maar niemand het hulle aan haar gesteur nie en uiteindelik moes sy maar die wyk neem. Vanaf my plaas na Pretoria is die distansie 15 uur te perd en omtrent 90 myl. Langs die pad het ek slegs een huis gesien wat nie afgebrand is nie. Daardie huis was agter Kommandonek. Alles aaklig om te aanskou en ellende heers deurgaans. Ten slotte gaan dit goed met my hier in St. Helena. Ek woon en huur hier by n goeie man in St. Helena. Hy behandel my baie vriendelik waarvoor ek hom baie dankbaar sal bly. Ek bly maar hoop op beter dae en bevestig hiermee dat wat in die geskiedenis verhaal voorkom die waarheid is. Die doel van die skrywe is dat my kinders moet weet wat van my geword het. L. J. Van der Merwe Steenbokfontein, Des. Rustenburg. Deadwoodkamp op St.Helena: Buite die kampdraad kan n gehuggie opgemerk word.dit is nie vergesog om die afleiding te maak dat die eensame hut die plek is waarin hy gewoon het en wat in die brief vermeld word nie. Dit is bekend dat sy gebrokendheid gemaak het dat hy homself toenemend afgesonder het en dat hy buite die kamp gaan woon het. 8 FAMNEA - Kwartaalblad

9 BRIEWE UIT ST. HELENA L.J. van der Merwe se derde brief n Uitreksel uit n brief in Lukas se eie handskrif Mej. Jeffrouw Loechas Schutte, Geliefde kind, ek het jou brief in die hande gekry en ek is baie bly om weer van julle te hoor want dit is of ek nie meer kinders het nie ek is nog al die tyd wel en hoop om dieselfde van u te hoor. Het ek Loechas laat weet ek het al aan u geskryf om u hartelik te bedank vir die geld wat my laat voel of ek uit baie nood gered is sodat ek nou nogmaals hoop dat die Here julle daarvoor sal vergoed. Ek skryf baie aan julle en julle skryf ook baie aan my waaroor ek ook bly is maar daar is nog geen letter geskryf oor hoe ek treur hier binne my hart nie. Ek sal bly wees om portrette van julle te ontvang want ek het niks om na te kyk behalwe julle briewe nie. Vergun my om af te sluit. Voor ek my maaltyd eet dra ek u en al u mense op aan die sorg van die Here en dra groete oor aan al die bekendes en wees self hartlik gegroet. Van u verbanne en eensame pa. LJ v.d. Merwe P.S. Ek het van toet (sic) niks gehoor nie. Ek het 2 sakke meel aan haar gestuur toe ek nog tuis was so al wat sy te doen het is die twee kindertjies. Verstaan tog hulle was twee ou mooi soet kindertjies. Hulle was tog so gaande oor my en ek weet nie waar al die trane vandaan kom wat ek al gestort het. My geskiedenis is tog onbeskryfbaar want as ek aan Saarel (jongste seunred) dink as n lyk dan moet ek liewer swyg en aan die Here sê U wil moet geskied in die hemel en net so op die aarde. Hiervan genoeg want my hart is oorstelp in my. Ek het van Martiena baie briewe ontvang maar die afgelope twee poste het ek geen brief ontvang nie. Of sy dood is weet ek nie. Ek het al blomme voor my deur geplant en ek dink dat ek dalk n lappie grond sal kry om tuin te maak om my op te beur en my gedagtes af te lei en rustiger te maak. Ek het al planne gemaak om myself te vermaak om aan jul briewe te heg maar daar is niks wat my gedagtes tot ruste kan bring nie. Brief van Pauwel wat ek laas ontvang het en nuwes sal ek maar vermeld dat ek nog so eensaam woon soos ek die vorige keer geskryf het Die tyd hier word nou vir my alte swaar en ek werk maar elke dag om (die tyd in) my lewe om te kry. Ek is tog alte bly om van my twee wesies te hoor want hulle is baie vas hier in my hart. Ek stuur vir u n afbeelding van ons kamp en jy kan glo dat ek al baie trane gestort het in hierdie kamp oor my toestand. Met alles kan ek nog vrede maak, maar as ek dink aan hoe mooi jonk en fluks en vriendelik en net en skoon sy was, my steunpilaar met die intrede na my afgaande dae (naderende ouderdom? red) om nooit weer te ontmoet dan wil my moed my begewe en as ek nie weer kom moet julle... ( res van brief is verlore- red) Augustus 2015, 12 (2) 9

10 Drie huwelike L.J. van der Merwe n Uiteensetting van Lukas Johannes van der Merwe, skrywer van die drie briewe uit St. Helena, se drie huwelike met Susara Maria Eloff, Maria Elizabeth Erasmus en Janetta Hermina Labuschagne. Koda Lukas Johannes van der Merwe was n seun van Johannes Marthinus (Hans) van der Merwe (b2c3d5e2f6) *Swellendam Humpata (Portugees Oos Afrika) uit sy tweede huwelik met Aletta Geertruy Lindeque * Rietfontein Namibie Hans van der Merwe was n Voortrekker wat betrokke was by die Slag by Vegkop waarna hy hom in die omgewing van Pretoria gevestig het. In 1875 het sy gesin aangesluit by die eerste groep trekkers (later bekend as die Dorslandtrekkers) na die huidige Angola waar hy oorlede is. Lukas het blykbaar ook oorweeg om na Angola te verhuis. In Februarie 1877 het hy ontslag as diaken by die Geref. Kerk Rustenburg aangevra omdat hy van plan was om by een van die trekgeselskappe aan te sluit. Hy is egter verhinder om te gaan en kon sy diakonale verpligtinge hervat. Hy het egter in 1882 n verkenningsbesoek per skip na Angola onderneem. Na afloop van die oorlog en na sy terugkeer vanaf St. Helena het hy na Angola verhuis waar hy n derde keer getroud is en wel met Janetta Hermina Labuschagne. SY GESINSAMESTELLING: EERSTE HUWELIK: g9 Lukas Johannes * = Potchefstroom Jamba, Humpata (SAG ) x 1863 Susara Maria Eloff * dv. Sarel Johannes Ellof (Kmdt. Swartruggens) en Susanna Cornelia Jacobs Kinders uit eerste huwelik: h1 Susanna Cornelia * x Matthys Gerhardus Snyman *1862 h2 Aletta Geertruida * x Johannes Marthinus Opperman *1859 h3 Susara Maria * x x Philippus Albertus Opperman * h4 Lukasina Maria * * x Paul Jacobus Schutte * In sy briewe skryf hy haar naam as Loechas en haar eggenoot Paul word Pouwel gespel. Paul (voorheen getroud met Susara Margaretha Opperman) was Volkraadslid en word deur die ZAR regering na aanvang van die oorlog as krygskommisaris aangestel. Hy vergesel Pres. Paul Kruger na Nederland en keer terug in Des.1902 terug. h5 Johanna Marthina x P Loots h6 Martha Catharina h7 Lukas Johannes x Wilhelmina Martina Roos *1884 h8 Sarel Johannes Zeerust Sneuwel op die slagveld op 15 jarige ouderdom. [Nota: In sy brief word genoem dat hy briewe van sy dogter Martiena ontvang. Sy is moontlik h5 Johanna Marthina maar skoondogter Wilhelmina Martina Roos (eggenoot van h7) en selfs h6 Martha Catharina kan nie uitgesluit word nie] TWEEDE HUWELIK: xx Maria Elizabeth Erasmus *Bulhoek, Rustenburg Des Steenbokfontein Rustenburg (17jr 11mnd 3 dae). Tydens die Anglo-Boereoorlog deur die engelse doodgeskiet. (D.v Carl Gustavus Erasmus en Johanna Wilhelmina Van Helsdingen). (In Prof Lion Cachet se naamlys van gesneuweldes van die Geref- Kerke verskyn die naam van ME van der Merwe van Steenbokfontein met sterfdatum 7 Nov Dit word nie vermeld of die persoon manlik of vroulik was nie). Na afloop van die oorlog en waarskynlik baie kort na sy terugkeer uit ballingskap het Lukas na Angola verhuis. Kinders uit tweede huwelik: h9 Dogtertjie - *ca Enigste verwysing na die kind is haar pa se die oudste, 3 jaar oud in sy brief dd asook sy laaste brief dd 5 Sept al te bly om van my twee wesies te hoor. Maar volgens Melville verskyn haar naam nie op haar moeder se sterfkennis nie, wat daarop dui dat sy moontlik voor die indiening daarvan oorlede is. Geen rekord vir haar is in Rustenburg se doopregister gevind nie, sy is waarskynlik elders gedoop. Daar is ook nie n verwysing na haar in Janet Melville se van der Merwe register behalwe haar twee dogtertjies het met die trek na Angola in die Transvaal agtergebly, wat weer teenstrydig is met die feit dat haar naam nie op haar moeders se sterfkennis verskyn nie. h10 Anna Catharina *Rustenburg Nov 1899 [Volgens doopregisters van Geref Kerk Rustenburg is sy op gebore en gedoop op (Bl.179 inskrywing 260).] Sy moet die dogtertjie van 11 maande oud wees wat hy in sy vertelling noem. (h9 in die Van der Merwe register). Dit is onbekend wat van die twee dogtertjies geword het. DERDE HUWELIK: xxx Humpata Janetta Hermina Labuschagne *1865. Daar was n bewering dat Lukas en Janetta nie wettig getroud was nie. Hulle sou Transvaal verlaat het omdat hulle nie n hertrou sertifikaat kon kry nie. In Humpata het hy glo beweer dat hy in Transvaal getroud is. Op sy S/k word die plek van sy laaste huwelik egter aangedui as Humpata. Kinders uit derde huwelik: h11 Lukas Johannes (dogter) * =Que Angola x Humpata Nicolaas Jacob Swart * BRONNELYS Gereformeerde Gemeente Rustenburg Doopregister Bl No 26 Cachet Prof J. Lion Cachet: De Gesneuwelden en gestorvenen van de Gereformeerde Kerken en Zuid- Afrika gedurende den Oorlog (Verzameld door Ds. W.J. De Klerk) N.D. van Der Heyden Pta, SA Familieregisters: GISA Deel 9- E ISBN Heese J.H. en Medewerkers: SA Geslagregisters Deel 11 Sco-Sny Saamgestel deur GISA 2004 ISBN Mosterd Dirk: Gedenkboek van die Ossewaens op die pad van Suid-Afrika EEUFEES Nasionale Pers Bpk Stassen Nicol: Die Dorslandtrek Eerste Uitgawe ISBN Melville Janet: Stamboom van die Van der Merwe Familie. Deel 1. Eerste uitgawe ISBN Van der Merwe Lukas: - Briewe vanaf Ceylon Fotostaat van oorspronklike verskaf deur Mev. Dora Opperman Van Dyk JH: Stamregister van die Eloff in SA. RGN Genealogiese Publikasie No 1. Pretoria. Internet 10 FAMNEA - Kwartaalblad

11 EXPLORERS Author: John Bond Men who helped to make South-Africa The English-speaking contribution, Part 2: Dispelling the darkeness of Africa South Africa s claim today to be a civilised, Christian country rest to a startling degree on the foundations laid by a host of English-speaking teachers, clergy and missionaries. Most of South Africa in 1800 was almost as dark as when Van Riebeeck landed. In some respects, it was darker. Slavery had taken firm root. A problem population of half-breeds, outlaws and bandits, threatened the northern border of the civilised settlement. The Hottentots had not been noticeably Christianized, but they had lost practically all their land and their tribal life. South Africa s Stone Age race, the Bushmen, had been largely exterminated like the Stone Age men of Tasmania. Vigorous Bantu tribes, so primitive that they knew neither the plough nor the wheel, were driving westward on the ill-defended and disordered colony. White settlers Even the White settlers in the interior were in danger of losing their contacts with the West. They had evolved two remarkable instruments of survival and progress, the oxwagon and the Boer horse. But the decaying Dutch East India Company - unlike Spain in South America or Britain in the self-governing North American colonies which founded the U.S.A.- denied its colonists the institutions they needed to create a civilized Christian order in South Africa. Such was the state of South Africa when William Anderson and James Read landed in Cape Town in 1800, one to befriend and rehabilitate the Bastards and bandits of the Orange River valley, the other to reclaim for Christianity and civilization the uprooted and landless Hottentots at Van der Kemp s Bethelsdorp. We take it for granted today that the Griquas and Cape coloureds are A Village School at Lovedale founded by missionaries such as John Brownlee, John Bennie and Thomson. Christian groups, sharing in large degree our Western heritage. But who remembers the long line of early missionaries, German Dutch and British, who largely began this transformation? We overlook Anderson, Melville, Hodgson and others who laid the early Christian foundations of the Griquas, and Read (with all his frailties), William Ritchie Thomson of Katrivier (father of the first South African-born poet), Anderson and his decendants, Barnabas Shaw, Robson, Bennie, Bailie and many more who did the same for the Hottentots, within Cape Colony, when the Afrikaans missionary activity of the Dutch Reformed Church among these people was young and restricted. The dreaded tribes of Kaffirland first welcomed the Gospel when Joseph and Elizabeth Williams founded a mission to the Gaikas one year after Waterloo. Joseph died at his post near the present Fort Beaufort two years later, but John Brownlee, John Bennie and Thomson nursed the spark he had kindled on the Chumie River and founded Lovedale. The humble school they started 130 years ago was the direct forerunner of Fort Hare, the first Bantu University College in South Africa. Then William Shaw of Salem in Albany, who, like all the rest, has descendants in English-speaking South Africa to this day, inspired family after family of the 1820 Settlers to risk all and plant Christianity in the sorceryhaunted depths of the Ciskei, the Transkei and Pondoland. Advancement of Bantu It is impossible in a short article even to outline the immense contribution of the missionaries predominantly English-speaking to the advancement of the Bantu, who form two-thirds of our whole population. Brownlee and Moffat, Shepstone Augustus 2015, 12 (2) 11

12 EXPLORERS Author: John Bond John Brownlee, William Robertson and Andrew Murray and Lindley, Adams and Callaway, Stewart and McKidd what founders of Christian civilization they, and many more of many races, became in every part of our country. Some English- speaking families have continued their missionary calling for generations, cradling and nurturing that liberal tradition in race relations which the most unlovable element in Mr. Strijdom s party is sworn to destroy, even by expropriating century-old mission schools. Until nearly 1890, roughly four white South Africans out of five were Afrikaans-speaking. One of the decisive achievements of South African History was the struggle to give them the educational facilities for which they longed in the school-less veld. This backlog in schooling was gravest, of course, where the settlers had boldly trekked farthest. In 1839 Daniel Lindley toured a dozen Voortrekker camps in the Natal Republic and concluded that there was little hope of uplifting the Zulus unless their conquerors were given the educative amenities which every American pioneer settlement enjoyed. The Boers as a body, he wrote after his tour, are an exceedingly illiterate people. In most of their houses you will find a Bible, for which they all have an hereditary reverence. But this good book is, with a few exceptions, little read and less understood by them. Of law and the science of government they know nothing except what they have learned by necessity. They are deplorably ignorant and confess it with a characteristic, though to me wonderful, simplicity. Lindley devoted 7½ years of his life to strengthening the Voortrekkers threatened links with the great tradition of Western Christendom. For 100 a year he organised the earliest congregations of the Dutch Reformed Church in Natal, the Free State and Transvaal. At Maritzburg he and his wife ran the best school that Voortrekker children were to enjoy for years. His descendants form part of the English-speaking South Africa to this day. In the very year that Lindley toured the Voortrekker camps a Scottish teacher of long South African experience became the first professional superintendentgeneral of education in Cape Colony It is to James Rose Innes s labours and those of the teachers he recruited in Britain that we owe the education departments that train our White youth to this day. Without clerks or inspectors, with no better transport than horse and Cape cart, but all the State-aided schools of Cape Colony to control and inspect, Rose Innes laid the foundations of our educational system. SOURCES Education When education departments came to be started elsewhere in South Africa when the Scot, John Brebner, for instance, left Somerset East to found the Free State Republic s education department the Cape department was the fruitful exporter of teachers, ideas and standards. The poverty of South Africa a century ago made voluntary effort essential in education. None did more to found and maintain White schools and colleges by voluntary effort than Rose Innes s allies and fellow voyagers to South Africa in 1822, Andrew Murray and William Robertson, with the band of fellow Scots predikants who came to the rescue of the Dutch Reformed Church in South Africa and turned its darkest hour into a golden age. Their sons carried on the achievement. Indeed nearly all the rich, conflicting notes of South African life met and harmonized in the person of Dr. Andrew Murray, saint, educator and missionary statesman. In this materialistic and illiberal era it would be well if English-speaking South Africans pondered more often their forebears sacrificial struggle to educate and uplift what was only 150 years ago one of the poorest and most backward countries in the world. BOND, JOHN. Men who helped to make South Africa: The English speaking contribution. Reprinted from The Star, Johannesburg. MULLER C.J.F. Leiers na die Noorde Studies oor die Groot Trek. Eerste druk 1975 Tafelberg Uitgewers. 12 FAMNEA - Kwartaalblad

13 MEMORIAL Esther Visser Stieger Danie Theron The memorial at Gatsrand This contribution is the second of a series about the stories behind the monuments of Potchefstroom and vicinity. What is a nation without its heroes? Names like Danie Theron, De Wet, Slegtkamp and Jack Hindon, as well as others come to mind when one thinks about great deeds of heroism during the Anglo Boer War. Danie Theron especially, was known for his patriotism and he was a brave man who would justly do any nation proud. Daniël Johannes Stephanus Theron (b2c4d6e15f5 according to Alida Theron but b2c4d6e16f9 according to Juna Malherbe of the Hugenoot Museum in Franshoek) was born in Tulbagh on the 9th of May Since 1891 he was a well-known attorney in Krugersdorp. He also fought in the 1895 Mmalebogowars (Boddy-evans, p1). During the Anglo Boer War he rose to fame for the mobility of his Wielrijders Rapportgangerskorps (Bicycle Corps) as well as his Verkenningskorps, also called the T.V.K. (Theron s Verkennings-Korps/ Reconnoitering Corps). The greater part of this corps existed of Dutch amongst whom Henri Slegtkamp was a member (Mostert, p88-89). The most important duty of this corps was to keep communication going between the different Boer-commando s by means of reconnoitering patrols during the war. History clearly shows to what great extent the higher officers depended on this most needed service during the war. An example of this is the way Danie Theron, who often had to break through enemy lines to deliver important messages, once had to deliver a message from General De Wet to General Cronjé who was at the time surrounded by the British forces (Boerseun).If they could find some rest at night in the open veld, they spied and fought during the day. Their fighting mainly consisted of some form of backup or guerilla-tacticts to obstruct or slow down attacks on bigger and heavily-laden commando s in order to give them a chance to get away in emergencies. Apart from that they were responsible for sabotage, the blowing up of bridges and derailing of trains and the capture of soldiers. They took British officers captive while Boer-captives were freed from British captivity. Theron s Verkenningskorps, for which the War Commision gave permission on 2 March 1900 at Poplar Grove, consisted of about one hundred men. They had no heavy vehicles and each only had the bare essentials to survive in order to be able to move fast should it become necessary. Each had a horse to ride on and a packing horse to carry blankets, a coat, pots, pans and food. They had no ambulances and little could Bron: Die Boereoffisiere Augustus 2015, 12 (2) 13

14 The war years demanded a huge toll from the poor horses. This is one of the reasons why bicycles were so successfully and economically used for additional transportation. It was found that in certain circumstances bicycles had many advantages over horses, especially on a smaller scale during the war. Danie Theron and his friend, the cycling champion, J.P. (Koos) Jooste, approached the Transvaal Government in order to establish the Wielrijders Rapportgangerskorps. Jooste argued that a horse needed fodder and sleep whilst a bicycle only needed oil and a bicycle pump. In reply to this the General added in jocular mood that a bicycle also do not bite or kick. Permission for the Cycling Corps was given after a race over 75 km was won by Koos Jooste on his bicycle against a certain Martiens on his horse. An example of the bicycle used during the war, mounted with a Martini-Henry Rifle Source: be done for the heavily wounded. Tents were scarce and they often had to suffer cold and wet weather conditions on the open veld (Mostert, p68). After the TVK came into existence, Theron let Koos Jooste be in charge of the Wielrijders Rapportgangerskorps. The war years demanded a huge toll from the poor horses. This is one of the reasons why bicycles were so successfully and economically used for additional transportation. It was found that in certain circumstances bicycles had many advantages over horses, especially on a smaller scale during the war. The bicycles were useful for reconnoitering and the delivery of official reports and messages. It helped to keep open the communication channels in cases where the telegraph and heliograph services failed. Even before war broke out, Danie Theron and his friend, the cycling champion, J.P. (Koos) Jooste, approached the Transvaal Government in order to establish the Wielrijders Rapportgangerskorps. Theron s motive was to save the horses for combat (Boddy-Evans, p1). Innitially the Government was against the idea of bicycles. During a meeting with Commandant- General Piet Joubert and President J.P.S. Kruger, Jooste argued that a horse needed fodder and sleep whilst a bicycle only needed oil and a bicycle pump. In reply to this the General added in jocular mood that a bicycle also do not bite or kick. Another advantage that was mentioned is that bicycles can move more quietly than horses. A bicycle may very well get a punctured wheel but for this problem the resourceful Jooste had an excellent Boer-remedy. Raw oxhide was placed between the inner and outer tyres and this gave the Boers an advantage against the British (who also used bicycles) in the thorn-covered and rough South African veld. Permission for the Cycling Corps was given after a race over 75 km was won by Koos Jooste on his bicycle against a certain Martiens on his horse (Maree, p1). Danie Theron selectively compiled his cycling corps from the most trustworthy and well-bred young men and eventually there were 108 men divided into seven sections. Each section had a lieutenant who had to report directly back to Theron. Every man in the cycling corps was equipped with a bicycle, shorts, revolver and if necessary a gun. During 1900 they also later applied in Pretoria for binoculars, tents, canvas and wirecutters which became exceedingly necessary. Apparently not much use was found for the guns and shorts. As for the shorts, nowhere yet, has there been found any photo of a Boer wearing them (Maree, p1-2). Amongst his followers Captain Danie Theron was a well beloved figure on the battlefield and widely known as Kappie or Kaptein Dik-eet ( Captain Stout-Eat -sic) - an aka which had nothing to do with his own eating habits. However, he always insisted that his men be well-fed in order to have stamina to perform as well as they could in the line of their important tasks (Mostert, p62). Each man was expected to stand his ground and it was widely known that Theron s corps existed of true and brave men. It was also an accepted fact that if they fought under Theron, they were automatically concidered qualified to be officers (Mostert, p76). Theron was a born strategist. His own men were often amazed and puzzled at how his plans always managed to pan out accurately right up till the very last minute. Also, much to the benefit of his men, he had the uncanny ability to stay cool and calm under any circumstances (Mostert, p94). In the last months before his death, Theron became so notorious amongst the British that they put a 1000, dead or alive - reward, on his head. According to an article in a newspaper Lord Roberts considered Theron as the biggest thorn in the British flesh. In July Danie Theron was reckoned to be such an important enemy that he and his reconnoiterers were attacked by 4000 troops under the leadership of General Broadwood. In this attack eight of Theron s men were killed and on the enemy side five died and fifteen were wounded. If one takes into concideration how large the list of his heroic deeds were within the time he had available, it is easy to see why he received such enormous respect from both his men and his superiors (Boddy-Evans, p1-2). 14 FAMNEA - Kwartaalblad

15 During a planned attack in consort with General Liebenberg against General Hart, Danie Theron died after a fight with the enemy at Gatsrand on the 5th of September Hardened soldiers cried like little children when they heard the bad news. When General C.R. De Wet heard about Theron s death he said: Men as lovable and valiant there may be, but where shall I find a man who combined so many virtues and good qualities in one person? Not only had he the heart of a lion but he also possessed consummate tact and the greatest energy Danie Theron answered to the highest demands that could be made on a warrior. (Pretorius). According to rumours, Theron was alone at the time of his death. Apparently he was busy investigating why Liebenberg was absent from a previously arranged position. In the process he walked straight into seven members of Marshall s cavalry commando. He managed to kill three and wound four before the artillery of the enemy thundered at him with their canons as he stood man alone. He was fatally wounded (Boddy-Evans, p2). He left no descendants but during his lifetime his wish was to be buried next to his fiancée, Hannie Neethling, when he died. However, his enemies hastily buried him in a khaki blanket at Gatsrand. Later his body was exhumed by his Lieutenants and men and respectfully reburied in a descent casket at Gatsrand. Unfortunately, at that stage of the war, they could not comply with his wishes to be buried next to his fiancée. After the war his good friends and family once more exhumed his body and transported him to Jacksondrift, Klipriver, where he found his final restingplace next to his beloved Hannie. Refurbished statue of Daniel Theron at Fort Schanskop, Pretoria, South Africa. Source: Internet. Something that proves how easy it was to love a man like Danie Theron, was the fact that he truly cared for the women of his country. In a poem that was dedicated to his memory by Jack Hindon (who later followed in his footsteps), this attribute of Theron comes to the fore in the twelfth verse as follows: Toen de schurk, Moneypenny, in zijn vuil jingoblad De vrouwen der Boeren belasterd had, Had hij groot berouw en dat gauw genoeg, Toen Theron hem de bril van de ogen sloeg. Poem roughly translated reads: When rascal Moneypenny, in his dirty jingo-paper, Badmouthed the womenfolk of the Boers He soon had every reason to greatly repent When, Theron, the glasses from his eyes did sent This particular part of the poem refers to an interesting mishap in history before the war. Moneypenny, editor of an English newspaper on the Rand, The Star, placed an insulting report in his paper where he made demeaning remarks about the Boer women. When Danie Theron read this report in his office in Krugersdorp, he immediately took the first train to Johannesburg where he and Moneypenny had a warm altercation which came to blows when Theron hit Moneypenny with his fist (Mostert, p102-4). The aftermath was that Theron was found guilty on a charge of assault. His defence was severe provocation whereafter he was fined 20. This fine was paid by his supporters in court (Boddy-Evans, p1). In honour of Danie Theron the South African School of Military Intelligence was named after him. At Gatsrand a memorial was erected in memory of his brave service to his beloved Boer nation. He was a true folk hero who was willing to stand or fall by his conviction that the Boers had the unseparable right to resist imperialistic interference by the British in the Boer State. May his memory live forever! BIBLIOGRAPHY BOOKS Cloete, Pieter G., The Anglo-Boer War; a chronology, J.P. van de Walt, Pretoria, 351pages, ISBN Mostert, Dirk Slegtkamp van Spioenkop Oorlogherinneringe van Kapt. Slegtkamp. Nasionale Pers Bpk-Kaapstad, Bloemfontein &n Port Elizabeth. Pretorius, Fransjohan, Life on Commando during the Anglo- Boer war , Human en Rousseau, Kaapstad, 479 pages, ISBN PHOTOS Malan, Jaques. Die Boereoffisiere van die Tweede Augustus 2015, 12 (2) Vryheidsoorlog INTERNET Boddy-Evans, Alistair. Danie Theron-Hero of the Anglo- Boer War Part 1: The just and divine right of the Boer to stand up against the British. < about.com/library/weekly/aa031201b.html> Boerseun, com/~louisengelbrecht/theron.html Malherbe, Juna. From Hugenootmuseum tosagenealogie@yahoogroups.com Maree, D.R. Die Suid-Afrikaanse Krygshistoriese Vereniging Theron, Alida. ToSAGenealogie@yahoogroups.com 15

16 WOONPLEKKE VAN WELEER Outeur: Simon du Plooy Die Marico There were features about the Marico Bushveld that were almost too gaudy. That part of the country had been practically derelict since the Anglo-Boer War and the rinderpest. Many of the farms north of the Dwars Mountain range had been occupied little more than ten years before by farmers who had trekked into the Marico from the Northern Cape and the Western Transvaal. The farmers there were real Boers Weer eens n gebied sonder vasgestelde grense, want nêrens kon n beskrywing van presies waar die Marico begin en/of eindig gevind word nie. Ruweg kan dit omskryf word as die area wat begrens word deur die area noord van die N4 roete vanaf Rustenburg, oor Zeerust tot by die Lobatse grenspos, daarvandaan met die Botswana-RSA grens tot by Derdepoort, en dan in n suidoostelike rigting, wes van Pilanesberg reservaat verby tot by die N4 wes van Rustenburg die wêreld van Herman Charles Bosman en Patrick Mynhard se Oom Schalk Lourens met sy jerepigo. Die Marico Bosveld verwys weer na die noordwestelike segment van die gebied tussen Pilanesberg en die RSA-Botswana grenslyn. HISTORIES Marico, wat ook as Madikwe, Madikwa,Marikwa, Mariqua, Marique, Melekwe, Maligwa, Madisho, en Madigo voorkom, is algemeen bekend as n streeknaam. Maar wat beteken die naam Marico? Een verklaring is dat dit afgelei is van Melekwe ( Golekwe- dit kronkel en draai). Voor die koms van die Voortrekkers was die gebied hoofsaaklik bewoon deur die Bakwena en Bahurutsi s in die suidelike Marico, asook die Barolongstamme van Molema, Montshiwa, Mosete, Motshabi en ander kleinere groepe soos die Bala- en Balitistamme. Met Moselikatse se koms vanaf 1817 het hy die plaaslike inwoners aan Die Marico in die konteks van die die Groot Trek. Bron: Geskiedenis Atlas van SA sy gesag onderwerp. Effektief beteken dit dat veral die manlike lede eenvoudig uitgewis is en die vrouens en kinders in sy krale opgeneem is. Die gevegte tussen Moselikatse en die plaaslike stamme, asook die plaaslike stamme onderling, het gelei tot die naam Marico, oorspronklik Madigo, daar was bloed. (Madi- bloed). Gronum verwys in Boere en Jagters in die ou Marico spesifiek na n geveg (voor die koms van Moselikatse) tusssen die Bahurutsi s woonagtig by die huidige Enselsberg en die Mathaphane-stam vanuit Rustenburg se omgewing. Volgens oorlewering was die geveg n absolute bloedbad so hewig dat die rivier rooi van die bloed was vandaar Madigo wat Marico geword het. Daar is ook n bewering dat die betekenis sy oorsprong het in die Slag van Mosega (1837) toe die Trekkers 16 FAMNEA - Kwartaalblad

17 Die Marico in huidige konteks. Bron: Mapstudio: Map Limpopo & North-West die Matabeles by Mosega verslaan het en in die proses van die krygers in die rivierloop doodgeskiet het en die rivierwater deur bloed van die slagoffers verkleur is. n Verdere verklaring is dat Marico afgelei is van Madikwe wat beteken plek van aanval deur n oormag. Die Marico is van die eerste gebiede noord van die Vaalrivier wat deur westerlinge besoek is. Volgens John Bond in die publikasie Men who helped to shape South- Africa het William Anderson, stigter van Griekwastad en twee Britse offisiere, ene Cowan en Donovan, in die lente van 1808, dertig jaar voor die Groot Trek vanaf Griekwastad deur die noordweste van die ou Transvaal getrek tot wes van die Moselikatse Bron: TAB In die geraadpleegde bronne kom die Matabele hoofman se naam ook voor as Silkaats, Moselekatsi, Msilikatsi, Mzilikatze en Moselikatzi. Moselikatse word deurgaans in die artikel gebruik. n Groep Kwena-vlugtelinge soos geskets deur Charles Bell (1835) Bron: Nuwe Geskiedenis van SA Augustus 2015, 12 (2) 17

18 Links: Moselikatse op n wa van Dr Andrew Smith terwyl jagters, wat n leeu by die beeste doodgemaak het, aan hom voorgestel word vir beloning bewysstukke is die leeu se kop, stert en pote. Bron: JP Pellissier van Bethulie. Mosega-monument met byskrif. Koordinate: S: 25⁰ O: 26⁰ Marico-rivier. Bron: TAB latere Nylstroom waar hulle paaie geskei het. Anderson het teruggedraai maar Cowan en Donovan is nooit weer gesien nie... Griekwastad was n paar jaar later weer eens die basis vanwaar James Read en n Britse besoeker, John Campbell, in 1820 tot by Kurrichane (naby Zeerust) verken het. A.G. Bain en J.B. Biddulph het in 1826 die Molopo oorgesteek tot noord van Mosega om handelsmoontlikhede te verken. In 1827/1828 het twee Skotse handelaars, Robert Schoon en William McLuckie, die oorsprong van die Marico-rivier bereik en met Moselikatse kontak gemaak die eerste blankes wat hom in sy kraal besoek het. In 1829 het hulle met n herbesoek vir David Hume daar ontmoet waarna hulle saam verder noord is. Volgens Pellissier het studente van n lenteskool- kursus op Zeerust in 1956 n gedenkteken (koperplaat) opgerig op die terrein waar die woonhuis gestaan het. Die bewoording was: Sewentien tree van hier, in n westelike rigting, is die eerste woonhuis deur blankes in Transvaal gebou. In 1832 het drie Franse sendelinge van die Paryse Evangeliese Sendinggenootskap, Prosper Lemue, Samuel Rolland, en Jean Pierre Pellissier, etlike maande aan die huis gebou en dit byna voltooi voordat hulle vir Msilikatzi moes vlug. In 1836 het Daniel Lindley, Henry Venable en dr. Alexander Wilson, sendelinge van die Amerikaanse Sendinggenootskap, die huis voltooi. In hierdie huis het mev. Wilson aan koors beswyk. Na die veldslag van Mosega op hierdie terrein, in Januarie 1837, is die huis verlaat, dit het bouvallig geword en is later gesloop. Die graf van Mev Wilson was 231 tree van hier in n suid-oostelike rigting. Die gedenteken is in Julie 1954 deur die lenteskool van Zeerust opgerig [Nota: Volgens die Gedenkboek van die Groot Trek (Bl 732) was mev. Wilson die eerste blanke vrou wat die Transvaal binnegekom het en ook die eerste vroulike sterfgeval] 18 FAMNEA - Kwartaalblad

19 In die tussentyd het die Groot Trek in aanvang geneem wat gelei het tot die die tragiese gebeure van Augustus 1836 toe Moselikatse se soldate die laer van Barend Liebenberg digby die huidige Parys aangeval het. Tussen die bedrywighede deur het Moselikatse sy ryk uitgebrei en gevestig om die onbetwiste heerser van die area te word met hoofstad te Mosega, ongeveer 10 km suid van die huidige Zeerust. Maar die Franse Sendinggenootskappe het in die vroeë 1830 s planne gehad om hulle sendingwerk daarheen uit te brei. Hulle wedervaringe is beskryf in SH Pellissier se boek Jean Pierre Pellissier van Bethulie wat daarop neerkom dat Roland in 1831 alleen en in 1832 saam met Pellissier by Moselikatse besoek afgelê het. Die tweede besoek se gevolg was dat begin is met die bou van n woonhuis wat egter eers in 1836 voltooi is. Planne was ook beraam vir die uitleg van die sendingstasie kompleet met strate, kerkgebou, skoolgebou, toekomstige Die terrein van die 9 Dae Slag Bron: The Voortrekkers behuising, asook landerye met besproeiing. Die Griekwa, Barend Barends het in 1831 saam met die Tswana- en Korrannastamme n aanval in die Matabele-gebied onderneem. Maar omdat sy krygers op n strooptog ten noorde van die Limpopo was, het Moselikatse nie weerstand gebied nie en toegelaat dat die invallers sy gebied plunder. Maar die stropers is egter op hulle terugtog na Makwassie by Moordkop ingewag en byna almal is uitgewis. In Jeanette Ferreira se Boereoorlogstories verskyn n vertelling oor Die Voortrekker Lang Hans Botha, wat in 1832 reeds met sy vrou en kindjie in die buurt van die Groot-Marico met sy wa en vee gestaan het. Volgens die SAF reeks is hy (b5l8d1e1f1) Johannes Petrus * xx Graaff-Reinet Dina Carolina Brits * Volgens SAF CD 4 was hy n voortrekker maar sy naam verskyn nie in Dr Jan Visagie se Voortrekkerstamouer publikasie nie. [Lang Hans Botha is n direkte voorvader van oud minister RF (Pik) Botha]. In die tussentyd het die Groot Trek in aanvang geneem wat gelei het tot die die tragiese gebeure van Augustus 1836 toe Moselikatse se soldate die laer van Barend Liebenberg digby die huidige Parys aangeval het. Dit is opgevolg deur n Matabeleaanval onder leiding van Kalipi op die Voortrekkerlaer by Vegkop naby Heilbron in die Vrystaat op 16 Okt 1836 waartydens die Matabeles se aanslag afgeweer is, maar al die Trekkers se trekdiere na Mosega weggevoer is. Andries Potgieter met bystand van Gerrit Maritz (Gronum meld ook Piet Uys se naam) asook die Barolongs, Griekwas en Korannas het die Trekkers n strafekspedisie onderneem wat op Nuwejaarsdag 1837 vertrek het. Nadat Mosega met n 400 km lange ompad bereik is, is n suksesvolle aanval op 17 Januarie 1837 op Mosega geloods en die stat grootliks vernietig. n Paar maande na die aanval, einde Junie-begin Julie 1837, het die Zoeloe s ook n aanval op Mosega geloods in wat beskryf word as een van die grootstes tussen die impi s van Dingane en Moselikatse - ook die aanval kon egter nie Mzilikazi se mag breek nie. Die einde van Moselikatse se heerskappy in die Marico-gebied het aangebreek met n opvolgaksie deur die Trekkers om die Matebeles se mag finaal te breek. Die ekspedisie het uitgeloop op wat later bekend sou staan as Die Sewe dae slag (Van den Berg - Bl 18) maar ook Die Nege dag slag (Gronum: Silkaats-Bl 62) wat van 3(of 4) tot 12 Nov geduur het waartydens Moselikatse vanuit Silkaatskop deur Botswana tot in die huidige Zimbabwe verdryf is. Die Voortrekkers het geen verliese gely nie, terwyl die Matabeles se ongevalle op tussen 500 en beraam is. Van den Berg skryf dat daar verbasend min besonderhede van die verloop van die slag bekend is, maar Gronum verskaf egter n bondige dag tot dag verslag. So het die einde van n bloedige 20 jaar in die geskiedenis vir die Marico aangebreek. Die naam Marico het sy Augustus 2015, 12 (2) 19

20 Jan Viljoen het, toe hy n geskikte plek gevind het, afgesaal met die woorde nou het ek ver genoeg gery en Vergenoeg was toe ook die naam van sy plaas. betekenis gestand gedoen - daar was bloed. Die volgende fase in die ontwikkeling van die Marico was die besetting van plase deur die Voortrekkers. Volgens Gronum se Boere en Jagters. was die eerste Voortrekker wat die gebied binnegekom het ene Daniel van Vuuren, of soos hy onder die Boere bekend was Daniel van Vore, wat die plaas Wilgenboomspruit vir hom afgepen het. Sonder dat hulle van hom geweet het, het drie ander Voortrekkers, Jan Viljoen (wat deur ander bronne as die eerste intrekker genoem word), Okkert Oosthuizen en Hans Terblanche, twee weke later digby hom kamp opgeslaan en eers tot hul verbasing van sy teenwoordigheid bewus geword. Jan Viljoen het, toe hy n geskikte plek gevind het, afgesaal met die woorde nou het ek ver genoeg gery en Vergenoeg was toe ook die naam van sy plaas. Okkert Oosthuizen het sy nuwe Jan Viljoen, van die plaas Vergenoeg, ook bekend as die eerste intrekker, tydens die besetting van die plase in die Marico distrik. Bron: williemeyer.wordpress.com plaas Klaarstroom genoem na die naam van sy plaas in die kolonie, terwyl Hans Terblanche se plaas die naam Uitvlug ontvang het. Ander meer bekende Voortrekkers wat hier n tuiste gevind het, was kmdt. Jan Enslin, leier van die sogenaamde Jerusalemgangers op sy plaas Enselsberg en Jan Viljoen wie se plaas na die slag van Boomplaas deur die Engelse gekonfiskeer is. kmdt Jan Mocke, ook van Boomplaasfaam, het Mosega ontvang en is ook daar begrawe (langs Mev. Wilson voorheen genoem). Die naam Marico was nie beperk tot die gebied as sodanig nie, verskeie plaasname het n noue verbintenis met Marico soos onderstaande aandui. Laaste Poort van Marico No 86 (voorheen 840) Wyk Krokodilrivier is op in die naam van JC de Beer geregistreer. Plaas grens aan Derdepoort en word van die Cape Colony geskei deur die Marico-rivier (volgens kaart). Marico No 20 (voorheen 847) Wyk Elandsrivier geen eienaar op kaart getoon. Marico No 63 (voorheen 81) Wyk Elandsrivier is op in naam van JJ De Beer geregistreer. Die plaas grens aan die Betchuanaland protektoraat. Marico-Stroom No 64 (voorheen 77) Wyk Elandsrivier is in 1868 in naam van AA Van Jaarsveld geregistreer. Marico Water No 90 (voorheen 30) Wyk Elandsrivier is op 30 Maart 1868 in naam van J.H. Buser geregistreer. Die plaas grens aan die Marico-rivier. Marico s Draai No. 148 (voorheen 74) Wyk Elandsrivier is op 18 Maart 1868 in naam van AA Van Jaarsveld geregistreer. Die plaas grens ook aan die Marico-rivier. Marico s Drift No? (voorheen 80) Wyk Elandsrivier is op in die naam van TA van der Walt geregistreer. Klein Marico s Poort No 242 (voorheen 7) - wyk Klein Marico is op in die naam van CH Coetzee geregisteer. (Gronum noem ook dat Kmdt Jan Viljoen, Christoffel Snyman (Kwaggafontein) en Piet Marè teen 1855 die Zambezi bereik het en die Victoriawaterval besoek het 6 maande voordat dit deur David Livingstone ontdek is). UITBREIDING EN ONTWIKKELING In die vroeë stadium was die intrekkers se naaste handelsentrum Potchefstroom, maar soos die plaaseienaars toege neem het, het ook die behoefte aan handelsgeriewe gegroei. Casper Hendrik Coetsee van Klein Marico s Poort was voorheen die eienaar van Haasenjacht (ook bekend as Haseah - voorheen Sefathlani) wat hy in 1858 van ene Riekert (Rickers) gekoop het. Later verkoop hy dit aan sy swaer en neef Diederik Jacobus Coetzee. Casper het blykbaar begin om n kerkgebou en n tipe fort van leiklip op die plaas op te rig, maar is voor voltooiing oorlede. Later is die landroskantoor op die perseel opgerig. Diederik het die strategiese waarde van die plaas se ligging as veiligheidsen handelsentrum besef en n deel van die plaas word weens n tekort aan landmetertoerusting met osrieme opgemeet en in erwe verdeel. Die erwe van Coetzee s Rust is op 20 Maart 1867 te Potchefstroom opgeveil nog voordat toestemming tot dorpstigting ontvang is. Coetzee s Rust het egter gou Zeerust geword en Diederik het op die plaas Klein- Maricospoort gaan woon. Na hul aanvanklike vestiging moes die Boere hulle aandag toespits op hul boerderye om in hulle daaglikse behoeftes te voorsien. So is n hele aantal meulens wat deur water aangedryf is opgerig om graan (vir eie gebruik en ook om te verkoop) te maal. Gronum skryf dat binne die eerste 15 jaar 14 watermeulens opgerig is om uiteindelik tot 40 aan te groei die eerste vorm van industrialisasie. Op die spore van die aanvanklike pioniers het die handelaars (smouse) gevolg wat voorsien het in die aanvraag na ammunisie (kruit en lood), medisyne, klerasie ens. in ruil vir ivoor, velle, renosterhorings!, asook vervaardigde produkte soos gelooide velle, osrieme, 20 FAMNEA - Kwartaalblad

21 Bo en links: Die grafsteen van Diederik en Casper Hendrik Coetzee op wie se plaas Zeerust ontstaan het. Foto: Simon du Plooy Die volgende logiese ontwikkeling was die ontstaan van dorpe en gemeentes, asook die ontwikkeling van onderwys. swepe, sambokke en dies meer. Saam met die daaglikse probleme was daar egter ook periodieke katastrofes soos n koorsepidemie in ongeveer 1852 wat onder andere die lewe van Jan Enslin van Enselsberg, die leier van Die Jerusalemgangers geëis het. Berigte dat mense in grootgetaal sterf en eene schrikklijke sterfte, asook die gebied lyk soos n ter verdelging gedoemde stat is in koerante aangehaal. Volgens Di. Murray en Neethling wat die gebied besoek het, is minstens 97 sterftes in Marico aangeteken, waaronder hele families soos die van Stoffel de Wet. Die volgende logiese ontwikkeling was die ontstaan van dorpe en gemeentes, asook die ontwikkeling van onderwys. Zeerust in vroëe dae kinders opgetree. Die Gereformeerde Kerk het in 1899, bykans 40 jaar na dorpstigting tot stand gekom. Die eerste formele skoolonderrig was op die plaas Klaarstroom met n mnr. Engelbrecht as onderwyser. Later het n skool op die plaas Jacobsdal gevolg waar mnr.albertyn die onderwyser was. Om sy pligte uit te voer het hy daagliks die 10 km van Zeerust na die skool en terug gestap. Hy is deur n Mnr Van den Vlies opgevolg. Die goewermentskool het eers heelwat later op Zeerust totstand gekom met mnr. Glaeser as hoof. GROOT-MARICO Die dorpie wat sy naam ontleen aan die Maricorivier, is reeds in 1850 aangelê, maar is eers in 1948 geproklameer. ZEERUST Die Ned-Geref. Gemeente is op 15 Aug op die plaas Jacobsdal gestig. n Kerkgebou is in 1875 in gebruik geneem wat in 1928 gesloop is. (Jacobsdal is ongeveer 10 km suid van Zeerust). In April 1869 is die hoeksteen van die eerste kerkgebou op Zeerust vir die Ned-Herv. gemeente gelê. Die Engelsprekendes het ook nie hulle godsdiens agterweë gelaat nie en die St. John s Church se kerkgebou word in 1875 in gebruik geneem op n erf wat geskenk is deur Diederik Coetzee. Eerwaarde Sadler het ook as onderwyser vir die Engelssprekende Poskoets in Marico Augustus 2015, 12 (2) 21

22 Dit het dus nie werlik n rol in die geskiedenis van die Marico gespeel nie, behalwe vir die Slag van Kleinfontein wat tydens die ABO in die omgewing plaasgevind het. SWARTRUGGENS Swartruggens is geleë aan die Elandsrivier naby die oostelike grens van die Marico en het heelwat later as Zeerust ontstaan. Teen 1875 het die destydse eienaars van die plaas Brakfontein, JWC du Preez en GS Scheepers, die gedeeltes weerskante van die Elandsrivier waarop die dorp tot stand gekom het, aan Hendrik Stephanus Booysen oorgedra. Booysen en gesin was blybaar die eerste inwoners van die dorp en sy seuns Petrus J. en Ockert S. het voor 1892 ingetrek. Die dorp se naam verwys na die rante in die omgewing, die Zwartruggens. Die eerstes vir Swartruggens was CP Wolhuter se winkel in 1894, n stoomsteenmeule vir JWl Glatthaar in 1897 (deur die Britte vernietig tydens die Vryheidsoorlog), die skool het op 14 Apr geopen met mnr. Abraham Cloete as hoof wat vanaf Montagu beroep is. Ook die skool is tydens die oorlog tot op sy fondament deur die Engelse afgebrand. Al drie bostaande eiendomme is na die oorlog weer herstel en het met normale aktiwiteite voortgegaan. Die laaste groot toevoeging was die konstruksie van die Krugersdorp- Mafekingspoorlyn wat in 1907 voltooi is. Anders as die normale ontwikkelingspatroon elders dat dorpstigting op kerkstigting gevolg het, is die NH of Geref. gemeente eers in 1911 gestig, die Hervormde gemeente het in 1913 gevolg en die die Geref. Gemeente in DERDEPOORT Inligting oor die Derdepoort is nie geredelik beskikbaar nie, maar uit beskik bare bronne blyk dit dat met die uitbreek van die oorlog in 1899 daar n polisiestasie, twee winkeltjies, poskantoor, skooltjie, kommandantskantoor en enkele woon huise was. Die plekkie verdien vermelding vir hoofsaaklik drie redes. Die eerste is n grenspos tussen Suid- Afrika en Botswana wat die verkeer en toegang tussen Suid-Afrika en Monument en naamlys voor die NG Moedergemeente Rustenburg om die slag van Derdepoort te herdenk. Foto: Debbie Pretorius Botswana reël. n Verdere rede is dat n kerkgenootskap sedert 1953 n sending stasie met hospitaal (vir teringpasiente?) bedryf het, maar dit op een of ander stadium gestaak het. Maar die vroegste is n voorval wat tydens die Anglo-Boereoorlog plaasgevind het en wat later bekend sou staan as die Moord van Derdepoort (Atrocity at Derdepoort). ANGLO-BOEREOORLOG Na meer as n halfeeu wat gekenmerk is deur besetting, vestiging en ontwikkeling het n krisis aangebreek met die uitbreek Die ontvoerde vroue en kinders is te voet na Sekwani in Betsjoeanaland gejaag, sommige gewond maar ook aangerand. Geen kos of water is voorsien nie, en kaalvoet, sommige nog in hul nagklere met die klein kinders wat gedra moes word. van die Tweede Vryheidsoorlog en ook Marico het die oorlog nie vrygespring nie. In die vroeë oggendure van Saterdag 25 Nov het lede van die Bakgatlastam onder aanvoering van Britse offisiere toegeslaan op die polisiestasie en n boerelaer van ongeveer 40 man (onder bevel van kmdt. Kasper du Plessis en veldk. Piet Kruger) en 20 burgers, waaronder n lid van die Volksraad, en twee vroue vermoor. 17 vroue en kinders is ontvoer en na Mochudi geneem. Aan die Britse kant was die verliese 14 Tswana s gedood en 16 gewond. n Duitse handelaar, ene Engers, is ook vermoor. Die ontvoerde vroue en kinders is te voet na Sekwani in Betsjoeanaland gejaag, sommige gewond maar ook aangerand. Geen kos of water is voorsien nie. Sommige was kaalvoet, terwyl ander nog in hul nagklere was met die klein kinders wat gedra moes word. n Paar dae later, 29 November is hulle in n Britse veldhospitaal opgeneem en op 1 Desember na n boerelaer by Krokodilpoel gestuur. Die aanval is dus hoofsaaklik deur die Tswanas uitgevoer met die Britte wat Maxim covering fire at extreme range gebied het. Hulle het egter die terrein vroeg verlaat en die Tswanas sodoende aan hul eie lot oorgelaat. Kmdt. Kirsten het later verklaar The Tswana s shot infinitely better than the British. Op Sondag 26 November het die nuus van die aanval Rustenburg bereik (deur n fietsryer) waarop n groep van 70 man en n dokter Derdepoort toe gestuur is. Wat hulle gevind het was aaklig. Die lyke van minstens 8 vermoorde polisiemane en burgers asook twee vroue, was grusaam vermink. Vincent Kuitenbrouwer skryf in die 22 FAMNEA - Kwartaalblad

23 Gedenksteen voor NG Moedergemeente Rustenburg om die gebeure by Derdepoort en Kaysaseput te herdenk. Foto: Debbie Pretorius. Grafte van Britse gesneuweldes in die Swartruggens begraafplaas. Foto: Simon du Plooy publikasie War of Words : The impact of this skirmish on the course of the conflict was far less than the great battles that took place in Natal and the Cape, but quite extensively reported on in the Netherlands as a disgraceful page from the history of this war en ook.. listed Derdepoort as one of the atrocities that should be prosecuted under the Hague convention. Maar die Boere het dit nie daar gelaat nie, n strafekspedisie is gereël wat die Bakgatla op 22 Des verslaan het deur ongeveer 150 persone te dood en verskeie statte in die volgende paar dae af te brand Dit was egter dit nie die einde van die Bakgatla nie. n Konvooi, wat voorraad vanaf Rustenburg na Derdepoort vervoer het, is op 18 Feb by Kayaseput aangeval en die togryers is ook grusaam vermoor en vermink. Een van die ongelukkige slag offers was Marthinus Ras, die kanonbouer, wie se liggaam oopgesny en sy ingewande aan n boom opgehang is. Die kommando is gestuur om hulp te verleen maar hulle is in n hinderlaag gelei en sewe burgers is gedood. Die fokus verskuif nou na die suidelike Marico en die strategiese Mafeking- Pretoria roete wat as gevolg van die ligging besondere aandag van die Britte, sowel as die Boere gekry het. Monument om die slag van Rooipoeierspruit te gedenk. Foto: Debbie Pretorius vergesel deur Johann Pretorius van Moedwil winkel as gids. Ligging S: O: oos. ANDER VELDSLAE Onderstaande is van die groter veldslae wat in die area plaasgevind het, maar uiteraard was daar ook kleiner skermutselings tussen Boer en Brit soos die slag (of geveg) by Rooipoeierspruit op 28 Julie n Monumentjie wat 26 Nov onthul is, toon die name van 4 burgers wat tydens die geveg gesneuwel het. P(W) Venter; S Drake; C(G?) Malan en J Viljoen. Maar volgens n argief in Australie se webwerf ( nla.gov.au) was daar 5 gesneuweldes - PW Venter; Spencer Rudrum Drake; G Malan; Sarel Daniel du Toit en Sarel Francois du Toit. Volgens die name uit beide bronne wil dit dus voorkom asof die verliese nie 4 of 5 nie, maar moontlik 6 was. Die volgende was die Beleg van Brakfontein of, soos deur veral Britse bronne na verwys word, die Slag van Elandsrivier wat plaasgevind het op die die plaas Brakfontein waar die dorp Swartruggens nog in sy kinderskoene was. Tydens die beleg van 3-16 Augustus 1900 het 22 Britte en 4 Transvalers gesneuwel almal is in die militêre begraafplaas begrawe. Die geveg is later in militêre kringe bestempel as die laaste van die sogenaamde stellings gevegte, maar ook die eerste van die nuwe guerrillafase. Dit was ook eerste van n reeks gevegte om beheer van die Pretoria roete na die weste. Ongeveer ½ pad tussen Rustenburg en Swartruggens, waar die Selonsrivier die Rustenburg-Swartruggens roete kruis, het die Slag van Moedwil op Augustus 2015, 12 (2) 23

24 n Onaanvaarbare voor val het plaasgevind toe daar op n vrywilliger, ene P. Schuil en twee burgers geskiet is toe hulle met n wit vlag na die Britte gestap het. 29 Sept plaasgevind. Boere verliese volgens Van den Berg was 36 gewondes en 9 gesneuweldes teenoor die Britte se 158 gewondes en 71 gesneuweldes. Nogtans is daar geskryf dat beide kante met trots kon terugkyk op hul vertonings in die slag. (Die geraadpleegde bronne se getalle verskil deurgaans is van inligting wat deur van Van den Berg verskaf is gebruik). n Onaanvaarbare voorval het plaasgevind toe daar op n vrywilliger, ene P. Schuil en twee burgers geskiet is toe hulle met n wit vlag na die Britte gestap het. Schuil het die wit vlag van sy geweer verwyder en teruggeskiet terwyl sy makkers ontsnap het. Hy is later gevang, aangekla van misbruik van die wit vlag en ter dood veroordeel. Die geveg is later in militêre kringe bestempel as die laaste van die sogenaamde stellingsgevegte maar ook die eerste van die nuwe guerrillafase. Monument om die die Slag van Kleinfontein te herdenk. Foto: Simon du Plooy Dit was ook eerste van n reeks gevegte om beheer van die Pretoria roete na die weste. Minder as n maand na Moedwil was Kleinfontein, ongeveer 5-6 km wes van Groot Marico, op 24 Okt die terrein van die laaste groot geveg in die Marico. Die verliese aan beide kante was heelwat meer as by Moedwil, vir die Boere 31 gewonde en 20 gesneuwel, teenoor die Britte se 54 gewondes en 30 gesneuweldes. Verder het die Boere ook 15 waens met proviand, 150 muile en 160 perde gebuit. Bostaande verteenwoordig maar n fraksie van die Marico en sy mense se hoop en wanhoop, die lief en leed, die swaarkry en vreugde, maar dit is tog genoeg om saam met Herman Charles Bosman te kan sê: There is no other place I know that is so heavy with atmosphere, so strangely and darkly impregnated with that stuff of life that bears the authentic stamp of South-Africa. (Herman Charles Bosman - Marico Revisited). BRONNE Mosterd Dirk 1940: Gedenkboek van die Groot Trek Nasionale Pers Bpk Bond John: ca Men Who helped to make South-Africa: The Muller C.J.F Prof: 1976 Leiers na die Noorde. Studies oor die English-speaking contribution reprinted from the Star, JHB. Groot Trek Eerste Druk ISBN Tafelberg Uitgewers. Claassen Dr JP: 1981 Die Jerusalemgangers. Odendaal R.F: Ongedateer - Waterberg word Gekersten. Gedruk deur Pro-Media publikasies Silverton. ISBN Jotha Drukkers Pretoria. Cloete PG: The Anglo-Boer War - A Chronology. Pellissier SH: Jean Pierrre Pellissier van ISBN JP Van Der Walt. Bethulie. JL Van Schaik Bpk. Pretoria. Eloff Prof. FC & Labuschagne RJ: ca Ontdekkers van Afrika Van den Berg Gert: Veldslae van die Noordwes-Provinsie. Reeks praatjies deur die SAUK uitgesaai. n SAUK Publikasie. Visagie Jan C. Voortrekkerleiers en Trekroetes: 2014 Ferreira Jeanette: 1998 Boereoorlogstories. 34 Verhale oor die oorlog van Eerste uitgawe ISBN Eerste uitgawe Tweede druk. ISBN JL Van Schaik GGSA Vaaldriehoek: Ons Storiewa. Omnibus van GGSA Vaaldriehoek. INTERNET: Uitgawe 2 Jaargang 2. Artikel deur Thys en Kobie Stroh. GISA: SAFamiliregisters Vol 4 Bor-Brin. ISBN derdepoort-mission-hospital-a-forgotten-place/ Stellenbosch Gronum CF : Boere en Jagters in die Ou Marico. derdepoort/1783-derdepoort-1.html Versamel en verwerk deur Prof JH Coetzee PU vir CHO. ISBN Pro-Rege Potchefstroom. Gronum CF : Ou Marico: 3 Moselikatse. Versamel en verwerk deur Prof JH Coetzee PU vir CHO ISBN Pro-Rege Potchefstroom. Heese J.A: 1886 Suid-Afrikaanse Geslagsregisters. Deel 1 A-C ISBN RGN Pretoria. Kuitenbouwer Vincent: War of Words. Dutch Pro Boer propaganda of the SA War ( ) ISBN: pdf. Meintjies Johannes 1975: The Voortrekkers The story of the Great Trek and the making of South-Africa. ISBN X Corgi Books. NOTES 1 Deel VII (1863) (bl17) 2 (Nienaber- Vrystaatfokus bl 56). 3 (Die datum is volgens SAG, maar volgens Vrystaat Fokus was dit op ) FAMNEA - Kwartaalblad

25 GENEALOGIE Deur Leonie Barnard n jaar van ontdekking Leonie Barnard (NUK Sekretaresse 23 Mei 2009 tot 17 Maart 2012 ) het geïnteresseerd geraak in genealogie na n kuiertjie by haar skoonfamilie in Somerset-Wes. Haar man se pa is oorlede toe hy nog jonk was en sy wou graag meer uitvind oor Johannes Barnard wat in die 1920 s as n jong man Kenia toe getrek het. Vir my was 2004 n jaar van ontdekking. Ek het geïnteresseerd geraak in genealogie na ʼn kuiertjie by my skoonfamilie in Somerset-Wes. My liewe man se pa is oorlede toe hy nog jonk was en ek wou graag meer uitvind oor Johannes Barnard wat in die 1920 s as ʼn jong man Kenia toe getrek het. (Dis mos super romanties!) Ek het met sy broer, oom Gert Barnard gesels en nota s gemaak vir n vale. Hy het die interessantste stories te vertelle gehad oor die Barnard-broers wat Kenia toe getrek het. Sulke pionier-avontuurgrootwildjagter-donker Afrika stories. En dit is waar die genealogie-gogga gebyt het. Leoni Pamela is gebore in Mariannhillklooster op 31 Januarie 1963, die enigste dogter van Dawid Andreas van der Westhuizen en Jacoba Johanna Schoonwinkel. Vir my vormingsjare het ek grootgeword in die veld en bosse van Ingagane net buite Newcastle. Wat n lekkerte en voorreg om so kaalvoet en sorgeloos groot te word. My skoolloopbaan het in Pretoria geëindig by die Pretoria se Kuns, Musiek en Balletskool waar ek ʼn kunsstudent was. Ek is getroud met Johannes Jacobus Barnard en tussen ons het ons drie pragtige kinders wat al drie reeds die nes verlaat het. Soos meeste mense was die internet (Google is my vriend) my eerste kontak met familie-navorsing en met die gesoek het ek die Ancestry dot coms raakgeloop, maar het selfs as ʼn leek die foute op die internet raakgesien. So met die gesoek saam het ek vir Hendrik Louw raak ge-google en hy het my genadiglik begin touwys maak. Ek is seker hy het ʼn paar keer oë gerol, maar hy het volhard en my mooi gehelp om verslaaf te raak aan die stokperdjie. Ek het aangesluit by die Noord- Transvaaltak van GGSA en elke maand die dagreis aangepak van Johannesburg af vir die maand vergaderinge in Pretoria. Dit het gevoel asof ek tuiskom toe ek die eerste keer voet aan wal van die Voortrekkermonument sit. Ek het baie geleer by hierdie vergaderinge en die onderwerpe onder bespreking was aangrypend interessant. Ek is ʼn ou liefhebber van boeke en was dadelik verlief op die tak se boekery. Eendag was ek niksvermoedend weer by ʼn vergadering toe Hendrik Louw (toe die nuutverkose President van GGSA) my vra om hom asseblief by te staan as sekretaresse van die GGSA. Ek was huiwerig want met my kennis van die Genootskap, genealogie en sekretaresse-sake het ek gevoel is glad nie toegerus is vir so ʼn taak nie. Maar soos dit met alle nuwelinge by die GGSA gaan, het ek baie hulp gekry en uit alle oorde uit. Die NUK en GGSA-takbesture was van die hoogste kaliber mense, sterk in hulle waardes met ʼn ongelooflike passie vir bewaring en die bevordering van genealogie. Elke bestuurslid is ʼn biblioteek van inligting, en hulle deel daardie inligting met liefde. Die passie van die lede is aansteeklik en dit is hier waar ek regtig geleer het wat genealogie behels. En kan hulle ʼn pragtige Afrikaans praat! Ek het my verstom aan die suiwer Afrikaans wat by die vergaderings gepraat was. Daar was natuurlik ook Engelssprekende bestuurslede en hulle is in Engels geakkommodeer. As ek terugkyk op die tyd wat ek vir die Genootskap diens gelewer het as sekretaresse, kyk ek met groot dank en waardering terug. Leonie Barnard, NUK seketaresse 23 Mei 2009 tot 17 Maart 2012, en haar man. Dit is tydens hierdie tydperk wat ek eers werklik die omvang van die Genootskap se doen en late ervaar het. Dit moet die tydperk wees wat ek met ʼn oop gemoed kan sê dit was awesome! Die vanne waarop ek werk is Chomse, Barnard, Van Der Westhuizen en Schoonwinkel. Vandag is ek ʼn Admin op GGSA se Facebook-blad en -groep, besig om navrae daar te beantwoord waar ek kan en aan my eie genealogienavorsing te werk. Ek werk tans aan die bemarking en kliënte-verhoudinge in my man se besigheid, en spandeer tyd in my kunskamer tussen verf, kwaste en papier. As ek enige iemand raad kan gee oor familie-navorsing, sal dit wees om die genealogie handleiding eers te bestudeer voordat navorsing aangepak word, asook om jou werk te rugsteun. Augustus 2015, 12 (2) 25

26 FATAL ACCIDENT (WITH BIT OF HUMOUR) PRESIDENT BRAND CEMETERY - BLOEMFONTEIN In n ongepubliseerde manuskrip Die Pres. Brand Begraafplaas- Bloemfontein saamgestel deur Martie en Kobus Venter verskyn heelwat interessante en waardevolle inligting. Onderstaande aanhaling uit die publikasie word onveranderd geplaas gevolg deur n verkorte register om verskille van die Roesch familie soos dit in SAGenealogie 9 en die manuskrip verskyn aan te toon. THE FRIEND Died - In cart Accident near Bloemfontein John F.M. Roesch, 40 Years, 7 months on leaving a wife and 8 children. It is this week our painful duty to record the death of Mr. John F.M. Roesch, a former resident of this town but lately of Moroko s Territory, the result of a cart accident on Thursday evening last, 20th instant, in the Kaffirfontein-Spruit, near this town. Deceased had, during the day, been purchasing goods at the store of Mr. Robert Palmer, and at about sundown in the evening, started from there to return home to his recidence, (a trading station) about one hours ride from Thaba Nchu. When he left Mr. Palmers store he had a colored servant with him in the cart, but, as it seems, left him just outside the town, at the native location (Waayhoek), telling him to remain there till the following day, to look for wagons from Thaba Nchu on the morning market, to load up the goods and then come out to the station. Roesch must have waited about till it got dark and then have started quite alone with the cart and two horses. He was not again seen and nothing was heard of him till Friday night, when it was reported to the Landdrost, Mr. O.J. Truter, that the body of a white man had been seen by a cattle-herd, lying dead in the spruit (just beyond the Race Course) with a cart on top of him and two horses still standing alive in harness. Mr. Truter with his usual energy and activity started off, with his police, at 10 o clock at night and brought in the body at about midnight at Friday. The horses were uninjured, but the left horse was standing where the right one ought to be and the right one of course changed places with the left. One or both must have fallen on going down into the spruit, one must have fallen over the other and afterwards they must have regained their feet in the changed position in which they were found. Strange to say these animals must have stood for some 28 hours in the bed of the spruit without food and without moving. (the bit of humour Ed.) The cart was found on its side, the one wheel lying flat on the chest of the unfortunate deceased, who in all probability lingered some time (wholly unable to extricate himself), till death relieved him of his sufferings. Deceased must, in the darkness, have missed the wide, wagon drift, on the main road to Thaba Nchu and the Conquered territory, and have inadvertently driven down the almost perpendicular bank of the spruit, some little distance therefrom. The late Mr Roesch has left a sorrowing widow, (daughter of the late Mr. du Plooy of Leeuwkop, in this district) and her eight children to deplore their loss. It is a strange and sad coincidence that on the same day of the month (June 20th) two months since, the late Mr. Roesch had the misfortune to lose his third son, a lad off nearly 14 years. Mr Roesch resided for some time in the Transvaal, but he had lived here, as a lad, with the late Mr. Essex Harries, in the days of the British occupation, and had only recently commenced a small business, or trading station, among the people of Capt. Mooy, just beyond the Modder-river, in the Territory of the Chief Moroko. His remains were interred in the general cemetery here on Saturday afternoon last. In die SAGenealogie reeks No 9 (p498) verskyn onderstaande inligting oor die familie wat aangevul is met inligting uit die Pres. Brand Manuskrip (in kursiewe letters). ROESCH Friedrich Roesch a.1805 handelaar c 1824 x Clarissa Taylor van St Helena. b2 John Henry Christian = Kaapstad x Helena Susanna Jacobs xx Colesberg Elizabeth Holl. c1 John Frederick Melvill * = Graaff-Reinet x Bloemfontein ( Familia Vol 2 No 4 Bl 78) Martha Elizabeth DU PLOOY *Beaufort-Wes (plaas Veldpoort) =Beaufort- Wes Potchefstroom (plaas Rondavel alias Roodeheuvel) d/o Leendert Hendrik DU PLOOY and Maria Johanna VIVIER. Ten tyde van hulle huwelik was hy n 21 jarige handelaar van Bloemfontein en sy was n jongedoger - 23 jaar oud van die plaas Leeuwkop, Rhenosterspruit. (In SAG 9 Bl 498 word haar name foutiewelik as as Martha Maria aangetoon) Die egpaar se kinders: (In SAG 9 word 5 kinders aangetoon, d1-d3, d5 (as d4) en d6 (as d5) d1. Jan Hendrik * = Bloemfontein d2. Hendrik Petrus* = Potchefstroom d3. Frederik Muller * = Bloemfontein Sy naam verskyn nie op sy vader se sterfkennis nie. Dit moet dus die seun wees wat op twee maande voor sy vader - oorlede is. d4. Maria Elizabeth. (Haar naam verskyn nie in SAG nie maar wel op haar vader se sterfkennis, daar is egter geen verdere inligting oor haar nie. Sy word in gesinsverband hier geplaas omdat dit die enigste logiese posisie vir nog n kind is. d5 Christina Aletta Johanna Francina * = Potchefstroom (Aka Christina Johanna Aletta) d6. (SAG-d5) Pieter Nathaniel * =Colesberg (Aka Nathaniel Petrus). d7. Petrus Jacobus Johannes * = Bloemfontein FAMNEA - Kwartaalblad

27 KORRESPONDENSIE FAMNEA BYDRAES VIR PUBLIKASIES - RIGLYNE FOTO S EN SKANDERINGS Formaat: Jpeg Resolusie: 700Kb - 1Mb Plaas foto s gesentreerd in teks met opskrif en bron gesentreerd daaronder. Meld bron van grafika so volledig as moontlik. Foto s word nie daarsonder opgeneem in artikel nie. Dui besonderhede van foto kursief, 10pt, onder foto aan. Heg ook foto van outeur aan. UITLEG Kort samevatting van artikel in een paragraaf, kursief gedruk. Indien artikel in Afrikaans geskryf, is opsomming in Engels en andersom. Teks slegs in swart Lettergrootte: 10pt Enkellyn-spasiëring Geen indentering, maak van enkelspasie tussen paragrawe gebruik Titel van Artikel: 14pt, gesentreer, hoofletters, vetgedruk Outeur se naam: Gesentreerd, nie vetgedruk, kursief, 12pt Alle hoofopskrifte vetgedruk, hoofletters, 12pt Let daarop dat slegs die artikel se titel gesentreerd is. Tussenkoppe, vetgedruk, 10pt, kleinletters en kursief Teks geblok Geen tabelle of kolomme Geen ander formaat as.doc of.docx BRONVERWYSINGS: So volledig as moontlik. Verkieslik die Harvard metode. NOTA S Indien van voetnotas gebruik gemaak word: Nie bladsy-end nie, maar einde van artikel. PROEFLEES Dit is die outeur se verantwoordelikheid om te sorg dat die bydraes taalkundig en feitelik korrek is. DATUMFORMAAT 10/02/2015 WHO WE ARE The Northwest Branch is a dynamic branch where beginner, as well as experienced genealogists are encouraged to share their passion for family history. The Northwest Branch is situated in Potchefstroom and serves mainly the North West Province. The Branch was founded in 2004, July 6th with a membership of 12 individuals. Membership has since than grown to a total of 40 individuals. Members and interested parties convene monthly at 19:00, except for the months of January, July and December, at the Potchefstroom Museum (corner of Wolmarans and Sol Plaatjie Avenue). The Northwest Branch aims to equip members with the skills to conduct genealogical research and experts from all over the country often address members on a wide variety of subjects of genealogical interest. New members are shown the ropes with regard to consulting the various genealogical sources and by excursions to relevant archives and the LDS-centre. Beginner courses in genealogical research are also provided. Branch members do not only receive, but contribute to genealogy by photographing cemeteries and making the data available. The Northwest Branch could not have found a more convenient site for its library than the Potchefstroom Museum. The branch library provides members with access to more than 150 family registers, more or less 5000 funeral notices and the Museum s collection of historical documents. Local newspapers, published as early as 1905, photographs and maps of considerate historical value and publications on the local history of Potchefstroom and South Africa (for instance the Boer War and the Great Trek) are at members fingertips. For an updated version of the the bibliographythe Branch s library at the Potchefstroom Museum is open weekdays from 9:00 to 13:00 and 14:00 to 16:30 and no entrance fees are required. KONTAKBESONDERHEDE: E-pos: Esther Stieger-Visser esther@safricom.co.za Telefoon: Elmarie Weyers Augustus 2015, 12 (2) 27

28 28 FAMNEA - Kwartaalblad