Bybelvertaling. Waarom verskil Bybels? Waarom word die Bybel voortdurend vertaal? Watter Bybelvertaling is die beste?

Transcription

1 Bybelvertaling Waarom verskil Bybels? Waarom word die Bybel voortdurend vertaal? Watter Bybelvertaling is die beste? Dr Johan Brink

2

3 INLEIDEND Baie mense ken die Bybel, maar min mense weet iets van die Bybel af. Daar is onbeantwoorde vrae soos: Die Bybel soos ons dit in ons hande vashou: waar kom dit vandaan? Wie het die onderskeie Bybelboeke oorspronklik geskryf? Waar is daardie Bybelboeke nou? Wat gebeur eintlik wanneer die Bybel in ʼn ander taal vertaal word? Waarom verskil die 1933/53-vertaling soveel van die vertaling? Waarom word daar nou weer ʼn vertaling van die Bybel in Afrikaans gedoen? Dit is miskien jammer dat die kerke in die algemeen nie veel aandag aan die toeligting op hierdie vrae wy nie. Kortliks opgesom is die algemene opvatting in verband met Bybels: dat daar ʼn oerteks bestaan van die Bybel; die vertalers is mense wat die ou Grieks en Hebreeus goed ken; hulle werk is om die uit die oorspronklike taal in Afrikaans te vertaal, verkieslik deur woord-vir-woord weer te gee wat oorspronklik geskryf is; dit hoef net een keer gedoen te word, dan is die Bybel permanent daargestel in Afrikaans. Dit is ongelukkig erg simplisties. Die werklike situasie is meer kompleks, maar gelyktydig is dit ʼn fassinerende wêreld wat oopgaan as ʼn mens meer weet van waarvandaan die Bybel vertaal word en hoe die Bybel vertaal word.

4

5 INHOUD Die Bybel in Afrikaans 1 Vertaling: die drie elemente 2 Die Brontekste 2 Ou Testament 3 LANDMERKVERTALING #1 3 Die Qumranrolle 6 Nuwe Testament 6 LANDMERKVERTALING #2 14 LANDMERKBRONTEKS #1 15 LANDMERKVERTALINGS #3 16 LANDMERKONTDEKKINGS 18 LANDMERKBRONTEKS #2 18 Textus Receptus vs UBS 19 Die Vertaalproses 23 Letterlike vertaling teenoor interpretatiewe vertaling 23 Formele taalgebruik teenoor alledaagse spreektaal 29 Heersende sedes en norme 30 Die Teikentaal 39 Bybelvertaling in die praktyk 41 Twee stappe 41 Wie is die Bybelvertalers? 42 Die Afrikaanse Bybels van 1933, 1983 en Die 1933-Bybel 45 Die 1983-Bybel 49 Die 2016-Bybel 59 Bibliografie 63

6

7 Die Afrikaanse Bybel: ʼn geskiedenis van meer as 100 jaar Daar het sedert laat in die 19 de eeu ʼn hele aantal vertalings van die Bybel of van gedeeltes van die Bybel verskyn in Afrikaans. Die eerste vertalings is gemaak deur ds SJ du Toit uit die Nederlandse Statebybel. In die loop van die 20 ste eeu het daar omtrent 12 weergawes verskyn van die Bybel in Afrikaans. Drie van die Bybels is uitgegee deur die Bybelgenootskap en die ander is uitgegee deur privaat uitgewers. Daar is byvoorbeeld ʼn Katolieke Bybel uitgegee in die 1960 s. Van die Bybels is parafrases in plaas van vertalings, waaroor later meer gesê word [bl. 24]. Op die oomblik is daar ses Bybels in Afrikaans beskikbaar: Die 1933/53-Bybel Die 1983-Bybel Die Bybel vir Almal. Dit was oorspronklik die Bybel vir Dowes, en dit is ʼn Bybel bedoel vir persone met ʼn beperkte woordeskat Die Boodskap Die Nuwe Lewende Vertaling-Bybel Almal vertaal en uitgegee deur die Suid-Afrikaanse Bybelgenootskap of sy voorgangers Uitgegee deur CUM Uitgewers Die NUWE WÊRELD-VERTALING VAN DIE HEILIGE SKRIF Jehowa se Getuies Dan is daar die 2016 Bybel in voorbereiding deur die Bybelgenootskap. Proefvertalings van sommige gedeeltes uit dié Bybel is gereed en aanlyn beskikbaar. Laastens moet mens die nuwe INTERLINIÊRE BYBEL noem. Dit bevat die Nuwe Testament in Grieks, ʼn letterlike vertaling in Afrikaans, en die 1983 Afrikaanse vertaling. In die bespreking verderaan gaan daar uit hierdie onderskeie vertalings aangehaal word, en die aanhaling uit elke vertaling sal in sy eie kleur verskyn. Aanhalings uit die 1933/53-Bybel [hierna net die 1933-Bybel genoem] is in swart; dié uit die 1983-Bybel in rooi; dié uit die Bybel vir Almal in groen; dié uit die Nuwe Lewende Vertaling [NLV] is in blou, dié 1

8 uit die Boodskap in oranje, uit die NUWE WÊRELD-VERTALING is dit in KLEIN HOOFLETTERS, en dié uit die proefvertaling van die 2016-Bybel is in pers. Vertaling: die drie elemente Reg aan die begin moet daar verstaan word dat Bybelvertaling nie ʼn statiese onveranderlike proses is wat deur die eeue geen verandering ondergaan het nie. Bybellesers ervaar soms ʼn erge gevoel van vervreemding wanneer hulle met ʼn ander vertaling te doen kry, en daardie gevoel kan gewoonlik terug gevoer word na die feit dat Bybelgebruikers nie genoeg besef dat vertaling ʼn geweldige dinamiese proses is nie. Ons gaan kyk na die volgende drie elemente in die hele vertaalproses: Die eerste element is die bronteks, of meer akkuraat: die brontekste, omdat die Nuwe Testament byv. nie bestaan uit een enkele teks nie. Dié tekste is geskryf in antieke Hebreeus en in antieke Grieks onderskeidelik in die gevalle van die Ou en die Nuwe Testamente. Hierdie twee tale het lank reeds uitgesterf. ʼn Primêre vereiste vir ʼn Bybelvertaler sal dan wees dat die persoon ʼn voorste kenner moet wees van dié twee baie ingewikkelde tale. Dan is daar die proses van vertaling, d.w.s. die oorsit van die teks uit die brontaal in Afrikaans. Laastens is daar die teikentaal; in ons geval Afrikaans. Ons gaan dié drie elemente een vir een nou van nader bekyk. Die Brontekste ʼn Kernvraag wat aanvanklik aangespreek moet word is: is die die teks[te] waaruit ons vertaal dit wat die oorspronklike skrywers geskryf het? Daar word gewoonlik net aanvaar dat dit wel die geval is, en mense reageer met dikwels ongeloof as hulle vertel word dat die werklike antwoord op die vraag NEE is: die feit is dat die oorspronlike geskrifte al eeue lank verlore is, en daarmee saam is die presiese inhoud wat oorgedra moes word asook die presiese gedagtes van die skrywers ook verlore. 2

9 Ou Testament Die geskrifte van die Ou Testament is deel van die Judaïsme, en dit was deur die loop van die millennia bewaar. Die tekste het ʼn lang geskiedenis en dit het deur baie omwentelinge saam met die Joodse volk gegaan; gevolglik is dit nie meer presies wat deur die onderskeie skrywers geskryf is nie. LANDMERKVERTALING #1: SEPTUAGINT Daar het deur die geskiedenis ʼn aantal vertalings verskyn wat ʼn langdurige invloed uitgeoefen het op die Christelike geloof. Die eerste een hiervan is ʼn vertaling van die Ou Testament uit Hebreeus in Grieks wat gedoen is in die 3 de eeu vc. Dit was die tyd van die ryk van Alexander die Grote; die Jode in die lande rondom die Middellandse See het nie meer Hebreeus geken nie en hulle kon nie meer die oorspronklike Ou Testament lees nie. Die naam van dié vertaling is die Septuagint. Die skrywers van die Nuwe Testamentiese boeke soos Mattéüs, Markus en Paulus wat uit die Ou Testament aanhaal, het nie uit die Hebreeus nie, maar uit die Septuagint aangehaal. Die Septuagint bevat soos enige mens se werk foute, en een van die vertaalfoute in Jesaja het tot vandag toe nog reperkussies [sien bl. 52]. Toe die tempel in Jerusalem in 70 nc val, het die rabbis oortuig daarvan dat dit ʼn straf was omdat hulle nie die heilige geskrifte noukeurig bewaar het nie, en omdat die heilige geskrifte toegelaat was om korrup te raak. Hulle het toe baie noukeurig opnuut die heilige geskrifte saamgestel en daarna is dit met groot sorg onveranderd deur die eeue bewaar. Die naam hiervan is die Masoretiese Teks en dit is die standaard Hebreeuse teks wat vandag gebruik word om die Ou Testament te vertaal. Die probleem met die vertaling van die Ou Testament is dat daar baie woorde in die Hebreeus voorkom waarvan die betekenis óf onbekend, óf onseker is. Volgens een bron bevat die meeste teksverse in die Ou Testament ten minste een woord waaroor twyfel bestaan oor die betekenis. Die Hebreeuse woordeskat van die Ou Testament is redelik beperk, en omtrent 25% van die woorde daarin kom net een keer voor. 3

10 Wanneer so ʼn woord twee of meer keer voorkom word die betekenis afgelei uit die kontekste waarin die woord voorkom; wanneer dit egter net een keer voorkom is daar dikwels ʼn probleem om die betekenis af te lei. n Voorbeeld van ʼn onbekende woord kry mens in Deut 23:2: Geen baster mag in die vergadering van die HERE kom nie; selfs sy tiende geslag mag in die vergadering van die HERE nie kom nie. Niemand wat gebore is uit ontoelaatbare geslagsgemeenskap mag lid van die gemeente word nie, selfs nie so ʼn persoon se tiende nageslag nie. Partymaal het ʼn man en ʼn vrou seks, maar hulle mag dit nie doen nie. As hulle ʼn kind kry, dan mag daardie kind nie in die volksvergadering van die Here kom nie. Hulle nageslag mag ook nie in die volksvergadering van die Here kom nie, tot in die tiende geslag. NSV [Nederlandse Statevertaling] Geen bastaard zal in de vergadering des HEEREN komen; zelfs zijn tiende geslacht zal in de vergadering des HEEREN niet komen. KJV [Authorised King James Version] A bastard shall not enter into the congregation of the LORD; even to his tenth generation shall he not enter into the congregation of the LORD. Dié Hebreeuse woord word algemeen verstaan dat dit sou verwys na iemand wat buite-egtelik verwek is. Die 1933-vertaling het dit egter vertaal met baster, wat vandag beskou word as ʼn baie ongelukkige woordkeuse. Dié teks was gebruik om die bestaan van afsonderlike kerke Bybels te regverdig. Hierdie aspek word weer bespreek op bl. 38. ʼn Soektog tussen die beskikbare Bybels in Engels, Duits, Frans, Nederlands en Spaans lewer nog een Bybel op wat ook dié betrokke woord vertolk soos die 1933-Bybel: NEU [Neue Evangeilistische Übersetzung 2003] Es darf auch kein Mischling [iemand met gemengde bloed ] aufgenommen werden, selbst in der zehnten Generation darf kein Nachkomme von ihm in die Gemeinde Jahwes aufgenommen werden. Hierdie is een geval waar die 1933-Bybel ʼn byna unieke posisie inneem vergeleke met die ander Bybels in ander tale. ʼn Ander voorbeeld word 4

11 bespreek op bl. 56. In Jes 3:17 is ʼn voorbeeld van iets waar die betekenis in die Hebreeus onduidelik is... daarom sal die HERE die skedel van die dogters van Sion skurf maak, en die HERE sal hulle skaamte ontbloot. sal Ek, die Here, hulle hare afskeer. Ja, die Here sal hulle koppe kaalskeer. Maar die Here sal hulle koppe vol sere maak, en hulle hare sal uitval. Die Here sal hulle koppe ontsier. Ja, die Here sal hulle koppe bles maak. Daarom sal Ek, sê die Here, elkeen se sluier afruk en haar kop kaal laat skeer. Ek sal hulle met hulle kaal koppe in die straat laat rondloop. Die vyf kontemporêre Afrikaanse vertalings het elkeen ʼn ander weergawe van hierdie teksvers. In Ps 23:4 lui die vyf Afrikaanse vertalings Al gaan ek ook in ʼn dal van doodskaduwee, ek sal geen onheil vrees nie; want U is met my: u stok en u staf dié vertroos my. Selfs al gaan ek deur donker dieptes, sal ek nie bang wees nie, want U is by my. In u hande is ek veilig. Ook wanneer ek deur ʼn diep en donker vallei moet loop, dan sal ek nie bang wees nie, want U, Here, is by my. U beskerm my soos ʼn herder sy skape beskerm met sy stok en met sy kierie. Wanneer ek loop in ʼn donker vallei/deur die vallei van die dood sal ek nie bang wees nie, want U is naby my. Selfs wanneer die lewe vir my so donker word dat ek nie weet watter kant toe nie, sal ek nie bang wees dat probleme my onderkry nie, want U is altyd by my. Die ouer Bybels in al die tale gebruik almal die baie mooi digterlike term dal van die doodskaduwee/vale of the shadow of death/tale des Todesschattens/vallée de l'ombre de la mort. Die betekenis van die 5

12 Hebreeus word vandag verstaan as dit ʼn konnotasie het van donkerte en diepte, en dit word so weergegee in die nuwer vertalings. Minder digterlik maar meer akkuraat. Die Qumran-rolle [die Dooie See-rolle ] Hierdie was een van die belangrikste argeologiese ontdekkings van die 20 ste eeu. Die rolle was geberg in kruike in grotte in ʼn onherbergsame gebied by die Dooie See, en is ontdek tussen 1947 en Daar is altesaam byna 1000 perkamentrolle gevind wat dateer uit die 2 de eeu vc. Die belang van die rolle vir Bybelvertaling is dat dit ten minste fragmente bevat van al die boeke van die Ou Testament behalwe vir Ester. Sommige boeke is volledig of byna volledig. Sommige van die boeke in die besonder Jesaja verskil baie min van die Masoretiese teks. Ander boeke verskil weer meer; maar in die geheel egter het die Qumran-dokumente baie bygedra tot die kennis van die Hebreeuse Ou Testament. Nuwe Testament Die situasie in die geval van die Nuwe Testament verskil aansienlik van dié by die Ou Testament. Die boeke van die Nuwe Testament is deur die onderskeie skrywers geskep in die 1 ste eeu en vroeg in die 2 de eeu. Net soos in die geval van die Ou Testament het die oorspronklike manuskripte verlore geraak en daar word vandag gewerk met afskrifte wat deur die eeue heen gemaak is deur skribas. Die manuskripte moes oorgeskryf word om twee redes: die perkament waarop die kopieë gemaak is het nie lank gehou nie veral as dit gereeld gebruik was. ekstra kopieë was gemaak vir die vroeë Christelike kerk wat vinnig uitgebrei het. Die vroeë skribas was nie professionele kopiïste nie. Die tydperk van professionele akkurate kopiëring het eers aangebreek toe die kloosterordes ontstaan het omtrent 1000 jaar later in die Middeleeue. 6

13 Daar het in die tyd van die vroeë kerk ook nog nie die streng beginsel gegeld dat daar glad nie verander kon word aan die teks nie. Die skribas het vry gevoel om by te voeg by die teks indien hulle van mening was dat iets nie heeltemal duidelik was nie. Niks daarvan was kwaadwillig nie; dit was inteendeel die algemene gebruik gewees daardie tyd. Die gevolg hiervan egter is dat die inhoud van Nuwe Testament in Grieks verander het met die eeue. Die wysigings was verder kumulatief, m.a.w. die byvoegings van vroeër skribas het meestal gebly in die manuskripte terwyl later skribas hulle eie byvoegings gemaak het. ʼn Mens kan die invloed van die skribas sien wanneer die inhoud van die en 1933-Bybels vergelyk word. Die 1983-Bybel maak gebruik van Griekse tekste wat honderde jare ouer is as dié wat gebruik is vir die vertaling van die 1933-Bybel. Die 1983-Bybel is inhoudelik dus nader aan die oorspronkike tekste, en die Nuwe Testament in dié Bybel is ook aanmerklik korter om hierdie rede. Hieronder is ʼn paar voorbeelde van onopsetlike foute: In Luk 12: 8-9 het die skriba ʼn reël wat in die Griekse teks voorkom herhaal Ek sê vir julle: Elkeen wat hom voor die mense openlik vir My uitspreek, vir hom sal die Seun van die mens Hom ook openlik uitspreek voor die engele van God. Maar hy wat My voor die mense verloën, sal voor die engele van God verloën word. En Ek sê vir julle: Elkeen wat My sal bely voor die mense, hom sal die Seun van die mens ook bely voor die engele van God. Maar hy wat My verloën voor die mense, sal verloën word voor die engele van God. Dit het op ʼn baie vroeë stadium gebeur omdat die 1983-Bybel ook hierdie herhaling bevat. Een van die belangrikste antieke Griekse Nuwe Testamente is die Codex Vaticanus [sien bl. 18]. Joh 17:15 lui in ons Bybelvertalings: Ek bid nie dat U hulle uit die wêreld wegneem nie, maar dat U hulle van die Bose bewaar. Die onderstreepte gedeelte is deur ʼn skriba uitgelaat by die oorskryf van 7

14 die Johannes-evangelie vir die Codex, en hier staan nou die teenoorgestelde geskryf: Ek bid nie dat U hulle van die Bose bewaar. Hierdie fout kom nie voor in enige bestaande vertaalde Bybels nie. Daar het soms meer as een skriba gelyktydig gewerk aan ʼn nuwe manuskrip. Daar was dan ʼn voorleser wat die teks gelees het, en in die geval van Openb 1:5 is daar ʼn voorbeeld van ʼn skriba wat ʼn fout gemaak het tussen twee Griekse woorde wat eenders klink. Dié twee woorde is LUSANTI [ bevry ] en LOUSANTI [ gewas ]. Eersgenoemde woord is die korrekte een wat verskyn in die ouer tekste.... die geloofwaardige getuie, die eerste wat uit die dood opgestaan het, die heerser oor die konings van die aarde. Uit liefde vir ons het Hy ons deur sy bloed van ons sondes verlos.... en van Jesus Christus, die getroue getuie, die eersgeborene uit die dode en die Owerste oor die konings van die aarde! Aan Hom wat ons liefgehad het en ons van ons sondes gewas het in sy bloed en van Jesus Christus,... Die baie bekende uitdrukking ons sondes is gewas deur Jesus se bloed kom eintlik van iemand wat lank gelede verkeerd gehoor het, en toe die verkeerde Griekse woord neergeskryf het. Nou volg enkele voorbeelde van opsetlike veranderings wat aangebring is: Foute in die oorspronklike teks word verdoesel. In die ouer tekste van Markus staan daar by Mark 1:2: In die boek van die profeet Jesaja staan daar geskrywe: Kyk, Ek stuur my boodskapper voor jou uit. Hy sal die pad vir jou regmaak. Markus het egter ʼn fout gemaak met hierdie aanhaling omdat Jesaja dit nie geskryf het nie. Dit staan in werklikheid in Eks 23:20: Ek, die Here, stuur ʼn engel voor jou uit om jou op die pad te beskerm en jou na die plek toe te bring wat Ek vir jou reg gemaak het. Die skribas het hierdie fout van Markus verdoesel deur die teks so te 8

15 wysig: Soos geskrywe is in die Profete: Kyk, Ek stuur my boodskapper voor u aangesig, wat u pad voor U uit sal regmaak Teksgedeeltes wat onaanvaarbaar is vir die opvattings van die skribas is verander. In Matt 24:36 staan daar oorspronklik: Maar niemand weet wanneer daardie dag en uur kom nie, nie die engele in die hemel nie en ook nie die Seun nie. Net die Vader weet dit. Die vroeë gelowiges kon dit nie aanvaar dat die Seun uitgesluit word op hierdie manier nie. Die teks is gevolglik gewysig na iets meer aanvaarbaars: MAAR van dié dag en dié uur weet niemand nie, ook die engele van die hemele nie, maar net my Vader alleen. In die volgende voorbeeld is daar op die oomblik nog nie sekerheid oor die saak nie, maar dit mag ʼn geval wees waar ʼn teksgedeelte onaanvaarbaar gevind is deur skribas: Mark 10:46 sê En hulle het in Jerigo gekom. En toe Hy en sy dissipels en ʼn aansienlike skare uit Jérigo uitgaan, sit die blinde man, Bartiméus, die seun van Timéus, langs die pad en bedel. Daar is ʼn gaping in die vertelling tussen dié twee sinne. Dit skyn asof Markus aanvanklik iets beskryf het wat in Jérigo gebeur het en dat dit miskien later om een of ander rede deur iemand verwyder is. Indien dit wel die geval sou wees moes dit op ʼn baie vroeë stadium gewees het omdat daar geen spoor meer bestaan van ʼn manuskrip wat iets anders vermeld nie. Skribas het ook soms teksgedeeltes aangepas om te konformeer met hulle 9

16 eie leefwyse. In Mark 9:29 sê dit volgens die ouer Griekse tekste, en ook volgens die 1983-Bybel: Hy het vir hulle gesê: Hierdie goed kan met niks anders as met gebed uitgedrywe word nie. Die skribas het dit soos volg verander, en dit het só beslag gevind in die 1933-Bybel: En Hy sê vir hulle: Hierdie geslag kan deur niks anders uitgaan as deur gebed en vas nie. Vir die gelowiges in die vroeë kerk het gebed altyd onlosmaaklik saam gegaan met vas, en dit is toe ook so verwoord in hulle manuskripte. Skribas het dikwels ʼn teksgedeelte aangepas as die inhoud daarvan nie heeltemal ooreenstem met ander gedeeltes in die Bybel nie. In die besonder is die vier Evangelies op hierdie manier ge-harmoniseer. Die gebed van die Here soos dit oorspronklik in Luk 11:2-4 voorkom is baie bondig: En Hy sê vir hulle: Wanneer julle bid, sê dan: Vader, laat u Naam geheilig word; laat u koninkryk kom. Gee ons elke dag ons daaglikse brood; en vergeef ons ons sondes, want ons vergewe ook elkeen wat teen ons oortree; en laat ons nie in versoeking kom nie. Dié teks is met die tyd as volg aangepas: En Hy sê vir hulle: Wanneer julle bid, sê: Onse Vader wat in die hemele is, laat u Naam geheilig word; laat u koninkryk kom; laat u wil geskied, soos in die hemel net so ook op die aarde; gee ons elke dag ons daaglikse brood; en vergeef ons ons sondes, want ons vergewe ook elkeen wat aan ons skuldig is; en lei ons nie in versoeking nie, maar verlos ons van die Bose. Die onderstreepte gedeeltes is later bygevoeg in die Lukas-evangelie sodat die inhoud van die hierdie weergawe van die gebed nader is aan dié in Mattéus. 10

17 Skribas en ook vertalers [sien ʼn voorbeeld hiervan op bl. 34] het dikwels ʼn bepaalde stereotipering van Jesus probeer voorhou. Hiervolgens moes Jesus uitgebeeld word onder andere as vriendelik, sagmoedig, lief vir ander mense, vervul met medelye, en die vriend van onderdruktes. Wanneer dit nie so geskryf staan nie was skribas geneig om die teks te wysig. In Mark 1:41 staan daar in die sowel as die 1983-vertaling: Jesus het hom jammer gekry, sy hand uitgesteek en hom aangeraak. Hy sê toe vir hom: Ek wil. Word gesond! En Jesus het vir hom innig jammer gevoel en die hand uitgesteek en hom aangeraak en vir hom gesê: Ek wil, word gereinig! Dit word ook so verwoord in die oorgrote meerderheid van Bybels in die ander tale. Daar is egter goeie redes om te aanvaar dat dit heel waarskynlik nie was wat Markus geskryf het nie. Enkele baie ou en origens betroubare manuskripte van dié Evangelie sê die teenoorgestelde, nl. dat Jesus kwaad geword het vir die jong man. Die moontlikheid bestaan dat skribas baie vroeg in die geskiedenis al die manuskrip verander het na iets wat vir hulle meer aanvaarbaar was. Daar is enkele Bybels vandag wat hierdie weergawe in hulle vertaling weerspieël. Hierdie Bybels verskil dan lynreg van die res wat hierdie teksvers betref. Voorbeelde van dié Bybels is: Lexham English Bible [LEB] And becoming angry, he stretched out his hand and touched him, and said to him, I am willing; be made clean. New International Version [NIV] Jesus was indignant. He reached out his hand and touched the man. I am willing, he said. Be clean! New Living Translation [NLT] Moved with anger, Jesus reached out and touched him. I am willing, he said. Be healed! 11

18 Die kennis van ou manuskripte neem voordurend toe, en daar sal mettertyd meer sekerheid bestaan of Markus geskryf het dat Jesus jammer of kwaad vir die jong man was. Dit sal interessant wees om te volg hoe hierdie gedeelte in die toekoms vertaal gaan word. Skribas het ook soms ʼn mondelinge oorlewering ingevoeg by ʼn manuskrip. Hier is Joh 5:2-7 uit die en 1933-Bybels onderskeidelik: By die Skaappoort in Jerusalem was daar ʼn bad met die Hebreeuse naam Betesda. Dit het vyf pilaargange gehad, waar daar baie gestremdes gelê het: blindes, kreupeles en lammes. Onder hulle was daar ʼn sekere man wat al ag en dertig jaar lank siek was. Jesus het hom sien lê en het geweet dat hy al baie lank siek was. Toe vra Hy vir hom: Wil jy gesond word? Die sieke het Hom geantwoord: Meneer, ek het niemand om my in die bad te sit as die water in beweging kom nie; en terwyl ek aansukkel, gaan iemand anders voor my in. En daar is in Jerusalem by die Skaapspoort ʼn bad met vyf pilaargange wat in Hebreeus Betésda genoem word. Daarin het ʼn groot menigte siekes gelê, blindes en kreupeles en lammes, wat op die roering van die water gewag het. Want ʼn engel het op bepaalde tye in die bad neergedaal en die water geroer. Die een wat dan die eerste ingaan ná die roering van die water, het gesond geword, aan watter siekte hy ook al gely het. En ʼn sekere man was daar, wat agt-en-dertig jaar aan sy siekte gely het. Toe Jesus hom sien lê, terwyl Hy geweet het dat hy al ʼn lang tyd siek was, sê Hy vir hom: Wil jy gesond word? Die sieke antwoord Hom: Here, ek het niemand om my in die bad te sit as die water geroer word nie; en onderwyl ek kom, gaan ʼn ander een voor my in. Die mondelinge oorlewering wat bygevoeg is is die onderstreepte gedeelte. In die tyd van die vroeë Christelike kerk was daar baie godsdienstige strominge. Elkeen het sy eie dogma gehad, en skribas het dikwels die teks aangepas om hulle eie sekte se leringe te beklemtoon, en dié van opponerende sektes verkeerd te bewys. So iets is gedoen so laat as 1534 toe dit al belangrik was die teks 12

19 woordeliks te bewaar deur niemand anders nie as Martin Luther. Rom 3:28 lui in die Grieks [uit die Nuwe Lewende Vertaling] Ons is immers daarvan oortuig dat die mens vrygespreek word op grond van sy geloof en nie deur wetsgehoorsaming nie. Luther se teologie het onder andere verskil van dié van die Rooms- Katolieke kerk in dat hy die aspekte van slegs genade en slegs geloof vir saligwording beklemtoon het. Sy vertaling van hierdie vers lui: So halten wir nun dafür, daß der Mensch gerecht werde ohne des Gesetzes Werke, allein durch den Glauben. Luther het allein [ alleenlik of slegs in Afrikaans] in sy teks bygevoeg. Hy het sterk oor dié saak gevoel, en dit onder andere verdedig deur te sê maar dit is tog wat Paulus bedoel het. Daar bestaan nog ander Duitse Bybelvertalings en nie een van dié vertalings het Luther se weergawe gevolg nie. Die Eberfelder-vertaling [1905] sê byvoorbeeld: Denn wir urteilen, daß ein Mensch durch Glauben gerechtfertigt wird, ohne Gesetzeswerke. Hierdie is enkele voorbeelde van hoe die manuskripte van die Griekse Nuwe Testament deur die kopiëring daarvan verander is, en hoe dit geleidelik korrup geraak het. Die eerste antieke tekste wat vandag bestaan dateer uit die 4 de eeu, wat beteken dat daar 300 jaar se afskrifte verlore geraak het saam met die heel oorspronklike geskrifte. Vandag bestaan daar byna 6000 kopieë van die Griekse Nuwe Testament; die meeste is nie heeltemal volledig nie, en hoe ouer die manuskrip is, hoe meer fragmentaries is dit gewoonlik. Die ouer tekste is oor die algemeen bondiger as die lateres, en die tekste verskil byna almal in detail met mekaar. Hierdie in kort is dan die probleem met die Nuwe Testament in Grieks. Daar bestaan nie ʼn oerteks soos wat die algemene opvatting is, in die sin van die geskrifte soos deur die oorspronklike skrywers geskryf waaruit vertaal kan word nie. 13

20 In plaas van ʼn oerteks moet ons eerder verwys na ʼn bronteks waaruit vertaal word. Dié bronteks is nie ʼn gegewe wat reeds bestaan nie; dit moet saamgestel word uit die duisende Griekse tekste en fragmente van tekste wat nog bestaan. Die doelwit by die voorbereiding van die bronteks is om so na as moontlik te kom aan wat die oorspronklike skrywers geskryf het. Dit behels voortgesette navorsing deur hoogs geskoolde kundiges in antieke manuskripte en antieke Grieks. In die werk word onder andere die tekste onderling vergelyk. Die breë beginsel is dat die inhoud van die oudste teks geneem word as die mees betroubare, mits een ander teks ook daarmee saamstem. Dan is daar ander beginsels wat ook geld in die beoordeling van die tekste, soos die geografiese oorsprong van ʼn teks. Die bronteks is nie ʼn statiese dokument nie. word dit voortdurend aangepas en opgedateer soos die kennis op hierdie gebied toeneem. Op bl. 17 is daar ʼn tydskaal wat die ontwikkeling van die Griekse Nuwe Testament bronteks oor die afgelope 20 eeue opsom. LANDMERKVERTALING #2: VULGAAT [sien bl. 17] In die 4 de eeu het die volgende belangrike vertaling verskyn. Dit was naamlik ʼn vertaling van die hele Bybel in Latyn. Dit is gedoen deur St. Hieronimus in opdrag van die Pous, en die benaming daarvan is die Vulgaat. Hy het die Hebreeuse Ou Testament gebruik en die Griekse Nuwe Testament-tekste waarop hy sy hande kon lê. Dié vertaling was baie belangrik omdat dit die Bybel was wat gebruik is in die Rooms-Katolieke kerk vir meer as 1500 jaar tot diep in die 20 ste eeu. Dit is ook gebruik as die bronteks vir Bybelvertalings in Europese tale wat sporadies verskyn het sedert die Middeleeue. Omdat dit so ʼn vroee dokument is, gee die Vulgaat ook ʼn kyk op die inhoud van die Griekse tekste wat die eerste drie eeue verskyn het wat verlore geraak het; in dié opsig is dit veel nader aan die oorspronklike skrywers se tekste as die latere kopieë wat gemaak is daarvan. Net soos die Septuagint is dit die werk van ʼn mens met vertaalfoute. ʼn Interessante fout is die weergawe van Ex 34:29. Die Engelse Douai-Reims 14

21 Bible [1609] wat uit die Vulgaat vertaal is lui: And when Moses came down from the Mount Sinai, he held the two tables of the testimony, and he knew not that his face was horned from the conversation of the Lord [King James: his face shone]. Vandaar die uitbeelding van Moses met die horings in die Renaissancekuns. LANDMERKBRONTEKS #1: TEXTUS RECEPTUS [sien bl. 17] Teen die einde van die Middeleeue was daar ʼn toenemende behoefte vir ʼn Bybel in die onderskeie inheemse tale. Meer as een Bybel in Engels en in Duits het byv. al verskyn sedert die Middeleeue waarvan die meeste vertaal is uit die Latynse Vulgaat. Die volgende stap sou wees om te vertaal uit die Hebreeus en die Grieks, en vir dié doel was daar reeds ʼn aantal Griekse Nuwe Testamente beskikbaar. Dié manuskripte egter het nie met mekaar ooreengestem nie, en daar was ʼn behoefte vir ʼn gesaghebbende weergawe van die Nuwe Testament wat gebruik kon word as bronteks. Die Nederlandse humanis, Desiderius Erasmus, het vroeg in die 16 de eeu ʼn Griekse Nuwe Testament laat verskyn wat wye aanvaarding geniet het. Dié dokument het die naam gekry van die Textus Receptus [ ontvange teks ]. Dit is gebruik as die bronteks vir die Nuwe Testament vir die volgende 400 jaar tot diep in die 20 ste eeu. Dit was onder andere die bronteks vir landmerkvertalings soos die King James, die Lutherbibel die Statenvertaling en die 1933-Bybel in Afrikaans. Erasmus het basies 6 laat Griekse Nuwe Testament tekste uit die 10 de eeu tot sy beskikking gehad. Hy het nie ʼn volledige Griekse Openbaring in enige van dié tekste gehad nie, en hy het dié gedeelte uit die Latynse Vulgaat in Grieks vertaal. As gevolg hiervan is die 3 de laaste vers [Openb 22:19] in die Bybel foutief in die 1933-Bybel: En as iemand iets van die woorde van die boek van hierdie profesie wegneem, dan sal God sy deel wegneem uit die boek van die lewe en uit die heilige stad en uit die dinge waarvan in hierdie boek geskrywe is. 15

22 Die weergawe in die 1983-Bybel is: [E]n as iemand een van die woorde van hierdie profetiese boek wegneem, sal God sy deel aan die boom van die lewe en aan die heilige stad wegneem waarvan in hierdie boek geskrywe is. LANDMERKVERTALINGS #3: LUTHERBYBEL, KING JAMES EN STATEBYBEL Daar is drie belangrike Europese Bybelvertalings wat verskyn het ná die kerkhervorming wat spesiale vermelding verdien. Dit is die Lutherbibel [1534], die King James Authorized Version [1611] en die Nederlandse Statenvertaling [1637]. Daar word dikwels voorgehou dat hierdie drie Bybels die eerste Bybels was in die onderskeie tale, en veral in die geval van die Luthervertaling word daar wyd geglo dat dit die eerste Bybel was wat beskikbaar gekom het in Duits. Dit is egter nie waar nie. Daar was meer as 10 vertalings gedoen sedert die Middeleeue in Duits en daar was byna 10 vertalings gedoen in Engels. Wat hierdie vertalings onderskei het van hulle voorgangers is onder andere omdat die Nuwe Testament gedoen is uit Grieks en nie uit die Vulgaat nie, en omdat dit meer akademies verantwoorde en deeglike vertalings was as die vorige pogings. Dié Bybels het in hulle onderskeie lande daarvoor gesorg dat die spelling en die taal gestandaardiseer geraak het en dit het gehelp om ʼn nasionale kultuur in dié lande tot stand te bring. Die drie tale het elkeen idiome en nuwe woorde bygekry wat vir die eerste keer in dié Bybels gebruik is. Dit was sulke deeglike werk dat al drie Bybels vandag nog verkrygbaar is ten spyte daarvan dat heelwat nuwer vertalings veral in die 20 ste eeu aan die lig gekom het wat inhoudelik veel beter is. Die King James-Bybel is nog steeds die Bybelweergawe wat die tweede beste verkope het in die Verenigde State. na bl

23 EEUE EEUE EEUE EEUE EEUE 1 Die Nuwe Testament word geskryf. Dié tekste gaan verlore 2 3 Grootskaalse kopiëring en verspreiding. Dié tekste is ook verlore 4 Eerste behoue tekste, meeste fragmente. Vulgaat. Twee volledige Nuwe Testamente: Codex Vaticanus en Codex Sinaiticus. Raak tydelik verlore ʼn Toenemende getal fragmente van kopieë bly behoue Volledige en semi-volledige tekste bly behoue Die tydperk van professionele akkurate kopiëring in die kloosters Die koms van die drukpers en die einde van kopiëring 16 Textus Receptus Lutherbybel King James-Bybel Statevertalingbybel Belangrike ontdekkings van ou tekste oa Codex Vaticanus en Sinaiticus. Groot toename in die kundigheid by antieke Grieks en antieke Hebreeus. 20 Alternatiewe eklektiese Griekse Nuwe Testamente: UBS en Nestlé-Aland 17

24 van bl. 16 Wat effens verwarrend is, is dat daar later opgedateerde weergawes van hierdie Bybels verskyn het. Sommige van hierdie hiersienings is saam met die oorspronklike Bybels op die mark. Daar is byv. die Statenvertaling waarvan daar vier hersienings verskyn het die jongste een in Die King James het ook ʼn hele aantal hersienings ondergaan waarvan die nuutste een die New King James in 1982 verskyn het. Sien bl. 34 vir ʼn voorbeeld van hoe die NKJV se verskil van die KJV. LANDMERKONTDEKKINGS: CODEX VATICANUS EN CODEX SINAITICUS Daar is op bl. 14 genoem dat daar ʼn skaarsste is aan vroeë volledige tekste en dat van die oudste tekste slegs uit fragmente bestaan. In die 19 de eeu is daar twee volledige tekste ontdek wat dateer uit die 4de eeu wat ʼn kwantumsprong verteenwoordig in die kennis van die Griekse Nuwe Testament. Die eerste ontdekking was die Codex Sinaiticus in ʼn Grieks-Ortodokse klooster by Sinai in Na die Codex Vaticanus is dit die belangrikste manuskrip van die Griekse Nuwe Testament wat ons vandag het. Dit word in die Britse Musem bewaar. Die tweede ontdekking is dié van die Codex Vaticanus. Dit is ʼn manuskrip wat sedert ten minste die 15 de eeu in die Vatikaanbiblioteek bewaar word. Dié dokument is eers in die 19 de eeu ondersoek en toe is ontdek dat dit die beste bestaande Griekse Nuwe Testament verteenwoordig. Dié twee manuskripte verskil onderling, en hulle verskil ook van die Vulgaat. Hulle bevat ook foute, een waarvan genoem is op bl. 7. LANDMERKBRONTEKS #2: EKLEKTIESE TEKSTE ʼn Eklektiese teks is ʼn teks wat saamgestel is uit ʼn verskeidenheid bronne waaruit die beste gedeeltes geselekteer is. Teen die 19 de eeu was dit duidelik dat die Textus Receptus nie ʼn goeie weergawe is van die Nuwe Testament nie. Die kennis van wat in die oorspronklike manuskripte gestaan het, het grootliks toegeneem sedert 18

25 Desiderius Erasmus sy Griekse Nuwe Testament in die 16 de eeu saamgestel het. Erasmus het ʼn baie beperkte aantal manuskripte kon raadpleeg en hy ook nie toegang gehad tot die belangrike manuskripte wat sedertdien ontdek is nie. Sedert laat in die 19 de eeu het daar alternatiewe Griekse Nuwe Testamente verskyn wat die resultaat was van intensiewe akademiese navorsing van al die bekende manuskripte. Daar is twee sodanige tekste wat vandag nog gebruik word, nl. die Nestlé-Aland Nuwe Testament en dié van die United Bible Societies [UBS]. Eersgenoemde word in Duitsland uitgegee en die eerste uitgawe daarvan was in Die UBS is ʼn liggaam waaraan die individuele Bybelgenootskappe in die onderskeie lande behoort. Die Griekse Nuwe Testamente wat die twee organisasies uitgee word voortdurend opgedateer en nuwer uitgawes verskyn gereeld. Die twee dokumente verskil wat die inhoud betref nie veel nie, maar die voetnotas en verduidelikende notas by elkeen verskil aansienlik. Daar gaan verderaan in hierdie bespreking eenvoudigheidshalwe verwys word na UBS wanneer die hele versameling van beskikbare eklektiese Nuwe Testamente tekste bedoel word. Daar word gewoonlik van meer as een daarvan gebruik gemaak by die hedendaagse vertaling van Bybels. Textus Receptus [TR] teenoor UBS Wanneer die 1983-Bybel met die 1933-Bybel vergelyk word, is dit eintlik die verskille tussen bogenoemde twee Nuwe Testamente wat ter sprake is. Die tabel hieronder bespreek die vernaamste verskille: TR Volledige of semi-volledige Griekse manuskripte is gebruik. Die tekste wat Desiderius Erasmus gebruik het was relatief jonk. Dit het gedateer uit ± die 10 de eeu. Dit is saamgestel uit ses Griekse UBS Alle moontlike Griekse manuskripte is in ag geneem; ook oorblywende fragmente. Die oudste tekste wat vandag beskikbaar is, is gebruik. Dit dateer terug tot die 4 de eeu. Daar is duisende Griekse manu- 19

26 manuskripte. Die laaste paar verse van Openbaring het by almal ontbreek en Erasmus het dit uit die Vulgaat in Grieks vertaal. Na 1950 word dit hoofsaaklik gebruik vir die heruitgawes van ouer Bybels. In die Engelstalige wêreld is daar op die oomblik ±50 weergawes van die Bybel beskikbaar. Van die nuwe [d.w.s. ná 1950] vertalings word net een gedoen uit die TR uit. Dit was die werk van een persoon wat afgesluit is. Bybelgebruikers wat die tradisionele vertalings uit die TR gebruik het was gewoond daaraan om ʼn Bybel te hê wat vas en onveranderlik is. Daar is twee tekstipes ter sprake in die geval van die Griekse manuskripte: die Bisantynse tekstradisie is die een. Dié tekste is ʼn groep van omtrent 80% van al die bestaande manuskripte. Die groep was gelokaliseer in Konstantinopel en was deur die Oosterse Kerk gebruik. Dit het baie parafraserings van die oorspronklike en byvoegings tot die oorspronklike ou Griekse tekste. skripte wat in ag geneem is. Verder is daar net soveel Latynse manuskripte en manuskripte in ou tale soos Sirakies, Slawies, Armeens en Kopties wat ondersoek word ter ondersteuning van ʼn bepaalde interpretasie. Dit is in algemene gebruik by Bybelvertaling. Dit is die werk van die voorste vakkenners in die wêreld en dit word voortdurend bygewerk. Opgedateerde weergawes verskyn gereeld. Bybelgebruikers word nou gekonfronteer met Bybeluitgawes wat onderling verskille toon. Die ander tekstipe is die Aleksandrynse tekstradisie. Die groep tekste was gesentreer in Alexandrië, en die Codex Vaticanus en Codex Sinaiticus behoort aan hierdie famlie. Hierdie tekste is bondiger en volgens algemene beskouing is dit getrouer aan die oorspronklike geskrifte. Hulle is geproduseer van die 2 de tot die 4 de eeue. Die Alexandrynse tekste is vandag 20

27 Bisantynse tekste is ook relatief jonk, en is geproduseer tot die 16 de eeu toe. Erasmus het tekste uit hierdie familie gebruik om die TR saam te stel. Daar is ʼn klein minderheid vakkenners wat steeds aanvaar dat die TR ʼn geldige bronteks is. Dit het ander geografiese wortels en ʼn ander geskiedenis. Daar word gedink deur hierdie persone dat die Bybelverse wat in die TR voorkom wat in die UBS onderbreek, nie later deur skribas bygeskryf is nie; maar dat dit outentieke Bybelteks is wat in die Alexandrynse tekstradisie verlore geraak het. Bybelgebruikers voel soms verward deur al die onsekerhede in die grondteks en deur die groot aantal keuses wat uitgeoefen word by die Griekse manuskripte. Daar is ʼn opvatting onder sommiges dat Erasmus geïnspireer deur die Heilige Gees was toe hy sy keuses moes maak, en dat sy Nuwe Testament dus die regte een is. Die TR is sterk geassosieer met die Kerkhervorming en met die Protestantisme. Daar is goeie vertalings gemaak daaruit in die onderskeie Europese lande wat vir honderde jare gebruik was en wat deel geword het van die grondliggend aan byna al die moderne Bybelvertalings. Die samestellers van die eklektiese Griekse Nuwe Testament tekse maak geen soortgelyke mistieke aansprake nie. Dit word beskou as die beste produk wat gelewer kan word met die beskikbare kennis en bestaande manuskripte vandag. Die UBS-vertalings word ten onregte soms geassosieer met die Katolieke kerk. Daar bestaan ten minste twee redes hiervoor Die inhoud van die UBS-Griekse Nuwe Testamente stem meer ooreen met dié van die Vulgaat 21

28 Protestantse erfenis. Die Rooms-Katolieke Kerk het in dieselfde tyd gebruik gemaak van die Vulgaat; daar was dus ʼn duidelike onderskeid tussen die Bybel wat deur die Protestante gebruik was en die Katolieke se Bybel. Die Protestantse kerke het belydenisskrifte waarvan die gesag net onder dié van die Bybel staan. Sommige van die geloofstellings wat gemaak word in hierdie geskrifte is gegrond op teks wat net in die TR voorkom [sien die tekshokkie hieronder]. [m.a.w. die Katolieke se Bybel ] as met die TR. Die meeste van die gedeeltes in die Nuwe Testament wat in die 1983-Bybel byv. weggelaat is kom ook nie in die Vulgaat voor nie. Die Codex Vaticanus [bl. 18] word verkeerdelik gesien as ʼn Roomse manuskrip. In der waarheid verwys die Vaticanus slegs na die plek waar die dokument bewaar word. Twee voorbeelde waar die belydenisskrifte aanhaal uit teks wat nie in die nuwer Bybels voorkom nie: Nederlandse Geloofsbelydenis Artikel 9 Skrifgetuienis oor die leer van die Drie-Eenheid Ons weet dit alles sowel uit die getuienisse van die Heilige Skrif as uit hulle werkinge, veral uit werkinge wat ons in onsself voel. "Want daar is drie wat getuig in die hemel: die Vader, die Woord en die Heilige Gees en hierdie drie is een; en daar is drie wat getuig op die aarde: die Gees en die water en die bloed en die drie is eenstemmig" (1 Joh 5:7, 8). Ons word op al hierdie plekke baie duidelik geleer dat daar drie persone in een enige Goddelike Wese is. 22

29 Hierdie Bybelgedeelte word weer bespreek op bl. 53. Heidelbergse Kategismus Sondag 52 Hoe sluit jy jou gebed af? Want aan u behoort die koninkryk, die krag en die heerlikheid tot in ewigheid. Ons bid dit alles van U omdat U as ons Koning, wat mag oor alles het, ons alle goeie dinge wil en kan gee sodat daardeur nie ons nie maar U heilige Naam ewig geprys sal word. Die Vertaalproses Hierdie proses is ook meer kompleks as wat mens soms sou vermoed. Wanneer begin word met ʼn standaard bronteks [in Grieks of in Hebreeus] en dit word vertaal, dan kan daar ʼn groot verskeidenheid produkte in die teikentaal gelewer word. Daar is byv. omtrent 50 Bybels wêreldwyd in Engels beskikbaar; byna almal gebruik die UBS-teks vir die Nuwe Testament as basis, almal is vertalings in dieselfde teikentaal Engels maar die resultate verskil grootliks onderling. Daar is drie elemente wat ʼn rol speel in hoe die vertaalde teks aan die einde lyk: Letterlike direkte vertaling aan die een kant teenoor interpretatiewe vertaling; Formele taal teenoor alledaagse spreektaal; Heersende sedes, gebruike en norme. Letterlike vertaling teenoor interpretatiewe vertaling Hierdie verteenwoordig twee uiterstes met ʼn kontinuum tussen-in. Albei uiterstes is in die praktyk nie haalbaar nie. Baie persone verlang ʼn vertaling wat so naby as moontlik is aan die Hebreeus en Grieks in die brondokumente, m.a.w. ʼn woord-vir-woord vertaling. Dit is egter onmoontlik: Afrikaans is baie ver verwyder van antieke Hebreeus byvoorbeeld, en ʼn woord-vir-woord vertaling uit Hebreeus in Afrikaans sal iets heeltemal onverstaanbaars oplewer. 23

30 Geen vertaling is 100% letterlik nie; enige vertaling sal ʼn mate van interpretasie bevat om die bedoeling van die oorspronklike skrywer oor te dra aan die lesers, en dit is daar waar Bybelvertalings aansielik verskil in hulle benadering. Hoe meer interpretasie gedoen word, hoe duideliker is die vertaling vir die leser; maar hoe meer kom daar iets van die individuele vertaler by, en hoe meer tydgebonde is die werk. Wanneer die interpretasie verder gevoer word, kry ʼn mens die parafrase- Bybels. Dié Bybels is nie altyd uit die oorspronklike tale vertaal nie, en dit bevat die opsteller daarvan se weergawe van wat in die Bybel staan. ʼn Kinderbybel is een voorbeeld van ʼn parafrase-bybel. In die teksvierkante hieronder volg enkele voorbeelde van die meer letterlike vertalings teenoor die meer interpretatiewe vertalings uit die verskillende Afrikaanse Bybels. Die 1933-Bybel verteenwoordig behalwe vir een interessante uitsondering die meer letterlike vertalingswyse. Amos 4:6 Alhoewel Ék julle reinheid van tande gegee het in al julle stede en broodsgebrek in al julle woonplekke nogtans het julle jul tot My nie bekeer nie, spreek die HERE. Ek het hongersnood in al julle stede laat kom, broodsgebrek in al julle dorpe, maar julle het julle nie tot My bekeer nie, sê die Here. Ek het julle honger laat bly oral waar julle woon. Maar julle het nie teruggekom na My toe nie. Dit sê die Here. In al julle dorpe het Ek gemaak dat daar nie kos is om te eet nie. Ek het gesorg dat daar in al julle blyplekke niks brood is om te eet nie. Maar nogtans het julle nie daaraan gedink om terug te kom en by My kos te kom vra nie, sê die Here. Psalm 60:10 Moab is my waskom; op Edom werp Ek my skoen; jubel oor My, o Moab is tot my beskikking, Edom neem Ek in besit, oor Filistea juig 24

31 Filistéa! Ek as oorwinnaar. Moab is my dienaar en Edom is my slaaf. Oor Filistea juig ek as oorwinnaar. Prediker 12:5 Dit is die tyd wanneer hy bang is vir ʼn hoogte en vir alles op die pad skrik, die tyd wanneer die amandelboom in bloei staan, die sprinkaan homself moeisaam voortsleep en die kapperkruid nutteloos word, die tyd wanneer die mens na sy ewige woning gaan en dié wat treur, op die straat rondgaan. Dit is wanneer jy vir steil opdraandes en baie ander dinge bang word omdat jy te swak geword het. En terwyl die amandelboom bloei, die sprinkaan hom vol eet en die kapperkruid blom, sterf die mens. In die strate sal hulle die doodsberig vertel. Dan sal hulle saamkom om hom te begrawe. Ook sal hy bang wees vir ʼn hoogte, en verskriklike dinge sal op die pad wees! En die amandelboom sal in bloei staan, en die sprinkaan sal homself met moeite voortsleep, en die lus het vergaan; want die mens gaan na sy ewige huis, en die rouklaers sal op die straat rondgaan. Daar sal dae kom wanneer jy bang is vir hoë plekke en vir dinge wat in jou pad is. Daar sal ʼn tyd kom wanneer jou hare wit is soos die blomme van ʼn amandelboom, ʼn tyd wanneer jy sukkel om te loop, en daar niks is wat help om jou lus te maak vir seks nie, ʼn tyd wanneer jy sterf, en wanneer die mense wat oor jou moet rou, op die strate bymekaarkom. Dit is die tyd wanneer hy bang is vir ʼn hoogte en vir alles op die pad skrik, die tyd wanneer die amandelboom in bloei staan, die sprinkaan homself moeisaam voortsleep. Dis die tyd wanneer ʼn mens se begeertes nie meer opgewek kan word nie. Dis die tyd wanneer die mens na sy ewige woning gaan,en dié wat treur op die straat rondgaan. Dit is een van die min voorbeelde van waar die 1933-Bybel ʼn interpretasie 25

32 gegee het van die Hebreeuse teks, en die 1983-Bybel gebly het by die letterlike weergawe. Wanneer ʼn mens ʼn letterlike weergawe lees saam met ʼn interpretatiewe weergawe, is dit duidelik dat die kapperkruid ʼn afrodisiak was. Van die meer konserwatiewe Engelse Bybels en Bybelkommentare of van die Engelse Bybels wat op jong mense gemik is, stel die kapperkruid voor as ʼn aptyt-opwekker, maar dit is ʼn voorbeeld waar vertalers bietjie vrylik omgaan met die vertaling ter wille van sensitiwiteite. Hier is vier voorbeelde: and desire and appetite fail the spiced food untasted! Your appetite will be gone. y se perderá el apetito; Amplified Bible [1954] Knox Bible [2012] New Century Version [2005] Sagradas Escrituras [1978] 1 Sam 24:4 Toe hy kom by die skaapkrale langs die pad waar ʼn spelonk was, het Saul daar ingegaan om sy voete te bedek, terwyl Dawid en sy manne agter in die spelonk sit. Onderweg het Saul afgekom op skaapkrale met ʼn grot daarby. Hy het daar ingegaan om homself te ontlas, terwyl Dawid en sy manne agter in die grot sit. Op pad daarheen, naby skaapkrale, sien Saul ʼn grot. Hy gaan daar in om ʼn draai te loop, onwetend dat Dawid en sy manskappe in dieselfde grot is. Rom 1:17 Want die geregtigheid van God word daarin geopenbaar uit geloof tot geloof, soos geskrywe is: Maar die regverdige sal uit die geloof lewe. In die evangelie kom juis tot openbaring dat God mense van hulle sonde vryspreek enkel en alleen omdat hulle glo. Dit is soos daar geskrywe staan: Elkeen wat deur God vrygespreek is omdat hy glo, sal lewe. Die goeie boodskap wys vir almal dat God doen wat reg is. Dit wys dat Hy mense vryspreek omdat hulle glo, en 26

33 nét omdat hulle glo. Dit is soos in die Ou Testament geskryf is: Wanneer God mense vryspreek omdat hulle glo, dan sal hulle lewe. Daar staan immers in die Bybel geskryf: Almal wat deur God van hulle sondes vrygespreek is omdat hulle glo, sal die ware lewe ken. Matt 10:29 Word twee mossies nie vir ʼn stuiwer verkoop nie? En nie een van hulle sal op die aarde val sonder julle Vader nie. Is twee mossies nie vir ʼn sent te koop nie? En tog sal nie een van hulle op die grond val sonder die wil van julle Vader nie. Julle weet dat twee mossies vir ʼn skamele sent verkoop word. Tog beland nie een van hulle hulpeloos op die grond sonder dat julle Vader daarby betrokke is nie. Wat dink julle sal iemand vir ʼn mossie wil betaal? ʼn Paar sent miskien, of hoe? Al is hulle vir ons so min werd, gee God tog baie vir hulle om. Kyk net hoe sorg Hy vir hulle. Nou nog ʼn vraag: Wat dink julle, vir wie gee God die meeste om, vir mossies of vir julle? Ek hoef eintlik nie eens hierop te antwoord nie. Die tabel op bl. 28 wys hoe 25 Engelse Bybels en die beskikbare vyf Afrikaanse Bybels versprei lê op die kontinuum van letterlike vertaling tot parafrase. 27

34 American Standard Version King James Version New King James Version 1933-Bybel in Afrikaans New American Standard Bible English Standard Version New American Bible Revised Standard Version Modern Language Bible Holman Christian Standard Bible New Revised Standard Version New Jerusalem Bible New International Version New English Translation Bible Contemporary English Version Today s New International Version Bybel in Afrikaans Good News Bible New Century Version New Living Translation Nuwe Lewende Vertaling Revised English Bible Die Boodskap New English Bible Die Bybel vir Almal Jerusalem Bible Philips Modern English The Message LETTERLIK INTERPRETATIEF PARAFRASE Hier is dieselfde Bybelteks soos dit gegee word in die vyf Afrikaanse vertalings. Dit is ʼn voorbeeld van hoe daar ʼn geleidelike oorgang van ʼn letterlike weergawe tot ʼn parafrase bestaan 28

35 Matt 5:41 En elkeen wat van jou een myl afdwing, loop met hom twee myl saam As iemand jou dwing om sy goed een kilometer te dra, dra dit vir hom twee kilometer. As ʼn soldaat jou dwing om sy goed een kilometer te dra, dra dit vir hom twee kilometer ver. As ʼn soldaat na jou toe kom en jou beveel om sy rugsak ʼn kilometer ver te dra, moet jy sommer uit jou eie aanbied om dit twee kilometer ver te dra. Die Codex Sinaiticus wat die naaste is wat ons kan kom aan die oorspronklike, sê [in Afrikaans vertaal]: En wie ook al van jou vereis om een myl met hom te gaan, gaan twéé myl met hom saam, wat gelykluidend is met wat in die 1933-Bybel staan. Dit was egter in die tyd van Mattéüs die gebruik gewees dat die Romeinse soldate die plaaslike bevolking gedwing het om hulle goed vir hulle ente te dra. Hoe meer die vertalings neig na die parafrase hoe meer het die vertalers van die plaaslike kleur van daardie tyd in die teks ingevoeg om dit duideliker te maak. Formele taalgebruik teenoor alledaagse spreektaal Die voorbeeld van Matt 10:29 op bl. 27 wys hoe die taalgebruik van byv. die 1933-vertaling verskil van dié van Die Boodskap. Eersgenoemde is baie meer in wat mens ook noem verhewe taal, kanseltaal of kerktaal as laasgenoemde. ʼn Baie goeie voorbeeld van vertalings wat grootliks verskil, is die vertaling van die Onse Vader in die King James Bible en in The Message onderskeidelik. Dieselfde bronteks [die TR] is gebruik en dit is na dieselfde teikentaal gedoen. Hierdie vertalings is 400 jaar uit mekaar gedoen: Our Father which art in heaven, Hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done in earth, as it is in heaven. Our Father in heaven, Reveal who you are. Set the world right; Do what's best as above, so below. 29

36 Give us this day our daily bread. And forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us. And lead us not into temptation, but deliver us from evil: For thine is the kingdom, and the power, and the glory, for ever. Keep us alive with three square meals. Keep us forgiven with you and forgiving others. Keep us safe from ourselves and the Devil. You're in charge! You can do anything you want! You're ablaze in beauty! Yes. Yes. Yes. Veral die doksologie [lofprysing] in die laaste vers veral verskil grootliks in die twee vertalings. Heersende sedes en norme Daar is altyd onderwerpe waaroor daar sensitiwiteite bestaan, en die Bybelvertalers moet hierdie gevoelens van die Bybellesers in ag neem wanneer sulke onderwerpe in die Bybel genoem word. Die vraag wat die vertalers die hele tyd in gedagte hou is hoe wil die lesers van die Bybel vandag hê dat iets verwoord word? Hierdie norme verander met die tyd ook: wat in die 17 de eeu aanvaarbaar was, is nie noodwendig in die 21 ste eeu die geval nie, en andersom. Hieronder word daar vier onderwerpe genoem waarby die vertalers omsigtigheid aan die dag moes lê op een of ander tydstip in die geskiedenis: Die posisie van die vrou Skatologie Jesus negatief uitgebeeld Seks Melding maak van vroulike persone Dikwels word in die brontekste slegs verwys na die manlike. Vertalers in die tweede helfte van die 20 ste eeu het in sulke gevalle begin om die 30

37 Hebreeus en Grieks nie letterlik weer te gee nie, en in plaas daarvan word inklusiewe taal gebruik: Deut 23:7 Die Edomiet moet jy nie as ʼn gruwel beskou nie, want hy is jou broer Jy mag egter nie ʼn Edomiet wegstoot nie, want hy is jou bloedverwant Moenie die Edomiete of die Egiptenaars verag nie. Die Edomiete is familie van jou Maar die Edomiete en die Egiptenaars mag jy nie sleg behandel nie. Die Edomiete is jou eie mense Lev 25:36 Jy moenie rente of wins van hom neem nie, maar jy moet jou God vrees, dat jou broer by jou kan lewe. Jy mag hom geen rente van enige aard laat betaal nie. Uit eerbied vir jou God moet jy jou mede-israeliet by jou aan die lewe hou. Jy moenie vir hom rente laat betaal wanneer jy vir hom geld leen nie, en as jy dit doen, dan moet jy hom nie te veel laat betaal nie. Jy moet jou God respekteer en jy moet die ander Israeliet help om aan te hou lewe. Hand 10: en hy sê vir hulle: Julle weet dat dit ongeoorloof is vir ʼn Joodse man om met iemand van ʼn ander volk omgang te hê of hom te besoek; maar God het my getoon dat ek geen mens onheilig of onrein mag noem nie.... en hy sê vir hulle: Julle weet dat ʼn Jood nie met iemand van ʼn ander volk mag omgaan of by hom in die huis mag kom nie, maar God het vir my gewys dat ek geen mens as onheilig of onrein mag beskou nie. Gal 3:28 Daar is nie meer Jood of Griek nie, daar is nie meer slaaf of vryman nie, daar is nie meer man en vrou nie; want julle is almal een in Christus Jesus. Dit maak nie saak of iemand Jood of Griek, slaaf of vry, man of vrou is nie: in Christus Jesus is julle almal één. 31

38 Tot vroeg in die 20 ste eeu was die ondergeskikte rol van die vrou vanselfsprekend. Wanneer melding gemaak word van ʼn man en ʼn vrou in dieselfde asem moes die naam van die man eerste genoem word. Hand 18:26 Hy het met vrymoedigheid in die sinagoge begin preek. Toe Priscilla en Akwila hom hoor, het hulle hom huis toe geneem en vir hom die leer van God nog duideliker gemaak. Die 1983-vertaling gee die Grieks korrek weer omdat die vrou se naam eerste genoem word in die bronteks. Die vertalers vanaf die 17 de tot in die eerste helfte van die vorige eeu het egter roetinematig die twee name omgeruil sodat die man eerste genoem word, en dan die vrou. Dit staan ook so in die 1933-vertaling En hy het vrymoediglik in die sinagoge begin spreek; maar nadat Áquila en Priscílla hom gehoor het, het hulle hom by hulle geneem en hom noukeuriger die weg van God uitgelê. Paulus was in die tronk met Andronikus en Junia, ʼn vrou. Dit was vroeër tradisioneel onaanvaarbaar dat sy as ʼn mede-jood deur Paulus beskryf word. Haar naam was toe deur die vertalers ver-manlik na Junias. Van die nuwe Bybels gebruik nou die vroulike naam in hierdie teksvers. Vergelyk die NLV en die 1933-vertalings in hierdie verband: Rom 16:7 Groet Andronícus en Júnias, my stamgenote en my medegevangenes, wat in aansien is onder die apostels en reeds voor my in Christus gewees het. Groete ook vir Andronikus en Junia, my mede-jode wat saam met my in die tronk was. Hulle is hoogaangeskrewe by die apostels, en was reeds voor my Christene. Hand 17: 4 Party van die Jode het oortuig geraak en by Paulus en Silas aangesluit. ʼn Groot aantal godvresende Grieke en ʼn aansienlike getal vooraanstaande vroue het ook nog bygekom. 32

39 Vroeër was dit ondenkbaar dat daar so iets kon wees soos vooraanstaande vroue, hoewel dit duidelik so in die Griekse bronteks staan. Daar was net vooraanstaande mans, en was dan daar vrouens wat met dié mans getroud was. Bybelvertalers het dan ook dit só vertaal. Daar is vandag nog ten minste een Engelse Bybel wat hierdie teks so verwoord: God s Word Translation Some of the Jews were persuaded to join Paul and Silas, especially a large group of Greeks who had converted to Judaism and the wives of many prominent men. Skatologie Die Ou Testament veral beeld dinge soms baie grafies en in heel eksplisiete terme uit. Dit is interessant dat dié eksplisiete taal heeltemal aanvaarbaar was in die 17 de eeu, maar dat daar vandag rondom dit sensitiwiteite bestaan. Bybelvertalers deur die bank gebruik nou eufimismes wanneer dit by sulke teksverse kom. ʼn Goeie voorbeeld vind mens in 1 Samuel waar Dawid wraak sweer teenoor die boer Nabal wat hom te na gekom het: 1 Sam 25:22 [ook 34] Mag God my deur my vyande om die lewe bring as ek teen môreoggend nog enige manspersoon van Nabal laat oorbly. Dit is egter nie wat in die Hebreeus staan nie, en die 17 de eeuse Bybels almal het nie geskroom om die oorspronklike Hebreeus direk weer te gee nie. Hier is een voorbeeld: KJV [1611] So and more also do God unto the enemies of David, if I leave of all that pertain to him by the morning light any that pisseth against the wall. In die 17 de eeu was sulke taalgebruik aanvaarbaar, maar niemand in die 20 ste of die 21 ste eeu sal so iets in sy Bybel wil lees nie, en die hersiene King James verwoord dit so: 33

40 NKJV [1982] May God do so, and more also, to the enemies of David, if I leave one male of all who belong to him by morning light. Die Nederlandse Statenvertaling en die Duitse Lutherbibel het insgelyks hulle bewoording verander in die hiersiene uitgawes van dié Bybels. Een van die Franse vertalings is die enigste moderne Bybel wat nog die oorspronklike bewoording behou: Traduction œcuménique de la Bible [1993] Que Dieu fasse ceci et encore cela à David ou plutôt à ses ennemis si, d ici demain matin, de tout que lui appartient, je lui laisse rien de ce qui urine contre un mur. Op bl. 26 is genoem dat vertalers sensitiwiteite in ag neem en soms die vertaling versag. Hier is nog ʼn voorbeeld van hoe vertalers minder as eerlik met die vertaling omgaan wanneer dit by moeilike gedeeltes kom. Die Engelse Young s Literal Translation van laat in die 19 de eeu is veronderstel om die Hebreeus lettelik woord vir woord weer te gee. In dié Bybel egter word hierdie vers so vertaal: Young s Literal Translation [1898] [T]hus doth God do to the enemies of David, and thus He doth add, if I leave of all that he hath till the light of the morning -- of those sitting on the wall. Die konnotasie van manlike persone het totaal verdwyn hier. ʼn Negatiewe uitbeelding van Jesus Op bl. 12 is genoem dat skribas in die oorskryf van die manuskripte die optrede van Jesus soms anders uitgebeeld het as wat die oorspronklike skrywers dit gestel het. Vertalers is ook geneig dit te doen. Indien Jesus se optrede hardhandig of onredelik vookom in die bronteks word dit dikwels in die vertalings sagter gestel. Mark 1:43 lui in twee van die Afrikaanse vertalings: En nadat Hy hom ernstig aangespreek het, stuur Hy hom dadelik weg. 34

41 Jesus vra die man toe dringend om nie daaroor te praat nie en stuur hom weg. Mens kan terug gaan na die Vulgaat om ʼn idee te vorm van die oorspronklike strekking: Et comminatus [ gedreig ] ei statim [ onmiddelik ] eiecit [ uitgedryf ] illum [ hom ] Dié vers sê dus eintlik dat Jesus die jong man gedreig het en hom toe summier weggejaag het. Die oorgrote meerderheid vertalings stel dit egter nie so nie, maar daar is wel enkele Bybelvertalings wat die oorspronklike strekking weergee: Amplified Bible (AMP) And Jesus charged him sharply and threateningly, and acting with deep feeling thrust him forth Wycliffe Bible (WYC) And Jesus threatened him, and cast him out Lutherbibel Und Jesus bedrohte ihn und trieb ihn alsbald von sich Willibrord-vertaling [1995] Bars stuurde Hij hem meteen weg Seks Dit is interessant dat vertalers laat in die 20 ste eeu meer omsigtig geraak het met beskrywings van seks en met terme wat handel oor seks. Die grafiese werkwoord ingaan van die 1933-Bybel het plek gemaak vir ʼn verskeidenheid ander terme: Ingaan by Kinders hê by, Trou met, Gemeenskap hê met, Die huis ingaan van, Daarvoor, Owerspel met, Na ʼn vrou toe gaan, Slaap by, Die vrou gevat. Gen 6:4, 16:4, 29:21, 29:23, 29:30, 30:4, 38:2, 38:9, 38:16, Deut 22:23, 25:5, Rig 16:1, Rut 4:13, II Sam 3:7, 12:24, 16:22, 17:25, 20:3, I Kron 7:23, Ps 51:2 Spr 2:19, 6:29, Eseg 23:44. 35

42 In 1 Samuel 20 vind mens die beskrywing van die hartroerende afskeid tussen Dawid en Jonatan: 1 Sam 20:41 Toe die slaaf weg was, het Dawid opgestaan langs die kliphoop en op sy knieë geval en drie maal vooroor gebuig. Hulle het mekaar gesoen en saam gehuil totdat Dawid baie ontroerd geword het. Laat in die 20 ste eeu egter het daar ʼn sensitiwiteit begin ontstaan rondom die beskrywing van mans wat mekaar soen, en ʼn mens vind dat sommige van die nuwer Bybels dit meer eufemisties begin omskryf: Net toe die seun weg is, kom Dawid uit sy wegkuipplek by die kliphoop en buig drie keer diep voor Jonatan. Hulle het mekaar omhels en gegroet. Albei was in trane, Dawid meer as Jonatan. Toe die seun weg is, het Dawid agter die rots uitgekom. Hy het op sy knieë gaan staan en drie keer met sy gesig teen die grond gebuig. Toe omhels hulle mekaar en huil op mekaar se skouers totdat Dawid hom regruk. Die Living Bible gaan nog verder, en hierdie is ʼn derde voorbeeld van hoe vertalers soms minder eerlik is in hulle vertaling [sien bll. 26 en 38 vir die ander voorbeelde]: After the boy had gone, David got up from the south side of the stone and bowed down before Jonathan three times, with his face to the ground. Then they sadly shook hands, tears running down their cheeks until David could weep no more. Om voorlopig by die vers in die teksblok hierbo te bly, maar hierdie keer is dit die tweede werkwoord wat in die laaste sin voorkom: 1 Sam 20:41 Toe die slaaf weg was, het Dawid opgestaan langs die kliphoop en op sy knieë geval en drie maal vooroor gebuig. Hulle het mekaar gesoen en saam gehuil totdat Dawid baie ontroerd geword het. Die onderlynde werkwoord in Hebreeus is getranslitereer as gadal. Dié werkwoord kom elders voor in die Ou Testament, en daar het dit die 36

43 betekenis van groter geword. Dit sou dus vertaal kon word as Dawid het groter geword wat nog ʼn groter homoërotiese betekenis aan die vers kon gee. Vertalers koppel gewoonlik die woord aan Dawid se emosie. Die King James Version en Youngs Literal Translation gee niksseggende vertalings, en die New American Bible en die Easy to Read Bible ignoreer gewoon die laaste gedeelte van die vers: wept with one another, until David exceeded. [KJV] and they weep one with another, till David exerted himself. [Young s Literal Translation] wept aloud together. [New American Bible] it was a very sad goodbye, especially for David. [Easy to Read Bible] wept with one another until David got control of himself. [Amplified Bible] tears running down their cheeks until David could weep no more. [Living Bible] They cried together, but David cried the most. [New Century Version] until David's grief was even greater than Jonathan's. [Revised English Bible] wept with one another until David recovered himself. (Revised Standard Version) Ze omhelsden elkaar en huilden, totdat David zich uit hun omarming losmaakte. [Groot Nieuws Bijbel] In Eseg 23:20 is daar die volgende eksplisiete gedeelte: She lusted after her lovers, whose genitals were like those of donkeys and whose semen was like that of horses. [God s Word Translation] En zij werd verliefd meer dan derzelver bijwijven, welker vlees is als het vlees der ezelen, en welker vloed is als de vloed der paarden. [Statevertaling] Dié gedeelte is met omsigtigheid soos volg deur die vertalers vertaal in die onderskeie Afrikaanse vertalings: En sy het gesmag na hulle wellustelinge, wat sinlik soos esels en onstuimig van drif was soos perde. Sy het gesmag na die wellustelinge onder hulle wat so goed bedeeld was soos donkiehingste en perdehingste. Sy wou seks hê met die manne wat soos donkie-hingste en perde-hingste was. Daar het sy agter haar minnaars aangeloop, wat so driftig soos donkie- en 37

44 perdehingste was. Sy het nie teruggedeins van die slegste dinge nie. EN SY HET N WELLUSTIGE BEGEERTE BLY KOESTER SOOS BYVROUENS WAT BEHOORT AAN HULLE WIE SE VLEESLIKE LID SOOS DIE VLEESLIKE LID VAN ESELS IS EN WIE SE GESLAGSORGAAN SOOS DIE GESLAGSORGAAN VAN HINGSTE IS. Bybelvertalers leef en werk in ʼn bepaalde tyd; en hulle kan nie heeltemal vry kom van hulle eie tydgewrig nie. Dis moontlik dat die woord baster in Deut 23:2 gebruik was [bl. 4] omdat van die Bybelvertalers in 1933 [in die besonder Totius] groot voorstanders was van rasseskeiding, en kwessie van apartheid in die 1930 s aktueel geword het met die opbloei van Afrikanernasionalisme. Dit het toe in 1948 uitgeloop in die verkiesing van die Nasionale Party wat rasseskeiding daadwerklik geïmplementeer het. In die tekshokkie hieronder is ʼn hedendaagse Nederlandse voorbeeld van hoe aktualiteit sy weg vind in die Bybel: 1 Kor 6:9-10 Of weet julle nie dat mense wat onreg doen, geen deel sal kry aan die koninkryk van God nie? Moenie julleself mislei nie: geen onsedelikes of afgodsdienaars of egbrekers of mense wat homoseksualiteit beoefen of diewe of geldgieriges of dronkaards of kwaadpraters of bedrieërs sal deel kry aan die koninkryk van God nie. Hierdie is kontroversiële teksverse want dit staan midde-in die hedendaagse debat rondom die kerk en dieselfde-geslag verhoudings. Die vers is deur die eeue nie op dieselfde wyse vertaal nie, en hier volg ʼn paar voorbeelde daarvan: In die Douai-Rheims Bybel [1609] en in die Statenvertaling word gepraat van liers with mannkind / die bij mannen liggen. In die King James [1611], die Franse Louis Ségond en van die Spaanse Bybels word gepraat van effeminate / effémminé / afeminados, m.a.w. verwyfdes. In die Duitse Luthervertaling en die Eberfeldervertaling word verwys na Weichlinge [swakkelinge]. Die nuutste Nederlandse vertaling reflekteer twee aspekte van die huidige 38

45 tydgees: ʼn groter verdraagsaamheid teenoor gays, en ook die groot sensitiwiteit rondom kindermolestering ná die skandaal in die Rooms- Katolieke Kerk wat rugbaar geword het vroeg in die 21 ste eeu: Nieuwe Bijbelvertaling [2007]... Ontuchtplegers noch afgodendienaars, overspeligen, schandknapen* noch knapenschenders... mense wat seuns molesteer *seuns wat vrywillig daaraan deelneem Hier is die fokus heeltemal weg van homoseksualiteit af verskuif na pedofilie toe. Enkele Duitse Bybels het ook hierdie klemverskuiwing. In die Vulgaat word die woord molles [verwyfdes] gebruik word wat ooreenstem met die vertalings in die King James en Louis Ségonde Bybels. Die Codex Sinaiticus weer noem nie verwyfdes nie, maar daarin word die skandseuns van die Nederlandse Bybel genoem. Die Teikentaal Tale verander ongemerk, maar dit verander gedurig. Die Afrikaans van 1933 is nie die Afrikaans van 1983 nie, en die Afrikaans van 1983 is ook nie meer die Afrikaans van 2013 nie. Daar is baie woorde in die 1933-Bybel wat nie meer vandag in algemene gebruik is nie. Sommiges se betekenis kan nog afgelei word, maar daar is ander woorde wat verwarrend is by lesers. Hier is ʼn aantal voorbeelde: Aangesig Aanskyn Afkerig Afsku Arbei Baar Barmhartig Basuin Brassery Beken Beskaamd Binneste Boesem Grimmig Gruwel Gunsgenoot Heiligmaking Herder Hert Hoof Hoon Ingaan Insettinge Kneg Kreupel Lankmoedig Smartlik Smet Spreek Spys Stier Spreek Sy [werkwoord] Staf Standvastig Toorn Tweesnydend Veelheid Veins/geveinsd 39

46 Boosheid Dagreis Dal Deelgenoot Diensmaagd Doding Drekgod Eersgeborene Ellendige En wel Formeer Gebeente Gebergte Gedenk Geloofd Genereer Gesig [ visioen ] Geskape Gesnede Glans Goedertieren Gramskap Leërskare Lendene Lewenswandel Lotsverandering Mannin Menigte Midde Moederskoot Nietigheid Onse Ontbreek Ongeregtigheid Owerpriester Owerste Profete-seun Raadsbesluit Reinigingsbloed Roem [werkwoord] Sagmoedig Slippe Sidder Smaad Verborge Verbreking Verderf Verheug Verkwik Verstorwe Vlees Voedsel Voortyd Voorwaar Wandel Wederstrewig Wee Week [ sag ] Ween Weg Wel Welbehae Welgeluksalig Werp Woesteny Wonderboom Dan is daar ander woorde in die 1933-Bybel wat beledigend, of politiesonkorrek, of kwetsend geword het. Hier is enkele voorbeelde daarvan: Barbaar Baster Heiden Hoer Slaaf Uitlander Nog ʼn kategorie is woorde in die 1933-Bybel waarvan die betekenis onbekend is. Voorbeelde daarvan is: Basilisk Borstas van beslissing Leviatan Versoendeksel ʼn Voorbeeld van ʼn woord waarvan die betekenis verander het tussen 1933 en 1983 is stellig. Dié woord het in 1933 beslis beteken, en dit word só in Rom 6:1-2 gebruik WAT sal ons dan sê? Sal ons in die sonde bly, dat die genade meer kan word? 40

47 Nee, stellig nie. Die betekenis van dié woord het gedurende die 20 ste eeu geleidelik verander, en volgens die HAT kan dit nou ook waarskynlik beteken. Hierdie teksvers in Romeine is dus in die 1983-Bybel verander en dit lui nou: Wat moet ons nou hiervan sê? Moet ons aanhou sonde doen sodat die genade kan toeneem? Beslis nie. Bybelvertaling in die praktyk Die voorafgaande het verduidelik waarom daar voortdurend nuwe vertalings van die Bybel gemaak moet word. Nou kyk ons kortliks hoe dit gedoen word, en daarna na die drie vertalings van die Bybelgenootskap: die weergawe van 1933, van 1983 en van ʼn Nuwe vertaling moet ideaal elke jaar gedoen word omdat soos verduidelik, die kennis van wat die oorspronklike skrywers gesê het toeneem, en ook omdat die taal waarin vertaal word in dié tydperk verander. Twee stappe Om ʼn nuwe Bybel daar te stel behels twee duidelik onderskeibare stappe: Daar moet ʼn bronteks saamgestel word uit die bestaande manuskripte. Dit is ʼn taak wat hoogs gespesialiseerde kennis vereis en die werk word internasionaal uitgevoer. Die vertaling word gedoen uit die bronteks[te] in die teikentaal. Hiervoor word ʼn ander tipe van kundigheid vereis, en die mense wat hiermee werk tipies is eerste taalsprekers van die teikentaal. Hierdie onderskeid is belangrik om in gedagte te hou. Dit het byv. gebeur toe die 1983-Bybel verskyn het dat mense hewig ontsteld was oor die veranderinge wat gevind is in dié Bybel relatief tot die 1933-Bybel. Frases is gebesig soos ons vertalers het dit sommer uitgelaat, of ons vertalers het nie by die Woord van God gehou nie, of nog sterker verraad teenoor die Woord van God. Die kontensieuse gedeeltes in die 1983-Bybel was egter almal gedeeltes wat verander het omdat die bronteks verander het; 41

48 m.a.w. dit was nie die werk van ons vertalers nie. Ons vertalers het slegs die bronteks vertaal, en enigiets wat uitgelaat en verander was, was deur die brontekssamestellers gedoen. Wie is die Bybelvertalers? TEOLOË VAKKUNDIGES Die vertalers van die 1933-Bybel was ses teologiese professore verbonde aan die drie Afrikaanse susterkerke. Die vertalers wat werk aan die Bybel is ʼn hele aantal persone wat almal vakkenners is en meestal verbonde is aan ʼn universiteit. Dit verteenwoordig min of meer hierdie twee teenpole. Dit is natuurlik so dat teoloë ook vakkenners moet wees anders sou hulle Bybels kon vertaal nie, en baie vakkenners is persone met ʼn teologiese opleiding. Daar is egter dikwels ʼn subtiele verskil in die produk wat die twee groeperings lewer. Teoloë is meer geneig om uit ʼn konfessionele oogpunt met die brontekste te werk terwyl vakkundiges meer akademies daarmee werk. Dit het die gevolg dat Bybels wat deur teoloë vertaal is geneig is om interpretasies wat gerig is op aspekte van die Christelike geloof in te bring. Sommige hiervan is kontensieus, en die legitimiteit van die hoofletter in die Ou Testament in die 1933-Bybel is nog steeds ʼn saak wat heftig gedebatteer word [bl. 56]. Sommige kerke veral in die VSA het by geleentheid hulle eie vertalings die lig laat sien om te verseker dat dié betrokke kerk se leerstellings nie onderbeklemtoon word nie. Die NUWE WÊRELD BYBEL is ʼn vertaling wat spesifiek gemaak is vir eie gebruik deur die Jehovas se Getuies Kerk. Hieronder is voorbeelde van hoe hierdie vertaling soms op baie subtiele wyse die kerk se leer beklemtoon: Gen 1:2 Die aarde was heeltemal onbewoonbaar, dit was donker op die diep waters, maar die Gees van God het oor die waters gesweef. EN DIE AARDE WAS VORMLOOS EN WOES, EN DAAR WAS DUISTERNIS OP DIE OPPERVLAK VAN DIE WATERDIEPTE; EN GOD SE WERKENDE KRAG HET HEEN EN WEER OOR DIE OPPERVLAK VAN DIE WATERS BEWEEG. 42

49 Sag 12:10 Maar oor die huis van Dawid en oor die inwoners van Jerusalem sal Ek uitgiet die Gees van genade en smekinge; en hulle sal opsien na My vir wie hulle deurboor het, en hulle sal oor Hom rouklaag soos ʼn mens rouklaag oor ʼn enigste seun en bitterlik oor Hom ween soos ʼn mens bitterlik ween oor ʼn eersgebore kind. EN EK SAL OOR DIE HUIS VAN DAWID EN OOR DIE INWONERS VAN JERUSALEM DIE GEES VAN GUNS EN DRINGENDE VERSOEKE UITSTORT, EN HULLE SAL BESLIS DIE EEN AANSKOU WAT HULLE DEURBOOR HET, EN HULLE SAL BESLIS OOR HOM WEEKLAAG SOOS DAAR OOR ʼn ENIGSTE SEUN GEWEEKLAAG WORD; EN DAAR SAL ʼn BITTERE ROUKLAG OOR HOM WEES SOOS WANNEER DAAR ʼn BITTERE ROUKLAG OOR DIE EERSGEBORE SEUN IS. Joh 1:1 In die begin was die Woord daar, en die Woord was by God, en die Woord was self God. IN DIE BEGIN WAS DIE WOORD, EN DIE WOORD WAS BY GOD, EN DIE WOORD WAS ʼn GOD Joh 8:58 Jesus het hulle geantwoord: Dít verseker Ek julle: Voordat Abraham gebore is, was Ek al wat Ek is. JESUS HET VIR HULLE GESÊ: VOORWAAR, VOORWAAR, EK SÊ VIR JULLE: VOORDAT ABRAHAM IN AANSYN GEKOM HET, WAS EK. Rom 10:12 Niemand nie! Dit maak dus geen verskil of ʼn mens ʼn Jood of ʼn Griek is nie, want dieselfde Here is Here van almal, en Hy seën almal wat Hom aanroep, ryklik WANT DAAR IS GEEN ONDERSKEID TUSSEN JOOD EN GRIEK NIE, WANT OOR ALMAL IS DAAR DIESELFDE HERE, WAT RYK IS TEENOOR ALMAL WAT HOM AANROEP Kol 1:15-17 Die Seun is die beeld van God, van God wat self nie gesien kan word nie. Die Seun is die Eerste, verhewe bo die hele skepping. God het deur Hom alles geskep wat in die hemel en op die aarde is: alles wat gesien kan word en alles wat nie gesien kan word nie, konings, heersers, maghebbers, gesagvoerders. Alles is deur Hom en vir Hom geskep. Voor alles was Hy al daar, en deur Hom 43

50 bly alles in stand. HY IS DIE BEELD VAN DIE ONSIGBARE GOD, DIE EERSGEBORENE VAN DIE HELE SKEPPING; WANT DEUR MIDDEL VAN HOM IS ALLE ANDER DINGE IN DIE HEMELE EN OP DIE AARDE GESKEP, DIE SIGBARE DINGE EN DIE ONSIGBARE DINGE, ONGEAG OF HULLE TRONE OF HEERSKAPPYE OF REGERINGS OF OWERHEDE IS. ALLE ANDER DINGE IS DEUR HOM EN VIR HOM GESKEP. 1 Tim 2:4 wat wil hê dat alle mense gered word en tot kennis van die waarheid kom. WIE SE WIL DIT IS DAT ALLE SOORTE MENSE GERED MOET WORD EN TOT JUISTE KENNIS VAN DIE WAARHEID MOET KOM. Heb 1:6 En wanneer God die Eersgeborene in die wêreld inbring, sê Hy: Al die engele van God moet Hom aanbid. MAAR WANNEER HY WEER SY EERSGEBORENE IN DIE BEWOONDE AARDE INBRING, SÊ HY: EN LAAT AL GOD SE ENGELE AAN HOM HULDE BEWYS. Dieselfde subsitusie van aanbid met hulde bewys word gevind in Matt. 2:2,11; 14:33; 28:9. Heb 1:8 Maar van die Seun sê Hy: U troon, o God, staan vir ewig vas, met u koninklike septer laat U reg geskied. MAAR MET BETREKKING TOT DIE SEUN: GOD IS U TROON VIR EWIG EN ALTYD, EN DIE SEPTER VAN U KONINKRYK IS DIE SEPTER VAN REG. 1 Joh 4:2-3 Hiéraan ken julle die Gees van God: elkeen wat bely dat Jesus werklik die Christus is wat mens geword het, het die Gees wat van God afkomstig is. En elkeen wat dit nie van Jesus bely nie, het nie die Gees wat van God afkomstig is nie. HIERAAN KEN JULLE DIE GEÏNSPIREERDE UITING WAT VAN GOD KOM: ELKE GEÏNSPIREERDE UITING WAT BELY DAT JESUS CHRISTUS IN DIE VLEES GEKOM HET, HET SY OORSPRONG BY GOD, MAAR ELKE GEÏNSPIREERDE UITING WAT JESUS NIE BELY NIE, HET NIE SY OORSPRONG BY GOD NIE. 44

51 Vakspesialiste wat werk as vertalers is meer daarop ingestel om ʼn getroue weergawe van die beskikbare tekste te lewer en die interpretasie daarvan oor te laat aan die onderskeie kerke. Dit is interessant in die geval van die mees suksesvolle Bybel van alle tye in terme van kopieë gedruk die King James Authorized Version dat koning James I ʼn groep akademici in Oxford en Cambridge die opdrag gegee het om die werk te doen. Hy wou op dié wyse verseker dat ʼn produk gelewer word wat aanvaar sou word deur al die kerke. Hy wou ʼn interdemoninale Bybel daarstel, en in dié doelwit het hy geslaag. Die 1933-Bybel Die Afrikaanse Bybels van 1933, 1983 en 2016 Die aanloop vir die eerste volwaardige Afrikaanse Bybel kom van laat in die 19 de eeu toe dr SJ du Toit met die eerste vertalings van Bybelgedeeltes in 1893 vorendag gekom het. Dié is gedoen uit die Nederlandse Statevertaling. Sy vertalings was nie op die lang duur aanvaar nie om ʼn paar redes: - Hy het Bolandse taalgebruik plek-plek gebruik wat nie vir lesers in die Bybel gepas het nie. Sy vertaling van Hooglied 7:6 het byv. gelui: Hoe mooi is jy en hoe lifelik, o Liifste, om mé te fry [sic]. - Hy het ʼn radikale spelwyse ingevoer waarmee die ander GRA-lede [Genootskap van Regte Afriikaners] glad nie akkoord gegaan het nie. - SJ du Toit het homself van die meerderheid Afrikaners vervreem omdat hy kant gekies het teen die Boere in die Anglo-Boereoorlog. Die momentum vir ʼn Bybel in Afrikaans het egter geleidelik opgebou, ten spyte van Sinodebesluite daarteen wat teen die einde van die 19 de eeu geneem is. Daar was egter aansienlike teenstand daarteen op gronde onder andere dat Afrikaans as taal nog nie gereed is as ʼn Bybel- en kanseltaal nie. Invloedryke figure soos CJ Langenhoven byv. was aanvanklik sterk teen ʼn Bybel in Afrikaans gekant. Afrikaans was ook deur persone as plat beskou sodat dit nie geskik wou wees om die verhewe Hooghollands te vervang in die beoefening van godsdiens nie. 45

52 Dié teenstand het in die 1920 s begin afneem, maar dit het ʼn geruime tyd nog voortgeduur. Die bekende Gustaf Preller was in daardie tyd die redakteur van Ons Vaderland, en hy het in 1926 homself só uitgelaat oor die Bybel in ʼn hooraftikel: Wat ons self betref het ons... ons nog nooit kon warmmaak oor die vertaling van onse Bybel in Afrikaans nie; en wel omdat ons dit sowel as die verheffing, tot offisiële landstaal, in die grond verkeerd beskou, d.w.s. teen die belange van onse taal. Vir ons Afrikaanse taal sou dit na ons beskeie oordeel ʼn seën gewees het as ons die Bybel nog ʼn halwe eeu lang in die mooie hoog-hollands kon gelees het. In retrospek is die gedagte van hom baie vreemd dat ons tot in 1975 veronderstel was om die Statebybel te gebruik. Wat baie meegewerk het tot die vertaalwerk, is dat met die koms van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns in 1915 daar ʼn standaard Afrikaanse spelling en grammatika verskyn het. Die vertaling het aanvanklike in horte en stote verloop. Daar was ʼn begin gemaak in 1922 met ʼn amptelike vertaling uit die Nederlands wat kort na die aanvang daarvan opgeskort is omdat daar besluit is dat daar uit die grondtale Hebreeus en Grieks vertaal moes word. Hoewel die Bybel uitgegee was deur die voorganger van die huidige Bybelgenootskap was die vertaling baie sterk ʼn projek van die drie Afrikaanse m.a.w. blanke kerke. Die eindvertalers was vyf teologiese professore waaronder die bekende digter Totius [die seun van SJ du Toit]. Hulle was bygestaan deur twee taalreviseurs waarvan die skrywer en taalkenner DF Malherbe een was. ʼn Primêre opdrag was dat die nuwe Bybel so na as moontlik moes bly aan die Statebybel ten einde wye aanvaarding onder die gebruikers te verseker. Daar was talle mense wat net die Bybel gelees het en niks anders nie, baie van hulle kon ook groot gedeeltes uit die Nederlandse Bybel uit hulle geheue aanhaal. Die kognitiewe dissonans verbonde aan die omskakel na ʼn Afrikaanse Bybel moes so klein as moontlik gehou word om te verhoed dat die Bybel eenvoudig verwerp word. As gevolg hiervan was die vertalers genoodsaak om die Textus Receptus te gebruik as die bronteks vir die Nuwe Testament. Die vertalers was deeglik bewus daarvan dat dit nie die beste Griekse Nuwe Testament was om te 46

53 gebruik nie, maar na ʼn debat daaroor en onder die aandrang van veral Totius is besluit dat daar nie ʼn ander bronteks gebruik kon word nie. Daar sou dan te drasties afgewyk wees van die Statevertaling. Dit was ʼn besluit wat sy reperkussies tot vandag toe het. In geval van onsekerheid is die Engelse King James Authorized Version ook geraadpleeg. Totale eenstemmigheid was daar ook nie altyd nie. Die ou politieke spanning van Kaap teenoor Transvaal het sy rol gespeel in die vertaalproses ook. Op ʼn stadium was daar beswaar geopper dat die taalgebruik en spelling wat ge-etiketteer was as Kaapse Afrikaans te veel prominensie geniet het in die proefvertalings. Daarmee word bedoel die variant van Afrikaans wat in daardie tyd deur die blankes in die Kaapprovinsie gebruik is. Wat vandag genoem word Kaapse Afrikaans was in die 1930 s glad nie ʼn faktor in enige bespreking nie. Die werk in in 1933 voltooi en die eerste Bybels het daardie jaar uit Brittanje per skip in die land aangekom. Die vertalers, die Bybelgenootskap en die kerke se stoutste verwagtings was oortref toe die nuwe Bybel met groot entoesiasme deur almal ontvang is. Bybelfeeste is gehou in dorpe en stede wanneer die eerste besendings daar per trein aangekom het, en die geliefde Statebybel was baie gou vergete. Die Bybel was ʼn reuse-poging en dit kan met reg ʼn landmerk-vertaling genoem word. Net soos in die geval van die Lutherbybel, die Statevertalingbybel en die King James-Bybel eeue tevore, het die Afrikaanse Bybel ook baie bygedra om die taal te standaardiseer. Dié Bybel is in 1953 hersien. Inhoudelik is daar baie min veranderings en die meeste wysigings was in die spelling van eiename en in die grammatika. Een interessante inhoudelike verandering was in Prediker 12:5 waar die lus het vergaan verander is na die kapperkruid sal nutteloos word [bll. 25 en 26]. Soos alle vertalings het dit sy swak punte ook gehad. Dit was soms so naby aan die Nederlands dat die Neerlandismes nie verstaanbaar was vir die moderne Afrikaanssprekende nie. ʼn Woord wat nie bestaan in Afrikaans nie wat ʼn nuutskepping van die kant van die vertalers was, is die woord geskape in Genesis 1:1. Suiwer logies gesien moet dit die verlede deelwoord wees van ʼn werkwoord om te skape, wat natuurlik nie bestaan 47

54 nie. Die en latere weergawes van die Bybel het dan ook daardie woord vervang met geskep. Dan is daar die ongelukkige keuse van die woord baster [bll. 4 en 37] wat die 1933-Bybel byna uniek maak tussen die Bybels wêreldwyd. Nog iets wat die 1933-Bybel byna uniek maak is die gebruik van die hoofletters in die Ou Testament. Hier het die vertalers nie die Statebybel of selfs die King James-Bybel gevolg nie, en die vertaling is kenmerkend van een waar die vertalers se konfessionele invalshoek ʼn rol gespeel het in die eindproduk [bl. 41]. Dit word verder bespreek op bl. 56. Hierdie besluit van die vertalers het ook reperkussies wat tot vandag nog voortduur. Die 1933-Bybel het weens die groot aanvaarding daarvan onder al die lae van die Afrikaanssprekende bevolking die verwysings-bybel geword waarteen enige ander vertalings geëvalueer is. Dié Bybel is vir baie mense nog steeds dié Woord van God, en die enigste Woord van God. ʼn Soortgelyke verskynsel vind in ander lande ook plaas: die King James- Bybel is nog steeds by talle in die VSA byv. dié Bybel en by enige nuwe Bybelvertaling word daar eers nageslaan wat die KJV sê. Indien daar ʼn 48

55 verskil voorkom, dan is die nuwe Bybel ipso facto verkeerd. Dit is jammer dat een Bybel die absolute maatstaf is, maar dit is heelwaarskynlik ʼn natuurlike reaksie by mense. Hier onder is ʼn greep uit ʼn web-artikel wat die 1933-Bybel beskou as die absolute maatstaf en die 1983-Bybel word ongunstig daarmee vergelyk. Die 1983-Bybel Die behoefte aan hierdie Bybel het geleidelik onstaan. Daar was ʼn toenemende gevoel dat die taalgebruik in die 1933-Bybel argaïes geword het. Die Textus Receptus weergawe van die Nuwe Testament was al by die verskyning van die 1933-uitgawe van die Bybel nie meer aanvaar as die beste Griekse Nuwe Testament nie, en dit was nodig om ʼn Bybel te hê wat vertaal is uit ʼn eklektiese Griekse Nuwe Testament teks. Daar het ook nuwe vertaalstyle in gebruik gekom wat gepoog het om die Bybel meer verstaanbaar te maak as een wat letterlik by die oorspronklike probeer hou het. Die vertaalprojek was weereens in die hande van die drie groot Afrikaanse kerke en die finale produk was in 1983 beskikbaar. Dié Bybel het in sommige opsigte radikaal verskil van die vorige een. Die Textus Receptus-weergawe van die Nuwe Testament is nie gebruik nie in ooreenstemming met vertaalpraktyke oor die wêreld. Dan is daar nie letterlik uit die brontekste vertaal nie, maar daar is gebruik gemaak van die sg dinamies-ekwivalente vertaalmetode. Die beginsel daaragter is dat die leser dieselfde gevoel moet ervaar as die gevoel wat ʼn leser van die oorspronklike teks sou ervaar het in die tydperk toe die teks geskep is. Dit beteken dat daar onvermydelik ʼn aansienlike element van vertolking aan die kant van die vertalers teenwoordig moet wees met alles [positief en negatief] wat dit impliseer. Die tyd het ook getoon dat so ʼn vertaling meer tydperkgebonde is. Dit het ʼn gemengde ontvangs gehad: sommige lesers was baie opgewonde oor die vars benadering in dié Bybel, terwyl daar ander gebruikers was wat fel kritiek gehad het op ʼn aantal aspekte in die nuwe Bybel. 49

56 Die sinodes van die drie Susterkerke het die Bybel vir kerklike gebruik naas die 1933-Bybel aanvaar maar daar was talle individuele gemeentes wat voorgegaan het om slegs die 1933-Bybel te gebruik. Die punte van kritiek was [en is nog steeds]: Taalgebruik: Die Bybel was vertaal in alledaagse spreek-afrikaans. Meeteenhede is in moderne eenhede soos meter, kilometer en kilogram. Baie Bybelgebruikers is afgesit deur die plat Afrikaans wat nie vir hulle vereenselwig kan word met die verhewe taal wat gebruiklik is by godsdiensbeoefening nie. Hierdie beswaar herinner aan die besware wat geopper is voordat daar begin is met die eerste Bybel wat die Nederlandse Bybel sou vervang. Veral die poëtiese gedeeltes in die nuwe Bybel soos die Psalms, Hooglied en die Bergpredikasie wou nie goed val op almal se ore nie. Die twee weergawes van Ps 23 lui byvoorbeeld: ʼn PSALM van Dawid. Die HERE is my herder; niks sal my ontbreek nie. Hy laat my neerlê in groen weivelde; na waters waar rus is, lei Hy my heen. Hy verkwik my siel; Hy lei my in die spore van geregtigheid, om sy Naam ontwil. Al gaan ek ook in ʼn dal van doodskaduwee, ek sal geen onheil vrees nie; want U is met my: u stok en u staf dié vertroos my. U berei die tafel voor my aangesig teenoor my teëstanders; U maak my hoof vet met olie; my beker loop oor Net goedheid en guns sal my volg al die dae van my lewe; en ek sal in die huis van die HERE bly in lengte van dae. ʼn Psalm van Dawid. Die Here is my herder, ek kom niks kort nie. Hy laat my rus in groen weivelde. Hy bring my by waters waar daar vrede is. Hy gee my nuwe krag. Hy lei my op die regte paaie tot die eer van sy Naam Selfs al gaan ek deur donker dieptes, sal ek nie bang wees nie, want U is by my. In u hande is ek veilig. U laat my by ʼn feesmaal aansit, terwyl my teëstanders moet toekyk. U ontvang my soos ʼn eregas, ek word oorlaai met hartlikheid. U goedheid en liefde sal my lewe lank by my bly en ek sal tuis wees in die huis van die Here tot in lengte van dae. 50

57 Die vertalers het Skrifgedeeltes weggelaat : Hierdie is ʼn baie algemene beswaar. Soos dit hier verwoord word, is dit egter misleidend. In die eerste plek het die vertalers niks weggelaat nie hulle het bloot vertaal wat in die Griekse bronteks verskyn [bl. 41]. Verder het die samestellers van die UBS-bronteks wat ons vertalers gebruik het aan hulle kant ook nie enigiets weggelaat nie. Die feit is dat oudste Griekse manuskripte wat die betroubaarste bronne is, gewoon nie daardie teksgedeeltes bevat nie. Mens kan dus nie weglaat wat nie oorspronklik daar was nie. Daar is omtrent 200 teksgedeeltes wat in die 1933-Bybel voorkom wat nie in die 1983-Bybel vookom nie, wat die Nuwe Testament in die 1983-Bybel aanmerklik korter maak. Sommige daarvan is bekende gedeeltes soos die laaste vers van die Gebed van die Here [die sg doksologie]: Want aan U behoort die koninkryk en die krag en die heerlikheid tot in ewigheid. Amen. Dit is jammer dat kerke en gemeentes nie meer gedoen het om hulle lede in te lig waarom hierdie gedeeltes weggelaat is nie. As Bybellesers meer weet van waar die Bybel vandaan kom sal die verskil tussen die en 1933-Bybels beter verstaan word. Van die beste en oudste manuskripte is tans in vertaalde vorm aanlyn beskikbaar en Bybellesers kan maklik self vasstel watter teksgedeeltes teenwoordig is en afwesig is in byv. die Codex Sinaiticus of in die Vulgaat. Christus is uit die Bybel uitvertaal : Dit is nog ʼn baie algemene punt van kritiek wat ook van kerke, gemeetes en predikante kom. In Gen 3:15 staan daar: En Ek sal vyandskap stel tussen jou en die vrou, en tussen jou saad en haar saad. Hý sal jou die kop vermorsel, en jý sal hom in die hakskeen byt. Ek stel vyandskap tussen jou en die vrou, tussen jou nageslag en haar nageslag. Haar nageslag sal jou kop vermorsel en jy sal hom in die hakskeen byt. Die belemtoonde Hý is gesien as ʼn direkte verwysing na Christus, en dit is vervang met haar nageslag. Wanneer egter nageslaan word hoe hierdie vers vertaal is in ander klassieke Bybels soos die King James, die Statevertaling, die Lutherbybel of die Vulgaat, dan word nêrens anders in Bybels hierdie sterk beklemtoonde voornaamwoord gevind nie. Daar kan dus geargumenteer word in hierdie geval dat die 1933-vertalers uit ʼn sterk 51

58 konfessionele hoek uit gewerk het, en Christus hier in die Bybel invertaal is. Dit is nog ʼn voorbeeld waar die 1933-Bybel uniek is tussen die Bybels. Nog ʼn voorbeeld wat kom uit Jes 7:14: Daarom sal die HERE self aan julle ʼn teken gee: Kyk, die maagd sal swanger word en ʼn seun baar en hom Immánuel noem. Die Here sal daarom self vir julle ʼn teken gee: ʼn Jong vrou sal swanger word en ʼn seun in die wêreld bring en sy sal hom Immanuel noem. Die Hebreeuse woord is almah wat jong vrou beteken. In die Septuagint is ʼn vertaalfout begaan [bl. 3] en dit is daarin vertaal met die Griekse woord parthenos wat maagd beteken. Nuwe Testament-skrywers soos Mattéüs het die Ou Testament deur die Septuagint geken, en Mattéüs het soos volg na hierdie teks verwys: Kyk, die maagd sal swanger word en ʼn seun baar, en hulle sal Hom Emmánuel noem, dit is, as dit vertaal word: God met ons. Die maagd sal swanger word en ʼn Seun in die wêreld bring, en hulle sal Hom Immanuel noem. Die naam beteken God by ons. Die 1983-Bybel se onderskeie vertalings van die twee woorde is korrek hier. Bybelvertalers van die ouer Bybels het egter konsekwent die woord almah in Jesaja met maagd vertaal sodat Jesaja kon ooreenstem met Mattéüs. Hier is nog twee voorbeelde uit die Nuwe Testament waar die rol van Christus oënskynlik afgeskaal word, of Christus se Goddelikheid aangetas word: Gal 6:15 Want in Christus Jesus het nòg die besnydenis nòg die onbesnedenheid enige krag, maar ʼn nuwe skepsel. Gal 6:17 Verder moet niemand my moeite aandoen nie, want ek dra die littekens van die Here Jesus in my liggaam. Of ʼn mens besny is of nie, is nie van belang nie, maar dat jy ʼn nuwe mens is. Niemand moet dit vir my verder moeilik maak nie, want ek dra al klaar die littekens van Jesus aan my liggaam. 52

59 Die weergawes soos dit in die 1933-Bybel staan kom egter nie voor in die ou manuskripte nie, en die 1983-Bybel met die oënskynlik verskraalde verwysings na Jesus is ʼn beter vertaling. Hierdie is nog voorbeelde van waar Christus deur teologies georiënteerde vertalers invertaal is. Die sg Johannes-komma is twee teksverse uit 1 Joh 5:7-8: Want daar is drie wat getuig in die hemel: die Vader, die Woord en die Heilige Gees, en hierdie drie is een; en daar is drie wat getuig op die aarde: die Gees en die water en die bloed, en die drie is eenstemmig. Daar is dus drie wat getuig: die Gees en die water en die bloed, en die drie se getuienis stem ooreen. Hierdie teksverse is die enigste in die Bybel wat pertinent verwys na die Goddelike Drie-Eenheid, en die onderlynde gedeelte kom nie voor in die UBS Griekse Nuwe Testament nie. Die ou manuskripte het dit ook nie in gehad nie, en dit was in die tyd van Desiderius Erasmus al bekend dat die verwysings na die Drie-Eenheid ʼn latere byvoeging is. Erasmus het dit ook nie in sy eerste uitgawe van die Textus Receptus gehad nie. Hy het dit in die latere uitgawes ingebring nadat hy toegegee het onder sterk druk, en ook nadat ʼn vervalste manuskrip wat die kontensieuse insetsel bevat aan hom oorhandig is. Die probleem is dat hierdie Johannes-komma belangrik geword het vir die Protestantse kerke na die kerkhervorming, en dat van die kerke se belydenisskrifte daarna verwys [bl. 23]. Waneer dit ontbreek doen dit afbreuk aan die geldigheid van ʼn Bybel by dié kerke. ʼn Uiters kontensieuse saak is dié van die hoofletter. Hieronder is ʼn aantal voorbeelde van tekste uit die Ou Testament: Gen 49:10 Die septer sal van Juda nie wyk nie, nòg die veldheerstaf tussen sy voete uit totdat Silo kom; en aan Hom sal die volke gehoorsaam wees. Deut 18:15 ʼn PROFEET uit jou midde, uit jou Jy sal altyd heers, jy sal aanhou regeer totdat Silo kom, die heerser aan wie die volke hulle sal onderwerp. Die Here jou God sal ʼn profeet onder 53

60 broers, soos ek is, sal die HERE jou God vir jou verwek; na Hom moet julle luister Ps 2:2 Die konings van die aarde staan gereed, en die vorste hou saam raad teen die HERE en teen sy Gesalfde en sê: Ps 2:6 Ék tog het my Koning gesalf oor Sion, my heilige berg. Ps 2:7 Ek wil vertel van die besluit: Die HERE het aan My gesê: U is my Seun, vandag het Ek self U gegenereer Ps 2:11-12 Dien die HERE met vrees, en juig met bewing. Kus die Seun, dat Hy nie toornig word en julle op die weg vergaan nie; want gou kan sy toorn ontvlam. Welgeluksalig is almal wat by Hom skuil! Ps 10:16 Die HERE is Koning vir ewig en altyd; die heidene het vergaan uit sy land. Jes 42:1 DAAR is my Kneg wat Ek ondersteun, my Uitverkorene in wie my siel ʼn welbehae het. Ek het my Gees op Hom gelê; Hy sal die reg na die nasies uitbring. Ps 45:7 jou na vore laat kom, een van jou volksgenote. Hy sal soos ek wees. Vir hom moet jy gehoorsaam. Die konings van die aarde is in opstand, die leiers span saam teen die Here en teen sy gesalfde en sê: Dit is Ek wat hom as my koning gesalf het op Sion, my heilige berg. Ek wil vertel wat die Here aangekondig het. Hy het vir my gesê: Jy is my seun, van vandag af is Ek jou Vader. Julle moet die Here met ontsag dien, Hom met vrees en bewing toejuig en Hom onderdanig wees, sodat Hy nie toornig word en julle op die pad omkom nie, want sy toorn ontvlam gou. Dit gaan goed met almal wat by Hom skuiling soek. Die Here bly altyd koning, die vyande is uit sy land verdryf. Hier is my dienaar, Ek stel hom aan. Ek het hom uitverkies, hy geniet my guns. Ek laat my Gees op hom kom, hy sal my wil aan die nasies bekend maak. 54

61 U troon, o God, is vir ewig en altyd; die septer van u koninkryk is ʼn regverdige septer. Ps 110:1, 7 Die HERE het tot my Here gespreek... Uit die stroom sal Hy drink op die pad; daarom sal Hy die hoof ophef. Jes 49: 6-7 Hy het gesê: Dit is te gering dat U my Kneg sou wees om op te rig die stamme van Jakob en terug te bring die gespaardes in Israel: Ek het U gemaak tot ʼn lig van die nasies, om my heil te wees tot aan die einde van die aarde. So sê die HERE, die Verlosser van Israel, sy Heilige, aan die diep veragte, aan Hom wat ʼn afsku is by die volk, ʼn Kneg van die heersers: Konings sal dit sien en opstaan, vorste, en hulle sal hul neerbuig ter wille van die HERE wat getrou is, van die Heilige van Israel wat U uitverkies het. Jes 52:13 KYK, my Kneg sal voorspoedig wees, Hy sal hoog en verhewe, ja, baie hoog word. Jes 53:1-12 Hy, Hom of Kneg kom in die meeste verse voor. Jes 61:1 DIE Gees van die Here HERE is op My, omdat die HERE My gesalf het om ʼn blye boodskap te bring aan die U troon, verhewe wese, staan vir altyd vas, met u koninklike septer laat u geregtigheid geskied. Die Here het vir my heer die koning gesê... Die koning drink water uit die stroom langs die pad, hy sal die oorwinning behaal. Hy het gesê: Dit is nie genoeg dat jy my dienaar is om die stamme van Jakob te herstel en om die Israeliete wat gered is, terug te bring nie; Ek maak jou ʼn lig vir die nasies sodat die redding wat Ek bewerk, die uithoeke van die aarde sal bereik. So sê die Here, die Heilige van Israel, sy Verlosser, vir dié een wat diep verag is, wat deur die nasies verafsku word en wat ʼn dienaar van regeerders is: Konings sal sien wat gebeur en sal opstaan, leiers sal buig tot eer van die Here wat getrou is, die Heilige van Israel wat jou uitverkies het. My dienaar sal voorspoedig wees. Hy sal hoog in aansien wees, hy sal baie eer ontvang. Vervang met hy, hom en dienaar. Die Gees van die Here my God het oor my gekom; die Here het my gesalf om ʼn blye boodskap te bring aan die 55

62 ootmoediges; Hy het My gestuur om te verbind die gebrokenes van hart, om vir die gevangenes ʼn vrylating uit te roep en vir die geboeides opening van die gevangenis; Dan 9:25-26 Nou moet jy weet en verstaan: van die uitgang van die woord af om Jerusalem te herstel en op te bou tot op ʼn Gesalfde, ʼn Vors, is sewe sewetalle; en twee-en-sestig sewetalle lank sal dit herstel en opgebou word, met pleine en slote, maar in tye van benoudheid. En ná die twee-en-sestig sewetalle sal ʼn Gesalfde uitgeroei word, maar sonder iets vir Hom; en die volk van ʼn vors wat sal kom, sal die stad en die heiligdom verwoes, maar sy einde sal met ʼn oorstroming wees, en tot die einde toe sal dit oorlog wees, vasbeslote verwoestings. mense in nood, Hy het my gestuur om dié wat moedeloos is, op te beur, om vir die gevangenes vrylating aan te kondig, vryheid vir dié wat opgesluit is, Jy moet nou goed verstaan, vandat die opdrag gegee is dat Jerusalem herstel en herbou moet word, totdat ʼn regeerder kom wat deur God uitverkies is, sal sewe tydperke wees. Twee en sestig tydperke lank sal Jerusalem opgebou bly, met strate en verdedigingslote, maar dit sal moeilike tye wees. Aan die einde van die twee en sestig tydperke sal ʼn regeerder onskuldig doodgemaak word. Die stad en die heiligdom sal verwoes word deur die volk van ʼn ander regeerder wat op die toneel sal verskyn. Die einde sal kom soos ʼn oorstroming; daar sal oorlog wees tot die einde toe, rampe soos besluit is. Die kwessie van die hoofletter het baie sensitief geword [sien ook bll. 41 en 48 waar dit bespreek word]. Aan die een kant is dit so dat die oorspronklike Hebreeus nie hoofletters het nie, en dat enige vertaling uit die Hebreeus ʼn interpretasie van die teks doen wanneer hoofletters ingesit word. Aan die ander kant is die Messianiese heenwysings in die Ou Testament baie duidelik teenwoordig vir die eksegete van die Bybel, en is dit natuurlik dat die hoofletters ingebring word soos in die voorbeelde hierbo. Die span teoloë wat die 1933-Bybel die lig laat sien het het die tweede weg gevolg, en die 1933-Bybel is een van ʼn klein minderheid Bybels waar Christus op hierdie wyse moontlik deels invertaal is. Dié Bybel is soos reeds genoem die verwysings-bybel vir baie mense en daarom is dit ongehoord vir hulle dat hoofletters nie op dié plekke in die Ou Testament gebruik word nie. 56

63 Dit is ʼn Roomse Bybel : Hierdie beswaarmakers kan nie enige feite vir hierdie stelling verskaf nie, en in die Roomse gevaar -besware word daar meer van verdagmakery, insinuasies en emosionele argumente gebruik gemaak as van objektiewe feite [sien die uittreksel uit ʼn webartikel hier onder]. Daar word onder andere beweer dat die UBS-Griekse Nuwe Testament deur die Rooms-Katolieke Kerk gekaap is, onder andere omdat die een enkele manuskrip wat die meeste geraadpleeg is, die Codex Vaticanus is. In der waarheid kan geen manuskrip wat terug dateer na die 4 de eeu ʼn Roomse manuskrip wees nie. Die benaming Vaticanus dui slegs daarop dat dit in die biblioteek van die Vatikaan bewaar word. 57

64 Die etiket Rooms word ook soms aan die UBS-teks gehang omdat dit inhoudelik meer ooreenstem met die Latynse Vulgaat as met die Textus Receptus, soos ook bespreek is op bl. 22. Die verdagmakery teen die 1983-vertaling en die 1983-vertalers gaan nog verder, en organisasies soos die Rosekruisers [ Rosicrucians ] en die Vrymesselaars word ook in die komplotte geïmpliseer. Die UBS-teks word deurgaans na verwys as die Rooms-Arminiaanse UBS-teks [sien byv. die uittreksels uit die web op bll. 57 en 58]. Laastens: ʼn ander ietwat bisarre argument is dat die belydenisskrifte, en in die besonder die Nederlandse Geloofsbelydenis, slegs die Textus-Receptus Bybels erken as die Woord van God [sien hieronder], en dat die Bybel om daardie rede ʼn valse vertaling is. Dié Belydenis is egter in 1561 opgestel, lank voordat die moderne kennis van die Nuwe Testamentiese manuskripte beskikbaar was, en dié betrokke artikel wat genoem word lys slegs die Bybelboeke wat die kanon vorm. Daar is ook al genoem [bl. 22] dat van die elemente in die Gereformeerde Belydenisskrifte berus op teksverse wat nie in die 1983-Bybel voorkom nie. 58

65 In hierdie argument word die kar eintlik voor die perde gespan: in plaas daarvan dat die Bybel die hoogste gesag is, geld die Nederlandse Geloofsbelydenis hier as die hoogste gesag. Die Bybel moet nou voldoen aan die vereistes van laasgenoemde. Die fel kritiek rondom die 1983-Bybel was nuut in die Afrikaanse godsdiensgemeenskap. Dit was nie teenwoordig in 1933 nie omdat die 1933-Bybel van die begin af ten volle deur almal aanvaar is. Ten spyte daarvan was 56% van die meer as Bybels wat verkoop is in die vier jaar van 2008 tot aan die einde van 2011 die 1983-Bybels. Die 2016-Bybel Die Bybelgenootskap het in 2006 begin met ʼn nuwe Afrikaanse vertaling. Die Bybelgenootskap noem drie redes daarvoor: Daar is ʼn behoefte vir ʼn meer direkte bron-georiënteerde vertaling van die Bybel [dit word onderskei van ʼn letterlike vertaling]; 59

66 Die wetenskap van die vertaalkunde het groot vordering gemaak sedert die vroeë 1980 s; Die kennis van die grondtale Hebreeus, Grieks en Aramees het eksponensieel toegeneem. Daar word ʼn nuwe vertaling benodig elke jaar, en die vertaling hoewel dit inhoudelik beter is as die 1933 vertaling, het verouderd begin raak. Die dinamies-ekwivalente vertaalstyl van die Bybel het verouderd geraak en is nie meer in gebruik soos 40 jaar gelede nie. Daar is ʼn behoefte by kerke en ander gebruikers van die Bybel vir een wat in meer verhewe kerktaal gedoen is. Die Bybelgenootskap beoog om die andersheid en vreemdsoortigheid van Palestina van 2000 en meer jaar gelede te weerspieël. Die moderne mate en gewigte van die Bybel gaan byv. nie weer gebruik word nie. Die projek gaan ook vir die eerste keer baie wyer as die Afrikaanse susterkerke. Al die kerke en groeperinge wat die Bybel gebruik word betrek hierby, en ʼn groot aantal medewerkers wat meer die demografie van die land verteenwoordig as tevore is by die verskillende fases betrokke. Proefvertalings word geplaas op die web en alle persone word genooi om kommentaar daarop te lewer. Hierdie projek is meer in die hande van vakkundiges as by die vorige vertalings. Die werkwyse herinner bietjie aan dié van Koning James I wat ʼn Engelse Bybel wou skep wat deur alle gebruikers gebruik kan word. Daar word natuurlik ʼn risiko geloop dat so ʼn interdonimale Bybel nie op die ou einde deur almal aanvaar word nie omdat daar te min klem gelê word op een of ander bepaalde konfessionele aspek. Die Bybelgenootskap het reeds al petities ontvang hieroor. Sommige van die petisies is hoogs emosioneel, die integriteit van mense word betwyfel, daar word aanvegbare taal gebruik, dit is geskryf in swak Afrikaans, en dit is sonder enige substansiële argumente [sien die voorbeeld hieronder]. Die Bybelgenootskap het met reg aanstoot geneem teen die inhoud van sommige van die petisies. Die gebruik van die hoofletter staan sentraal in hierdie besware. Die Bybelgenootskap het aanvanklik beoog om kleinletters te gebruik, en die plekke in die Ou Testament waar moontlik verwys word na Christus aan te 60

67 dui met ʼn voetnota. Hierdie was nie aanvaarbaar vir die beswaarmakers nie, wat die praktyk wil hê wat in die 1933-Bybel gevolg is. Die Bybelgenootskap het dit oorweeg as ʼn kompromis om moontlik twee uitgawes van die Bybel uit te gee: ʼn Hoofletterbybel en ʼn Kleinletterbybel ; hierdie oplossing egter is ook nie aanvaarbaar vir die beswaarmakers nie. Ná 80 jaar is die 1933-Bybel nog steeds vir baie mense die finale gesag, hoewel ʼn objektiewe beoordeling daarvan aantoon dat dit inhoudelik eintlik ʼn swak weergawe is van die oorspronklike geskrifte. 61