ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ. Қ.И.Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті. Ақпараттық технологиялар институты

Transcription

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті Ақпараттық технологиялар институты Желілер мен жүйелердің программалық қамтамасы кафедрасы Ақпараттану пəні бойынша 5В Автоматика жəне басқару мамандығы студенттеріне арналған ОҚУ ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН АЛМАТЫ 2010

2 «Ақпараттану» пәні бойынша Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚАЗҰТУ 5В (Автоматика және басқару) мамандығы студенттеріне арналған оқу әдістемелік кешен Құрастырғандар: Джунусова Салтанат Маметжанқызы Мырзағалиева Бақытнұр Қайырбекқызы Сарсембаева Гүлназ Дүйсембайқызы Аңдатпа Ақпараттану пәнінің негізі болып техникалық мамандықтарды меңгеретін студенттердің ақпараттарды өңдеу, сақтау, беру, және қабылдау процесінің негізгі білімі қарастырылады.ақпараттану пәнінің оқу әдістемелік кешенінің (АП ОӘК) негізгі мақсаты студенттердің пәнді сапалы және тиімді меңгеруі.оәк құрамына- дәрістердің тезистік мазмұны, зертханалық жұмыстарды орындауда әдістемелік нұсқау, студенттердің өзіндік жұмыстары (СӨЖ), бақылау сұрақтары және дәрістің, зертханалық жұмыстардың, СӨЖдің әрбір тақырыбынан кейін үй тапсырмасын орындауға арналған есептер келтірілген. Сондай-ақ ОӘК құрамында студенттердің ағымдағы және қорытынды білімін тексеруге арналған тест сұрақтары келтірілген. Ұсынылған әдебиеттер қазіргі заманғы оқулықтардан және ақпараттану кафедрасының оқытушыларының пәнді жүргізу тәжірибесін қолдана отырып жазылған әдістемелік нұсқауларға негізделген. 3

3 1.ПӘНІНІҢ ОҚУ ПРОГРАММАСЫ - SYLLABUS Оқытушылар туралы мәліметтер: Сабақ жүргізетін оқытушы: Джунусова Салтанат Маметжанқызы Байланыс түрі Кафедрада болатын орыны 1010в Пән туралы мәліметтер: Пән атауы Ақпараттану Кредит саны 3 1-кесте Оқу жоспарының көшірмесі Аптадағы академиялық сағаттар Курс Семестр Кредиттер Дәрісте р Зертханалы қ сабақтар СӨЖ СОӨЖ Барлығ ы Бақыла у түрі емтихан Пререквизиттер ЖОО студенттерінің ақпараттық технологияларды меңгеруде оқылатын бірінші пән болғандықтан мектепте оқылатын Ақпараттану пәнінің материалдарына сүйене отырып оқылады. 1.4 Постреквизиттер Ақпараттану курсын оқып болғаннан кейін, бұл пәннен алған білімді пайдалана отырып басқа да пәндер оқылады. Ондай пәндердің қатарына: Информациялық жүйелерді жобалайтын және өңдейтін интеллектуальды және эксперті жүйелер, деректер қорын жобалайға және өңдеуге негізделген пәндер жатады. Бұл пәннің постреквизитіне деректерді есептеуге байланысты барлық пәндер жатады. 4

4 1.5 Пәннің мақсаты мен міндеттері Ақпараттану пәнін оқудың негізгі мақсаты студеттердің ақпараттарды алу, түрлендіру, беру, сақтау процестері туралы негізгі білімді сапалы және нақты меңгеруін қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету қәзіргі заманғы қоғамның дамуында ақпараттық технологияның ролі және бүкіл әлемдік ғылыми көріністі қалыптастырудағы ақпараттық процестердің мәнін студенттерге жеткізумен анықталады. Пәнді оқудың негізгі міндеті ақпаратты қорғау әдістері, ЭЕМ дегі локальды және глобальды желілер, ақпараттық процестер және жаңа технологиялар жайында теориялық білім алу болып табылады. Бұл пәнді оқу негізінде студенттер - өмірге керекті есептерді шығару үшін компьютерлік техниканың мүмкіншіліктерін сапалы және ұтымды пайдалану, мәтіндік редактормен, кестелік процессормен жұмыс істеу мүмкіндіктерін игеруді, деректер қорын құруды және кез келген қолднбалы программалармен жұмыс істеуді игерулері керек. Ақпараттану пәні практиаклық курс болып табылады. Сондықтан бұл пәнді оқытудың негізгі шарты ретінен, бақылаудың негізгі түрін құрайтын барлық рпактикалық, лабораториялық және жеке тапсырмалардың міндетті түрде орындалуы қажет. 1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері және оларды орындау кестесі Ақпараттану пәнін сәтті игеру үшін оқу жоспарында келесі тапсырмалар түрі мен жұмыс тізімі көрсетіледі: - бақылау сұрақтарымен берілген дәрістік сабақтар ( 30 а.с.); - сегіз практикалық жұмысты орындау; - тоғыз лабораториялық жұмысты орындау; - шектік бақылау ретінде бақылау жұмысын жүргізу; - қорытынды бақылау тестілеу түрінде емтихан 2-кесте Тапсырмалардың түрі және оларды орындау мерзімі Бақыла Ұсынылатын Тапсыру Жұмыс түрі Жұмыс тақырыбы у түрі әдебиеттерге сілтеме уақыты Ағымдқ бақылау Өзіндік жұмыс І,2 2 апта Санау жүйелері Бүтін бөлігін аудару СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялы қ жұмыс 1 WІNDOWS операциялық жүйесімен жұмыс Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау 3 апта 5

5 Өзіндік жұмыс 3 Лабораториялы қ жұмыс 2 Өзіндік жұмыс 4 Лабораториялы қ жұмыс 3 Санның бөлшек бөлігін бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне өткізу WORD мәтіндік редакторымен жұмыс Ондық сандарды кодтау EXCEL кестелік процессоры. Кестемен жұмыс деректер базасындағыдай СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау 4 апта 5 апта 6 апта 7 апта Өзіндік жұмыс 5 Лабораториялы қ жұмыс 4 Өзіндік жұмыс 6 Лабораториялы қ жұмыс 5 Өзіндік жұмыс 7, 8 Лабораториялы қ жұмыс 6 - Лабораториялы қ жұмыс 7 Лабораториялы қ жұмыс 8 ЭЕМ де ақпараттың берілуі EXCEL кестелік процессоры.кестел ер байланысы. MS DOS жұмысының принциптары мен құрылымы Access реляциялық деректер қоры. Деректерді ұйымдастыру принциптары MS DOS тың файлдық құрылымы. MS DOS тың негізгі командалары Access реляциялық деректер қоры. Таңдаулар мен сұраныстар Іnternet. Іздеу жүйелері. Іnternet те іздеуді ұйымдастыру. Іnternet Explorer. Мәтіндік ақпаратты көркемдейтін тегтермен жұмыс. СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау СӨЖ орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау Лабораториялық жұмыс орындауға арналған әдістемелік нұсқау 8 апта 9 апта 10 апта 11 апта 12 апта 13 апта 14 апта 15 апта 6

6 Қорытн ды бақылау Емтихан (Тестілеу) Пәннің барлық оқылған тақырыптары Сессия 1.7 Әдебиеттер тізімі Негізгі әдебиеттер: 1. Информатика. Базовый курс. Учебник для ВУЗов. Под ред.с.в. Симоновича.-СПб.:Питер, с. 2. Коцюбинский А.О., Грошев С.В. Практическая информатика. М.:ТЕХНОЛОДЖИ-3000, с. Қосымша әдебиеттер: 3. Нортон П. Программно-аппаратная организация компьютера ІBM-PC. Киев, 1997 г. 4. Фигурнов В.Э. ІBM-PC для пользователей. М.: Финансы и статистика, Левин И.Н. ПК для пользователей. Киев: Диалектика, 2000 г. 6. Д.Лоу Секреты WORD для WІNDOWS 95. Киев: Диалектика, Mіcrosoft Excel 97. Шаг за шагом: пер. с анг. М.: Эконм,1998 г. 8. Лавренов С.М. Excel. Сборник примеров и задач. М: Финансы и статистика,2001 г. 9. Золотова С.И. Практикум по Access, М.: Финансы и статистика, 2001 г. 10. Олифер. «Компьютерны сетиң, М: Финансы и статистика, 2001 г. 11. Биллинг В.А. VBA и Offіce 97.Офисное программирование. М.: Channel Tradіng Ltdң, 1999г. 12. С.Спейнаур, В.Куэрсия. Справочник Web-мастера. Киев, BNV, 1998 г. 13. С.Пек, С.Арратс. Web сервер WebSіte. Киев, BNV, 1998 г. 14. К.Джамса, К.Коуп. Программирование для Іnternet в среде Wіndows. Питер, 1996 г. 15. Httl: //www. Pіter press.ru. 16. HTML с самого начала. Питер, 1998 г. 17. Под редакцией С.В. Симоновича ИНФОРМАТИКА Базовый курс. Питер В.А.Острейковский Информатика «Высшая школаң М. 19. А.П.Алексеев Информатика Москва 2002г. 20. Автоматизированные тесты по темам: операционная система MS-DOS, NC, архиваторы, компьютерные вирусы.аос 21. Студент - операционная система MS-DOS 22.АОС Архиваторы 23 АОС «Компьютерные вирусың 24 Электронный учебник «База данных Access» 25 Электронный учебник «Excelң 7

7 26 Электронный учебник «Разработка Web- страниц» 1.8 Білімді бақылау және бағалау Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ дың барлық курс пен барлық пәндері бойынша студентердің білімін тексеруге рейтінгілік бақылау қолданылады. Балдық рейтінгілікжүйеде іске асырылатын білімді бағалау туралы мәліметтер бақылаудың барлық түрі көрсетілетін шкала түрінде беріледі. Қорытында бақылау кезінде мамандық бойынша жұмыс оқу жоспарымен сәйкес балды бөлудің (3-кесте) үш нұсқасының бірі ғана таңдалынып алынады. Мамандық бойынша оқу жұмыс жоспарына енгізілген әрбір пәннің рейтингі қорытынды бақылауға тәуелсіз 100 балдық шкаламен бағаланады. Әрбір пәнге келесі бақылау түрлері белгіленеді: ағымдық бақылау, аралық бақылау, қорытынды бақылау. Ағымдық бақылау түріне: бақылау жұмысы, реферат, семестрлік тапсырма, коллоквиум, лабораториялық жұмыстарды орындау және басқалар жатады. Қорытынды бақылау түріне байланысты бақылау түрінің балдық көрсеткіштері қолданылады (3-кесте). 3-кесте Бақылау түрлеріне қарай рейтингтік пайызы Семестр Қорытынды бақылау Бақылау түрлері % түрі 2 Емтихан Қорытынды бақылау Аралық бақылау Ағымдық бақылау 100 Ағымдық бақылау қорытындысын өткізу мерзімі пән бойынша оқу процесінің күнтізбелік кестесімен белгіленеді (4-кесте). Ағымдық бақылау саны пәннің оқу әдістемелік кешенінде көрсетілген пәннің мазмұнымен және оның көлемімен анықталады. 4-кесте Оқу процесінің күнтізбелік кестесі Ақпараттану пәні бойынша Апталар І Бақылау түрлері ӨЖ-1 З.Ж- ӨЖ- З.Ж- ӨЖ-4 З.Ж З.Ж- ӨЖ-2 АБ-1 ӨЖ-6 З.Ж-5 ӨЖ-7 З.Ж- З.Ж- 7/8 АБ ӨЖ ӨЖ Максим. балл Бақылау түрлері: ӨЖ-өзіндік жұмыс, АБ-аралық бақылау, Б-бақылау. 8

8 5-кесте Студеттердің білімдерін бағалау жүйесі Баға Әріптік эквивалент Пайызбен берілуі Баллмен берілуі Өте жақсы Жақсы Қанағаттанарлық А А ,67 В ,33 В ,0 В ,67 С ,33 С ,0 С ,67 D ,33 D ,0 Қанағаттанарлық емес F НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ Курстың тақырыптық жоспары. Ақпараттану пәнін оқу міндетті түрде лекциялық (2 кредит) және лабораториялық (1 кредит) сабақтарынан, сондай ақ студенттердің өзіндік жұмыстарынан тұрады. Мұндай кешендік пәнді оқу студенттердің ақпараттық технология курсынан білімді фундаментельді меңгеруіне ықпал етеді. Пәннің тақыраптық жоспары тақырыбы мен осы тақыраптарға байланысты академиялық сабақтардың саны келесі кестеде (6-кесте) көрсетілген. 6-кесте Тақырып атаулар 1. Негізгі түсініктер: сигналдар мен деректер, деректер мен әдістер, аппараттық қамтама, программалық қамтама, ақпарат, ақпарат саны, ақпаратты өңдеу, файлдар мен файлдық құрылым. Информатика пәні мен есептері. Дерек тасымалдағыштар. Деректермен жүргізілетін операциялар. Ақпаратты кодтау. Курстың тақырыптық жоспары Академиялық сағаттар саны Дәрісте Лабораториялық СОӨЖ СӨЖ р

9 2. Санау жүйелері. Екілік кодтармен жүргізілетін операциялар. Бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне ауысу. 3. Компьютер. Құрудың магистральды-модульдік принципі. Архитектура түсінігі. Компьютер құрылымы, негізгі желілердің тағайындалуы. 4. Сырқы құрылғылар. Ақпаратты сақтау принциптары. Компьютер жадысының негізгі сипаттамалары мен ұйымдастырылуы. Жедел жады. 5. Программалық қамтама сипаттамасы. Деректер құрылымы. Файлдар және олардың аттары. Файлдармен жұмыс. Қоршау - прогаммалары. 6. Компьютердің операциялық жүйесі: керектігі, құрамы, жүктелуі. Жұмыс режимі. ОЖ эволюциясы. 7. Құжаттарды дайындау және редакторлау жүйесі. Формулалар және мәтіндер редакторлары.word-та мәтінді форматтау. Кестемен жұмыс. Құжаттағы безендірулер. 8. Компьютерлік графика негіздері. Графикалық редакторлар. Wіndows-тағы бейнелермен жұмыс. Paіnt графикалық редакторы. 9. Сандық ақпаратты өңдеу. Кестелік процессорлар. EXCEL-де электронды кесте құру. Электронды кестелерді редакторлау

10 10. Деректер қорын басқару жүйесі. Деректер қорының құрылымдық элементтерінің негізгі түсінігі. Деректер моделдерінің түрі. Инфологиялық модель құрудың реляциялық әдістемесі. ДҚБЖ кестелерінің функциональды мүмкіндіктері. ДҚБЖ мен жұмыс істеудің негізгі технологиялары. 11. Мультимедиялық технологияның негізгі ұғымдары. Мультимедиа аппараттық құралдары. Мультимедиапрограммалы қ құралдары. Мультимедиа технологиясы. 12. Мультимедиа стандарттық құралдары. Дыбыс реттеуіші. Лазерлік ойнағыш. Әмбебаб ойнағыш. Дыбыс жазғыш программасы. 13. Жүйелер туралы жалпы мәліметтер, компьютерлердің өзара жүйелі жұмыс істеу алғы шарттары мен қажеттілігі. Глобальді және локальді жүйелер. Локальді жүйелердің негізгі технологиялары, протокол және стандарттары. Байланыс жүйесінің аппаратуралары және сипаттамалары. Мәлімметтерді беру тәсілдері (асинхронды, синхронды, симплексті, дуплексті). 14. Локальды жүйенің негізгі технологиясы, протоколдары мен стандарттары. Жүйені басқарудың бағдарламалық компонентері. Интернет. Электронды почта

11 15. Гипермәтіндік технология. HTML тілі Барлық сағаттар ДӘРІСТІК САБАҚ КОНСПЕКТІЛЕРІ 1 Дәріс. Дәріс тақырыбы: ИНФОРМАТИКАҒА КІРІСПЕ 1.1 Негізгі түсініктер: сигналдар мен деректер, деректер мен әдістер, аппараттық қамтама, программалық қамтама, ақпарат, ақпарат саны, ақпаратты өңдеу, файлдар мен файлдық құрылым. Информатика пәні мен есептері. Дерек тасымалдағыштар. Деректермен жүргізілетін операциялар. Ақпаратты кодтау. Дәріс конспектілері: Деректер тіркелген сигналдар. Ақпарат бұл мәліметтердің өзара әрекеттесуі мен олардың әдістеріне адеккватты өнім. Информатика термині (франц. іnformatіque) француз сөзінің іnformatіon (ақпарат) және automatіque (автоматика) шыққан және сөзбе сөз аударғанда ақпараттық автоматика. Инфоpматика Бұл компьютерлік техниканы қолдануға негізделген пән, ақпараттың жалпы қасиеттері мен құрылымын оқытады, сондай-ақ оны құру әдістері мен заңдылықтарын, сақтау, іздеу, өзгерту, беру және адам қызметтерінің әртүрлі орталарында қолдануына негізделген. Аппараттық қамтама аппараттық конфигурация құратын, техникалық құралдар комплексі. Ал программалық құралдарға Software (тікелей жұмсақ заттар ) сөзі өте қоллайлы таңдалған (дәлірек айтқанда - құрылған), ол программалық қамтаманың және машинаның өзінің әттүрлілігін көрсетеді сонымен қатар программалық қамтаманың модификациясын, бейімділігін, даму мүмкіншіліктерін де көрсетеді. Программалық қамтама Бұл компьютерлермен қолданылатын барлық программалардың біріккен түрі, сондай ақ әрекеттердің оларды құру мен қолдану бойынша барлық аймағы. Ақпарат - термині латынның іnformatіo сөзінен шыққан, яғни түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарын білдіреді. Ақпарат бұл жалпы және терең түсінікте айтылған, яғни оны бір сөзбен түсіндіруге болмайды. Бұл сөзге әртүрлі мағынадағы техникадағы, ғылымдағы және тұрмыстық жағдайдағы мәндер алынады. Ақпарат қоршаған ортаның обьектері мен құбылыстары, олардың параметрлері, қасиеттері және күйлері жайлы деректер, олардың өміршеңдігі мен жұмысы процесінде қабылданатын ақпараттық жүйелер (тірі организмдер, басқарылатын машиналар және т.б.). Компьютерлік өңдеу кезінде ақпарат деп компьютерге түсінікті түрде беру үшін, тізбектелген символдық белгілеулер (әріп, цифра, кодталған графикалық 12

12 бейнелер мен дыбыстар және т.с.с.) жиынтығын айтамыз. Әрбір бұл тізбекте жаңадан кездесетін символ ақпараттық көлемін үлкейтеді. Ақпарат әртүрлі формада болуы мүмкін: мәтін, сурет, фотобейне түрінде; дыбыстық немесе жарық арқылы берілетін сигналдар түрінде; радиотолқын түрінде; электрлік немесе нервтік импульстар түрінде; магниттік жазбалар түрінде; мимика немесе дене қимылы түрінде; дәмдік сезіну немесе иіс түрінде; хромосома түрінде, организмдердің қасиеттері мен нышандары мұраға қалдырылу арқылы беріледі. Ақпарат көлемін обьективті өлшеуге бола ма? Ақпарат теориясындағы керекті қорытынды бұл шығу деректері: Әртүрлі топтағы деректерде болатын ақпарат көлемін салыстыру үшін ондағы символдардың санын, сапасын өсіре отырып үлкен шартарды орындауға болады. Ақпараттың бірлігі түрінде бір бит алынған (ағыл. bіt bіnary, dіgіt екілік сан). Ақпарат теориясында бит екі әртүрлі мағынадағы деректерді айыру үшін ақпарат саны. Ал есептеу техникасында бит деп машина ішінде берілетін деректер мен командаларда қолданылатын 0 немесе 1 белгілерін сақтау үшін керек, жадының ең кіші бөлігін айтамыз. Бит өлшеудің ең кіші бірлігі. Практика жүзінде одан үлкен бірліктер қолданылады ол байт, ол сегіз бит. Кез келген компьютер клавиатурасындағы 256 алфабит символдары осы сегіз битпен кодталған (256=28>). Кеңінен қолданылатын байттан де үлкен ақпарат бірлігінің түрлері: 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210> байт, 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220> байт, 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230> байт. Кейінгі кезде өңделетін ақпарат көлемінің өсу ретіне байланысты келесідегідей де бірліктер қолданылады: 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240> байт, 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250> байт. Ақпаратты өңдеу кейбір алгоритмдерді орындау арқылы бір ақпараттық обьектілерді екінші ақпараттық обьектілерден алу. Өңдеу ақпараттармен орындалатын және ақпараттың әртүрлілігі мен көлемінің өсуіне негізделген негізгі операциялардың бірі болып табылады. Ақпаратты өңдеу құралдары адаммен құрылған құралдар мен жүйелер, және бірінші кезекте, компьютер ақапартты өңдеу үшін арналған универсалды машина. Компьютерлер ақпаратты кейбір алгоритмдерді орындау арқылы өңдейді. 13

13 Файл бұл өз аты бар, тізбектей алынған байттар саны. Файловая структура бұл файлдарды сақтау үшін ұйымдастырылған иерархиялық құрылым. 1.2 Санау жүйелері. Екілік кодтармен жүргізілетін операциялар. Бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне ауысу. Дәріс конспектілері: Санау жүйелері сан деп аталатын, символдар көмегімен бейнеленетін атаулар тәртібінің жиынтығы. Санау жүйелері позициялық және позициялық емес болып екіге бөлінеді. Позициялық емес санау жүйесіне мысал рим сандары: бірнеше сандар негізгі болып алынған (мысалы, І, V, X), ал қалғандары осы негізгі сандарды қосу арқылы алынады ( VІ, VІІ сияқты) немесе алу ( ІV, ІX сияқты). Ал позициялық санау жүйелеріне екілік, ондық, сегіздік, оналтылық сандар жатады. Мұндағы кез келген сан сәйкес алфабиттің цифрлары арқылы жазылады, және де әрбір санның мәні осы тізбекте орын алатын, оның орнына тәуелді (позициясына). Мысалы, ондық санау жүйесінде жасалған, 555 жазбасында, 5 саны ғана қолданылған, бірақ оның орын алу ретіне байланысты ол әртүрлі сандық мәнге ие бола алады 5 бірлік, 5 ондық немесе 5 жүздік. Сондықтан теңдік дұрыс (астынғы индекстер санның қандай санау жүйесінде жазылғанын көрсетеді): 555,5 10 = ; 11,01 2 =1*2 1 +1*2 0 +1*2-1 +1*2-2 Екілік санау жүйесінде қосу. Алдын ала қаралып кеткен ойлардан кейін екілік санау жүйесіндегі бірразрядты сандарды арифметикалық қосу ережесінің орындалу ретін жазайық: 0+0=0; 1+0=1; 0+1=1; 1+1=10. Демек, аса толу болғанда, үлкен разрядқа ауысу кезінде белгілі есте сақтауды пайдалана отырып, келесіні аламыз: Статья I , , ,010 Екілік санау жүйесінде алу. Алу амалы қосу амалының керісіншесі болғандықтан бірразрядты сандардың арифметиаклық алынуының ережесін екілік санау жүйесінде жазамыз: 0-0=0; 1-0=1; 1-1=0; 10-1=1. Осы ережені қолдана отырып, кез келген жоғарыда келтірілген қосындыны алынған қосылғыштарды қолдана отырып, алумен тексеруге болады. Бұдан, қандай да бір разрядтағы нөлден бірді алу үшін, «қарыз алу 14

14 яғни жетпей тұрған санды көшілес үлкен разрядтардан алу қажет (сондай - ақ, ондық санау жүйесіндегідей үлкен санды кіші саннан алу сияқты). Екілік санау жүйесінде көбейту. Бірразрядты екілік сандарды көбейту ережелері: 0.0=0; 1-0=0; 0-1=0; 1-1=1. Яғни, екі көпразрядты екілік санды көбейту процесін, оларды баған бойынша жазу арқылы келесі нәтижені аламыз: 1011,01 х 101, ,1011 Ескерту, бұл есепті шешу кезінде әрбір разрядта төрт разрядты екілік санның қосындысын табу керек болды. Бұдан екілік санау жүйесіндегі келесі жағдайларды да ескердік =10+1 = 11; =11+1 =100. Екілік санау жүйесінде бөлу бұл да көбейту мен алуды қолдана отырып ондық сандардағыдай іске асырылады: Ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне өту санының екілік санау жүйесінде ұсынылуын табу керек болсын. Келесі түрде көрсетеміз: 12 ден бастап әрбір дара алынғанды 2 ге ауыстыратындай жүйенің негізіне бөлеміз. Аламыз. Одан кейін, соңғы дарадан бастап (біздің жағдайда ол әрқашан 1-ге тең болады), барлық қалдықтарды ескере отырып, үлкен разрядқа жазылатын екілік көрсетілуді қалыптастырамыз. Қорытындысында келесі жауапты аламыз: == Екілік санау жүйесінен ондық санау жүйесіне өту. Бұл өту жоғарыда көрсетілгенге қарама қарсы. Бұны орындау жеңіл, яғни екілік санау жүйесінің позициясына негізделе отырып жасаймыз. Екілік санның заңды жазылуы негіздерін дәрежелеу қосындысы түрінде, Яғни екіні дәрежелеу түрінде көрсетілген. Осындай жазба жасау арқылы, алынған қосындының ондық мәндерін санау керек: 15

15 ,1012 = ( з ) 10 = ( /8) 10 = ( /8) 10 = (521,625) 10. (Ескерту, берілген екілік жазбаның ұзындығына қарамастан, 2 санының дәрежесін керек кезде қол астынан табылмайтын, калькуляторсыз оңай есептеуге болады. Шындығында, белгілі, 2 5 = 32; 2 8 = 256; 2 10 = Яғни белгілі санды екіге бөлу немесе көбейту оңайырақ. Негізгі әдебиеттер: [1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [18] c [19] c. Бақылау сұрақтары: 1. Ақпарат дегеніміз не? 2. Адаманан адамға ақпартты қандай формада беруге болады және ол форманы таңдау неге байланысты? 3. Ақпаратты берудің қандай құралдары болуы мүмкін? 4. Ақпаратты өлшеу бірлігінің қандай түрлерін білесіңдер? 5. Cанау жүйесі дегеніміз не? 2 Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ АППАРАТТЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ 2.1 Компьютер. Құрудың магистральды-модульдік принципі. Архитектура түсінігі. Компьютер құрылымы, негізгі желілердің тағайындалуы. Дәріс конспектілері: Компьютер бұл әмбебаб автоматтандырылған электронды (көпфункционалы) құрылғы- ақпаратты беру мен өңдеу және жинақтау үшін керек. Компьютердің негізгі блоктары: процессор, жады, сыртқы құрылғылар. Компьютера архитертурасы ретінде деректерді өңдеу процесінде анықталған уақыт интервалымен берілетін оның логикалық ұйымдастырылуы, құрылымы, ресурсы, яғни, есептеу жүйесінің құралдары түсіндіріледі. Қәзіргі компьютерлердің архитектурасында магистралъды модульдық принцип болуы тиісті (сур.1). Магистраль (жүйелік шина) бұл қызметші сигналдар мен жады адресациясы, сондай ақ деректерді беруге арналған орталық процессор, негізгі жады мен сыртқы құрылғылар арасын байланыстыратын электронды сызықтар жиынтығы. Модульды принциптің арқасында пайдаланушы өзі компьютер кешенін керекті конфигурациямен жасап алуына болады да керек кезінде оны модернизациялайды. 16

16 Жүйелік блок Процессор Жедел жады М а г и с т р а л ь Сыртқы (периферинді) құрылғылар ЖМДЖ ҚМДЖ Дисплей Пернетақта Принтер Тышқан Сканер Сурет 1 Жүйелік блоктың негізгі бөліктері мен магистраль конструктивті түрде жүйелік платада орналасады. Компьютерлердің көп бөлігінің жүйелік платасы болады, олар негізгі желілерден тұрады да, олардың элементтерінің байланысы; мысалға алатын болсақ жинақтағыштың приводтарымен, дисплеймен және көптеген басқа да сыртқы апаратттар шиналардан паралель беріледі. Процессор жұмысының негізгі режимдарына қолданылған құрылғылар беріледі. Яғни бұл жағдайда болған элементтер баспа платаларында орналасады, олар арнайы ажыратылған кеңейтілген орындарға қойылады. Ол орындар жүйелі платада арнайы қарастырылған. Бұл қосымша платаларды негізгі жүйелік платаны материндік, ал қосымша платаларды дочерендік деп атайды. Дочериндік платалар орындалатын функциялардан құралады, оларды жиі контроллерлер немесе адаптерлер деп атайды, ал дочериндік платаның өзін кеңейтілген плата дейміз. Сол себепті тікелей материндік платада орналасқан компьютердің магистралының бөлек модульдеріне қосылатын, функциялық деңгейде контроллердің көмегімен жүзеге асырылады, ол программалық жүйеге асырылуы драйверлердің көмегімен жасалады. Контроллер процессордан келетін сигналды қабылдап, сәйкес құрылығы осы сигналды дұрыс қабылдап, дұрыс жауап қайтара алуы үшін., оны дешифрлейді, Процессор оның орындалуына жауапты емес, оған сәйкесінше контроллер жауап береді, содықтан ауыстырылатын сыртқы құрылғыларды және олардың модульдерының жиынтығын таңдау әркімнің өз еркінде. Сыртқы құрылғылардың көп бөліктері сырттан, жүйелік блоктық корпусында ажырайтын сәйкесінше контроллердің шығыс порттары арқылы оңай іске қосылады. (Сыртқы құрылғыларды перефиринді құрылғылар деп те атайды, яғни олар ЭЕМ-мен сыртқы әлем арасындағы байланысты жүзеге асырады). Ақпарат алмасудың магистралды шиналы принципі жүйенеің модульді ұйымдастырылуына әкеп тіреледі. Процессор арифметикалық және логикалық операцияларды, жадымен байланысты және сыртқы құрылғылар жұмысын келістіруді және басқаруды орындайды. Компьютердің жеке құрылымдардың арасындағы ақпарат алмасу, магистрал, үш көп разрядты шиналар, көп проводты сымдар байланысы арқылы орындалады. Олар деректер шинасы, адрестер шинасы, басқару шинасы 17

17 модульдерімен байланысады. Шинаның разряды деректер беру шинасының биттерінің санымен анықталады: олар: Жедел жадыдан деректерді жазу/оқу (жедел есте сақтау құрылғысы) ОЗУ. (ЖСҚ); Сыртқы сақтау құрылғыларынан деректерді жазу/оқу. ВУЗ (СЕСҚ); Енгізу құрылғысынан деректерді оқу; Шығару құрылғысына деректерді аудару. Дерек алмасу кезіндегі абонент таңдауды процессор атқарады, яғни қарастырылған құрылғының адрес кодын қалыптастырады, ал ЖСҚ үшін жады ұяшығының адрес кодын қалыптастырады. Адрес коды, адрестік шина арқылы беріледі, және де бұл сигналдар процессордан құрылғыларға бір бағытта ғана беріледі (бір бағытталған шина). Басқару шиналары арқылы ақпарат алмасу сипаттамасын анықтайтын сигналдар, құрылғылардың өз-ара әсерін синхролизациялайтын ақпарат алмасуға қатынасатын сигналдар беріледі. 2. Компьютерлер процессоры. Негізгі сипаттамалары (адрестік аймағы, разрядтылығы және т.б.). Процессор бұл компьютердің негізгі құрылғысы. Ол микросхемалар корпусының арнайы қатынасына шығарылған адрес, деректер және басқару шиналар көмегімен сыртқы құрылғыларға қатынасады және жедел жадыда орналасқан программа командаларын орындайды. Процессордың міндетті компоненттеріне арифметика-логикалық (орындалатын) құрылғы (АЛУ) АЛҚ және басқару құрылығылары (УУ) БҚ жатады. Процессормен орындалатын командалар: арифметикалық әрекеттер, логикалық операциялар, басқарудың берілуі (шартты және шартсыз). Деректердің жадының бір орнынан келесі орынға ауыстырылуы және ЭЕМ-нің әртүрлі құрылғыларының байланысын координациялауды қарастырады. Процессормен өңделетін командалардың төрт этапын бөліп айтуға болады: таңдау, қайта кодтау, орындау және нәтижені жазу. Жағдайға байланысты бірінші команда орындалып жатқанда, екіншісі қайта кодталады, үшіншісі таңдалады т.с.с. Төртінші деңгейдегі орталық процессорының функцияларын микропроцессор (МП) - өте үлкен литегралды схема (СБИС) - ӨӨНС орындайды, ол 0,1 см 2 -тан кем, ауданда біріккен шартты проводниктік кристалда таратылған. Компьютердің жүйелік платада орналасқан МП моделін білу үшін, командалардың құрал-жабдықтарының қай класқа жататындығын білу керек. Микропроцессорлардың келесі сипаттамаларын айта кетуге болады: Ақпаратты өңдеудің тактілік жиілігі, разрядтылығы, жүйелік шинаның интерфейстерімен; адрестік аймағымен (жады адресациясымен). Процессор разрядтылығы процессорымен бір уақытта өңделетін биттерінің саны, яғни, МП негізгі өнімділік факторлары ішкі биттер разрядының санымен анықталады. Процессор 8, 16, 32 және 64 разрядты болуы мүмкін. Компьютер процессорыменен бірлік уақыт ішінде өңделетін 18

18 ақпараттардың көлемі, жылдам орындалуымен бірге разрядтылығыменен сипатталады. Адрестік аймағы (жады адресациясы). Процессор функцияларының бірінің құрамына мәліметтер алмасу, және олардың сыртқы құрылғылар мен жедел жадыдағы алмасуды ұйымдастыруы жатады. Бұл кезде процессор құрылғы жадын қалыптастырады, ал ЖСҚ (ОЗУ) үшін жады ұяшығының адресін қалыптастырады. Адрес коды адрестік шинамен беріледі. Микропроцессормен жедел жадыда физикалық адресациялайтын көлем оның адрестік аймағы деп аталады. Ол сыртқы шина адресінің разрядтылығымен анықталады. Шынындада, N адрестік шинаның разрядтығы болсын, онда оған берілетін әртүрлі екілік сандардың мөлшері 2^ тең болады. Белгілі адрестік шина арқылы жедел жадыға процессор қатынас жасаған кезде берілетін сан ОЗУ(ЖСҚ) ұяшығының адресі болып табылады, яғни, 2 м бұл жедел жады ұяшықтарының саны. Оған адрестік шинаны қолдану арқылы процессор қатынасуынан болады, демек 2 м процессордың адрестік аймағының көлемі. Сонымен шина адресінің 16-, 20-, 24- немесе 32-разрядтылығына байланысты сәйкесінше 2 16 = 64 Кбайт, 2 20 = 1 Мбайт, 2 24 = 16 Мбайт, 2 32 = 4 Гбайт. Сондықтан процессор разрядтылығын мысалы: келесі жазылулар арқылы анықтауға болады /32 үшін микропроцессор деректер шинасының 32-разрядтылығы және 32-разрядты шиналар адресін қамтиды, яғни микропрцессор бір уақытта 32 бит ақпаратты өңдейді және микропроцессордың адрестік аймағының көлемі 2 32 == 4 Гбайтты құрайды. Негізгі әдебиеттер:[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [3] c, [4] c, [5] c. Бақылау сұрақтары: 1. Компьютер архитектурасы дегеніміз не? 2. Қазіргі ЭЕМ- нің модулдік ұйымдастырылу принципінің мәні неде? 3. Компьютер жұмысы кезіндегі процессордың атқаратын функциясы? 4. Басқару шинасының ролі қандай? 5. Компьютер құрамына қандай негізгі блоктар кіреді? 2.2 Сырқы құрылғылар. Ақпаратты сақтау принциптары. Компьютер жадысының негізгі сипаттамалары мен ұйымдастырылуы. Жедел жады. Дәріс конспектілері: Сырқы құрылғылар. Сырқы құрылғылар (принтер, пернетақта, курсор, монитор және т.б.) компьютер аппаратурасына сыртқы құрылғыларды басқару құрылғылары деп аталатын арнайы контроллерлер арқылы қосылады. Пернетақта. Басқару сигналдарын беру және компьютерге ақпарат енгізу үшін керек. Ол алфабитті сандық пернелердің стандартты жиынтығынан, сондай ақ басқарушы және функциональдық, курсорды басқару пернелері, кіші сандық пернелер деп аталатын қосымша пернелерден тұрады. 19

19 Курсор манитор экранында жарықша түрінде көрінетін символ. Ол перне тақтадан енгізілетін келесі белгі позициясын көрсетеді. Монитор ақпараттың визуальды бейнесі көрінетін құрылғы (мәтін, кесте, сурет, және т.б. түрінде). Принтер баспаға шығару құрылғысы.компьютерде кодталған ақпараттарды печатталған мәтін көшірмелері түрінде немесе графика түрінде шығаруды орындайды. Принтерлердің мыңдаған атаулары бар. Бірақ негізгі принтерлердің үш түрі бар: матрицалық, лазерлік және жылжымалы(струйный). - Матрицалық принтерлер кіші тетіктер комбинациясын қолданады, олар бояғыш лентеларға ұрып отыру арқылы,символдарды қағаз батіне басып шығарады. Принтерде басылатын әрбір символ, тік қатарлар түрінде қалыптастырылатын 9, 18 немесе 24 ине жиынтығымен құрастырылады. Бұл арзан принтерлердің кемшіліктеріне оның жұмысының шулылығы, сапасыз басып шығарылуы жатады. Ол негізінен үй мақсаттарында қолданылады. - Лазерлік принтерлер ксерокстар (көшірмелер) сияқты жұмыс жасайды. Компьютер өз жадысында мәтін бетінің бейнесін қалыптастырадыда, оны принтерге жібереді. Бет жайлы ақпарат электрлік қасиеттерін жарықтандыруға байланысты өзгертетін, жарық сезгішпен жамылған, айналып тұрған барабанға лазерлік сәуле арқылы беріледі - Жәй жылжымалы принтерлер сия нүктелері арқылы тізбектелген символдар түрінде генерацияланады. Принтердің баспаға беру тетігінің ұсақ каналдары болады. Олар арқылы беттерге тез кебетін сиялар шашылады. Бұл принтерлер қағаз сапасын талап етеді. Түрлі түсті жәй жылжу принтерлері 4 негізгі түстен тұратын сияларды араластыра отырып түсін құрады. Олар ашық көк, қып қызыл, сары және қара. Принтер компьютермен принтер кабелі арқылы байланысқан. Ол кабелдің бір ұшы принтер тетігінің ұясына, ал екінші ұшы компьютер принетрінің портына қосылады. Порт бұл сыртқы құрылғы мен компьютер процессорын қосады. Плоттер (графқұрастырғыш) Компьютердің басқаруымен графтар, диаграммалар және суреттер салуға арналған құрылғы. Плоттер іс схемеларын, географиялық және метеорологиялық карталар, архитертуралық жобалар және күрделі конструкциялық сызбаларды алу үшін қолданылады. Плоттер бейнелерді қалам көмегімен салады. Сканер компьютерге графикалық бейнелерді енгізу үшін керек құрылғы. Құжаттың цифрланған бейнелерін құрады да, оны компьютер жадысына апарып орналастырады. Егер принтер ақпаратты компьютерден шығарып беретін болса, сканер керісінше қағаз бетіндегі ақпараттарды компьютер жадысына апарып орналастырады. Сканерлердің қолмен жасалатын түрлері, яғни құжат бетін қолмен домалату арқылы және планшеттік сканерлер сыртқы түріне байланысты көшіру машиналарына ұқсайды. Модем телефонның байланыс желілері арқылы алыс ара қашықтықтағы компьютердің деректерін жеткізу үшін арналған құрылғы. Компьютермен 20

20 өңделетін сандық сигналдарды телефондық желі арқылы тікелей беруге болады. Өйткені ол адам тілімен сигналдардың дыбыстық жиіліктерін үздіксіз беру үшін арналған. Модем дыбыс диапозонының айнымалы ток жиілігіне компьютердің цифрлық сигналдарын ауыстыруды орындайды. Бұл процесс модуляция деп аталады, сондай ақ кері ауыстыруды да жасайды. Ол ауыстыруды демодуляция деп атаймыз. Модем сөзі осы модулятор/демодулятор сөздерінен шыққан. Манипуляторлар (тышқан, джойстик.) бұл курсорды басқару үшін қолданылатын арнайы құрылғылар. Тышқан алақанға толығымен сиятын кішкентай қорап түріндегі құрылғы. Тышқан компьютермен адаптер арнайы блогымен кабель арқылы байланысқан және оның қимылы дисплей экранындағы курсордың қимылына сәйкес. Құрылғының жоғарғы бөлігінде басқарушы батырмалар орналасқан (әдетте үшеу). Ол қимылдың басы мен соңын беруге, менюде таңдау жасауға көмектеседі. Джойстик бұл стержень қалам. Тік күйден басқа жаққа ауытқуы манитор экранындағы курсордың өзгертілуіне сәйкес келеді. Әдетте компьютерлік ойындарда қолданылады. Кейбір модельдерде джойстикке басу датчигі орналастырылады. Бұл жағдайда пайдаланушы қаламға неғұрлым көп күш түсірсе соғұрлым дисплей экрандағы курсор тез жылжиды. Трекбол Корпустың жоғарғы бөлігіне орналастырылған шаригі бар кішкентай қорапша. Пайдаланушы шарикті қолмен жүргізіп отыру арқылы сәйкесінше курсорды қозғалтады. Тышқаннан ерекшелігі оған компьютер қасынан бос орын бөлудің қажеті жоқ, оны машина корпусына да орналастыруға болады. Ақпараттарды сақтау принциптері. Компьютерде өзінің функционалды белгіленуіне байланысты және ақпаратты сақтау әдістеріне байланысты, сондай-ақ конструкциясына байланысты қолданылатын жадының бірнеше типі ерекшеленеді. Компьютер жадысы негізгі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Қазіргі кездегі компьютерлердің сыртқы жадықұрылғылары компьютерді өшіргеннен кейінгі ақпаратты сақтап қалуға мүмкіндік береді., өйткені оларда магниттік немесе оптикалық ақпаратты жазу-оқу әдістері қолданылады. Бұл жағдайларда ақпаратты тасымалдаушы ретінде магниттік және оптикалық дискілер қолданылады. Негізгі жады кей кездері ішкі жады деп те атайды, ол жүйелік блоктың ішінде орналасады.ол кез-келген компьютердің міндетті құрама бөлігіне жатады., персоналды компьютерлерде материндік платада орналасады және электрондық микросхема түрінде таратылады. Негізгі жады тұрақты және жедел жадыдан тұрады. Тұрақты жады немесе тұрақты есте сақтау құрылғысы ПЗУ (Read only memory - ROM), тек оқуға арналған жады. Жоғарыда айтылғандай ол электрондық схема түрінде таратылған және компьютердің бастапқы жүктемеленуі кезіндегі программаларды сақтаумен тораптарын тестілеу үшін қызмет етеді. Бұл жадының типін біз тұрақты деп атаймыз, өйткені мұнда жазылған ақпарат компьютерді өшіргеннен кейін өзгермейді. Ол энергияға 21

21 байланысты емес, сондықтан ондағы командалар электронды микросхемамен контактыға түскен бірінші ток импульсының берілуімен-ақ орындалады.(айта кетейік ТСҚ да сақталған ақпаратты компьютерді өшіргеннен кейін өзгертуге болмайды дегенді білдірмейді, өйткені сақталған ақпараттарды өзгертетін қайта программаланатын тұрақты жады- деп аталатын жады да кездеседі.) Жедел жады немесе жедел есте сақтау құрылғысы (ОЗУ), процессормен орындалатын өңдеу операциялары кезінде өзгертілетін ақпараттарды өзгертуге немесе керек кезінде қолдануға болады. Бұнда сақталатын барлық ақпарат компьютер қосылып тұрған кезде ғана жадыда сақтауға болады. Құрылымдық түрде жедел жадыны сақтау үшін разрядтарға бөлінген және осы разрядтардың әрқайсысында бит ақпараттар сақтау үшін арналған жады ұяшықтарының жиынтығы ретінде қарауға болады. Сәйкесінше әрбір жады ұяшықтарына нөл мен бірден тұратын жиынтықтар жазылады немесе биттердің реттелген тізбектері компьютердің ақпараттық бөлігін бүтін ретінде қарайтын тиянақты машиналық сөз. Машиналық сөз компьютердің типіне байланысты әртүрлі ұзындықта болуы мүмкін ( 8 ден 64 битке дейін) және жады ұяшығында кідіретін ең үлкен санды анықтайды. Байтпен өлшенетін архитектура кезінде ақпараттың ең кіші өлшеу бірлігі ретінде байт алынады, бұл кезде машиналық сөз 2, 4-ке немесе 8 байтқа тең болуы мүмкін.сәйкесінше компьютер жадысының көлемін Килобайт, Мегабайт, Гигабайт, байтпен өлшеуге болады. Сондай-ақ жедел жадыда машиналық сөз тізбектері түрінде деректер және программалар сақталады. Кез-келген уақытта ұяшықтың кез-келген жерінен таңдау жасауға болады. Сондықтан бұл жадыны еркін таңдау жадысы деп те атайды RAM(Random Access Memory). Ақпаратты сақтау және оның тасымалдағыштары. Компьютердің сыртқы жадысы (жұмсақ және қатты дискілер, СD-RОМ-дискілер) XX ғасырдың аяғында ақпараттар ағымының көбеюіне байланысты оларды үлкен көлемде және ЭЕМ-нің пайда болуына байланысты ақпаратты тасымалдағыш, яғни ең ықшам түрде ақпараттарды көп уақытқа сақтау қажеттілігі туды. Қазіргі төртінші кезеңдегі компьютерлерде қолданылатын тасымалдағыштарға жұмсақ және қатты магниттік дискілер және СD-RОМдискілер жатады. Олар компьютердің сыртқы жадысының құрамын құрайды. Тасымалдағышқа ақпаратты жазу сондай-ақ оны іздеу, оқу және жедел жадыға орналастыру үшін қолданылатын құрылғыны жинақтағыш - деп атаймыз. Жазбаның негізіне ақпаратты сақтау және оқу үшін екі принцип болады: магнитті және оптикалық. Олар компьютер өшкеннен кейін де, ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді. Магниттік дискілер (МД), олар қатты және жұмсақ болып екіге бөлінеді. Жұмсақ(ЖМД) дискіге 5,25 дюйм (133 мм) қазіргі кезде1,2 Мбайта ақпаратты сақтауға мүмкіндігі бар. Қатты магниттік дискі немесе винчестер, әдетте дисководпен бірге жүйелік блок корпусына орналастырылады(сыртқа орналастыруға болады). Кез-келген, магниттік алғашқы кезде жұмысқа дайын емес. Оны жұмысқа дайын күйге өткізу үшін, оны форматтау керек, яғни диск құрылымы құрылуы керек. ЖМДүшін бұл магниттік таңбалармен белгіленген секторларға бөлінген магниттік 22

22 топталған жолдар. Ал қатты МД немесе цилиндр-деп қарауға болады. Дискінің барлық жұмыс істеу беттерінде бір-бірінің үстіне орналасқан. CD-RОМ (Сотрасt Dіsc Rеаd Оп1у Метоry) 3 Гбайт көлемге дейін игереді. Ақпаратты сақтау сенімділігіменен ұзақ төзімділігіменен ерекшеленеді. (Сапалы түрде қолданғанда жылға дейін жұмысқа жарамды болуы мүмкін).диск диаметрі 5,25, және 3,5 дюйм болуы мүмкін. Оқу және жазу принципі- оптикалық. Компакт-дискіден ақпараттарды оқу лазерлік сәулелердің көмегімен орындалады. Магнитті-оптикалық дискілер. Мұнда магнитті және оптикалық жетістіктері ескерілген, оларда кемшіліктер жоқ. Магнитті-оптикалық дискілерге ақпараттарды тез жазуға және оқуға болады. Олар ЖМД- қасиеттерінің артықшылықтарының барлығын сақтай отырып,(бөлек сақтау мүмкіншілігі және компьютер жадысының кеңейтілуі сияқты). Магнитті оптикалық дискінің конструктивті құрамы қалың шыныдан төселген, үстінен мөлдір қорғайтын пластикамен сәуле шашатын алюминдік пленка және ферромагниттік тасымалдаушы жағылады, дискіге қапталады. Өте үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [3] c, [4] c, [5] c. Бақылау сұрақтары: 1. Қандай сыртқы құрылғылар енгізу құрылғыларына жатады? 2. Қандай сыртқы құрылғылар шығару құрылғыларына жатады? 3. Ақпаратты сақтаудың негізгі принциптары. 4. Ақпарат қайда сақталады? 3 Дәріс. Дәріс тақырыбы: ҚАЗІРГІ ЗАМАН КОМПЬЮТЕРЛЕРІНІҢ ПРОГРАММАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРЫ. 3.1 Программалық қамтама сипаттамасы. Деректер құрылымы. Файлдар және олардың аттары. Файлдармен жұмыс. Қоршау - прогаммалары. Дәріс конспектілері: Программалық қамтама сипаттамасы - программалық қамтама (ПҚ) кез келген ЭЕМ-нің өте қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Осындай сәйкес программалардың көмегінсіз машинаға пайдалы қандай-да бір әрекет жасату мүмкін емес. Дербес компьютердің ПҚ-ның құрамына бөлек проблемалық аймақтарға бағытталған қолданбалы программалар мен қатар универсалды құрылғылар да кіреді. Қазіргі уақытта ДЭЕМ-нің әр түрлеріне арнап оң мыңдаған программалар құрылған, олар келесі негізгі класстарға бөлінеді: 1. операциялық жүйелер; 2. программалау жүйелері; 23

23 3. қолданбалы программалар. Операциялық жүйелер (ОЖ). Бұлар кез-келген дербес компьютердің аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады. ОЖ- қолданушы мен программаның қорғалуын қамтамасыз етеді, программаны іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді. Программалар жүйесі. IBM PC- ге арналған он мыңдаған программалар бола тұра қолданушыға бұл программалар орындамайтын басқа нәрсе керек болуы мүмкін. Мұндай жағдайда жаңа программа құратын программалау жүйелерін қолдануға болдаы. Бұндай жүйелер де әдетте компилятор болады, онда жоғарғы деңгейде программалау тілінде орындалатын программалар және программалар текстін аударушы, ішкі қажет программалар кітапханасын кейде әртүрлі қосымша программалар. ІВМ РС сәйкес компьютерлерінде танымал программалау тілдеріне (Си, Си++, Паскаль, Бейсик, Фортран және басқа) арналған программалау жүйелерінің түрлері бар, олар DOS, WINDOWS, WINDOWS 95 орталарында жұмыс жасайды. Программалау жүйесінің негізгі класы клиент сервер құруға арналған қосымша болады. Бұл жүйелер ақпараттар жүйесін үлкен өндірістерге арнап құруға бағытталған. Бұнда қолданушы интерфейсін құруға арналған құрылғылар, деректерді өңдеуде типтік жұмыстарды орындауды дайындау бар. Бұл жүйелер мен жұмыс атқарады. Қолданбалы программалар. ІВМ РС- ге арнап әртүрде пайдаланылатын қолданбалы программалардың мыңдаған түрі құрылған. Келесі программалар кеңінен пайдаланылады: - текст аудармашысы компьютерде тексті (документті) дайындау; - кестелі процессорлар кестелі деректерді өңдеу; - баспа жүйелер типографиялық сапаты документтер дайындау; - деректер қорын басқару жүйелері ақпараттар массивін өңдеу; - бухгалтерлік программалар экономикалық белгідегі программалар, финансты талдау программалары, құқықтық деректер қоры, т.с.с; - суреттер, анимациялар және видеофильмдер құруға арналған программалар; - деректерді статистикалық талдау программасы автоматты жобалау программалары; - комплекс ойындар, оқыту программасы, электронды анықтамалар және сондай сияқты. Документтер аудармашысы бұл қолданбалы программаның кеңінен қолданылатын түрі. Ол документтерді тез және қолайлы түрде дайындауға мүмкіндік береді. Документ аудармашысы әртүрлі шрифтарды қолдануды, 24

24 сөздерді автоматты түрде келесі жолға көшіреді, суретті қосады, бетті автоматты түрде нөмірлейді. Кестелі процессорлар. Кестелі процессорлармен жұмыс істегенде экранға төрт бұрышты таблица шығады, мұндағы клеткаларды сандар, түсініктеме текстер, белгілі бір есептеу формулары болады. Жаңаша кестелі процессорлар үштік таблицалармен жұмыс атқаруды, жеке енгізу және шығару формаларын құруды, макрокомандаларды автоматтандыру құрылғыларын пайдалануды, деректер қорымен байланысты көздейді. Деректер қорын басқару жүйелері (ДҚБЖ) кең көлемдегі ақпараттар ағынымен деректер қорын басқаруды қамтамассыз етеді. Бұл түрдегі ең қарапайым жүйелер компьютерде ақпараттардың бір ғана массивін өңдей алады. Олар енгізу, іздеу, жазбаларды сорттау, отчет құруды тағы басқа орындайды. ДҚБЖ-ның қиынырақ түрлері бір-бірімен байланысқан бірнеше ақпараттар массивімен жұмыс атқарады, мұнда әртүрлі қатынаста байланысқан объектілердің түрлері бар есептер қолданылады. Графикалық редакторлар компьютер экранында суреттерді редакциялау және құруды орындайды. Қолданушы сызықтар, қисықтар сала алады, экран аймағын бояйды, әртүрлі шрифтар арқылы жаза құрады және т.б. Көптеген редакторлар көмегімен бейнені өңдеуге, документке қосылған суреттерді сол күйінде шығаруға болады. Кейбір объектілер үштік объектілердің бейнесін алу мүмкіншілігін, түсті проффесионалды түрде өңдеуді қамтамасыз етеді Автоматты жобалау жүйесі (АЖЖ) компьютер көмегімен әртүрлі механизмдерді құрастыруды және сызуды қолдайды. Интергралданған жүйелер деректер қорын басқару жүйелерінің, кестелі процессордың, тексті аудармашының, графикалық жүйелердің және басқада мүмкіншіліктердің жұмысын атқара алады. Интергралданған жүйенің барлық компоненталары бір біріне өте ұқсас келеді, соның арқасында оның жұмысы өте жеңіл. Бухгалтерлік программалар - өндірістік қызметінің финансын талдау және есеп беруді дайындау, бухгалтерлік есепті енгізуге арналған. Кейбір бухгалтерлік программалар, бухгалтерлік есептің бөліктеріне автоматтауға арналған, мысалы: жалақыны есептеу, тауарлар есебі, складтағы материалдар есебін жүргізу тағы сондай сияқты. Деректер құрылымы. Файл (типі, аты, орналасуы). Файл бұл белгіленуіне қарай дискіде сақталатын аты бар ақпараттар жиыны. Файлдың атын құрастыру ережесі және оны файлдық жүйеге біріктіру операциялық жүйеге байланысты, ал оның базалық модулі онымен жұмыс істеуге арналған. Бұл ережелерді операциялық жүйенің М мысалында қарастырамыз. (соңындағы сұраққа жауап сілтемесін қара). Файлдың аты екі бөліктен тұрады: меншікті аты және кеңейтілуі. Меншікті аты сегіз символдан аспайды және оған арифметикалық операциялар, пробел, қатынастар, пунктирлер жатпайды. Аты ретінде МS-DOS белгілеген немесе СОN, LРТ1, LРТ2 деген сияқты құрылғылардың атымен сәйкес келмеуі керек, 25

25 файл атының кеңейтілуі үш симврлдан артық болмауы керек, немесе болмауы да мүмкін Егер кеңейтілуі болса, ол негізгі атынан нүкте арқылы бөлектенеді. Мысалы, ris.bmp немесе mart.txt, docl.doc. Файлдың аты арқылы оның мәнін анықтауға болады, сондай ақ ОЖ түрінің файлына арналған кеңейтуге бірнеше қойылған келісімдер бар. Файл программалары соm (command сөзінен алынған) және ехе (ехесutаble сөзінен алынған) кеңейтілулері олар пайдаланушының шақырылуы үшін қолданылады com және exe кеңейтулерінің файл программасы болады. Олар пайдаланушының шақыруы бойынша орындалады; dос (document) файл құжатымен, Міcrosoft Word мәтіндік редакторында дайындалған; bac (backup) резервтегі көшірмелер; bas ВАSІС тілінде жазылған файлдар. Берілген дискіде сақталған файлдардың аттары, оның типі, өлшемі, құру уақыты жайындағы мәліметтермен бірге коталогта (директория) орналасады. Жұмыс дискілер, соның ішінде қатты және компакт дискілердің көлемі мынадай: бір дискіде көпөлшемдердегі файлдарды сақтауға болады. Сондықтан барлық сызықты құрылымы бар файлдардың каталогымен жұмыс істеу тиімсіз. МS-DOS файлдардың аттарын бірнеше каталогта, оларды байланыстыратын белгісіне байланысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Каталогтардың аттары жоғарыда айтылып кеткен шектеулерге байланысты жазылады. Каталогтың ішіне көптеген файл аттарын жазуға болады; каталогтың ішінде басқа каталогтар да болады. Бұл жағдайда оларды ішкі каталогтар деп атаймыз т.с.с. Сол себепті каталогтың иерархиялық құрылымы қалыптасады, оны каталогтар «бұтағы» деп атап оның түпкі каталогы ретінде ең негізгі каталогы алынады, ал бұтақтары ішкі каталогтар, бұтақ жапырақтары ретінде файл аттарын қарап кетуге болады. Әртүрлі каталогтарда орналасқан екі файл немесе екі ішкі каталогтардың аттары бірдей болуы мүмкін. Сондықтан дискідегі бір мәнді файл (каталог) идентификациясы үшін оған қатынас жасау жолын көрсетіп кету керек. Қатынас жолы диск атынан және ондағы каталогтар тізімінен тұрады; әр келесі кездесетін каталогтар алдыңғы каталогтың ішкі каталогы болып табылады. Бұл тізімдегі соңғы каталог ішінде іздеп отырған файлымыз орналасады. Бұл тізімдегі элементтер бір бірімен қисық сызық (\) арқылы бөлінеді. Мысалы: С:\QBASІC \ BASІC1 \qbasіc.ехе С: \ QBASІC \ BASІC2 \qbasіc.ехе Файлдың құрама аты (PATHNAME) файлға қатынас жолынан тұрады да, онда да файлдың толық аты болуы керек, сондай ақ ол да дискідегі қандай атпен берілген бөлігін анықтай отырып құрылады. Каталог дискідегі керек файлды оның аты бойынша табуды қамтамасыз етеді. Дискіде анықталған аймақта орын бөлінеді, онда арнайы әрбір файлға арналған тізбектелген блоктардан тұратын файлды орналастыру кестесі орналасады. Бұл кесте әрдайым жаңартылып тұрады. Оны толығымен өшіру үшін дискіні форматтау керек. Файлмен жұмыс. Жоғарыда айтылып кеткендей, файл бұл аты бар қолданылуы бойынша біртекті дискіде сақталатын ақпараттар жиынтығы. 26

26 Сәйкесінше, файлдармен жұмыс өрнегі магниттік дискіде сақталған өз аты бар ақпараттар жиынтығынан жүргізілетін операцияларды білдіреді. Бұларды орындау үшін жүйенің құрамында командалық процессор және базалық модуль болуы керек. Файлдармен жүргізілетін операцияларға оларды құру (яғни дискіге апарып сақтау) дискіден каталог бойынша іздеу, қарау, көшіру, атын өзгерту, жою жатады. Каталогтың иерархиялық жүйесі жағдайында MS-DOS тағыдай бұл операцияларды каталогтармен де жасауға болады. Бұл жағдайда пайдаланушы мен операциялық жүйе арасындағы байланыс диалог түрінде жүреді. Пайдаланушы компьютер типіне қарамастан жүйені шақырғаннан кейін командалық жолға сәйкес команданың форматын көрсету арқылы бұл операциялардың барлығын жасай алады. Оларды командалық процессор талдайды және басқыштан оқиды. Команда форматы (құрылымы) нақты операциялық жүйемен байланысқан. Сонымен М8-005 файлдың атын өзгерту командасы үшін келесі формат берілген: геп [дискжетек:][жолы\]файл_аты файл_аты Мұндағы геп Rename (атын өзгерту) сөзінің қысқартылуы. Командадағы бірінші файл аты өзгертілуге кететін файл атын көрсетеді. Екіншісі файл атының жаңа аты. Мұндағы дискжетек және жол аты өзгертілетін файлдар, қай каталогтарда орналасқандығын көрсетеді. Кез келген компьютерлік команданың форматын жазған кезде, квадратты жақшаларға команданаң міндетті емес бөліктері алынады. Бұл команда үшін міндетті емес бөлікке дискжетек пен жол жатады. Олардың командада болмауы, ағымдағы дискжетек пен ағымдағы каталогта орналасқандығын білдіреді.мысалы: ren b:al\mk\kub.doc tub.doc b дискісіндегі АL каталогындағы, МК ішкі каталогындағы kub.doc файылының атын өзгерту керектігін білдіреді. Бұл файлдың команда орындалғаннан кейінгі жаңа аты tub.doc болады, ал оның толық аты ретінде b дискісіндегі осы файл орналасқан жолдың барлығы көрсетіледі. b:al\mk\ tub.doc. Файлдың негізгі аты өзгертілгенмен файлдың өзі сол дискідегі сол каталогта сақталады. Сонымен қатар файлдың атын, оның толық атымен бірге өзгерту командасы келесідегідей болады. ren b:al\mk\kub. doc c:bal\mk\kub.doc Тағы бір мысалды қарастырайық, геп *.dос *.tхt мұнда, ағымдағы каталогта.dос кеңейтілуімен берілген файлдарды.tхt кеңейтілуіндегі файлдарға өзгерт дегенді білдіреді. Сол себепті берілген операциядағы файлдар мен жұмыс істеу командаларының мүмкіндіктерін қарастырады. Сәйкес файлдармен жұмыс істеу командаларының барлығында да осы жағдай орындалады. Қабықша- программалар. Файлдармен жұмыс істеу үшін операциялық жүйенің командаларын пернетақтадан енгізіп отыру керек. Ол өнбейтін өте көп уақытты алады және пайдаланушының белгілі дағдысы мен білімі болуы керек екендігін талап етеді. Сонымен қатар көп варианттағы командалардың жазылу форматында оларды қолдану үшін білуіміз керек (немесе жазып отыру керек). 27

27 Сондықтан қәзірігі кезде операциялық жүйенің командаларымен жұмыс істеу үшін қабықша программалары кеңінен қолданылады. Олардың ішіндегі ең белгілісі - NORTОN СOMMANDER. Оның көмегімен файлдармен және файлдар жиынтығымен жасалатын барлық операцияларды - іздеу, көшіру, атын өзгерту, жою сондай ақ функциональды немесе енгізу, курсорды басқару пернелерін әйтпесе тышқанды қолдана отырып дайын тұрған программаларды орындауға болады. Сәйкесінше Экран бетіне дискідегі бұтақ каталогтарының бейнесін, ағымдағы каталогын ауыстыра отырып шығаруға болады, сонымен қатар файл мәтіндерін көріп оны жөндей аламыз. Сондай ақ Wіndows интегралданған программалық ортасын қолданғанда да оның мынадай мүмкіндіктеріне тоқталып кетуге болады. Ыңғайлы графикалық интерфейс шарттары, мұнда нысаналар мен командалар шарты графикалық символдармен (пиктограммалар) бейнеленеді және файлдық жүйені басқаруды жасайды. Wіndows тің төтенше маңызды қасиеттеріне интеграцияланған мәтіндік және графикалық редакторлар, электрондық кестелер мен деректер басқару жүйесі (ДҚБЖ) арасындағы файл (деректер) алмасу мүмкіндігі болып табылады. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [3] c, [20] c, [21] c. Бақылау сұрақтары: 1. Қолданбалы программадан жүйелік программаның айырмашылығы? 2. Файл дегеніміз не? 3. Файлдық жүйе негізін түсіндір? 4. Иерархиялық жүйе және түпкі каталог дегеніміз не? 5. Папка мен каталог айырмашылығы? 3.2 Компьютердің операциялық жүйесі: керектігі, құрамы, жүктелуі. Жұмыс режимі. ОЖ эволюциясы. Дәріс конспектілері: Керектігі. Операциялық жүйелер (ОЖ) - бұлар кез-келген дербес компьютердің аппараттық құрылғыларын толықтырады және де қолданбалы программалардың ішкі құрылғыларын қарым-қатынасын, адамның сәйкес командалар көмегімен машинаны басқаруына мүмкіншілік тудырады.ожқолданушы мен программаның қорғалуын қамьамассыз етеді, программаны іске қосады, компьютерді басқарады. Әрбір программа ОЖ-нің қызметін қолданады, сондықтан да ол осы қызметті көрсететін ОЖ-мен жұмыс жасайды. ОЖ-ні таңдау өте қажетті, себебі таңдалған ОЖ-ге дербес компьютердің жұмыс істеу қабілеттілігі мен деректер қорғалуының деңгейі тәуелді. ОЖ құрамы, ОЖ құрылымы келесі модульдерден тұрады: - базалық модуль (ОЖ ядросы) файлдық жүйемен программа жұмысын басқарады, сыртқы программа мен файл арасындағы алмасу және оған қатынас жасауды орындайды; - командалық процессор бірінші кезекте пернетақтадан түсетін пайдаланушы командаларын орындайды және талдайды; 28

28 - сыртқы құрылғы драйверлері бұл құрылғылардың процессормен жұмыс істеуі үшін программалық қамамасыз етіп отырады.(әрбір сыртқы құрылғы ақпаратты әртүрлі және ерекше темпте өңдейді); - қосымша сервистік программалар (утилиттер) пайдаланушының компьютермен байланысу процесін жан жақты және ыңғайлы етеді. ОЖ жүктелуі. ОЖ құрамындағы файлдар дискіде сақталады, сондықтан оларды жиі дискілік операциялық (ДОС) деп атайды. Белгілі, программаның орындалуы үшін ОЖ файлдары жедел жадыда (ЖСҚ)-да орналасуы керек. Сондықтан операциялық жүйеден ЖСҚ-ға жазу үшін жүктемелеу программаларын орындау керек. Олар компьютер қосылған кезде ЖСҚ-да болмайды. Бұл жағдайдан шығу үшін жедел жадыға ОЖ-ны жүктемелеудің келесі этаптарын тізбектей орындау керек. ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы. Копьютердің жүйелік блогында тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТСҚ- тұрақты жады, RОМ Read only Memory оқу үшін арналған жады) болады. Онда ОЖ-ны жүктемелеудің бірінші этапы және компьютер блоктарын тестілеу программалары орналасады. Олар компьютерді қоса сала тоқтың бірінші импульсімен орындала бастайды (өйткені (RОМ) ТСҚ-да ақпараттар электрондық схема түрінде сақталады да олар компьютерді өшірген кезде де сол қалпында қалады). Бұл этапта процессор дискіге қатынасады да анықталған орнында өте үлкен емес көлемде жүктемелеу программасын тексереді. Егер бұл программа табылса, онда ол ЖСҚ-ға оқылады да оған басқару беріледі. ОЖ-ны жүктемелеудің екінші этапы. Жүктемелеу программасы өз кезегінде дискіден ОЖ-ның базалық модулін іздейді де оны жадыға көшіреді және басқаруды соған береді. ОЖ-ны жүктемелеудің үшінші этапы. Негізгі жүктемелегіш базалық модуль құрамына кіреді, ол ОЖ-ның қалған модулдерін іздейді де оны ЖСҚ-ға оқиды. ОЖ жүктемеленуі біткеннен кейін басқару командалық процессорға беріледі де, экран бетіне жүйеден түсетін пайдаланушы командасын енгізуге шақыру шығады. Ескерту, командалар жұмысы кезінде жедел жадыда міндетті түрде командалық процессор және ОЖ базалық модулі болуы тиіс. Сондықтан ОЖ файлдарын жедел жадыға бір уақытта жүктемелеу қажеттілігі жоқ. Құрылғылар драйвері мен утилиттер ЖСҚ-ға керек болған жағдайда ғана жүктемеленеді. Бұның арқасында жүйелік программалық қамтамаға бөлінетін жедел жадының міндетті көлемін қысқартуға болады. ОЖ-ның бірнеше ең көп тараған түрлері кездеседі олардың әрқайсысы процессор разрядтылығына (такт уақытында өңделетін ақпараттың биттік саны), процессор типі (негізінде белгілі компьютерлер фирмасы), сондай-ақ ЖСҚ көлеміне негізделген. Компьютер мүмкіншіліктерінің дамуы барысында (сыртқы және жедел жады көлемінің өсуіне, процессор ресурстарының өсуіне және сыртқы құрылғылардың типтерінің көптігіне байланысты және т.с.с.) пайдаланушы бұл ресурстарды қолдана алу үшін қәзіргі заманға сай және күшті программалық құралдарды керек етеді. Бұндай сапалы Mіcrosoft фирмасының ОЖ-лары қамтамасыздандыра алады. Мысалы, MS_DOS- Бұл 29

29 ОЖ-ның қәзіргі персоналды компьютерлердің ақпараттық мүмкіншілігіне қатыса алатын дамыған құралдар. Олар: - каталогтардың иерархиялық құрылымына негізделген иілгіш файлдық жүйелердің жұмысы және құрылуы; - компьютер құрылымының модулдік принциптік қолдану әртүрлі сыртқы құрылымының көптеген санына әкеп тіреледі (принтерлер, плоттерлер, модемдер және т.б.); - пайдаланушының ыңғайлы интерфейсі. ОЖ эволюциясы, ІВМ РС типтес компьютерлерде келесі ОЖ қолданылады: 1. MS DOS, 2. MS DOS ортасындағы WINDOWS WINDOWS 95, WINDOWS 98/NT, UNIX, OS/2. Осы аталған ОЖ-ден 1992 жылы шығарылған WINDOWS 3.1 мен 1995 жылы шығарылған WINDOWS 95 өте таңдаулы және кеңінен қолданылады. WINDOWS 3.1 операциялық қоршауы Microsoft фирмасы DOS операциялық жүйесін өңдеген, программистер мен қолданушыларға өте кең көлемдегі мүмкіншіліктер мен қолайлықтар бар операциялық жүйе. WINDOWS-тың кеңінен қолданылуы IBM PC сәйкес компьютерлерінің стандарты болып табылады. WINDOWS файлдармен, дисклермен жұмыс істеу операцияларына арнап қолайлы және айқын интерфейспен қамтамасыз етеді, сонымен қатар WINDOWS ортасында іске қосылатын программаларға жаңа мүмкіншіліктер береді жылы Microsoft фирмасы WINDOWS графикалық операциялар жүйесін, ал 1990 жылы 3.0 версиясын шығарған 3.0 версиясынан бастап WINDOWS-тың кеңінен қолдануы арқасында, ол ІВМ тектес компьютердің стандарты болып табылады жылы Microsoft фирмасы ОЖ-нің бөлінуі керек етпей жаңа WINDOWS 95 (графикалық интерфейсі) бар ОЖ ойлап тапты. Бұл ДК құрылығыларының модельдері 286 мен 386 лардың 486, Pentium жаңа модельдеріне тез ауысуына мүмкіндік туғызды. Көрнекті көлемді қасиеттері және жақсы графикалық интерфейсі бар WINDOWS 95 жаңа ОЖ, әлемге әйгілі Microsoft фирмасының мақтанышы. WINDOWS-тың сыртқы қарапайымдылығының астында ДК-дің мыңдаған санына арналған оңай және күшті операциялық жүйе тығылып жатыр. WINDOWS 95 негізі болып іске қосылған қосымшалар мен байланыс жүйенің іске қосылуы мен оның графикалық интерфейсінің құрылуын қамтамассыз етіп программалық құрылғылардан тұратын ядросы жатады. WINDOWS 95-тің ядросы 3 деңгейден тұратын WINDOWS-тың алдыңғы версияларының жалпы құрылымын сақтап қалды. Өзінің жеке Kernel ядросы, GDI графикасының құрылғыларын және USER қосымшасымен қарым-қатынаста болатын құрылғылар. Бірақ та WINDOWS 95- ке бұл құрылғыларды екі есе арттыруға тура келді және оларды 16- разрядтағы мен 32 разрядта жұмыс жасайтын микропроцессорларға қолдануы тиіс болды. 30

30 Кез-келген басқа программалық өнім сияқты WINDOWS 95-тің де өз плюстары мен минустары бар. Бұл қабықшаның артықшылығы келесіде: файл концепциясының қалмауы, біріңғай программалық интерфейс, WINDOWS 95- тің көп есептілігі, әртүрлі басқа да құрылғыларды қолдауы, әртүрлі қосымшалар арасында деректер алмасу жеңілділігі, True Type шрифтерін қолдауы, мультимедианың құрамын қолдауы. WINDOWS-тің тағы бір кемшілігі көп есептіліктің толық болмауы; Сонымен қатар WINDOWS 95-тің енгізу шығару жүйелері анағұрлым жақсарған. WINDOWS-те дискмен жұмыс істеу жүйесіне ерекше көңіл бөлінген, осында IDE, ESDI, SCSI интерфейс контроллерлары бар. Енгізу шығару операцияларының жылдамдығын ақпараттарды тасу дискілері мен қарым-қатынасының жылдамдығы көп әсер етеді. WINDOWS 95 (жазу, санау, көшіру, файл мен директорияларды жою) файлдың операцияларын орындау жылдамдығын кәдімгідей көтерген. WINDOWS жұмыс істеу негізі. Компьютерде барлық деректер аты мен кеңейтілуі бар файлдарда сақталынады. Аты кеңейтілуімен қосқанда 255 символды құрай алды. Барлдық файлдар дисклерде (дискеталар немесе қатты диск) сақталынады, әр дискінің өз аты бар. WINDOWS 95 операцияның жүйесінде әрбір программаға немесе документке сәйкес пиктограммалар бар (сурет, программаны немесе документі мінездейтін сурет). Жұмыс столы. WINDOWS 95-тің негізгі жұмысы Desktop жұмыс столінде өтеді, ол интерфейс элементтерінің орналасу тәртібін сақтайды. Элементтер пикторграммалармен (астында түсіндірме жазуы бар) белгіленген. Кез-келген жұмыс столінде келесі элементтер орналасқан: Менің компьютерім (My computer) компьютерлердегі барлық папкаларды шартты түрде көрсететін ағаш тәріздес; Желілік аймақ- ( Сетевое окружение-network Neighborhood) компьютер желіге қосылған кезде, желілік ресурстарды көрсетеді; Қапшық- (Корзина-Recycle Bin) папкалармен файлдарды өшіреді; Енгізілетін (Inbox) электронды пошта арқылы келетін ақпараттарды сақтайтын пошталық жәшік; Портфель (My Brifcase) бірден бірнеше компьютерде өңделетін файлдарды синхрондайды; The Microsoft Network Microsoft желісін қосуға және қолдануға мүмкіншілік жасайды; The Internet Internet-пен жұмыс жүргізу. Сонымен қатар экранда Тапсырмалар панелі Есептер тақтасы (Taskbar) орналасқан, мұнда негізгі менюді қосатын Пуск- Бас меню- (Start) кнопкасы мен іске қосылған барлық программалардың белгілері көрінеді. Бас менюдің көмегімен кез-келген программаны немесе документті ашуға болады, себебі мұнда ішкі менюлердің сан алуан түрлері кездеседі. Пуск жолының көмегімен кез-келген керек файлды тауып алуға болады. Настройка пунктінің көмегімен кез-келген программаны немесе документті тез және 31

31 қолайлы түрде іске қосуға, жұмыс століне ярлыгын қоюға юолады. Сонымен қатар қолданушы контексті меню көмегімен де ярлык құра алады. Контексті меню-(тәуелді)-дегеніміз тышқанның оң жақ батырмасын басу арқылы шақырылған меню, ол келесі мүмкіншіліктерді орындай алады: қиып алу, көшіру, құру, болдырмау, қою, ашу, өшіру, жіберу, орналастыру. Бұлар жұмыс століне жаңа мүмкіншіліктер береді. Жұмыс столінің түрі қолданушы жұмыс істеу стиліне тікелей байланысты, оны керек емес қағаздармен толтырмай, оларды реттеп (My computer) папкасына салып, жұмыс столінде таза, негізгі керек қосымшаларды ғана қалдыруға болады. WINDOWS терезесі. WINDOWS-тың кез-келген терезесі экраның төрт бұрышты аймағы болып табылады. Трезенің жоғарғы бөлігінде тақырыптың аты бар жол (Title Bar) орналасқан. Тақырыптың аты бар жолдың ортасында терезенің аты жазылады, ал оң және сол бөліктерінде жүйелі менюдің жинақтау және ашу батырмалары бар. WINDOWS пен жұмыс жасағанда экранда 3 түрлі терезе ашылуы мүмкін: - программа терезесі (терезе аталуы); Программа терезесінің екінші рет қайталап ашылатын терезелер мен сұраныстардан мынадай айырмашылығы бар: - программа терезесінің жоғарғы жолының ортасында программа аты шығады, ал екінші рет қайталап ашылатын терезелерде шығарылатын ақпараттың сипатталуы, сұраныс терезесінде - сұраныс аты шығады; - программа терезесінің аты бар жолының төменгі жағында меню жолы орналасады; - программа терезелерінде жинақтау батырмасы болады; - программалар құрған қайтадан екінші рет ашылатын терезе; - сұраныс терезесі (қосымша терезелер). Бұлар әдетте аз мерзімге қандай да бір ақпаратты немесе сұранысты шығару үшін ғана шығады. Сұраныс терезесі әрқашан басқа программалар терезесінің үстіне шығады. Олардың өлшемі және жинақтау немесе ашу батырмалары болмайды. Көмек. WINDOWS-тың барлық программаларының меню жолында Көмек (Help) пункті болады. Оның көмегімен пайдаланылатын программа туралы және олардың меню пунктері туралы толық ақпарат алуға болады. Кейде бұл анықтамалық F1 клавишасына контесті тәуелді болады, бұл кнопканы басқанда программа жұмыс режимі бойынша барлық анықтама алуға болады. Мүндай қосылған анықтамалар WINDOWS-қа (Win Help. Exe) көмегімен кіреді, сондықтан бұл анықтаманы қолдану үшін осы программаның файл дерегін қалдырса болғаны. WINDOWS-ң қосылған анықтамалығы гипертекст принципіне негізделген: белгісіз терминдерді түсіндіретін және керек ақпаратты тез арада анықтайтын тоғысқан сілтемелер. Жұмысты аяқтау. WINDOWS-та жұмысты аяқтау үшін барлық белсенді қосымшаларды тоқтатып терезелердің барлығын жауып SHUT DOWN 32

32 утилитын пайдалану керек. Ол жұмысты аяқтаудың қарапайым диалогті терезесін ашады: ЗАВЕРШИТЬ РАБОТУ (Shut down the computer); ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР (Restart the computer); ПЕРЕЗАГРУЗИТЬ КОМПЬЮТЕР В РЕЖИМЕ ЭМУЛЯЦИИ MS DOS (Restart the computer in MS DOS mode). Егер қандайда бір қосымшалар жабылмаған болса, онда WINDOWS өзі жабуға арналған диалогті терезені шығарып жабуды талап етеді. Егер қосымша жұмыс істеп тұрса, онда ол файлды диске көшіріп жабу керек. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [3] c, [20] c, [21] c. Бақылау сұрақтары: 1. ОЖ қандай модулдерден тұрады? 2. Компьютермен жұмыс жасаған кезде жедел жадыда ОЖ-ның қандай модулдері болуы керек? 3. RОМ (ТСҚ) жадысы неге энергияға байланысты және ОЖ-ні жүктемелеу кезінде оның атқаратын ролі? 4. MS-DOS мүмкіншіліктерін ата? 5. Операциялық жүйе дегеніміз не? 3.3 Құжаттарды дайындау және редакторлау жүйесі. Формулалар және мәтіндер редакторлары.word-та мәтінді форматтау. Кестемен жұмыс. Құжаттағы безендірулер. Дәріс конспектілері: Қолданбалы программалар. ПК-ді жұмыс істету үшін ыңғайлы құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Ойындар мен оқу программаларын айтуға болады. Осы қолданбалы программалар мен пакеттер ақпараттық қабықшаны қолдануға ыңғайлы ақпаратты есептеу құрылғыға айналдырады.қолданбалы программалар белгілі бір аймаққа жұмыс жасайтын маманға немесе жәй пайдаланушыға және арнайы программамен жұмыс істейтін адамдарға арналған қолданбалы кең профилді бола алады. Мысалы: функциональдық есептеулер немесе құжаттар құру үшін арналған программалар және де тар профилді: электрокардиограмма анализдерінде және электрондық өнім жобаларында қолданылады және т.с.с. Құжаттарды дайындау және редакторлау жүйелері. Компьютерді қолдану немесе өңдеу қәзіргі заманғы есептеу техникасының даму интенсивтігіне әкеп соғады мұнда мәтіндік құжаттарды құру үшін редактордың дайындау түрлері көп қолданылады. ІBM- типіндегі компьютерлерге сәйкес ең көп тараған мәтіндік редакторлардың бірі WORD. Бұл WІNDOWS операциялық жүйесінің комерциялық қосымшасы болып табылады. WORD мүмкіншіліктері тек мәтін құрумен ғана шектелмейді. Ол 33

33 одан да көп операцияларды жасайды. Бірақ бұл программалық қабықшаны оқып үйрену үшін тізбектей жәй түрінен күрделі түріне өту керек. Word мәтіндік редакторын жұмыс істету үшін осы қосымшаның пиктограммасын басу керек. Осы пиктограммаға бару үшін Пуск басқышын басамыз одан, Программы менюін таңдаймыз одан Mіcrosoft Word пункті таңдалады (басқа варианттар Word немесе Mіcrosoft Offіce. Яғни бұл жағдайда Word бос құжатпен терезе түрінде экранға шығады. Мұнда Word терезесі толық экран түрінде беріледі, ал құжаттардың екінші терезесі негізгімен бірігіп кетеді). Қосымшамен жұмыс аяқтау үшін тақырып жолының оң жағында орналасқан Закрыть- Жабу басқышын басу керек. Бұдан кейін қосымшаның жұмысы аяқталады. Редакторланатын құжаттармен жұмыс істеп болғаннан кейін ол қосымшадан шыққыңыз келген жағдайда автоматты түрде оны сақтау керек пе, жоқ па жайындағы ақпарат шығады. Яғни құжаттардағы өзгертуді сақтайын ба деген терезе. Word терезесі негізінен терезе тақырыбы және терезе басқыштары, меню жолдары, инструменттер панелі, сызғыштар, айналдыру сызықшалары және жолдар күйінен тұрады. (состоит из: Заголовка окна и кнопок окон, строки меню, панелей инструментов, линеек, полос прокрутки и строки состояния ). Бас меню немесе негізігі меню деп аталатын менюде келесі пункттер орналасқан, онда олар өзіндік мәндері бірдейлері бойынша біріккен. Кез келген әрекеттер осы менюде орналасқан пункттер арқылы орындалатындығын есте сақтаған дұрыс. Меню пункттерінде біріккен қосымша пункттердің белгіленуі: Файл - файлдармен байланысты барлық операциялар соның ішінде баспаға шығару және беттер форматы; Правка - алмасу буферімен байланысты барлық операциялар соның ішінде жолдарды ауыстыру және өзгерту, сондай ақ соңғы орындалған операцияларды қайталау немесе болдырмау; Вид - құжат варианттарын қарауға және оларға колонтитулдар беруге мүмкіндік беретін операциялар; Вставка обьектілерді енгізе отырып қосуға байланысты операциялар; Формат - абзацқа, шрифтке және форматтауға байланысты барлық операциялар; Сервис - тасымал, синоним, орфографиясын тексеруге арналған қосымша функциялар, сондай ақ Word-ты орналастыру; Таблица кестелерді өңдеу мен құруға байланысты барлық операциялар; Окно - Word-тың екіншілік терезесіне байланысты операциялар, соның ішінде бірнеше құжаттармен жұмыс істеу кезінде;? - анықтамаға қатыстының барлығы. Инструментер панелі ашылатын тізімдер және басқыштардан тұрады. Мәтіндерді форматтау және редакторлауға байланысты ең жиі қолданылатын функциялар инструменттер панелінде орналасады (сур 3). 34

34 Форматтау сызғыштарының белгіленуі беттегі мәтіннің орналасуын көрсетеді. Оның көмегімен оң және сол жақта (вертикалды сызғыштың болуы оны жоғары, төмен өзгертуге де мүмкіндік береді) берілген шегіністерді өзгертуімізге, қызыл жол беруімізге болады. Айналдыру сызықтары өзінің кішігірім өзгешеліктері нюанстары болмаса стандартты сызғыштардан өзгешелігі аз. Горизанталды сызықтың сол жағында кішкентай төрт басқыш орналасқан. Бұл басқыштар құжатты көру режимына жауапты. Ал вертикалды айналдыру сызықтарында біріншілік элементтерден басқа екілік үшбұрышты екі басқыш орналасады. Ол басқышқа басу арқылы экран бетін бір бетке төмен немесе жоғары жылжытуға болады. Күйлер жолы экранның төменгі жағында күйлер жолы орналасады. Онда маңызды ақпарат орналасады, мысалы: - ағымдағы бет; - ағымдағы бөлім; - ағымдағы бет / құжат бетінің жалпы саны. - ары қарай курсордың ағымдағы орыны бейнеленеді: - құжаттың жоғарғы шетінен арақашықтығы; - жол ( ағымдағы позициясынан бастап санағанда); - курсордың сол жағындағы символдар саны немесе бағандар. Келесі өрісте редакторлаудың ағымдағы режимі бейнеленеді. Сондай ақ күйлер жолында басқыш функциялары мен меню қосымшалары жайында анықтама немесе ағымдағы операция шығады. Контексті тәуелді меню деп пайдаланушы қолданатын ең көп кездесетін командаларға қатынас жасайтын, тышқанмен кез келген жерде шақырылатын менюді атаймыз. Оны контексті тәуелді деп атау себебі, тышқан қай обьектіні көрсетсе сол обьектімен жүргізілетін әрекеттер тізімі шақырылады. Word игеретін ақпараттық анықтамаларға тоқталу керек. Анықтаманы шақыру берілген қосымша үшін Mіcrosoft жүйесін шақырады. Программа жайындағы және Mіcrosoft фирмасының пайдаланушыларының жүйесі жайлы және техникасы жайлы барлық ақпаратты Mіcrosoft Word-қа хабарлайды. Өзіндік мүмкіндік бере отырып мәтіндік редактор секретарь жұмысын автоматтандырады. Сериялық құжат құру этаптары үш этаптан тұрады: 1. Құжаттың өзгермейтін бөлігін көрсететін, шаблонды файл құру 2. Берілген құжаттың өзгеретін бөлігін сақтау базасы болатын, деректер көзін құру 3. Дайын құжаттарды біріктігу Шаблон бұл сырт беті бір біріне ұқсас және көп көлемде құрылатын құжат үшін арналған негіз. Шаблонды құжат құру үшін құрудың екі түрін қолдануға болады: 1. Кейінірек құжат шаблонына қойылатын стилдер жиынын қалдыру арқылы. (Формат-Стиль) 2. Ескі құжат негізі арқылы. 35

35 Деректер көзі СЕРВИС менюінде болатын СЛИЯНИЕ командасының көмегімен құрылады. Деректер көзі кішірек деректер базасы болып көрінеді. Сериялы құжаттарда сервистік функцияларды қолдану үшін, соның ішінде жиі кезесетін мәтіндерді қою үшін сервистік функциялардың бірінің арнайы кодын көрсететін, қойылым алаңдарын қолдана отырып істеуге болады. Ондай кодтарды шақыру үшін Ctrl+F9 басқыштарының комбинациясы қолданылады. Функция коды экран бетінен шығатын фигуралы жақша жұбына жазылады. Кодты өңдеу үшін курсорды фигуралы жақшаның ішіне орналастырып F9 басқышын басу керек. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [4] c, [5] c, [6] c. Бақылау сұрақтары: 1. WORD редакторы қандай программалық пакет құрамына кіреді? 2. Қандай мәтіндік редакторларды білесіз? 3. Мәтіндік құжат дегеніміз не? 4. Айналдыру сызықтары және жүгірту дегеніміз не? 5. Мәтінді форматтау дегеніміз не? 6. Форматтаудың қандай түрлері кездеседі? 7. Алмасу буфері дегеніміз не және оның қолданылуы? 3.4 Компьютерлік графика негіздері. Графикалық редакторлар. Wіndowsтағы бейнелермен жұмыс. Paіnt графикалық редакторы. Дәріс конспектілері: Машиналық графика қәзіргі кезде толық қалыптасқан ғылым. Әртүрлі бейнелерді алу үшін жәй сызбалардан бастап табиғи реалистік бейнелерге дейін, аппараттық және программалық қамтамалар қолданылады. Ондаған жылдар бұрын мұндай құралдар жүзеген доллар тұратын, ал қәзірге кезде оның бағасын он есе түсті десек болады. Машиналық графика ғылыми және инженерлік пәндердің, ақпараттарды беру және оны тез түсіну кезіндегі барлық жағдайында қолданылады. Сондықтан кез келген ғалым немесе инженер оның негізін білуге міндетті. Машиналық графика бизнеске,, медицинаға, жарнамаға және барлық көңіл көтеру индустриясында пайдаланады. Барлық іскерлік жиналыстар кезінде, машиналық графика және басқа да кеңселік жұмыстарды жеңілдетуге арналған құралдар мен демонстрациялық сайдтарды көрсету норма болып табылады. Медицинада ішкі органдарды компьютер томографиясымен берілген деректер бойынша үшөлшемді бейнелеуді алу болып табылады. Сондай - ақ қәзіргі кезде телевидение мен жарнамалық өнеркәсіпте машиналық графика мен компьютерлік мультипликацияға көшуде. Көңіл көтеру индустриясы да машиналық графиканы қолдана отырып көркем фильмдер мен видео ойындар шығаруда. 36

36 Қәзіргі кездегі машинналық графика бұл толық өңделген пән. Жаңаруға байланысты жазықтар мен қисықтардың геометриялық түрлендірілу элементтері зерттелген, сондай ақ кесіп тастау, көрінбейтін сызықтарды және жазықтарды, түсін, текстурасын және мөлдір эффектілерді жою, расторлық сканерлеу әдістері дамытылуда. Машиналық графиканың өнімі бейнелеу болғандығын ескере отырып бұл пәнді оқу үшін оны көзжетерлік бөліктерге бөлу керек. Бұл бейнелер әртүрлі мақсаттарда қолданылады. Мысалы, ол техникалық сызба, пайдалану бойынша жетекшілікпен деталдар бейнелері және илюстрациясы, іскерлік диаграммалар, жобаланатын ғимараттар немесе берілген конструкцияның архитектуралық түрі, мултьфильм кадрлары немесе жарнамалық иллюстрациялардың әртүрлі бейнелерінен тұрады. Машинлық графикада фундаментальды байланыстырушы звено болып бейнелер табылады, сәйкесінше, біз келесені білуіміз керек: - машиналық графикада бейнелер көрсетіледі; - бейнелер визуализациялану үшін дайындалады; - алдын ала дайындалған бейнелер салынады; - бейнемен қарым қатынас іске асырылады. Негізінен барлық бейнелердің ішінде мәтіндік ақпараттар болады. Литерлер аппараттық та, программалық та бейнелермен генерацияланады да, соңғы кезекте оларға кез келген бөліктен қатынас жасай беруге болады. Аппараттық генерациялау кезіндегі бейнеленетін литерлер тікелей шығару кезеңіне дейін код түрінде сақталады. Ал литерді түрлендіру үшін тек шектелген мүмкіншіліктерді ескеріп отыру керек, мысалы, масштабтау коэфиценттері және бұрылу бұрыштарының жиынтығы. Ережеге байланысты, аппаратты генерацияланатын литерлерді кесіп тастау мүмкін емес: оларды толық бейнелеу керек немесе бейнелеудің керегі жоқ. Paіnt графикалық редакторы Жәй және күрделі суреттер салу үшін Paіnt сурет салу құралын қолдануға болады. Бұл суреттерді қара ала немесе түрлі түсті етіп файл түрінде сақтауға болады. Салынған суреттерді баспаға шығаруға, басқа құжаттарға қоюға немесе жұмыс столының фоны ретінде қолдануға болады. Сондай ақ Paіnt арқылы сканермен түсірілген фотосуреттерді көруге, өзгертуге болады. Paіnt - ты қолданған кезде негізгі келесі мәселелер орындалады: түзу сызық салу, горизонтальды сызық салу, вертикальды немесе еңкейген сызықтар салу, берілген аймақты белгілі бір түспен бояу т.с.с. Суретерді немесе обьектілерді айналдыру және көлеңкесін салу үшін Рисунок менюіндегі Отразить/повернуть командасын және Действие тобындағы варианттардың бірін орындау керек. PowerPoіnt редакторы. Презентация құру. Презентация құру үшін бірінші кезекте оның анығырақ схемасын (құрылымын) тапсырыс берушімен келісіп алу керек. Тізбектей берілген кадрлар түріндегі құрылым ең ыңғайлы болып табылады. Бұл схема түріндегі құрылым негізгі үш блоктан тұрады. 37

37 1. Басы. Сауда агентеріне арналған презентацияларды товар жайындағы қысқаша ақпараттармен бастауға болады. 2. Негізгі бөлім. Презентацияның бұл бөлімінде товар қасиеті, тағайындалуы және оның эксплуатациясы жайындағы сұрақтарға жауап беретін барлық ақпараттар болуы керек. 3. Қорытынды бөлім. Мұнда оның таратылуы мен сатып болғаннан кейінгі көретін пайда жайындағы сұрақтарға тоқталуға болады да, содан кейін қорытынды ұйымдастырылатын сайттарға көшу керек. Презентация құру жұмысын тездету үшін арнайы дизайн шаблондары мен презентация шаблондары өңделген профессиональды түрде жасалған программа пакеттері бар, онда презентацияны безендіру үшін стандартты тақырыптар және дайын стилдер орналасқан. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [4] c, [5] c, [6] c. Бақылау сұрақтары: 1. Бейнелерді компьютердің қай пакетінде сақтау ұсынылған? 2. Paіnt редакторында сурет салудың қандай инструменттері кездеседі? 3. Құю дегеніміз не және ол қалай орындалады? 4. Paіnt редакторында сурет салу кезінде қандай фигуралардың жұмысы автоматтандырылған? 5. Paіnt-та иллюстрацияларды қандай файл форматтарында сақтауға болады? 3.5 Сандық ақпаратты өңдеу. Кестелік процессорлар. EXCEL-де электронды кесте құру. Электронды кестелерді редакторлау. Дәріс конспектілері: MS EXCEL программасы электронды кестелерді өңдеуде және осы аймақтың тенденциясын дамытуда нарық лидері болып табылады. MS EXCEL программасының жаңа версиясындағы негізгі жетістігіне 3 өлшемді құжаттардың пайда болуын жатқызуға болады. Файлдар мен кестелер арасындағы байланыстар жеңілдетілді, жанама меню пункттері кеңейтілген, ал қосымша программалық құралдар күрделі есептерді шешуге мүмкіндік береді. Әр түрлі көмекшілер жұмыс істеп отырған адамға функциялар мен нұсқаулар беріп, шығарылып жатқан есептің жеңіл жолын ұсынады. MS EXCEL программасында кез келген уақытта анықтама беретін ішкі жүйе ұйымдастырылған. Осындай енгізілген жаңалықтар жұмыс істеуде жеңілдіктер береді және программаны игеруді тезедетеді. Ең маңызды программаның кеңейтілулеріне профессионалдарға арналған Visual Basic (VBA) программалау ортасы жатады. VBA толық программалау пакеттерін әзірлеуге мүмкіндік береді. Бұдан басқа EXCEL программасына енгізілген жаңалықтарға - Файлдар менеджері, файлдар туралы толық ақпарат береді; 38

38 - Сұхбаттық терезелер - регисторлар; - Форматтауға арналған шарт белгілер; - Диаграммаларға тез активтендіруге арналған Drag&Plotмеханизмі. Жұмыс құжаттарымен жұмыс істеуге арналған процедураларды қарастырайық. Жұмыс парақтарын кестелер құру, статистикалық бағалауларды есептеу, мәліметтер қорын басқару, диаграммаларды дайындау үшін қолданады. Оладың әрқайсысы үшін EXCEL программасы жеке құжат құрып, дискіде файл түрінде сақтайды. Файл өзара байланысқан жұмыс парақтарынан тұрады, олар 3 өлшемді құжатты құрайды (блокнот, жұмыс папкасы) 3 өлшемді құжаттардың көмегімен пайдаланушы бірмезгілде бірнеше кестелермен, диаграммаларды тікелей пайдаланып, олармен жұмыс істеу тиімділігін арттырады. Жаңа үшөлшемді құжат әзірлеу. Жаңа құжат құру үшін меню қатарынан File New директивасын шақырамыз. Экранға Book 2 құжаты шығады: EXCEL пограммасы жаңа құжаттарға Book атын және ағымдағы реттік номерді береді. Жаңа құжатты Құрал-саймандар тақтасындағы (Пиктографиялық тақта) 1-ші шарт белгісі арқылы құруға болады. Жаңа жұмыс құжатын іске қосу Дискіден жұмыс құжаты сақталған файлды іске қосу үшін меню қатарынан File Open директивасын шақыру керек. Сол сияқты Құрал-саймандар тақтасындағы шартбелгіні пайдалануға болады. Екі жағдайда да файлды іске қосу үшін Сұхбаттық терезе ашылады. Бұл терезеге диск және файл орналасқан директория көрсетіледі. Егер таңдау дұрыс жүргізілсе, онда сол жақты файлдар тізімі көрсетіледі, сол жерден керек файл атын таңдайсыз. Файл атын белгілегенде ол File name жолында пайда болады, бұдан соң сұхбаттық терезені ОК батырмасы арқылы жабылады немесе ізделінген файл атында екі рет тышқан батырмасын шерту керек. Құжатты сақтау Дайындалған құжатты алғашқы сақтау кезінде меню қатарынан File Save as... командалар тізбегін орындайды. Бұдан кейін ашылған сұхбаттық терезеде сақталатын файлдың атын, диск және орналасатын директорияны көрсету керек. Excel программасы үнсіздікпен стандартты файл атын ұсынады- Book[ рет номері], қолданушы бұл атты кез келген атпен ауыстыруына болады. Файл атында келесі таңбаларды қолдану қолайсыз - #, $, %, ^,&. Excel программасындағы файлдардың кеңейтілулері -. xls, бұны өзгертуге болмайды. Барлық енгізулер аяқталғаннан кейін Ок-батырмасы баслады. Резервтік көшірмелерді әзірлеу Резервтік көшірмені дайындау үшін, меню қатарынан File Save As командалар тізбегін орындап, ашылған диалогтік терезеде Options командалық батырмасын басып, келесі ашылған SaveOptions терезесінде Always Create Backup опциалық батырмасын басамыз. Сонымен енді файлды сақтау кезінде автоматты түрде резервтік көшірмелер жасалып отырады. Құжатты автоматты түрде сақтау 39

39 Меню қатарынан Tools-Add-Ins командалар тізбегін орындап, Кеңейтілулер менеджерін шақырамыз. Ашылған терезеде AutoSave- опциясын іске қосамыз, содан Ок-батырмасы арқылы терезе жабылады. Бұдан кейін меню қатарынан Tools командасын орындағанда AutoSave диалогтік терезесі ашылып, онда құжатты сақтау интервалдарын көрсетеміз. Мәліметтерді қорғау Пароль енгізу үшін меню қатарынан File Save As командалар тізбегін орындаймыз. Ашылған сұхбаттық терезедегі Options командалық батырмасын пайдаланып, SaveOptions терезесі ашылады, бұл жердегі Protection Passwordенгізу жолына жеке паролді көрсетуге болады, сонда файлды іске қосу кезінде осы пароль сұралады. SaveOptions терезесін жапқаннан кейін, Confirm Password терезесі ашылады, бұл жерде енгізілген пароль рассталады. Егер паролді Write Reservation Password енгізу жолына жазсақ, файлды ашу кезінде осы паролді сұрайтын сұхбаттық терезе ашылады, бұл жерде паролді енгізіп н/е ReadOnly батырмасын шертеміз. Соғңы жағдайда файлды тек қана оқуға болады, дискіге сол атпен көшіруге болмайды. Кестелік есептеулер Формулалар мен функцияларды қолдану мүмкіндігі электрондық кестелермен жұмыс істеудің негізгі қасиеттерінің бірі. Бұл кестедегі сандық мәндерге статистикалық талдаулар жасауға мүмкіндік береді. Ұяшықтарға енгізілетін формула = белгісінен басталып, ары қарай математикалық теңдіктер жазылады, олар аргументтерден, арифметикалық операциялардан және функциялардан тұрады. Формулалардағы аргументтер ретінде сандар және ұяшық адрестері пайдаланылады. Арифметикалық операциялар үшін келесі белгілер пайдаланылады: +; - ; * ; /. Формулада сонымен қатар басқа жұмыс беттеріндегі ұяшықтарға немесе басқа файлдағы кестелерге сілтемелер кездесуі мүмкін. Орнатылған формулалар Менеджері пайдаланушыға үлкен кестедегі қатені, қате сілтемелерді табуға көмектеседі. Формулаларды енгізуді жеңілдету үшін теңдік белгісінен кейін пайдаланылатын ұяшықтарды тышқан батырмасы арқылы нұсқауға болады. Күрделі формулаларды пайдаланудың мысалы: Жұмысты орындауға кеткен уақыт С-бағанында көрсетілген, D бағанында бір жұмыс сағатының бағасы көрсетілген, Е бағанында осы жұмысқа төленетін ақы аралық соммасы көрсетілген. Е16 ұяшығында барлық жұмыстарының жалпы қосындысын көрсету керек. Бұл үшін келесі формуланы жазамыз: Е12+Е13+Е14. Шықан сомманы 0.15 көбейтеміз, қосылған бағаның салығын есептеу үшін Е17:=Е16*0.15 ұяшығында жазамыз. Соңғы төлеуге арналған сомманы есптеу үшін аралық сомманы қосып аламыз сосын нәтижені 0.15 көбейтеміз. Сандарды қосау үшін SUM() фунцциясын қолдануға болады, онда формула мына түрде болады: Sum(E12:E14)*0.15. Ұяшықты редакциялау үшін алдымен оны белгілейміз. Келесі қатарында Ғ2 батырмасын басып, редакциялау режимін қосу керек. Excel программасында 40

40 ұяшыққа сілтеме жасау оңай. Сілтеме қойылғанан кейін ол автоматты түрде жаңарады. Сәйкес ұяшықтың адресін жаңа жұмыс бетінде орналастыру керек, мысалы В3 ұяшығына қарау үшін Sheet2 жұмыс бетінде мына формуланы енгізу керек: Sheet2!В3.Егер беттің аталуы арасында пробел болса, онда ол тырнақшаға алынады. Ұяшық адрестері латын әріптерімен жазылады. Екі ұяшықты ақпаратттарды байланыстыруды оңайлату үшін нақты ұяшықтары белгіні буферге көшіреміз және нәтиже шығатын ұяшықты белгілейміз. Paste Special дерективасын Edit менюінан диалогтар терезесінің Paste Link батырмасын басамыз. Айталық, барлық ұяшықтар тобының соммасын есептеу керек болсын, бұл үшін барлық ұяшықтарды белгілеп алып әрқайсына формулалар жазу керек. Insert менюінда белгіленген ұяшықтар тобының аттарын Name ішкі менюіна немесе Define дерективасына шақыру керек. Define Name диалогтар терезесінде осы тооптың атын енгізіңіз. Топтың аты әріптен басталу қажет және 255 символдан аспау қажет. Пробелдар пайдаланбайды. Топтың аты ұяшықтар адресімен бірдей болмау керек. Осы терезеде блокнотқа арналған топ аттары тізімі көрсетілген. Егер сіздің кестеңізде жолдар мен бағаналардың атары бар болса, онда бұл аттарды осы аймақтардың аты ретінде алуға болады. Бұл үшін көрші жолдармен ұяшықтарды және жолдарды белгілеп алу керек, Insert Name менюіна Create дерективасын таңдау қажет. Ашылған диалог терезеден аттардың орналасқан жері таңдап ОК кнопкасын басу керек. Егер Define Name диалогтар терезесін шақырсақ, онда Excel программасы белгіленген жолдармен бағаналарға осы аттарды бергенін көреміз. Диаграммаларды құру және көркемдеу Графикалық диаграммалар кестедегі сандардың бос бағаналарын көркемдейді. Excel 5-ші версиясында жаңадан диаграммалар конструктары шыққан, онда «көрсетілімдік сапа» диаграммаларын құруға болады. Әдемі үштік диаграмма тек қана көзге көрнеклікке ғана емес документ сапасының жақсаруына мүмкіндік жасайды. Диаграмманы кестенің жанына орналастыруға болады немесе оны басқа жұмыс бетіне орналастыруға болады. Диаграммалар конструктары Excel программасында өте бір күшті құрылғы болып табылады. Диаграмманы тұрғызу көмегімен бірнеше қадамдар жасауға болады. Конструкторға кестенің ортасы диаграмманың типі, жазбасы және түсі көрсетіледі. Конструктор диаграммасын шақыру үшін негізгі тақтада пиктограмма берілген. Конструктор диаграммасы диаграмманың орналасқан жері туралы ақпаратты күтеді, сондықтан маус тышқан көрсеткіші пиктограмма формасын алады. Сіз диаграмма орналасатын жұмыс бетінің бос орында маус тышқан көрсеткішінің көмегімен төртбұрыш қоюыңыз қажет. Бұл үшін тышқанның маустың сол батырмасын басып, жібермей, төртбұрыштың аймақтарын көрсетіп қоюмыз қажет. Егер диаграмманы бөлек бетте құру керек болса, онда 41

41 Insert менюінің Chart ішкі менюін таңдап ондағы As New Sheet директивын таңдаңыз. Осыдан кейін крнструктор диалогты терезе ашады, мұнда бес қадам арқылы диаграмма құру қажет. Бірақта алдымен диаграмма ненің негізінде құрылатынын, қай кестеден деректер алу керек екенін және позициясын көрсету қажет. Бұл үшін бірінші қадамда тышқанның маус көмегімен барлық жолдар мен бағаналарды және кестені белгілеп алу қажет. Келесі екі қадамды орындау үшін, Next батырмасын басып, берілген типтің үлгілері мен диаграммалар түрінен керегін таңдаңыз. Төртінші қадамда конструктор алдын ала диаграммаларды қарап шығу үшін мүмкіндік жасайды. Соңғы бесінші қадамда диаграмманың атын беру керек. Қорыта келе Finish батырмасын басыңыз, сонда жұмыс бетінің көрсетілген аймағында диаграмма пайда болады. Тізімдерді өңдеу Тізімдер біртекті деректер жиынымен тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Тізім дегеніміз біртекті құрылғысы бар реттелген деректердің жиыны. Мысалы, абоненттердің фамилиясы және телефон нөмірі жазылған телефондық анықтама тізім болып табылады. Тізімнің әр элементті деректер бірнеше аландарға бөлінген бір жолда орналастырады. Excel программасында тізімдер кестенің өңдеу операциясының арнайы бір түрі болып табылады; тізімдер дерекқордың ішкі, жолдары немесе алаңдары (бағаналары) болып табылады. Автоматты фильтрлар анықталған бір тапсырма орындалуы кезінде ғана тізімнің бөліктерін шығарады. Техникалық жағынан алғанда тізімдер қарапайым кесте сияқты, бұлар үшін Excel программасы толықтырылған өңдеу операциясын жүргізеді. Мысалы, тауарлар тізімінің алаңдарын: артикул нөмері, тауар аты, бағасы және оның қоймада бар болуы сияқты деректер жазуға болады. Алаңдар атын Excel программадағы тізімде, алаңды іздеуге және өңдеу үшін алады. Бұл атаулар кесте бағаналары атауымен сәйкес болады. Жұмыс бетінің бірінші жолына тізімнің жеке бөлек алаңдарының атын енгізіңіз. Олардың арасында бос бағаналардың қалуын қадағалаңыз. Бұл жолды Excel программасы тізім тақырыбы жолы ретінде қарастырады. Келесі жолдан бастап өз деректеріңізді енгізіңіз. Data менюінен Form директивасын шақырған соң диалогтік терезе ашылады, мұнда бірінші жолдың программа тізім тақырыбы туралы сұрайды. ОК батырманы дұрыстығы үшін басу керек. Бұдан кейін деректер енгізу үшін диалогтік терезе ашылады, мұнда тізімнің әр алаңына енгізу алаңы сәйкес болады. Барлық алаңдар деректермен толтырылғаннан кейін, енгізілген элементті тізімге қосу үшін NEW батырмасын басыңыз. Содан кейін келесі деректер элементін енгізу керек. Қорытындыда Close батырмасын терезені жабу үшін қолданыңыз. Кез келген жаңа тізімді бөлек жұмыс бетіне құру керек. Data менюінен Form директивасын шақырғаннан соң диалог терезесінде тізімнің бірінші элементі шығады. Іздеу режиміне ену үшін Criteria батырмасын басыңыз. Диалог терезесінің түрі өзгереді, Criteria батырмасы Form 42

42 батырмасына өзгереді. Енгізілген белгі іздеу критериясының белгісі болады. Енгізу барысында алаңдар ретін өзгертпеңіз. Енді Find Next командалық батырмасын басыңыз. Excel программасы тізімнің бірінші элементінен бастап, керек элементі іздеуді бастайды. Егер программа қажет элементті тапса, ол диалогты терезеге шығады. Егер іздеу шартын қанағаттандыратын тағы бір элементті табу керек болса, Find Next батырмасын басыңыз. Егер іздеуді кері бағытта жүргізу керек болса, Find Prev командалық батырмасына басыңыз. Іздеуде әртүрлі критерияларды араластыруға болады. Мысалы, кейбір алаңдар белгісі берілген саннан үлкен болса немесе берілген символдар тізбегінен сәйкес болса, іздеу элементтерін енгізуге болады. Егер іздеу критериясын бірде-бір элемент қанағаттандырмаса, дауыс сигналы естіледі. Бірнеше іздеу критериялары берілсе, программа берілген шартты қанағаттандыратын элементті ғана табады. Деректерді талдау Excel программа үлкен тізімдерді талдау үшін арнайы құралдар қарастырылған. Деректерді талдау деп кесте деректері бағынатын, белгілі бір заңдылықтар мен тенденцияларды түсінетін әдістерді айтамыз. Excel программасының версиясына енген (Pivot Table) тірек кестесі тізім деректерінің өзара қатынасын талдауға арналған. Тірек кестесі, кесте конструкторы көмегімен қадам арқылы жасалады. Тірек кестесінің құрылымын интерактивті режимде алаңдар атын кестенің бір бөлігінен екінші бөлігіне ауыстыру арқылы өзгертуге болады. Тірек кестелерінен басқа Excel программасында деректерді жиын арқылы талдау әдісі бар. Теңдеуді шешуді іздеу директивасы өте пайдалы, мұнда анықталған қатынасты қанағаттандыратын берілген алаң белгісі арқылы басқа белгілер табылады. Data менюінен Pivot Table директивасының диалог терезесінен тірек кестелерінің констуркторын ашыңыз. Бұл терезеде 4 қадам арқылы тірек кестесін құруға болады. Бірінші қадамда деректер түсуінің алыну көзін көрсету керек. Егер алынатын деректер тізімде бар болса, MS Excel List or Database селекторлық батырмасын басып, келесі қадамға Next батырмасы арқылы көшіңіз. Екінші қадамда тізім орналасқан жұмыс бетінің ортасын көрсету қажет. Мұнда құрылатын тірек кестесіне тізімнің бір бөлігі ғана қажет болса, тізімнің жарты бөлігін ғана беруге болады. Үшінші қадамда (Layout) тірек кестесінің құрылымы беріледі. Алаңның оң жағында тізім атаулары орналасады, ал ортада тірек кестесінің құрылымы ұсынылады. Бұл алаңда, жол, бағана дәне деректер алаңы бар болады. Кесте құрылымын беру үшін жолдар мен алаңдар дерегін тышқанның маус көмегімен енгіземіз. Тірек кестесін құрғанда келесі ережелерді ұстаныңыз. Деректерге талдау жасалатын алаңдар аттарын Data деректер алаңына сүйретіп әкеліңіз. Жол аттары жазылады ROW-ға, және бағана аттары жазылатын Column-ға классификацияланатын алау аттарын беру қажет. Келесі қадамға өту үшін Next 43

43 батырмасын басыңыз. Төртінші қадамда кесте құруға арналған бірнеше опцияларды беруге болады. Pivot Table енгізу алаңына Starttng Cele адресі көрсетіледі. Pivot Table Name енгізу алаңында кесте аты көрсетіледі.егер бақылау индикаторында Grand Totals for Columns және Grand Totals for Rows енгізу қажет, сонда тірек кестесінің әрбір жолы мен әр бағанында жалпы соммалар есептелетін болады. Тірек кестесі мен алынатын тізімнің арасында статистикалық байланыс бар, ол байланыс тек кесте құрғанда ғана бар болады. Тізім деректерін өзгерткенде тірек кесті өзгермейді. Тізім мен кесте мазмұнын шығару үшін Data менюінен Refresh Data шақыру қажет. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [8] c. Бақылау сұрақтары: 1. Қолданбалы программалық қамтаманың құрамы. 2. Сериялы құжаттарды дайындау принциптары. 3. Презентация өңдеу этаптары. 4. Excel де адресациялау түсінігі? 5. Адресация типтері. 6. Диаграмма түрлері. 3.6 Деректер қорын басқару жүйесі. Деректер қорының құрылымдық элементтерінің негізгі түсінігі. Деректер моделдерінің түрі. Инфологиялық модель құрудың реляциялық әдістемесі. ДҚБЖ кестелерінің функциональды мүмкіндіктері. ДҚБЖ мен жұмыс істеудің негізгі технологиялары. Дәріс конспектілері: Деректерді интеграциялау концепциясына негізделген қәзіргі ақпараттық жүйелер сақталатын үлкен көлемді деректер бар, құрылымы күрделі болып келеді және олар көптеген пайдаланушылардың әртүрлі деңгейлеріндегі талап тілектерін қанағаттандыруы керек. Негізгі ұғымдар Кез келген ақпараттық жүйенің нақты дүниедегі обьектілер жайлы деректерді өңдеу. Кеңінен түсіндірер болсақ деректер қоры дегеніміз нақты дүниедегі белгілі бір сала бойынша бар обьектілер бойынша мағұлыматтар жиынтығы. Пәндік (салалық) аумақ деп нақты дүниенің бір бөлігін айтамыз. Бұл бөлік басқарудағы ұйымдастыру мәселелерін зерттеу үшін ең соңында оның жұмысын автоматтандыру үшін керек. Мысалы, кәсіпорын, жоғарғы оқу орыны т.б.с.с. Деректер қорын құрғанда пайдаланушы әртүрлі белгілері бойынша реттеп, одан көптеген басқа да белгілердің жинақталуы бойынша тез таңдау жүргізе алады. Мұндай жұмысты, егер деректер құрылымы тәртіптелген болса ғана жүргізуге болады. Құрылымдық түр жасау ол деректерді көрсету тәсілдері жөнінен келісім жасау деген сөз. Құрылымдық түрі жоқ деректердің мысалы ретінде мәтіндік файлды келтіруге болады. 44

44 Деректер қорының пайдаланушысы ретінде әртүрлі қолданбалы программалар, программалық кешендер жүре алады. Соңғы пайдаланушы деген атқа ие ретінде әр сала мамандары болады. Қәзіргі кездегі деректер қоры технологияларында, ДҚ құру, оны жұмыс қалпында ұстау пайдаланушылардың ДҚ-на қатынап отыруын қамтамасыз етіп отыру деген сияқты көптеген қызметтерді арнайы программалық құрал деректер қорын басқару жүйесі басқарады. Деректер қоры (ДҚ) белгілі бір пәндік аумаққа жататын құрылымдық түрі бар деректердің атауы бар жинағы. Деректер қорын басқару жүйесі - ДҚ құруға, оны актуалды күйде ұстауға ондағы керек ақпаратты іздеуді ұйымдастыруға қажет программалық және тілдік құралдар кешені. ДҚ дағы деректерді басқарудың орталықтандырылған сипаты, қордағы сақталатын ақпаратқа әкімшілік қызметін жүктейтін адамның (не адамдар тобының) болуын қажет етеді. Деректер қорының жүйеленуі Деректерді өңдеу технологиясы бойынша ДҚ орталықтандырылған және үйлестірілген деп бөлінеді. Орталықтандырылған ДҚ- да бір ғана есептеу жүйеісінің жадында сақталады. Егер бұл есептеу жүйесі ЭЕМ желісінің компонентасы болса, онда бұндай қорғау үйлестірілген қатынау болады. ДҚ пайдаланудың мұндай тәсілі әдетте дербес компьютерлердің (ДК) жергілікті желілерінде қолданылады. Үйлестірілген ДҚ есептеу жүйесінің әртүрлі ЭЕМ сақталатын, Өзара қиылысатын немесе бірін бірі қайталайтын бөліктерден тұрады. Мұндай қормен жұмыс істеу үлестірілген деректер қорын басқару жүйесі (ҮДҚБЖ) көмегімен іске асады. Деректерге қатынау тәсілдері бойынша ДҚ жергілікті қатынау ДҚ және қашықтағы немесе желілі қатынау ДҚ деп бөлінеді. Желілік қатынау тәсіліндегі деректер қорының орталықтандырылған жүйелерінде әртүрлі архитектура болады: файл-сервер; клиент-сервер. Файл-сервер. Желілі қатынау ДҚ жүйелерінің архитектурасы бойынша желідегі бір машина негізгі (орталық) болып бөлінеді (файлдар сервері). Бұл машинада басқалары пайдаланатын орталықтандырылған ДҚ сақталады. Желідегі басқа машиналар, пайдланушы жүйелерінің орталықтандырылған ДҚ қатынауын қамтамасыз ететін жұмыс станцияларының қызметін атқарады. Пайдаланушы сұратуларына сәйкес деректер қоры файлдары жұмыс станцияларына жіберіп, сонда өңделеді. Бір түрлі деректер бірнеше сұратулардың жиі түсуі ақпараттық жүйенің жұмыс жылдамдығын азайтады. Пайдаланушылар жұмыс станцияларында жергілікті ДҚ құрып, оны өздері жеке пайдалана алады. Файл сервер концепциясы шартты түрде 1.1 суретінде бейнеленген. Клиент-сервер. Бұл концепция бойынша орталық машина (ДҚ сервері) орталықтандырылған ДҚ сақтаумен бірге деректерді өңдеудің негізгі қызметін өзі қамтамасыз етуі керек. Клиент (жұмыс станциясы) сұрату жасаған деректерді серверден іздеп оны табу қажеттігі болады. Табылған деректер 45

45 (файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке қарай жіберіледі. Клиент сервер архитектурасының ерекшелігі SQL сұрату тілін пайдалану болып табылады. Клиент сервер концепциясы шартты түрде 1.2 суретте бейнеленген. Сурет 1.1 Файл сервер принципі бойынша ДҚ- дағы ақпаратты өңдеу схемасы Сурет 1.2 Клиент-сервер принципі бойынша ДҚ-дағы ақпаратты өңдеу схемасы Деректер қорының құрылымдық элементтері Деректер қоры ұғымдары мынадай құрылымдық элементтер ұғымдарымен: өріс, жазба, файл (кесте) тығыз байланысты. (сурет1.3) Ө р і с, - ақпараттың бөлінбейтін бірлігі реквезитке сәйкес келетін деректерді логикалық ұйымдастырудың қарапайым бірлігі. Өрісті сипаттау үшін мына көрсеткіштер қажет: А т ы, мысалы, Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Туған мерзімі; т и п і, мысалы, символды, сандық, календарлық; ұ з ы н д ы ғ ы, мысалы, 15 байт және де таңбалардың ең көп саны енеді; д ә л д і г і, сандық деректтер үшін, мысалы, екі сандық бөлшек бөлігін беру үшін екі ондық таңба. 46

46 Сурет 1.3 ДҚ-ның негізгі құрылымдық элементтері Жазба логикалық байланыстағы өрістер жиынтығы. Жазба данасы оның өрістерінің нақты мәні бар жазбаның жеке іске асқан түрі. Файл (кесте) бір құрылымның жазба даналарының жиынтығы. Файл жазбаларының логикалық құрылым сипаты сурет 1.4 көрсетілгендей, өрістер мен олардың жазбалар тізбегінен тұрады. Өрісі Аты (белгіленуі) 1 аты N аты Толық атауы Файл аты Кілт белгісі Өріс форматы Типі Ұзынд ығы Дәлдігі (сандар үшін) Сурет1.4 Файл жазбаларының логикалық құрылымы Файл жазбасының құрылымында мәндері кілт болатын өрістер көрсетіледі: жазба данасын білдіретін бірінші кілт (БК) іздеу және топтау белгілері қызметін атқаратын екінші кілт (ЕК) (екінші кілт мәні бойнша бірнеше жазба табуға болады). Деректер үлгілерінің түрлері. Кез келген ДҚ ядросы ретінде деректер үлгісі бола алады. Деректер үлгісі дегеніміз деректердің құрылымдарының жиынтығының деректер бүтіндігін шектеу және деректермен операциялар жасау. Деректер үлгісі деректер құрылымы жиынтығы мен оларды өңдеу операциялары. ДҚБЖ иерархиялық, желілік немесе реляциялық үлгілеуге немесе осы үлгілердің белгілі бір жиынындағы комбинациясына негізделген. Деректер үлгісінің үш негізгі типін қарастырайық: иерархиялық, желілік, реляциялық. Иерархиялық дерктерді үлгілеу. Иерархиялық құрылым бір бірімен белгілі бір ережелер бойынша байланысқан элементтер жиынтығын береді. Иерархиялық байланыстағы 47

47 обьектілер бағытталған граф (төңкерілген ағаш) құрады. Оның түрі 2.1 суретінде бейнеленген. Иерархиялық құрылымның негізгі ұғымдарына мыналар жатады: деңгей, элемент (түйін), байланыс. Түйін дегеніміз белгілі бір бьектіні сипаттайтын деректер атрибуттарының жиынтығы. Схемада иерархиялық ағаштың түйіндері граф төбелері ретінде бейнеленген. Төменгі деңгейдегі әр түйін, жоғары деңгейдегі бір түйінмен ғана байланысқан. Иерархиялық ағаштың ешқандай төбеге бағынбаған, ең жоғарғы деңгейде орналасқан бір түйіні бар (ағаш түбірі). Тәуелді (бағыныңқы) түйіндер екінші, үшінші т.б. деңгейлерде орналасады. ДҚ дағы ағаштар саны түбір жазбалары санымен анықталады. ДҚ әрбір жазбаға түбір жазбадан тек бір жол болады (иерархиялық). Мысалы: 2.1. суретінде көрсетілгендей С4 жазбасы үшін өтетін жол А және В3 жазбалары арқылы өтеді. Сурет 2.1. Иерархиялық құрылымды ДҚ- графикалық бейнеленуі Желілік деректерді үлгілеу Желілік құрылымда алдыңғы аталған негізгі ұғымдардағы (деңгей, түйін, байланыс) әр элемент кез келген басқа элементтен байланыста бола алады. Реляциялық деректерді үлгілеу Реляциялық деген ұғым (ағыл.relatіon - қатынас) ДҚ жүйелерінің маманы белгілі американдық Е. Кодданың есімімен байланысты. Бұл үлгілер деректер құрылымының қарапайымдылығымен, пайдаланушыға ыңғайлы кесте түрінде сипаттайды және бұл үлгіде қатынастардың және деректерді өңдеуде реляциялық есептеулердің формалды алгебралық аппаратын қолдану мүмкіндігі бар. Реляциялық деректерді екі өлшемді кесте түрінде ұйымдастыруға бағытталған. Әр реляциялық кесте екі өлшемді массив түрінде беріледі де, мына қасиеттерге ие болады: - кестенің әр элементі деректердің бір элементі; - кестедегі бағандардың бәрі біркелкі, яғни бағандағы барлық элементтер бір типте (сандық, таңбалық т.б.) және бәрінің ұзындығы бірдей; - әр бағанның өзіне ғана тән (уникальный) аты бар; - кестеде бірдей жолдар жоқ; - кестеде жолдар мен бағандардың орналасу тәртібі әркелкі; Қатынастар кесте түрінде беріледі. Кестедегі жолдар кортеж немесе жазба деп, ал бағандар қатынастар атрибуты немесе домен, өрістер деп аталады. Бір 48

48 мәнді жазбаны анықтайтын өрісті қарапайым кілт деп (кілтік өріс) атайды. Егер жазбалар бірнеше өрістермен анықталса, онда мұндай кестенің құрамды кілті бар деп есептеледі. Екі реляциялық кестені байланыстыру үшін бірінші кетенің кілтін екінші кестенің кілтінің құрамына енгізу керек (кілттер бір бірін қайталауы мүмкін).басқа жағдайда бірінші кестенің құрылымына сыртқы кілтті енгізу қажет. Сыртқы кілт екінші кестенің кілті болады. Инфологиялық үлгі құрудағы реляциялық жол Ақпараттық обьект бұл дүниенің, заттың (нақты обьект, іс, процесс, оқиға) логикалық байланыстағы реквизиттер түріндегі (ақпараттық элементтер) жиынтығының сипаты. Ақпараттық обьектілердің дүниелік сипатының мысалы ретінде: цех, қойма, материал, жоғарғы оқу орны, студент, емтихан тапсыру т.б.с.с. қарастыруға болады. Белгілі бір реквизиттік құрамдағы және құрылымдағы ақпараттық обьект класс (тип) құрайды. Оған өзіне ғана тән ат беріледі (таңбалық белгімен), мысалы: студент, сессия, стипендия. Ақпараттық обьектінің іске асыру даналар жиынтығы көп. Олардың әрбіреуі реквизиттердің нақты мәндері мен кілт мәндерімен анықталады (қарапайым бір реквизит немесе құрамды бірнеше реквизит)ақпараттық обьектінің басқа реквизиттер тек сипатталады. Сонымен бірге бір реквизиттер бір ақпараттық обьектілер үшін кілттік болса, басқа ақпараттық обьектілер үшін сипатталатын болуы мүмкін. Деректер кестелерге әртүрлі тәсілдермен топталуы мүмкін, яғни бір бірімен байланысқан ақпаратық обьектілердің ұйымдасқан әр түрлі жиынтықтары болуы мүмкін. Бұл қатынастардағы атрибуттар топталуы рационалды болуы керек, Яғни бір бірін қайталайтын деректерді азайтуға, және оларды өңдеп, жаңалап тұратын процедураларды оңайлатуға мүмкіндік болуы керек. Деректерді енгізгенде, өзгерткенде, жойғанда белгілі бір қатынастар жиынтығы қатынастар қалыптылығы деп аталатын талапты қанағаттандырса онда оның басқаларға қарағанда жақсы қасиеттерге ие болуға мүмкіндігі бар. Қатынастар қалыптылығы деректер қорындағы қайталауды болдырмайтын, онда сақталатын деректердің өзара қарама қайшылығын болдырмайтын, ДҚ жүргізуге кететін еңбекті азайтатын (енгізу, жөндеу) қатынастарды (кестелерді) қалыптастыруға керек шектеулердің формальды аппараты. В.Коддол қатынастардың үш түрлі қалыпты формасын анықтады және ол кез келген қатынасты үшінші (ең жетістікті) қалыпты формаға түрлендіретін механизмді ойлап тапты. Бірінші қалыпты форма Егер қатынастар атрибуттары қарапайым болса (бөлінбейтін), онда қатынас, қалыпты немесе бірінші қалыпты түрге келтірілген деп аталады. Қатынастарды бірінші қалыпты формаға түрлендіру реквизиттер (өрістер) санының өсуіне және кілттің өзгеруіне әкеліп соғады. Мысалы, мына қатынас Студент = (Номері, Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Күні, Группасы) бірінші қалыпты формада. 49

49 Екінші қалыпты форма Қатынастарды екінші қалыпты формаға келтіру үшін ең алдымен функциональдық тәуелділік және толық ұғымдарын түсіндіре кетейік. Ақпараттар обьектісінің сипатталған реквизиттері олардың барлығына ортақ кілтпен логикалық байланыста. Бұл байланыс реквизиттердің функциональдық тәуелділігі деп аталады. Реквизиттердің функциональды тәуелділіктері ол ақпараттар обьектісінің бір данасындағы кілттік реквизиттің бір мәніне сипатталатын реквизиттің тек бір мәні сәйекес келетін тәуелділік. Функциональдық тәуелділіктің мұндай анықтамасы пәндік аумақтың реквизиттерінің барлық байланыстарын талдағанда өзіндік ақпараттық обьектіге бөліп қарауға мүмкіндік береді. Толық функциональды тәуелділік ол кілттік емес атрибуттар тәуелділігі. Бұл жағдайда әр кілттік емес атрибут кілттен функциональды түрде тәуелді болады, бірақ құрамды кілттің ешқандай бөлігінен функциональды түрде тәуелді емес. Қатынас екінші қалыпты формада мына жағдайда болады: егер ол бірінші қалыпты формада болса және әрбір кілттік емес атрибут құрамы кілттен функциональды тәуелді түрде болса. Үшінші қалыпты форма Үшінші қалыпты форма ұғымы транзитивті емес тәуелділік ұғымына негізделеді. Транзитивті тәуелділік мына жағдайларда байқалады: егер сипатталатын реквизиттің екеуінің бірі кілттен тәуелді болса, ал екіншісі бірінші сипатталған реквизиттен тәуелді болса.егер қатынас екінші қалыпты формада болса және әр кілттік емес атрибут бірінші кілттен транзитивті емес тәуелділікте болса. Сипатталатын реквизиттердің транзитивті тәуелділігін алып тастау үшін бастапқа ақпараттық обьектілердің бөлу -ін орындау қажет. Соның нәтижесінде реквизиттердің бір бөлігі бастапқы ақпараттық обьектілерге бөлінеді және басқа ақпараттық обьектілердің құрамына (мүмкін жаңадан құрылған) енеді. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [9] c. Бақылау сұрақтары: 1. Деректер қорының анықтамасын беріңіз және оның мақсатын сипаттаңыз 2. ДҚБЖ анықтамасын беріңіз және оның мақсатын сипаттаңыз. 3. Деректер үлгісінің қандай түрлерін білесіз? 4. Обьектілер арсындағы байланыстардың қандай түрлерін білесіз? 5. Қатынастарды қалыптастыру принципі дегеніміз не? 6. ДҚБЖ негізгі функциональдық мүмкіндіктері қандай? 7. ДҚБЖ пайдаланып ақпаратты өңдеудің технологиялық процестерінің негізгі кезеңдерін атаңыз және сипаттаңыз? 50

50 4 Дәріс. Дәріс тақырыбы: МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР. 4.1 Мультимедиялық технологияның негізгі ұғымдары. Мультимедиа аппараттық құралдары. Мультимедиапрограммалық құралдары. Мультимедиа технологиясы. Дәріс конспектілері: Мультимедиа термині мульти көп, и медиа орта, тасушы, хабар құрамы деген сөздерден құралған, және оны жобалап көпқұралды деп те аударуға болады. Мультимедиа әр түлрі компьютерлік технологияларға арналған жинақталған ұғым. Бұл технологияларда бірнеше ақпараттық орталар қолданылуы мүмкін. Мысалы графика, мәтін, бейне, фотосурет, жылжымалы бейнелер (анимация) дыбыстық эффектер, жоғарға сапалы дыбыстық қоршама. Мультимедиа-компьютері бұл мульти медиа технологияларын іске асыратын, аппараттық және программалық құралдармен жабдықталған компьютерлер. Мультимедиа ұғымы мынаны білдіреді: ақпаратты компьютерде бейнелеудің әртүрлі тәсілдерін: мәтін, графика, дыбыс, бейнелер біріктіру. Мультимедианы көптеген программалар өздерінің жұмыстарында пайдаланады. Бұл компьютерлік ойындар, презентациялық программалар және аудиомен, видеомен жұмыс істейтін программалар. Мультимедиа қолдану аймағы Компьютерлік технологияларды пайдаланып оқыту арнайы жүргізілген зерттеулер мыналарды көрсетеді: адамның миында естіген ақпараттың төрттен бірі, көргеннен үштен бірі, көру және есту әсерлері бірге болғанда - 50%, ал егер оқу процесінде оқушыға мультимедиа қолданбалары көмегімен белсенді іс - әрекетті орындаса 75% ақпарат қабылданады екен. Ақпараттық және жарнамалық қызмет. Сауықтар, ойындар, виртуальды дүние жүйелері мультимедиа технологиясын екі компонента құрады: - аппараттық және программалық. Мультимедиа аппараттық құралдары Негізгілері - тактілік жиілігі МГЦ, өнімділігі жоғарғы компьютер, желел жадысы 8-64 МБайт, винчестер жинақтауыш сыйымдылығы 1-2 ГБайт және одан да жоғары, иілгіш магнитті дискілік жинақтауышы бар, манипуляторлары бар, стереодинамигі мен мульти медиа маниторы бар және SVGA бейне адаптері бар компьютерлер. Арнайы қосқышы бар CD-ROM, TV- тюнерлері, фрейм-грабберлері, графикалық акселераторлары, оның ішінде үш өлшемді графиканы көрсету мүмкіндігі бар бейнені қайталау платасы, бейне тізбектерін енгізу құрылғылары, орнатылған микшерлері бар дыбыстық платалар, нақты музыкалық аспаптардың үнін қайталай алатын, музыкалық синтезаторлар, құлақ құралдары бар акустикалық жүйелер және т.б. Мультимедиа программалық құралдары Мультимедия қолданбалары энциклопедиялар, көптеген пәндерді оқып үйренуге арналған интерактивті курстар, ойындар, сауықтар. Интернетпен жұмыс, тренажерлер, сауда 51

51 жарнамасының құралдары, электрондық презентациялар, қоғамдық орындарда орнатылып әртүрлі ақпаратты беретін ақпараттық киоскілер және т.б.с.с. Мультимедиа қолданбаларын құру құралдары көру бейнелеу редакторлары, мамандандырылған графикалық редакторлар, дыбыстық ақпаратты жазуға, құруға, жөндеуге арналған құралдар. Бұлар дыбыстық файлдарды программаға енгізу мүмкіндігін береді. Сигналдың амплитудасын өзгертеді,фонды алып тастайды не бір-біріне қосады, белгілі бір уақыттық бөлікте деректер блогын кесіп алып тастайды, не енгізеді, сонымен бірге бейнелер сегменттерімен жұмыс істейтін программалар, яғни түсті, политраны өзгертеді, гипермәтіндерді іске асыратын программалар т.б.с.с. Мультимедия технологиялары басқа программалар жұмыс істеп тұрғандағы компьютер маниторына теледидар сигналдарын қабылдап шығарады. Кейбір бейнекадрларды цифрлық түрде бейнені басып алу, - «басып алу» немесе «құрсап қою». Анимация суреттің қимылдап тұруын бейнелейтін суреттер тізбегін қайталау. Дыбыстық эффектер музыкалық аспаптардың үнін, табиғат үндерін немесе компьютерде жазылған, цифрланған, құрылған музыкалық фрагменттерді цифрлық түрде сақтау. Үшөлшемді (3D) графика ұзындығы,ені, тереңдігі бар бейнелер көмегімен құрылған графика. MІDІ (Musіcal Іnstrument Dіgіtal Іnterface- музыкалық саймандардың цифрлық интерфейсі) музыкасы - музыканы шығарғанда және жазғанда цифрлық музыкалық аспаптарды компьютерге қосуға мүмкіндік беретін стандарт. Виртуальды дүние (Vіrtual Realіty, VR). «Виртуалды» деген сөз мынаны білдіреді: «өзін шын сияқты іске асыратын және көрсететін». Виртуалды дүние бұл пайдаланушыға үлгілеу әлеміне кіріп онда іс-әрекет жасауға мүмкіндік беретін компьютерлік үлгілеудің жоғарғы даму формасы. Ол кезде пайдаланушының көру, есту, ұстау және лютерлі сезінулері компьютер генерациялаған имитациямен ауыстырылады. Виртуалды дүние құрылғыларының белгілері: нақты уақыттық масштабта үлгілеу, қоршаған жағдайды нақты деңгейде имитациялау; қоршаған төңірекке әсер ету мүмкіндігінің болуы және бұл жағдайда кері байланыстың да болуы. Виртуалды дүниені қолдану мысалы: архитектуралық құрылыс компаниясы тапсырыс берушіге құрылыс басталмай тұрып болашақ салынатын құрылысқа «еніп», соның үлгілеу әлемінде болуын қамтамасыз ететін программалық қамтама. Ол кезде пайдаланушының көру, есту, ұстау және лютерлі сезінулері компьютер генерациялаған имитациямен ауыстырылады. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [9] c. Бақылау сұрақтары: 1. Мультимедиалық программалық қамтама дегеніміз не? 2. Мультимедиалық аппараттық қамтама дегеніміз не? 52

52 3. Теледидар сигналдарын өңдейтін құрылғылар қалай аталады? 4. Қысылған бейне ақпаратты өңдеуге арналған аппараттық құралдар қалай аталады? 5. Мультимедиалық құжаттардың басқалардан ерекшелігі? 4.2 Мультимедиа стандарттық құралдары. Дыбыс реттеуіші. Лазерлік ойнағыш. Әмбебаб ойнағыш. Дыбыс жазғыш программасы. Дәріс конспектілері: Мультимедиа - комплексті ұғым. Бір жағынан ол құжаттардың ерекше типін көрсетеді, басқа жағынан программалық және аппараттық қамтаманың айрықша класын білдіреді. Мультимедиа құжаттардың әдеттегіден ерекшеліктері мынада: оларда дәстүрлі мәтіндік, графикалық деректерден басқа дыбыстық және музыкалық обьектілер, анимацияланған графика (мультипликация), бейне фрагменттер болады. Мультимедиа программалық қамтамасы мультимедиа құжаттары мен обьектілерін құруға / немесе қалпына келтіруге арналған программалық құралдар. Мультимедиа аппараттық қамтамасы Мультимедиа программалық қамтасы құруға, сақтауға және қайталауға арналған жабдықтар. Бұларға дыбыстық карта СD ROM - диск жетегі және дыбыстық колонкалар жатады. Жабдықтардың бұл тобын базалық мультимедиалық комплект деп атайды. Соңғы жылдары мультимедиа аппараттық құралдар класы тез дамуда. Оған қәзір теледидар сигналдарын өңдеуге және телеграммаларды қалпына келтіруге (ТВ - тюнерлер) арналған құрылғылар енеді. Сонымен бірге қысылған бейне аппаратты өңдеуге арналған аппараттық құралдар.(мрес) декодерлер, цифрлық бейне дискілерді қайталауға арналған диск жетектер (DVD), компакт дискілерді жазатын жабдықтар (СD ROM және CD-RW) және басқа да көптеген құралдар. Мультимедиа аппараттық қамтамасы болған жағдайда (тым болмаса мультимедиа комплексінің базалық көлемінде) WINDOWS ОЖ-ны мультимедиалық обьектілер мен құжаттарды құруға, сақтауға және пайдалануға мүмкіндік береді. Осы мақсатқа лайықталған программалық құралдар программалар- стандарттар сауықтар, категориясына кіреді. Мультимедианың негізгі стандартты құралдарына мыналар жатады: дыбыс реттеуші, лазерлік ойнағыш, әмбебаб ойнағыш және дыбыс жазғыш. Дыбыс реттеуші. Дыбыс реттеуші программасы барлық компьютерлік жүйенің дыбысын реттейтін базалық реттеуішке жатады. Яғни ол дыбыс қаттылығының барлық түрін реттейді. Программалық және аппараттық құралдар дыбыстары осы дыбыс ретеуіш қойылған шек көлемінде жұмыс істейді, дыбыс реттеуіштерді индекация тақтасында орнатып болған соң оған таңбаша құрылады. Тышқанның сол жақ басқышын осы таңбашада шерту арқылыреттеуіш мастер ашылады. 53

53 Ол компьютерде орнатылған барлық дыбыс құрылғыларына әсер етеді. Тышқанның осы таңбашада оң жақ басқышын шерту кеңейтілген терезені ашады да, дыбысты анықтауға болады: стерео баланс және әр құрылғыға өз дауыс тембірін беруге болады. Лазерлік ойнағыш. Лазерлік ойнағыш программасы СD ROM диск жетегі көмегімен музыкалық аудио дискіні іске қосуға арналған. Программа дыбыс жолдарының, экран элементтерін басқара алатын СD ойнағыштарын басқара алады да көшірме алу тізімдерін құра және редакторлай алатын, қайта көшірмесін алу режимінің жұмыс жасауын басқарады (үздіксіз көшірмесін алу, кездейсоқ көшірмесін алу, таныса отырып көшірмесін алу). Әмбебап ойнағыш. Әмбебаб ойнағыш бағдарламасын аудиодиск ретінде қолдануға болады, бірақ ол лазерлік ойнағыш сияқты сондай кең көлемді қызметтер атқара алмайды (оның дыбыс тізімімен жұмыс жасайтын құралдары жоқ). Ал басқа жағынан алып қарағанда ол жоғары жан жақтылығымен өзгешеленеді және дыбыс жазып қана қоймай, сонымен қатар әр түрлі форматтағы бейнекөріністерді де суреттеп береді. Электронды мәтінді құжаттарда мультимедиалық оюбектілер кездескен кезде дәл осы стандартты құрал Wіndows бейнеленеді. Ән/ дыбыс жазу программасы. Ән жазу программасы музыка жазу файлдарын өз бетінше даярлауға арналған. Дыбыс көзі ретінде микрофон, CD-ROM диск қондырғысы немесе сыртқы қондырғылар қолданылуы мүмкін. Программаның күнделікті өмірде қолданып жүрген магнитофонның басқару құралдарына ұқсас графикалық басқару элементтері бар. Жасалған дыбыстық файлдар кейбір әсерлер (ән жазу жылдамдығының өзгеруі, дыбыс қаттылығы, 4 эхо әсері, ойнағышты айналдыру) салдарынан шектеулі түзетулерден өтуі мүмкін. Программа кішігірім өлшемдегі аудиоклиптар жасауға мүмкіндік береді. Оларды жүйелі шаралардағы дыбыстық схемеларды безендіруге пайдалануға болады. Оны OLE- сервері ретіндеде қолдануға болады, ал қажет болған жағдайда дыбыстық обьектіні мәтіндік құжатқа енгізуге болады. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [10] с, [11] с, [12] c. Бақылау сұрақтары: 1. Мультимедиа дегеніміз не? 2. Дыбысты қатйту реттеуіші қандай қызмет атқарады? 3. Әмбебаб ойнатқыш қандай функция атқарады? 4. Дыбыс жазу программасы қандай қызмет атқарады? 5. Лазерлік ойнатқыш міндеті қандай? 6. Компак дискілердегі дыбыс қандай параметрмен жазылған? 54

54 5 Дәріс. Дәріс тақырыбы: КОМПЬЮТЕРЛІК ЖЕЛІ ЖӘНЕ ИНТЕРНЕТ ТЕХНЛОГИЯЛАР. 5.1 Жүйелер туралы жалпы мәліметтер, компьютерлердің өзара жүйелі жұмыс істеу алғы шарттары мен қажеттілігі. Глобальді және локальді жүйелер. Локальді жүйелердің негізгі технологиялары, протокол және стандарттары. Байланыс жүйесінің аппаратуралары және сипаттамалары. Мәлімметтерді беру тәсілдері (асинхронды, синхронды, симплексті, дуплексті). Дәріс конспектілері: Компьютерлік желі бұл араларында ақпарат тасушысы жоқ, өзара ақпарат алмаса алатын компьютерлік жиынтығы. Жүйе құрамына кіретін компьютерлер өзара ақпараттар алмаса алатын, байланыс каналдары арқылы жалғасуы керек, ал компьютерлерде жүйелер жұмысын байланыстыратын, басқару бағдарламасын ұйымдастыратын арнайы бағдарламаны қамтамасыз ететін қондырғы орнатылуы қажет. Компьютерлік жүйе тораптардың (компьютерлер, жұмыс станциялардың және т.б) жиынтығынан және оларды жалғастырып тұрған тармақтардан тұрады. Жүйе тармағы бұл бір-бірімен байланысты тораптарды жаалғайтын жол. Жүйе тораптары үш типті болады: Шеткі торап тек бір тармақтың соңында орналасқан; Аралық торап бірден көп тармақтардың соңында орналасқан; Бір-бірімен байланысты торап бұндай тораптар негізінен бір-ақ жолмен байланысқан. Компьютерлердің жүйеге әртүрлі қосылуын оның топологиясы деп аталады. Жүйе топологиясының ең көп тараған түрлері: Сызықтық жүйе. Тек екі соңғы және кез-келген аралық тораптан тұрады, сонымен қатар кез-келген екі тораптың арасында тек қана бір-ақ жол болады. Шығыршық тәрізді жүйе. Бұл жүйе бойынша әрбір торапқа екі тармақтан қосылады. Ағаш тәрізді жүйе. Екіден көп соңғы тораптардан және қалай болғанда да екі аралық тораптан тұрады және екі тораптың арасында тек бір жол. Жұлдыз тәрізді жүйе. Тек бір ғана аралық тораптан тұратын жүйе. Ұя сияқты (тәрізді) жүйе. Кем дегенде екі тораптан тұратын және олардың арасында екі немесе одан да көп жол бар. Толық байланысқан жүйе. Кез-келген екі тораптың арасында тармағы (бұтақы) бар. Компьютерлік жүйенің ең басты сипаттамасы-оның архитектурасы. Жүйе архитектурасы - ол мәліметтер жіберу жүйесінің тарату құрылымы, оның топологиясы,, құрылғысы (керек-жарағы) және олардың жүйедегі өзара әрекетінің ережесі. Жүйе архитектурасы көлемінде ақпаратты кодпен хабарлау мәселелері, оның адресіне жіберу, үздіксіз келіп түсетін хабарларды басқару жүйесінің жағдайындағы және сипаттаудың нашарлауы кезіндегі қателіктерді бақылау мен талдау мәселелері қаралады. Өте кең тараған архитектуралар: 55

55 Ethernet (англ. ether эфир) кең тарататын жүйе. Бұл жүйенің барлық станциялары алады деген сөз. Топологиясы-сызықтық, жіберу жылдамдығы 10 немесе 100 Мбит/сек. Arcnet (Attached Resource Computer Network ресурстары біріктірілген компьютерлік жүйе-кең тарататын жүйе. Физикалық топологиясы ағаш тәрізді. Мәліметтер жөнелту жылдамдығы 2,5 Мбит/сек. Token Rіng (эстафеталық шығыршық жүйе, маркер жіберу (беру) жүйесі) шығыршық жүйедегі мәліметтер жіберу принципі бір-бірімен байланысқан тораптардан әрбір тораптың қысқа қайталанбайтын ерекше беттері маркердің жүйелігін тосады. Маркердің келуі хабарды сол тораптан келесі торапқа жіберуді көрсетеді. Мәліметтерді жіберу жылдамдығы 4 немесе 16 Мбит/сек. FDDІ (Fіber Dіstrіbuted Data Іnterface) мәліметтерді көп талшықты байланыс жүйелеріне жоғары жылдамдықпен жіберудің жүйелік архитектурасы. Жіберу жылдамдығы Мбит/сек. Топологиясы қос шынжыр немесе аралас (жұлдыз тәрізді немесе ағаш тәрізді жүйелерді қосу арқылы). Жүйедегі станциялардың ең көп мөлшері Құрал-жабдықтың құны өте жоғары. АТМ (Asynchronous Transfer Mode) болашағы мол, әзірге ең қымбат архитектура, бір жүйемен сандық, бейне көріністік және дыбыстық мәліметтерді қамтамасыз етеді. Жіберу жылдамдығы 2,5 Гбит/сек-қа дейін. Байланыс жолы оптикалық. Қарапайым компьютерлік жүйе бір-бірімен онша алыс тұрмаған екі компьютерді жалғастыру арқылы пайда болады. Олар нуль модем деп аталатын (10-20 м. мөлшердегі) арнайы кабель арқылы келесі немесе параллель тұрған компьютерлерге қосылады. Осындай уақытша қосу туралы компьютерлік байланыс деп аталады. Ол осылай қосылып, содан соң оны кез-келген соңғы компьютер пайдаланушысының алып тастауына болады. Қазіргі кезде жоғарыда көрсетілген қосу түрін, кабелсіз бірден байланыстыруды жүзеге асыратын инфрақызыл порттар жетілдірілуде. ТКБ (ПКС-орысша) тура компьютерлік байланыс негізінен портативті және станционарлық жеке жұмыс компьютерлері арасындағы мәліметтер мен алмасу үшін пайдаланылады, мысалы, офистік компьютерлер, әйтсе де мұндай мәлімет алмасу екі стационарлық және компьютерлік арасында да болуы мүмкін. Локальді есептеу жүйесі. Бір-бірімен соншалықты қашық орналаспаған, ( м алшақ) бір арасында әрдайым ақпараттық алмасу ұйымдастыруды қажет ететін компьютерлер осы мақсатқа арналған арнайы кабельдермен станционарды түрде жалғастырылады. Көрсетілген жүйенің түрі локальді есептеу жүйесі деп аталады. (ЛЕЖ) немесе (ЛВС) LAN- Local Area Net. Құқықты белгіленген каналдар телефон немесе оптикалық кабельдер, сонымен қоса спутниктік немесе радиканалдар көмегімен жүзеге асырылады. Әдетте белгіленген каналдар арқылы бір мекеменің жүйеге қосылмаған компьютерлері біріктіріледі (қосылады). Жүйеден алынып тасталған компьютерлердің көпшілігін байланыстыратын жүйені бөлінген жүйе деп атайды. Мекемелердің мұндай бөлінген жүйлеріне, кіру тек қызметтері міндеттерін орындауларына байланысты тұлғаларға ғана рұқсат етілген. Бұндай 56

56 түрдегі жүйелер өз функциялары бойынша локальді жүйеге ұқсас және региональды немесе metropolіtan Area Net MAN деп аталады. Мекменің региональды жүйесінде құрылған арнайы коммуникативтік хабар алмасу жүйесі (электронды почта, факс, құжаттармен бірігіп жұмыс жасау) корпоративті деп аталады. Глобальды жүйе. Дүние жүзіне таралған, әрдайым өте жоғары үлкен көлемдегі әртүрлі ақрааттарды алу мүмкіндігін беретін каналдар жүйесіндегі компьютерлер және коммерциялық негіздегі, тілек білдірушілердің барлығына рұқсат берілген жүйе глобольді жүйе деп аталады немесе Wіde Area Net- WAN. Осындай жүйелердің ең белгілі өкілі ИНТЕРНЕТ, дегенмен басқа да глобольді жүйелер (MSN Mіcrosoft on Lіne, Amerіca on Lіne және т.б). Компьютераралық байланысты ұйымдастырудың үш негізгі тәсілі бар: қатар тұрған компьютерді олардың коммуникациондық порттарын басып өтетіндей арнайы кабельдермен қосу; бір компьютерден екіншісіне модем арқылы өткізілген немесе спутниктик байланыстың көмегімен мәлімет жіберу; компьютерлерді компьютерлік жүйеге біріктіру (қосу). Екі компьютер арасындағы байланысты ұйымдастыруда көбінесе бір компьютерге ресурстар мен жабдықтаушы (поставщик) ролі (бағдарлама, мәлімет және т.с.с.), ал басқасына бұл ресурстарды қайталанушы ролі бекітіліп беріледі. Бұндай жағдайда бірінші компьютер сервер, ал екіншісі клиент мен немесе жұмысшы станциясы деп аталады. Арнайы бағдарламамен жабдықталған компьютер клиентке жұмыс істеуге болады (под упр. спец. прогр. обеспеч). Сервер (англ. serve обслуживать) бұл құнды ресурстарды бағдарлама, мәліметтеу және шеткі құрал-жабдықтарға бірігіп пайдалануды басқаратын еске сақтау қабілеттінің мөлшері көп, жоғары өнімді компьютер. Клиент (басқаша, жұмысшы станция) сенрвердің қызметіне кіре алатын кез-келген компьютер. Жүйелік сервер HP LD PRO. Мысалы, орталық мәліметтер базасы орналасқан қуаты күшті компьютер сервер бола алады, ал бағдрламасы қажетіне қарай серверден сұрайтын жай компьютер клиент болады. Кейбір жағдайда компьютер бір мезгілде клиент те де, сервер де бола алады. Бұл - өзін де бар ресурстар мен сақталған мәліметтерді басқа компьютерлерге бере алады және бір мезгілде олардың ресурстары мен данныйларын деректерін пайдалана алады. Пайдаланушының атынан сервердің қызметін алатын қолданбалы бағдарламаны да клиент деп атайды. Осыған сәйкес, бағдарламамен қамтамасыз етілген компьютерді басқа компьютерге қызмет көросетуі сервер деп аталады-және де компьютерді де атауға болады. Телефон жүйесінің көмегі арқылы байланыс. Алшақтағы жеке компьютермен уақытша байланыс модем деп аталатын қондырғы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. (АТС арқылы телефон жүйесі) (факс модем). Бұндай байланыс тәсілі коммутирлік канал бойынша байланыс деп аталады. Модемнің көмегі арқылы жай компьютерлік арасында ақпарат алмастыруды 57

57 ұйымдастыруға болады, офистің локальді немесе глобальді жүйесіне қосылуға болады. Бірнеше компьютерлерді біріктіретін жүйелермен қоса терминалдар жүйесі де бар немесе қуаты күшті (мэйнфеймдар) компьютерлерді арнайы қондырғылар мен байланыстыратын жүйесі бар. Бұл жүйелер өте күрделі, алайда қысылмаған кезде олардың жұмыс істеуі мүмкін емес немесе типті мәнін жоғалтады. Терминалдық қондырғылар мен жүйелерге банкоматтар, дүкендегі кассалық аппараттар жүйесі және т.б мысал бола алады. Терминалдар жүйесі кең тарағанымен олар компьютерлер жүйесінің принциптерінен, типті басқа санау техникаларында құрылады. Жүйе қондырғларын өзара қосу үшін арнайы құрал-жабдықтар пайдаланылады: Жүйелік кабельдер (сыртқы түрі түтік тәріздес оқшауланған екі коаксиальдық концентриялы өткізгіштер; көп тамшықты; айқасқан екі электр өткізгішінен құралған қос кабелдер және т.б). Коннекторлар (біріктіргіштер) кабельдерді компьютерлерге қосатын коннекторлар; кабельдердің бөліктерін қосатын алмалы-салмалы ажыратқыштар. Жүйелік интерфейсті адаптерлер мәліметтерді қабылдау мен жөнелтуге арналған. Мәлімметтер беру ортасына кіру белгілі бір протоколға сәйкестендіріле отырып жүзеге асырылады. Олар жүйеге қосылған компютерлердің жүйелік блоктарына қондырылады. Адаптерлердің алмалысалмалы ажыратқыштарына жүйелі кабель қосылады. Трансиверлер мәліметтерді кабель бойынша жіберу сапасының мөлшерін арттырады, жүйеден келіп түскен ескертпелер мен келіспеушілікті табу үшін жауап береді. Хабтар (концентраторлар) коммутирлік хабтар (коммутаторлар) компьютерлік жүйелердің топологиялық, функционалдық және жылдамдық мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Әр типті хаб әр алуан кабельді системалар жүйесінің сегменттерін (учаскелерін) біріктіруге мүмкіндік береді. Хаб портына жеке торды да, сондай-ақ басқа хабты да немесе кабельдің сегментін (учаскесін) қосуға болады. Қайталамалар (репитеры) кабельдің үлкен ұзындығы бойымен берілетін ескертпелерді күшейтеді. Локальды жүйелерді біріктіре қосу үшін өзара жүктелген міндеттері мен мүмкіндіктері бойынша ерекшеленетін төмендегідей қондырғылар пайдаланады: Көпір (англ. Brіdge) екі локальды жүйені байланыстырады. Жүйе араларындағы мәліметтерді өзгеріссіз пакет түрінде жіберіледі. Көпірлер барлық жүйелерді локальды мәліметтер легінен сақтай отырып пакеттерді фильтрден өткізе алады (сүзеді) және де тек басқа жүйе сегменттеріне арналған ақпараттарды жібереді. Маршрутизатор (англ. Router) жалпы протокол мен жүйелерді көпірге қарағанда тиімді біріктіреді. Ол, мысалы үлкен хабарламаларды өте ұсақ бөлшектерге бөлуге мүмкіндік туғызады да осынысы арқылы әр түрлі 58

58 көлемдегі пакеттері бар локальды жүйелердің өзара әрекеттерін қамтамасыз етеді. Маршрутизатор пакеттерді белгілі мекен-жайға жібере алады, (көпірлер тек қажетсіз пакеттерді фильтрлейді (сүзеді) пакеттердің адресін табуына өте жақсы жол және басқа да әрекеттер таңдайды. Жүйелер күрделі, әрі көп болса, маршрутизаторды қолданудың пайдасы өте мол. Көпірлік маршрутизатор (англ. Brouter) бұл көпір мен маршрутизатордың гибриді. Ол мүмкін болған жерде алдымен маршрутты орындауға талпынады, ал содан соң сәтсіз жағдай бола қалса көпір тәртібіне (режиміне) көшеді. Шлюз (англ. GateWay), Шалюздың көпірден өзгешелігі біріктірілетін жүйелер протоколдарының әр түрлілігінде. Бір шалюзден түскен хабарлама екіншісіне сол жүйенің талаптарына сәйкестендіріліп өзгереді. Сөйтіп, шалюздер жүйелерді біріктіріп қана қоймай біріңғай жүйе ретінде жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады. Локальды жүйелер де шалюздің көмегімен универсалды (жан-жақты) қуаты күшті компьютерлерге мэйнфреймдерге қосылады. Сымсыз жүйелер кабель өткізуге қиынға соғатын, пайдасыз немесе тіпті мүмкін болмаған жағдайдағы орындарда қолданылады. Мысалы, тарихи ғимараттар, металл немесе темірбетондарды едені бар өнеркәсіп үйлерінде, қысқа мерзімге жалға алынған офистар, қоймалар, көрмелерде, конференцияларда және т.б Барлығы-Бәрімен топологиясы. Бұндай жағдайда жүйе радио адаптерлер көмегімен жүзеге асырылады. Жан-жақты бағытталған антенналармен жабдықталған жүйелік радио-адаптерлер радиотолқындарды ақпарат жеткізу ортасы ретінде пайдаланады. Бұндай жүйе Барлығы-бәрімен топологиясы арқылы жүзеге асырылады және м қашықтықта жұмыс істеуге қабілетті. Жүйенің сымсыз және кабельді бөліктерінің арасындағы байланыс үшін арнайы кіру нүктесі (немесе радиокөпір) деп аталатын қондырғы пайдаланылады. Екі жүйелік сымсыз және кабельді адаптер орнатылған жәй (простой) компьютерді пайдалануға болады. Нүкте-нүкте топологиясы. Сымсыз жүйені қолданудың басты, маңызды аймағының бірі-мәліметтерді жіберу инфраструктуралары (жалпыға бірдей кабельді жүйе, жоғары сапалы телефон байланысының жолдары және т.б) болмаған жерлердегі локальды жүйелердің шалғай сегменттері арасындағы байланыстарды ұйымдастыру болып табылады. Бұл біздің мемлекетімізге тән. Шалғайдағы екі сегмент арасына сымсыз көпір енгізу үшін бағытталған типтегі антеннасы бар радиокөпір пайдаланылады. Жұлдыз тәрізді топология. Егер жүйеге бірнеше сегмент біріктірілсе, онда жұлдыз типті топология қолданылады. Бұндай жағдайда орталық торапқа жан-жаққа бағытталған, ал шалғай тораптарға бағытталған антенналар қондырылады. Жұлдыз тәріздес топологияның жүйелері әр алуан конфигурациядағы жүйелерді құрауы мүмкін. Сымсыз жүйелік магистарль баяу модемдерді пайдаланудан бас тартуға жағдай (мүмкіндік) жасайды. 59

59 Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [14] с, [15] c. Бақылау сұрақтары: 1. Компьютераралық байланыстың қызметі қандай? 2. Коммуникация протоколы деген не? 3. Мәліметтер неге пакеттердің көмегімен жіберіледі? 4. Жүйелік топологияның негізгі түрлерін сипаттаңыздар. 5. Локальды жүйелер қай облыстарда және қандай мақсаттарда қолданылады? 6. Интернет жүйесінің негізгі қызмет көрсетуін (сервисін) атап беріңіздер. 5.2 Локальды жүйенің негізгі технологиясы, протоколдары мен стандарттары. Жүйені басқарудың бағдарламалық компонентері. Интернет. Электронды почта. Дәріс конспектілері: Жүйеге біріктірілген компьютерлер әрқашан басқарудың арнайы бағдарламаларының басшылығымен жұмыс істейді. (екі жеке компьютерді біріктіру жағдайында бұндай бағдарламаларды жеке компьютерлердің өзара әрекеттерін басқару бағдарламасы деп атау дәлірек). Жүйелерді басқарудың әр алуан бағдарламасы жүйелік бағдарламалар бар. Байқауымызша, ең кең тараған жүйелік бағдарламалар Novel (Novell Netware бағдарламасы), Mіcrosoft (Wіndows NT-сервер, Mіcrosoft жүйелері), Lantastіc фирмаларының бағдарламалары. Жеке компьютерлерді қосу тәсілі және жүйелерді басқаруда қолданылған бағдарламалар жүйенің түрін, пайдаланушыға берілген мүмкіндіктер мен жүйедегі жұмыстың технологиясын анықтайды. Бірнеше компьютердің біріктірілуі пайдаланушыға жүйедегі бір компьютерден екіншісіндегі ресурстарға кіру мүмкіндігін әрқашан беру мақсатында жасалады. Бір компьютердің ресурсы екіншісіне ашық болады, бұны бөлінетін немесе жүйелік ресурс деп атайды. Ресурстарын пайдалануға беретін жүйе компьютері сервер (хост), ал пайдаланушы клиент. Осыған сәйкес жүйені басқару бағдарламасы екі бөліктен: - Серверде қондырылған және оның жұмысымен барлық жүйені басқаратын жүйелі операциялық системадан; - Клиент компьютерде орналасқан және сервермен бірлескен әрекетті қамтамасыз ететін клиенттік бөліктен (клиент бағдарламасынан) тұрады. Серверден және клиенттегі бағдарламалар жүйенің түріне байланысты бірдей де және әр алуан болуы да мүмкін. Негізінде жеке-компьютер-клиентте пайдаланушыға әр түрлі мүмкіндіктер туғызатын бірнеше түрлі клиентбағдарламалар орналасуы мүмкін, алайда уақыттың әр кезеңінде олардың тек біреуі ғана жұмыс істеуі мүмкін. Жүйемен жұмыс істеу үшін берілген протоколға сәйкес мәліметтер жіберуді қамтамасыз ететін арнайы жүйелік бағдарламаның болуы 60

60 қажет.коммуникация протоколдары жіберілген барлық мәліметтердің көмегін белгіленген мөлшердегі пакеттер мен жеке блоктарға бөлуді бұйырады. Соңынан пакеттерді дұрыс реттеп жинап алу үшін пакеттер номерленеді. Пакеттегі мәліметтерге қосымша мынадай үлгідегі ақпарат қосылады: Алушының (қабылдаушының ) мекен-жайы Жіберушінің мекен-жайы Ұзындығы Мәліметтер (не бар екендігі) Бақылаушы жиынтық алаңы (шеті) Пакеттің бақылаушы жиынтығы қателерді бақылайтын ақпараттардан тұрады. Бірінші рет ол қатені компьютердің жіберуімен есепке алады. Пакет жеткізілген (табыс етілген) соң бақылаушы жиынтық қабылдаушы компьютер арқылы есепке алады. Мазмұны сәйкес келмесе, онда жіберілген пакеттегі мәліметтер жөнелткен кезде зақымданған дегенді білдіреді. Бұндай пакет лақтырылып тасталады да қайтадан пакетті жіберуге автоматты түрде сұраныс жасалады. Қондырғылар байланыс орнату кезінде коммуникациялық каналдар, протоколдармен келісімге келу үшін ескертпелермен алмасады. Бұл процесс байланыстың растығын дәлелдегені. (англ. HandShake рукопожатие). Интернет (англ. Іnternet жүйелер арасы) дүние жүзіндегі ондаған мың жүйелерді біріктірген әлемдік алып компьютерлік жүйе. Оның қызметі тілек білдірушіні кез-келген ақпаратпен үнемі қамтамасыз ету. Интернет шексіз ақпараттық ресурстар пайдалы мағлұмат, оқу, ойын ұсынады білетін адамдармен араласуға мүмкіндік туғызады, қашықтықтағы қызмет көрсетулерді, файлдарды электронды почта жіберуді және де басқа ақпараттық ресурстарды ұсынады. Интернет дүние жүзіндегі адамдарды бір-бірімен араласуы үшін жаңа, ешқайда баламасы жоқ тәсілдермен қамтамасыз етеді. Жүйенің арқасында (тегін немесе орынды ақы төлеу арқылы) орасан көп ақпараттар алуға болады. Сонымен, пайдаланушы кез-келген мемлекеттегі өзінің қызығушылығымен бөлісетін адаммен интернет арқылы байланыса алады немесе электронды кітапханадан құнды мәліметтер ала алады, тіпті егер олар әлемнің басқа шетінде болса да. Қажетті ақпарат спутник, мұхит түбі, таулар мен теңіздер, кабельдер мен радио арқылы, аралық компьютердің ұзын тізбек жолдарынан өтіп санаулы секундта оның компьютерінде болады. Интернет өкіметтер, ғылыми және ағарту мекемелері, коммерциялық құрылымдар мен әлемнің барлық бөлігіндегі миллиондаған жеке адамдар есебінен қаржыландырылады, бірақ оның анық иесі болып ешкім есептелмейді. Жүйені шақырылған ерікті адамдардан құралған Интернет архитектурасының Кеңесі басқарады. Жүйе 1984 жылы құрылған, қазір оны мөлшермен алғанда қырық миллиондай адам пайдаланады. Интернет уақыт сайын өзгеріп отырады, себебі өздері үшін бағдарлама жазып, одан кейін оны тілек білдірушілерге тарататын маман қолданушылары көп. 61

61 Жаңа серверлер үнемі пайда болады, ал бұрынғылары өз репертуарларын жаңартады. Ақпараттар легі үздіксіз өсуде. Интернетпен байлансыудың ең кең тараған және арзан тәсілі модем және телефон жүйесі арқылы байланысу. Осыған байланысты Интернетке қосудың қызмет көрсету көлемдері мен бағасы жағынан бір-бірінен өзгешеленетін үш түрі бар: 1. почталық кез-келген Интернетті қолданушымен тек электронды почта арқылы алмасуға рұқсат береді, ең арзан түрі; 2. on-lіne тәртібінде сеанстік ( тікелей байланыста ) диалогтік тәртіптегі жұмыс жүйесінің барлық мүмкіндігі сеанс уақытында; 3. тура (жеке), ең қымбат тұратын барлық мүмкіншілігі кез-келген уақытта. Сеанс тәртібіндегі жұмыс кезінде Интернетке кіру көбінесе провайдерлерден (англ. provіde рұқсат беру, қамтамасыз ету), Интернеттің кейбір бөліктеріне кіруге және оның пайдаланушыларына алуан түрлі қызметтерді жеткізіп беретін фирмалардан сатып алынады. Интернеттің кейбір маршрутизаторлардың көмегімен өзара байланысатын учаскелерді әр түрлі архитектурадағы жүйелерді ұсынады. Жіберілетін мәліметтер, пакеттер деп аталатын кішігірім тиісті бөліктерге бөлінеді. Әрбір басқа пакеттерге қатысы жоқ пакет жүйе бойынша орналастырылады. Интернеттегі жүйелер бір-бірімен шексіз байланыста болады, себебі мәлімет беруге қатысатын барлық компьютерлер TCP/ІP комуникациясының біркелкі протоколын пайдаланады. Шындығында TCP/ІP протоколы жүйедегі мәліметтерді жіберудің әр түрлі аспектілерін анықтайтын әр басқа екі протокол. TCP протоколы (Transmіssіon Control Protocol) қателері бар пакеттерді автоматты түрде қайтадан жіберетін, мәліметтерді жіберетін басқару протоколы; бұл протокол жіберілген ақпараттарды пакеттерге бөлу, қабылдаушы пакеттеріндегі ақпараттардың дұрыс қалпына келтіруі үшін жауапты; ІP протокол (Іnternet Protocol) жүйеаралық өзара әрекеттердің протоколы. Ол пакетті адресіне жіберу және қажет пунктіне беру жолында тұрған бірнеше жүйелерден өту мүмкіншілігін жасауға жауапты протокол. TCP/ІP протоколы бойынша ақпараттарды жіберу схемасы мынадай: ТСР протоколы ақпаратты пакеттерге бөліп, оларды нөмірлейді; одан соң ІP протоколының көмегімен барлық пакеттер қабылдаушыға тапсырылады, сол жерде барлық пакеттердің қабылданғаны жайында ТСР протоколының көмегімен тексеріледі; барлық паекттер қабылданып болған соң ТСР протоколы оларды қажетті тәртіп бойынша орналастырады және бір тұтас етіп жинайды. Әрбір Интернетке қосылған компьютерлердің бағалары бірдей, өте сирек кездесетін екі мекен-жайы: сандық ІP-мекен-жай (цифровой ІP-адрес) және символды домналық мекен-жайы (символический доменный адрес) бар. Мекенжайды (адрестерді) тағайындау мынадай схема бойынша жүргізіледі: Жүйелі ақпараттық Орталық халықаралық ұйымы локальды жүйелердің қожалары 62

62 (иелеріне) мекен-жайлардың топтамасын береді, ал қалғандары нақты мекенжайларды өз еріктеріне бөледі. ІP-компьютердің адресі, оның ұзындығы 4 байт. Әдетте бірінші және екінші байттар жиі адресін, ал үшінші байт жүйе бөлімшесінің мекен-жайын, ал төртіншісі бөлімше жүйенің тармағының адресін анықтайды. ІP-ке ыңғайлы бөлу үшін адрес нүктелермен бөлініп 0-ден 255-ке дейінгі төрт таңбалы сандармен жазылады, мысалы: Жүйе адресі ; адрес жүйе бөлімшесінің 5; компьютердің жүйедегі адресі 150. Сандық адрестен домналық (англ. domaіn област), адрестің айырмашылығы оның символикалығында және оны адам есте жақсы сақтайды. Домналық адрсетің мысалы, barsuk.les.nora.ru. бұл жердегі домна barsuk компьютердің анық атауы, өз ІP-адресі бар, домна les өзі компьютерге берілген топтың атауы, домна nora les домнасына атау берген өте ірі топтың атауы, және т.с.с. Домналық адрес мәліметтер жіберу процессінде ІP-адресіне өзгереді. Интернет жүйесінің негізгі сервиздері. World Wіde Web (WWW, Әлемдік өрмекші торы ) гипертекстік, дәлірек айтқанда, Интернет ресурстарын іздеудің гипермедиалық ақпараттық жүйесі және оған кіру. Гипертекст компьютер экранында текст элементтері арасындағы мағыналық байланыстарды тауып көрсетіп отырып, бір элементтен екіншісіне оңай көшіруге жағдай жасайтын ақпараттық құрылым. Гипертекстағы тәжірибеде кейбір сөздердің асты сызылады немесе басқа түрге боялады. Сөзді бөліп көрсету бұл сөзге қатысты тақырып кейбір құжаттармен қатысы бар екендігін және онда өте толық қаралатынын білдіреді. Гипермедиа егер гипертексті анықтауда текст сөзін кез-келген дыбыс графика бейнелеу деген ақпараттық түрлеріне ауыстырғанда не шықса, сол текстік ақпараттпен қатар басқа да кез-келген қос, мысалы, кодталған дыбыс немесе графиканы байланыстыруға болатындықтан мұндай гипермедиалық нұсқаулар болуы мүмкін. Егер бағдарлама дүние жұзілік картаны көрсетсе, компьютерді пайдаланушы тышқанның (комп. тетігі) көмегімен картадан қандайда бір континенті таңдаса, бағдарлама сол мезетте ол туралы графикалық дыбыс және текстік ақпарат бере алады. WWW жүйесі HTTP гипертекстің жіберетін протокол деп аталатын мәліметтер жіберетін арнайы протоколда ұйымдастырылған (құрылған). HTTP эйч-ти-ти-пи, деп оқылады, HyperText Transfer Protocol). Барлық WWW жүйесінің ішіндегілері саит (англ. sіte участке) деп аталатын. WWW-беттерден тұрады. WWW-беттері (cайттар) World Wіde Web жүйесінің гипермедиалық құжаттары. Олар HTML (Hypertext markup language) гипертекстік таңбаларының тілінің көмегімен жасалады. HTML тілі құжаттар текстіне арнайы бұйрықтық фрагментер тэги (англ. tag "этикетка, ярлык") қосуға құқсат береді, осылайша бұл құжаттармен басқа текстерді, графика, дыбыс, бейнелі байланыстыруға мүмкіндік болады, әртүрлі дәрежедегі тақырып аттарына тапсырма беруге, текстерді абзацтарға 63

63 бөлуге кестелер сызуға болады және т.б. мысалы, құжаттық тақырыбы мынадай түрде болуы мүмкін: <TІTLE> Шабдалымы жақсы көретіндер клубы </TІTLE> Бір WWW бетіне бір серверде орналасқан, сілтемелерінің қатынасы түптелген және мағынасы байланысты гипермедиялық құжаттардың жиынынан құрайды (мысалы, қандайда бір музей немесе оқу орындарының ақпараттары ). Беттің әрбір құжаты өз қатарында, бірнеше мәтіннің экрандық бетін және бейнесін орналастырады (құрайды). Әрбір WWW біттің өзінің (англ. homepage ) бастапқы парағы гипермедиялық құжат болады, беттің бастапқы құрылған бөліктерінің құрамындағы сілтемелер. Бастапқы парақтың адрестері Интернетке беттің адресі ретінде тарайды. Жеке дербес беттер бұлар WWW-беттер формаларына болмаса ұйымдарға жатпайды, бұл жеке адамға арналған. Бұндай беттердің мазмұны және безендірілуі тек автордың өзіне байланысты. WWW-жүйесімен жұмыс жасау барысында қолданушы программа клиент жүйесімен жұмыс жасай алады, бұл браузерлер деп аталады. Браузерлер (англ. browse парақтау, қарастыру) программалары көмегімен WWW жүйесімен диалог құрады: WWW беттерін қарастырады, WWW-cерверлері мен Интернет ресурстары арасында қарым қатынас жасайды. Жүздеген браузер программалары бар. Ең көп тараған браузерлер: Netscape Navіgator және Mіcrosoft Explorer. WWW браузерлері кез келген сервер типтерімен олардың протоколдарын қолдана отырып қарым қатынаста бола алады. Кез келген серверден алған ақпаратты WWW браузер бейнелеу үшін оңай, стандартты түрде экран бетіне шығарып бере алады. Бұл кезде протоколдар арасындағы ауысулар пайдаланушыға білінбейді. Telnet алыстатылған қатынас программасы. TELNET протоколының көмегімен Интернетте жұмыс істейтін басқа есептеу жүйесіне шығуға мүмкіндік беретін программа. Бұл программа екі компоненттен тұрады: клиенткомпьютерінде орындалатын клиент - программасы, және сервер компьютерінде орындалатын сервер - программасы. Клиент - программасы функциялары: сервермен байланыс орнату; абоненттен кіріс деректерді алу, оларды стандартты форматқа келтіріп серверге жіберу; сұраныс нәтижесін стандартты форматта серверден алу және пайдаланушыға ыңғайлы форматта оны қайта форматтау. Сервер - программасы функциялары: Стардартты түрде сұранысты күту; Осы сұранысқа қызмет көрсету; Клиент программасына нәтижені жіберу. Telnet Интернетпен байланыстың қарапайым және әмбебаб құралы болып табылады. 64

64 Ftp файлдарды жіберу программасы. FTP (Fіle Transfer Protocol файл жіберу протоколы ) протоколының көмегімен Интернеттегі файлдардың көшірмесін бір жерден екінші жерге ауыстырады. Жалпы пайдалану файлдары бар компьютерлерді, FTP-серверлер деп атайды. Интернетте 10 Терабайттан артық тегін файлдар мен программалар бар. Электрондық пошта (Electronіc maіl, англ. maіl пошта, қысқ. E-maіl, имэйл деп оқылады). Электронды пошта желілері мен Интернет ішіндегі мәтіндік хабарламаларды жеткізу үшін арналған. Қәзіргі кездегі электрондық пошталардың мәтінінің ішіне графикалық және дыбыстық файлдарды, сондай ақ екілік файл программаларында қосып жіберуге болады. Электронды поштаны қолданатын әрбір абонентке өзіндік дербес пошталық адрес беріледі. Оның форматы келесі түрде болады: <пайдаланушы < пошталық сервер аты>. Мысалы: earth@space.com, мұндағы earth пайдаланушы аты, space.com компьютер коммерциялық эт бөлуші символ. E-Maіl арқылы түсетін хабарламалар, компьютерде арнайы пошталық алушыға бөлінген дискілік аймақ жадысында сақталады (оның пошталық жәшігі ), оны ол арнайы клиент программасының көмегімен оқылады. Ал хабар жіберу үшін абоненттің электрондық адресін білу керек. Сапалы түрде жіберген жағдайда электронды хат дүние жүзінің кез келген жеріне жетеді. Usenet (от Users Network) телеконференция жүйесі. Бұл жүйе әртүрлі бағытта коллективті талқылаулар жүргізу үшін қолданылады. Usenet тің қәзіргі кезде мыңдаған дискуссиялық топтары(newsgroups) бар, олардың әрқайсысының тақырыптары болады. Яғни телеконференциялар бірнеше топтарға бөлінеді: news телеконференция жүйесіне қатысты сұрақтар; comp компьютерлер және программлық қамтама; rec сауықтар, хобби және өнер; scі ғылыми - зерттеу қызтеті және қосымшалар; soc әлеументтік сұрақтар; talk әртүрлі талас жүргізілетін сұрақтар дебаты; mіsc барлық қалғандары. Интернет желісіндегі ақпаратты іздеу жүйесі Интернетте кез келген тақырыптағы ақпараттар көрсетіледі. Бірақ одан ақпаратты табу оңай жұмыс емес. Содықтан Интернеттен жаңа ақпаратты тез алу үшін ақпаратты іздеу жүйесі өңделген. Интернеттен ақпаратты іздеу жүйесінің барлығы арнайы бөлінген компьютерлердегі мықты жабдықталған каналдармен жабдықталуы керек. Олар бір минут ішінде тегін мыңдаған клиенттерге қызмет көрсетеді. Іздеу жүйелерін екі топқа бөлуге болады: адам редакторлармен қалыптастырылатын пәндік каталогтар; адам көмегінсіз компьютердің арнайы программаларымен қалыптастырылатын автоматты индекстер. 65

65 Пәндік каталогқа негізделген жүйелер. Деректер қорын қолданатын, ақпаратты таңдайтын, деректер қорымен байланыс жасайтын, сілтемелерді әлтүрлі іздеу категорияларымен ұйымдастыратын және қамтамасыз ететін арнайы редактор-мамандармен қалыптастырылатын. Пәндік каталогы бар компаниялар WWW-cерверлер мен басқа да желілік ресурстарды каталогтарға орналастыра алады және дүние жүзіне тарата алады. Мұның арқасында клиент ақпараттарын жаңалай отырып өзінің каталогтар тармағын құра алады. Ол тармақтың жоғарғы деңгейінде бизнес, ғылым, өнер сияқты элементтер болуы мүмкін. Осындай жұмыстың барысында олар үлкен көлемдегі деректер қорымен жұмыс істей алады. Автоматты индекстер. Оларды айта кетпеуге болмайды. Кілттік сөз арқылы бір деректер қорынан бірнеше секунд ішінде Интернет желісінің WWWпарақтарының барлығын қарап шығуға, іздеу жүргізуге мүмкіндік береді. Автоматты индекс үш бөліктен тұрады: робот - программалары; осы роботпен жиналатын деректер қоры; пайдаланушы жұмыс істейтін осы базадағы іздеу интерфейсі. Бұл барлық компоненттер адам көмегінсіз жұмыс жасайды. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [14] с, [15] c. Бақылау сұрақтары: 1. ІP-адрес дегеніміз не? 2. WWW жүйесі пайдаланушыларға қандай қызмет көсетеді? 3. Интернет желісінде ақпаратты іздеу жүйесі қалай ұйымдастырылған? 4. Гипермәтіннің гипермедиадан ерекшелігі неде? 5. Браузер дегеніміз не? 6. Электронды пошта қалай жұмыс істейді? 5.3 Гипермәтіндік технология. HTML тілі. Дәріс конспектілері: HTML құжаттары - бұл кез - келген мәтіндік редакторда құрыла алатын (мысалы-ne, Лексикон, Emacs және тағыда басқа) жәй мәтіндік форматтағы (сондай-ақ ASCII түріндегі) файл. Web қоршауларының кейбіреулері HTML редакторларын береді (tk WWW for X Window System және NEXT компьютерлері үшін ) олар WISIWYG стилінде жұмыс істеуге себебін тигізеді.. Қазіргі кезде WYSIWIG редакторларының бірнеше түрі бар. Мысалы: HotMetal for SunSparcstations және HTML Edit for Macintoshes. HTML құрамымен танысудан бұрын осы көрсетілген редакторлардың бірімен танысуыңызға болады. Сіз құжатты осы процесті орындау үстінде қолдануыңызға болады. Мысалы, NCSA Mosaic. Бұны File менюінен OpenLocal командасын қолдана ашыңыз. HTML файлын редактоpлегеннен кейін, өзгерістерді сақтап алыңыз. 66

66 NCSA Mosaic-ке қайтып келіп Reload (қайта жүктемелеу) құжат жасаңыз. Өзгерістер дисплей экранына шығады. Максимальді мүмкін болатын HTML құжат. Сіздің алдыңызда HTML құжатының клипі <TITLE> жәй HTML мысалы </TITLE> <H1> Бұл бірінші деңгей басы </H1> HTML әлеміне қош келдіңіз. Бұл бірінші параграф. <P> Ал бұл екінші. <P> HTML гипертекст терминдерін қарап отырғандарға тексті шығару әдістерімен ақпараттандыру үшін қолданылады. <TITLE> tag (термин, белгіленген, элемент сипаттамасы tag сөзін қолданамыз) (сәйкесінше оған байланысты </TITLE>tag), құжат басын анықтайды. <H1>tag басы /сәйкесінше </H1> <P>tag - параграфтарды бөлгіш. HTML-да tag-u (<) кіші белгісінен тұрады, одан кейін tag-a аты (>) үлкен белгісімен аяқталады. Tag-u әдетте қосарланған, tag аяқтаулы сол сияқты болады, ал бастапқы slash а(\)-дан басқалары жақша арасындағы көрінетін текстер. Мысалы: <H1> қарап отырушыға бірінші деңгейдегі басының басталуы жайында ақпарат берсе, <H1> оның аяқталғандығын көрсетеді. Бұл тәртіптен шеттеп қарайтыны <P>tag. Tag<\P> көрсетілмеген. Ескерту: HTML үлкен және кіші әріптерді ажыратпайды. <title> үлкен <TITLE>-мен немесе <TITLE>-мен бірдей болып есептеледі. WWW көрушілерінің барлығы tag-u-ді ұстамайды. Егер көрушілер tag-ты ұстамаса, олар оны алып тастайды. Тілдің негізгі элементтері. Құжаттың тақырыбы Әрбір HTML құжатының аты болу керек. Ол әдетте құжаттан бөлек орналасады да, құжатты идентификациялау кезінде қолданылады (мысалы, WAIS іздеу) құжатының мақсатын сипаттау үшін көптеген сөздерді пайдалануға болады. Window System and Microsoft Windows үшін жасалған SA MOSAIK версиясында құжат атының алаңы экран басында, меню жолының астында орналасқан. NCSA Mosaic for Macintosh-та <TITLE> деп анықталған текст терезе тақырыбында орналасады. Тақырыптар HTML-да тақырыптардың 6 деңгейі бар олар 1-ден 6-ға дейін нөмірленеді соның ішінде біріншісі қатты белгіленген. Әрбір құжаттың тақырыбын <H1> деп белгілеу керек. Tag-a тақырыбының синтаксисі: <Hy> Тақырып тексті <\Hy> Мұндағы y 1-мен 6-ы арасындағы сан, яғни тақырып деңгейін анықтайды. Мысалы: Тақырып тақырып жолының коды үшін ол келесідегідей анықталады: <H3> Тақырып</H3> Бірінші тақырыппен салыстырғандағы құжат аты. 67

67 Көптеген құжаттарда бірінші тақырып оның атымен сәйкес. Күрделі құжаттарда бірінші тақырып тексті оқырманға түсінікті болуы керек. Құжаттың аты ұзын болуы және кітаптың аты немесе оның бөлімдерінің атынан да тұруы мүмкін. Параграфтар Көптеген текстік процессорлардан өзгешелігі, HTML файлдарында жолдарға бөлу әдейі жасалмайды. Келесі жолға өту сіздің файлыңыздың кезкелген жерінен орындалуы мүмкін және тізбектелген бос орындар (пробел) бір ғана бос орынға айналып кету жағдайы да жиі кездеседі. (Ескертетін жағдай <P> немесе <Hy>tag-тан кейінгі бос орын алынып тасталады). Біздің мысалымыздағы бірінші параграф келесідегідей көрсетілген: HTML әлеміне қош келдіңіз. Бұл бірінші парақтар. <P> Орындалып жатқан файлда сөйлемдер арасында келесі жолға өту бар. Ал Web көрушілері бұл келесі жолға өтулерді <P>tag жаңа параграфты бастау жолынан кейін ғана өтеді. Бұл өте қажет: Сіз параграфтарды <P>-ның көмегімен бөліп отырыңыз. Көруші бос орындар мен бос жолдарды алып тастайды. HTML әр уақытта форматталған құрылымға сүйенеді, соның арқасында ол бір үлкен парагараф ретінде беріледі (Бұлай болмау үшін текст алдын-ала форматталған деп анықталып кетуі керек оның мысалы төменде көрсетілген). Мысалы: <TITLE> Бұл жәй HTML мысалы </TITLE><H1> бірінші деңгей тақырыбы < H1> HTMLәлеміне қош келдіңіз. Бұл бірінші параграф. <P> Ал бұл екінші <P> Бұл біздің бірінші мысалымыз берген нәтижені береді. Соған қарамастан HTML файлдарының оқылуын сақтайды. Тақырыптар әртүрлі жолдарда беріледі де параграф бос орынмен ерекшеленеді (<P>tag-y-ке қосымша) NCSA Mosaic <P>-ны орындалып жатқан параграфтың соңынан алады да оған бос жол орналастырады. HTML+, HTML-дың орындалып жатқан стандартын жетілдіреді, мұнда <P> контейнер жұмысын атқарады, сонымен қатар бірінші деңгейдегі тақырыптар <H1>..</H1>: <P> арасында орналастырылады. Бұл HTML+-тағы параграф </P> Бұның айырмашылығы </P> соңғы tag қойылмаса да болады. (Яғни, көруші <P>-ны көрсе онда осы парграфты аяқтаушы </P> болуы керек деп қарастырады). Бұл өзгерістің артықшылығы, параграфтың форматталуының параметрін қойып отыруыңызға болады. Мысалы: HTML+да сіз параграфты ортаға орналастыруы келесідегідей жүзеге асыра аласыз: <P ALIGN=CENTER> Бұл ортаға орналастырылған параграф. Бірақ HTML+ сізге әлі қол жеткізбеген дүние. Бұны сіз тек HTML+ көрушісін қолданғанда ғана орындай аласыз. Басқа құжаттарға сілтеме. HTML тілінің негізгі күші оның текст бөліктерін (сондай-ақ бейнелеулерді де) басқа документтермен біріктіре алуында. Көруші бұл бөліктерді 68

68 гипертекстік сілтеме екендігін көрсете отырып бөліп береді. HTML tag :<A> бірлік гипертекстік байланыстырушы, оларды anchor (якорь) деп атаймыз. Anchor-ды келесі құжатқа қосу үшін: 1. Anchor-ды c<a-дан бастаңыз (А-дан кейін бос орын бар) 2. Сілтеме көрсетілген документті анықтаңыз, ол үшін HREF= файл аты параметрін > жабу белгісімен қоса беріңіз. 3. Орындалып жатқан құжатқа гипертекстік сілтеме ретінде алынатын тексті теріңіз. 4. tag:</a>-ны теріп anchor-ды аяқтаңыз. Мына мысал гипертекстік сілтемеге берілген: <A HREF= MaineStats.html >Maine </A> Бұл өрнек Maine сөзін MaineStats.html құжатына гипертекстік сілтеме ретінде қарайды, олар бір директоридің ішінде орналасқан. Ал олар әртүрлі директориларда болса, онда олардың жолын көрсетіп кетуіңіз керек. Мысалы: Atlantic States ішкі директориясында орналасқан NJ Stats. html файлына сілтеме жасалсын. Ол келесідегідей беріледі. <A HREF= Atlanticstates / NJ Stats. Html> New Jersey </A> Бұл салыстырмалы түрдегі сілтеме деп аталады. Сіз сонымен қатар файлдың толық атын беруіңізге болады. Жолды көрсету үшін UNIX стандартты синтаксис қолданылады. Файлдарға дейінгі абсолютті жолдармен салыстырғандағы салыстырмалы сілтемелер. Сіз негізінен салыстырмалы сілтемені қолдануыңыз керек, өйткені: 1. Тексті теру аз. 2. Құжаттар тобын бір жерден екінші жерге орналастыру оңай, өйткені салыстырмалы сілтемелер корректілі түрде қалады. Бірақ басқа топтың құжатын алар кезіңізде абсолютті жолдарды қолданыңыз. Мысалы сіздің тобыңызға пайдаланушының құжаттары кірсін. Бұның ішіндегілер салыстырмалы болады. Ал қалған сілтемелер мысалы, қосымша программалық қамтамаға сілтеме жасау үшін сіз оның толық атын көрсетуіңіз керек, осындай үлгімен біз өз құжатыңызды басқа құжаттарға қоссаңыз, басқа байланыстар оның қайта дұрыстау керек екендігін сұрамайды. Uniform Resource Locator Uniform Resource Locators (URLS-ты World Wide Web басқа серверде орналасқан файлдардың орнын анықтау үшін қолданады. URL-ресурстарға (gopher, WAIS, және т.б) қол жеткізу әдістерінен, сервер адресі және файлдың орнынан тұрады. Синтаксисі: Scheme:// host. Domain [:port]/ path/ filenаme мұндағы Scheme мына файлдардың бірі бола алады: file сіздің локальды жүйеңіздің файлы немесе анонимді FTP- серверінің файлы http World Wide Web серверінің файлы Gopher 69

69 Gopher серверінің файлы WAIS WAIS серверінің файлы News Usenet тобының жаңалықтары telnet Telnet байланыс Port мәні тасталып кетіледі. Мысалға, бұл мысалдағы сілтемені өз құжатыңызға қосу үшін, келесі жолды теріңіз: <A HREF = " NCSA's Beginner's Guide to HTML</A> Бұл NCSA's Beginner's Guide to HTML текстін құжаттың түпнұсқасына сілтеме етіп жасайды. URL туралы қосымша ақпаратты қараңыз: CERN-е-де жасалған, WWW имена и адреса, URIs, URLs, URNs "NCSA Mosaic" көрушісінің Help менюінде орналасқан, Руководство по URL для начинающих. Басқа құжаттың нақты орындарына сілтеме. (anchors)сілтемесі де басқа документтің нақты орындарына апару үшін қолданылады. Мысалы, сіз А құжатынан В құжатының нақты бір орнына сілтеме жасауыңыз керек. Бұл файлды documentb.html деп атайық. Біріншіден В құжатында named anchor аталған аты бар сілтемені құруыңыз керек. Мысалы, В құжатында ``Jabberwocky'' атыменен anchor құру үшін келесі жолды теріңіз. Бұл <A NAME = "Jabberwocky">кейбір текст</a> Енді А құжатын сілтеме жасау кезінде В құжатына файлдың атын, қай орында тұрғандығын (#)символымен бөліп белгілесеңіз болғаны. Бұл менің <A HREF = "documentb.html#jabberwocky">сілтеме</a> В құжатына. Енді А құжатындағы``ссылка'' сөзіне басыңыз ол В құжатындағы ``некоторый текст'' сөзіне апарып тастайды. Орындалып жатқан құжаттың нақты бір орнына сілтеме. Бұның орындалу техникасы бірдей, бірақ файл атының керегі жоқ. Мысалы, ``Jabberwocky'' anchor-ға ішінен сілтеме жасау үшін: Бұл <A HREF = "#Jabberwocky"> Jabberwocky-ға сілтеме </A> В құжатының ішіндегі. Тілдің қосымша Tag-и-лері Бұған дейінгі көрсеткендеріміздің барлығы жәй HTML құжаттар құруға жеткілікті. Күрделі құжаттар құру үшін HTML-де әртүрлі тізімдер tag-и бар. Тізімдер. HTML номерленген, номерленбеген және анықтағыш тізімдермен жұмыс жасайды. Нөмірленбеген тізімдер. 70

70 Нөмірленбеген тізім құру үшін: 1. <UL> tag-а. Арқылы ашық тізім құрыңыз. 2. <LI> tag теріңіз одан кейін тізім элементтерін теріңіз ( </LI> - жабу tagның керегі жоқ.) 3. </UL> Тізімді жабу tag-ын теріңіз. Төменде екі элементтен тұратын тізім берілген. <UL> <LI> алмалар <LI> банандар </UL> Шығысында алмалар банандар <LI> элементі бірнеше параграфтардан тұрады. Параграфтарды <P> арқылы бөліп кетіңіз. Нөмерленген тізімдер. Бұл нөмерленбеген тізім екеуі бірдей тек айырмашылығы <UL> орнына <OL> қолданылады.элементтері tag-а <LI>-ді қолдану арқылы анықталады.. Келесі HTML текст. <OL> <LI> апельсиндер <LI> шабдалылар <LI> жүзімдер </OL> Шығысында 1. апельсиндер 2. шабдалылар 3. жүзімдер Енгізілген бейнелеулер Көптеген көрушілер енгізілген бейнелеулерді X Bitmap (XBM) немесе GIF форматтарында шығара алады. Әрбір бейнелеу құжаттың шығу процесінің жұмысын баяулатады. Сол себептен сіз өз құжатыңызға үлкен немесе өте көп бейнелеулер енгізбеуіңіз керек. Бейнелеуді қосу үшін қолданыңыз: <IMG SRC=image_URL> мұндағы image_url бұл URL файлының бейнеленуі. anchor HREF-де қолданылатын IMG SRC URL-ге ұқсас. Үнсіздікпен бейнелеу текстпен теңестіріледі. Осы параграфта көрсетілгендей. Ол үшін ALIGN=TOP опциясын іске қосыңыз. Толық tag жоғарғы теңестірілуменен келесі суретте көрсетілген: <IMG ALIGN=top SRC=image_URL> 71

71 ALIGN=MIDDLE тексті бейнелеудің ортасымен теңестіру Анимация, дыбыстар және сыртқы бейнелеулер Сыртқы бейнелеуге сілтеме жіберу үшін келесі жолды қолданыңыз. <A HREF = image_url>сипаттамаға сілтеме</a> Сыртқы анимация файлдарына және дыбыстарға сілтеме жасау синтаксисі де осыған ұқсас. Бір ғана өзгешелігі қосылатын файлдардың ұлғайтылуында. Мысалы: <A HREF = "QuickTimeMovie.mov">сілтемеге сипаттама</a> QuickTime видеоға сілтемені анықтайды. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [16] с, [26] c. Бақылау сұрақтары: 1. Тэг дегеніміз не? 2. Web- беттерінің құрылымы қандай? 3. Графикалық файлдардың қандай форматтары қолданылуы мүмкін? 4. Anchor аймақ дегеніміз не? 5. Құжаттарда қолданылатын сілтеме түрлері? 6. Нөмірленген тізім құрудағы тегтер мен атрибуттар? 7. Маркерленген тізім құрудағы тегтер мен атрибуттар? 6 Дәріс. Дәріс тақырыбы: КОМПЬЮТЕРЛІК ҚАУІПСІЗДІК. 6.1 Компьютерлік қауіпсіздіктің негізгі ұғымдары. Компьютерлік вирустар. Программалық вирустар. Макровирустар. Дәріс конспектілері: Есептеу техникасында қауіпсіздік ұғымының ауқымы кең болып табылады. Оған компьютердің жұмыс істеу сенімділігі, құнды деректердің сақталуы, қатысы жоқ адамдардан ақпаратты қорғау, электрондық байланыстағы өзара хабар алысу құпиясын сақтау сияқты көптеген мәселелер кіреді. Әрине барлық өркениетті елдерде азаматтардың қауіпсіздігін қорғауға заңдар бар, бірақ есептеу техникасының қатысты құқықты қолдану практикасы әлі толық дамымаған, ал заң шығару процесі технология дамуынан қалып отыр, сондықтан компьютерлік жүйелер жұмысының сенімділігі өзін - өзі қорғау шараларына келіп тіреледі. Компьютерлік вирустар бұл жұмыс істейтін компьютерде рұқсат етілмеген іс - әрекеттерді орындауға арналған программалық кода. Ол кода басқа программаға немесе құжатқа деректер тасымалдаушылық белгілі бір аумақтарына ендіріледі. Компьютерлік вирустардың негізгі түрлеріне мыналар жатады: программалық вирустар; жүктелетін вирустар; макровирустар; 72

72 Программалық вирустар. Программалық вирустар басқа қолданбалы программаның ішіне мақсатты түрде ендірілетін программалық кодалардың блогы вирусы бар программа жұмыс атқарғанда ондағы вирустық кода іске қосылады. Бұл кода қатты дискіде және басқа программаның файлдық жүйесінде пайдаланушыға көрінбейтін өзгерістер жасайды. Мысалы, вирустық кода басқа программалар денесінде өзін - өзі қайталайды. Бұл процесті көбейу деп атайды. Белгілі бір уақыт өткенне соң көшірмелердің белгілі бір санын құрған соң, программалық вирусты бүлдіру әрекетіне көшеді: - программамен ОЖ ның жұмысын бұзады, қатты дискідегі ақпаратты жояды. Бұл процесті вирустік шабуыл деп атайды. Ең нашар бүлдіру вирустары қатты дискіні форматтауға дейін барады. Дискіні форматтау ұзақ процесс, оны пайдаланушы міндетті түрде байқайды, сондықтан көп жағдайда программалық вирус қатты дискінің жүйелік секторындағы деректерді жоюмен шектеледі. Бұл жағдайда қатты дискідегі деректер сол қалпында қалады, бірақ арнайы құралдар көмегімен ғана пайдалануға болады. Өйткені дискідегі қай файл, қай секторға жататынын анықтау қиындық келтіреді. Теориялық тұрғыдан деректерді қалпына келтіруге болады, бірақ оған кететін еңбек өте зор. Әдетте ешқандай вирус компьютердің аппараттық қамтамасын істен шығара алу мүмкіндігі жоқ деп есептейді. Дегенмен аппараттық және программалық қамтамалар өзара тығыз байланыста болғандықтан, программалық ақауларды аппараттық құралдарды ауыстыру арқылы өзгертуге тура келген жағдайлар болған. Мысалы, қәзіргі көптеген материндік платаларда базалық енгізу шығару жүйесі (BIOS) қайта жазыла алатын тұрақты еске сақтау құрылғыларында сақталады (олар флеш жады деп аталады). Кейбір программалық вирус BIOS деректерін жою үшін флеш жадының микросхемесындағы ақпаратты қайта жазу мүмкіндігін пайдаланады. Бұл жағдайда компьютердің жұмысын қалпына келтіру үшін не BIOS ты сақтаған микросхеманы ауыстыру керек, не оны арнайы құрылғылар көмегімен (оларды программатор деп атайды) қайтадан программалау керек. Программалық вирус компьютерге иілгіш дискілерден, немесе интернеттен алынған тексерілмеген программаларды іске қосқанда енеді. «Іске қосу» деген сөзге ерекше көңіл аудару қажет. Вирус жұқтырған файлдарды көшіргенде компьютерге вирус жұқпайды. Сондықтан интернеттен алынған барлық деректер қауіпсіздікке тексеруден өтуі қажет, ал егер қай жерден алынғаны белгісіз болса, оларды қарап шықпай ақ көзін құрту керек. Мұндай вирустарды әдетте тарату жолы «троян программасы электрондық хатқа қосымша» болады. Онда пайдалы программаны «іске қос» деп қызықтыратын ұсыныс болады. Жүктелетін вирустар программалық вирустардың жүктелетін вирустардан ерекшелігі тарату әдістерінің басқаша болуы. Олар програмалық файлдарды емес, магниттік тасушы иілгіш және қатты дискілер белгілі бір жүйелік аумақтарды бұзады. Сонымен бірге іске қосылып тұрған компьютерде олар уақытша жедел жадыда орналасады. 73

73 Әдетте, жүйелік аумағында жүктелетін вирус бар компьютер іске қосылғанда оның магниттік тасушыдан жұғу басталады. Мысалы, компьютерді иілгіш дискіден іске қосқанда вирус алдымен жедел жадыға, содан соң қатты дискінің жүктеме секторына барады, одан ары қарай компьютердің өзі, вирусты ары қарай тарату көзі болады. Макровирустар. Вирустың бұл түрі макрокоманданы орындауға арналған құралдары бар қолданбалы программалардағы құжаттарды бүлдіреді. Мысалы, мұндай құжаттарға Місrоsоft Word (dos кеңейтуі бар) мәтіндік процессорының құжаттары жатады. Егер макрокоманданы орындалу мүмкіндігі өшірілмесе, онда құжат файл ашқанда жұқтыру басталады. Шабуыл нәтижесі арқылы болуы мүмкін, өте қауіпсіз еместей қалпына келтіруі қиын бүлдіруге дейін апара алады. 6.2 Компьютерлік вирустардан қорғау әдістері. Антивирус қорғау құралдары. Дәріс конспектілері: Компьютерлік жүйенің қауіпсіздену қаупі бұл потенциалды мүмкін болу жағдайы, жүйенің өзінде кездейсоқ болуы мүмкін, сондай-ақ бұл жерде сақталған ақпаратта. Айта кететін жағдай қауіп бұл өте қауіпті, бір кездерде орындалуы мүмкін. Компьютерлік жүйенің бұзылуы қауіпке әкелетін дұрыс емес сәтсіз мінездеме. Басқа сөзбен айтқанда, компьютерлік жүйенің бұзылуынан жүйеде керек емес жағдайлар орындалады. Қорыта келгенде, компьютерлік жүйеге шабуыл жасау - сол немесе басқа бұзылу орындалғанда және ізделгенде жаман ойлаушының атқаратын қызметі. Сондықтан шабуыл дегеніміз қауіпт төндіруді орындау. Шабуылды қарастыру - қауіп элементін кездейсоқ анықтауды болдырмау, яғни тәжірибеден білеміз кездейсоқ немесе алдын ала жасалған қауіптерді білу мүмкін емес, бұған қорғаушы жүйе тез жұмыс істеуі қолайлы. Зерттеушілер қауіпсіздену қалпының үш негізгі түрін анықтаған бұл қауіпті ашу толықтыру немесе қызмет көрсетуден бас тарту. Қауіпті ашу дегеніміз керек емес адамға ақпараттың жетуі. Компьютерлік қауіпсіздік қалпын ашу термині есептеу жүйесінде сақталған немесе бір жүйеден басқа бір жүйеге берілетін кейбір конфиденциальдық ақпаратқа қол жеткізуіндегі әрқашан да өз орны болады. Кейде Ашу сөзінің орнына Ұрлау немесе Тесік терминдары қолданылады. Қауіп бүтіндігі кез келген әдейі есептеу жүйесінде немесе бір жүйеден бір жүйеге көшіргенде немесе сақтағанда болатын деректерді өзгерту (өшіру). Қызмет көрсетуден бас тарту қалпы есептеу жүйесінің кейбір ресурстарына қол жеткізуге мүмкіндік болмаған жағдайда пайда болады. Вирустар жұмыс амалдарына байланысты екі типті болады: резидентсіз және резидентті. Резидентсіз вирус бұзылған программа қосылғанда жұмыс атқарады. Вирус программасы программа жұмыс істеп отырған уақытта қауіпті. 74

74 Егер программа өшсе вируста жұмысын аяқтайды. Резидентті вирустар бұданда қауіпті мұндай вирустар бұзылған программа қосылғанда іске асады бірақ бұл вирус компьютер жадысында өзінің резиденттік бөлігін қалдырады. Компьютер жадысында қалған вирус операциялық жүйенің және басқа программалардың ішіне енеді. Резиденттік вирустар жедел жадыда жүйе тоқтағанға шейін жұмыс атқарады. Операциялық жүйенің стандартты құрылғылары немесе BIOS құрылғыларын қолдана отырып бұл вирустар әртүрлі орындалатын файлдардың және жедел жадының ішіне еніп алады. Әдетте бұндай вирустар бұрынан бар тақырыптың көшірмесе ретінде немесе нәтиже негізінде көп қызмет атқарады. Осы вирустар «студенттер тапқан» вирустар қатарына саналады. Бұндай вирустарды компьютерлік жүйенің нашар жұмыс істеу кезінде табуға болады. Компьютерлік вирустан қорғайтын үш аралықты қарап кетуге болады:. вирустің келуін тоқтату;. егер вирус жол тауып компьютерге енсе, онда вирустық шабуылдарды тоқтату;. егер шабуыл болса, онда одан кейін болатын қатерлерден сақтау. Қорғау әдістерін таратудың үш түрі бар:. программалық қорғау әдістері;. аппараттық қорғау әдістері;. ұйымдастырылған қорғау әдістері. Вирусқа қарсы қорғау құралдары Компьютерлік вирустардан қорғау үшін қолдануға болады: - ақпаратты қорғаудың жалпы құралдарды; - вируспен бұзылудың жағдайларын азайтатын профилактикалық шараларды; - вирустан қорғауға арналған арнайы программалар. Компьютерлік вирустан және вирустан ақпаратты қорғау құралдарының түрлері: ақпаратты көшіру дискінің жүйелік аймақтарын және файл көшірмесін құру; сұранысқа тосқауыл ақпаратты санкцияланбаған қолданудан тосқауылдау, яғни дұрыс жұмыс істемейтін программалар мен пайдаланушылардың қате қимылдарынан деректер мен программаға өзгерістер енгізуге тосқауыл қою. Вирустан қорғауға арналған арнайы программалар 1. Детекторлар программалары (McAfee Associates-тен Scan, Norton Antivirus және Диалог-МГУ -дан AVSP) бірнеше әйгілі вирустарды табу үшін қолданылады. 2. Флаги немесе доктор (Д.Н. Лозинскийдің Aids Test, Диалог-МГУ -дан AVSP-сы) дискілерді немесе бұзылған программаларды жазады (тазалайды), 75

75 бұзылған программалардан вирус денесін тістеп алу арқылы программаларды вируспен бұзылмаған кездегідей бастапқы қалыпқа келтіреді. 3. Ревизор (тексеруші) программалар ( Диалог-наука -дан Adinf+AdinfExt) бірінші дискінің жүйелік аймақтары және программа күйі жайлы ақпараттарды есіне сақтап, содан кейін оны бастапқы күйімен салыстыра отырып тексереді. Олардың салыстыруында келіспеушіліктер болса, онда ол туралы пайдаланушыға хабарлайды. 4. Ревизор (тексеруші) докторлар ревизорлар мен докторлардың қызметін атқарады, яғни программалар тек өзгерулерді ғана көріп қоймай, сонымен қатар ол өзгерулерді автоматты түрде бастапқы қалыпқа келтіруге бар жағдай жасайды. 5. Фильтр программалары (-D, FlueShot Plus) резидентті түрде компьютердің жедел жадысына орнатылады да көбею және қауіп төндіру үшін вирустар қолданатын операциялық жүйеге түсетін хабарламаларды жолдарынан ұстап алып ол туралы пайдаланушыларға хабарлайды. 6. Вакцина программалары (немесе иммунизаторлар), дискілерді немесе программаларды оның жұмыс нәтижесінде көрінбейтіндей етіп модификациялайды, бірақ вирус оны, яғни вакцинацияланған программаны вирусталған екен деп түсінеді. Негізгі әдебиеттер: :[1] c, [2] c. Қосымша әдебиеттер: [22] с, [23] c. Бақылау сұрақтары: 1. Компьютерлік вирус дегеніміз не? 2. Программалық вирус дегеніміз не? 3. Жүктемеленетін вирустың программалық вирустан айырмашылығы неде? 4. Компьютерлік вирустардың негізгі типтері? 5. Вирусқа қарсы негізгі қорғау құралдары. 6. Вирустан қорғауға арналған арнайы программаларды білесің? 2.3 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ЖОСПАРЫ 1 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: WINDOWS операциялық жүйесiмен жұмыс Windows - тiң негiзгi объектерi Жұмыстың мақсаты: Windows тiң негiзгi тәсiлдерiн мазмұндау, Windows ортасында бағдарлауды үйрену, ұғымдар кiргiзу: Жұмыс столы Тапсырмалар панелi Бас меню «Тышқан» түрi бар манипулятор Менiң компьютерiм 76

76 WINDOWS операциялық жүйесiмен жұмыс Windows кез-келген ситуацияны (мәтiн, графика, программа және т.б.) өңдейтiн операциялық жүйе. Ол қолданушыларға ыңғайлы графикалық құалдармен қатар осы ортада бiр мезгілде бiрнеше операцияларды орындау, прграмманы тез iске қосу мүмкiндiктерiн бередi. WINDOWS тiң негізгі объектері 1 Жұмыс үстелі Компьютер iске қосылғаннан кейiн бiрден Windows операциялық жүйесi жүктеледi. Операциялық жүйе жүктелгенде, экранда жүйелiк буманың, құжаттардың ярлыктары және таңбалары болады. Таңбалары, шартбелгiлерi бар экран, Жұмыс столы деп аталады (1.1. сурет).компьютер экранында Windows жүйелiк бумаларының таңбалары орналасқан Мой компьютер (Менiң компьютерiм), Корзина (Қоржын) және т.б. «Менің компьютерімді» жүктейтін таңба Қоржын Графикалық редакторды жүктейтін таңба Бас меню Мой компьютер (Менің компьютерім) компьютердің құрамы мен құрылысын қарауғ,а болатын; жұмыс столындағы бума. «Сетевое окружение» («Жүйелiк қоршау») таңбасы компьтерлiк жүйемен жұмыс iстеуге мүмкiндiк бередi. Входящие («Енушi») максималдық хабарды және электрондық поштаны қабылдауға, жiберуге, терезе ашады.. Корзина («Қоржын») жойылған файлдардың көшiрмесiн, қалпына келтiру үшiн немесе кейiн жою үшiн сақтайды. Тапсырм Іске қосу батырмасы 1.1.сурет. Жұмыс столы және оның объектері 2 Тапсырмалар панелі (Панель задач) Тапсырмалар панелі (Панель задач) жұмыс столының төменгi жағында орналасқан ашық-сұр жол. Онда программаларды тез қосуға, файлдарды iздеуге, сол сияқты ақпараттық ақпараттармен қатынасты қамтамасыз ететiн «Іске қосу» («Пуск» ) батырмасы бар. Құжат немесе Тапсырмалар панелі терезiнде Программа ашылғанда (активтi), ашылған элементке сәйкес келетiн жазуы бар батырма пайда 77

77 болады.тыщқанның көмегiмен ол батырманы басу, керек терезеге тез өтуге мүмкiндiк бередi. Тышқанмен «Іске қосу» («Пуск» ) батырмасын басу Windows 98 дiң бас менюiн ашады. 3 Бас меню Бас менюдiң командалары, қосымшаларды iске қосуға, файлдарды iздеуге, жүйенiң әртүрлi параметрлерiн баптауға, анықтамалық ақпараттар алуға және т.б. арналған. Бас менюдiң командаларының келесi деңгейдегi менюлары болуы мүмкiн. Ондай командалар 4 символымен белгiленген. Бас менюдiң негiзгi элементi, жиi қолданылатын программаларды жүктейтiн Программа жолы. Оның өзiнде «Стандартты», «Бағыттауыш» («Проводник») және басқа жолдар бар. Экранда Ctrl+Esc батырмасын басқаннан кейiн де, Бас меню пайда болады. «Іске қосу» («Пуск») батырмасы экранда көрiнбеген кезде, бұл өте тиiмдi тәсiл. Кейбiр экрандарды баптау режимiнде, ол басқа терезелермен жабық болады. 4 «Тышқан» манипуляторы Түрi «тышқан» манипуляторы немесе жәй тышқанның екi немесе үш батырмасы болады: сол жақ батырма - ең басшы; жұмысшы; оң жақ батырма - қосымша; ортаңғы батырма - программаланатын. Ендi экранда әрдайым жол тiлсызығынан басқа, жұмыс режимiне байланысты сыртқы бейнесi әр түрлi сiлтеуiш немесе тышқан тiлсызығы болады суретте оның түрлерiне түсiнiктеме берiлген. Тышқанмен: шерту сол батырманы басу және жiберу (егер әрекет оң батырма арқылы болса, онда ол көрсетiледi); екi рет шерту екi рет тез батырманы басу және жiберу; жылжыту объектi көрсету, сол батырманы басып және оны басулы күйде ұстап тұрып, тiлсызықты басқа орынға жылжыту; динамикалық немесе контекстiк менюдi шақыру оң батырманы басу және жiберу, контекстiк менюдiң нақтылы пунктының таңдалуы тышқанның сол жақ батырмасын басу арқылы iске асады. 1.2.сурет. «Тышқан» манипуляторының меңзерінің түрлері Бiз тышқанның көмегiмен Windows және оның қосымшаларының жұмысын басқарамыз: кез келген операцияны орындауға немесе орындамауға команда беремiз, фигуралар саламыз немесе оның фрагментiн ерекшелеймiз, ерекшеленген мәтiн фрагментiн немесе оның бейнесiн басқа позицияға 78

78 тасымалдаймыз. Тышқанды столда(немесе кiлемшеде) әртүрлi бағытта жылжыта отырып, тiлсызықты экранның кейбiр позициясына орнатуға болады (басқа сөзбен айтқанда, тiлсызықпен нақты элементтi көрсету), содан кейiн тышқанның сол немесе оң батырмасын басып, машинаға сигнал жiберу. 5 Менiң компьютерiм Жұмыс столындағы «Мой компьютер» (менiң компьютерiм) таңбашасы, бүкiл компьютер түтас сол белгiнiң iшiнде деген мағынаны бiлдiредi. Компьютердегi бумалар мен файлдарды қарау үшiн, ол таңбашаға тiлсызықты апарып, екi рет сол жақ батырманы басу керек (1.3. сурет). а) Менің компьютерім терезесі б) Менің компьютерім терезесі - Диск С: «Мой компьютер» -де дисководтар бар: 79 Мой компьютерімде үш түрлі дисковод бар: А: (алмалы-салмалы дискеттер үшін); С: (қатты диск); Е: (компакт-диск) суретте С дискiсi таңдалған, тышқанмен екi рет шерту дискiнiң терезесiн оның құрамымен ашады. Бұл терезе ақпараттың түрiне байланысты, әртүрлi таңбалар мен файл түрiндегi құжаттарды және бумаларды сақтайды. Бұл терезеден тышқан арқылы iшiнде көптеген пайдалы қосымшалары бар Windows бумасын таңдап алып, оның таңбашасында тышқан арқылы екi рет шерту керек. Сол кезде iшiнде файлдар мен бумалар бар келесi терезе ашылады (1.3в сурет). Суретте тiзiм кесте түрiнде берiлген. «Тип» (түрi) бағанасында файлдың қандай түрге жататыны көрсетiлген. Қосымшаның тiрiн таңдау оның көмегiмен басқа құжат (файл) құру немесе нақтылы функция атқару программасын ашады. Мысалы, CALC файлын таңдау жәй калькулятор терезесiн ашады, ал карта суретi бар SOL-ды таңдау пасьянс ойны бар терезенi ашады. Терезенiң жоғарғы жағында батырмалардан тұратын меню жолы және инструменттер панелi (строка меню и панели инструментов) бар, олар туралы кейiн айтамыз.

79 А: (алмалы салмалы дискеттер үшiн); С: (қатты диск); Е: (компакт - диск). 1.3.сурет. Мой компьютер (Менiң компьютерiм) Терезелерiнiң ашылу ретi Windows бағыттауышы 1.4. сурет. Проводник (бағыттауыш) терезесi 6. Бағыттаушы Бағыттауыш бiр мезгiлде компьютердегi бумалардың қабатталу құрылысын сол терезеде, ал ерекшеленген бумалардың құрамын оң терезеде бейнелейдi. Бұл файлдарды жылжытқанда және көшiргенде өте ыңғайлы. Ол үшiн, оң терезеге көшiрiлетiн файлдың құрамын шығару жеткiлiктi және бұл файлды сол терезедегi басқа бумаға тасымалдау керек (1.4. сурет). 7. Контекстiк меню Тыщқанның оң батырмасын басу, ерекшеленген объектiң контекстiк менюiн бейнелейдi. Мысалы, кез келген файл үшiн бұл менюде ашу, көшiру, жою командалары бар. 80

80 1.5.сурет. Контекстік меню Терезенi өрбiту (жаю,үлкейту), жыймалау және жабу батырмалары Кез келген терезенiң оң жақ жоғарғы бұрышындағы түрiндегi терезе жабу батырмасы программадан шығуға мүмкiндiк бередi. Орнына келтiру және өрбiту батырмаларының түрлерi және, жыймалау батырмасының түрi Бұл не? (Что это такое?) Көптеген диалог терезелерiнде анықтама алу әдiстерi қарастырылған. Ол үшiн терезенiң команда жолында орналасқан (оң жақ жоғарғы бұрыш)? батырмасын, содан кейiн терезедегi керек команданы тышқанмен шерту керек (1.6. сурет). Осы кезде экранда түсiнiктеме мазмұны бар, қалқитын терезе пайда болады (1.7. сурет). Бұл түсiнiктеменi басқа жолмен де шығаруға болады. Тышқанды керек элементке апарып, оң жақ батырмасын басып, контекстiк менюден жалғыз пункт. Бұл не? (Что это такое?) - нi таңдаймыз. Рис.1.6. Бұл не? менюінің пункті 1.7.сурет. Қалқитын терезе. Мәтін объектісіне түсініктеме. ЖҰМЫС СТОЛЫ Windows қоршамы жұмысы кезіндегі бүкіл экран беті. Бұл өте қарапайым, бірақ Windows тың фундаментальды ұғымы. ҚОЛДАНУШЫ ИНТЕРФЕЙСІ адаммен программаның (машинаның) қарым қатынасы, диалог шараларының жиыны. Адам интерфейстің көмегімен диалог режімінде машинаны басқарады. ТАҢБАША (пиктограмма, значок) объектерді Windows интерфейсінде көрсету. Интерфейстің көрінуі үшін, әртүрлі объектер таңбашалар тағайындау жүйесімен ҚҰЖАТ (Документ) қосымша (программа) арқылы өңделетін кез келген файл. Windows та құжат - мәтіндік, графикалық, 81 дыбыстық және бейнелік болуы мүмкін.

81 10. Жұмыстың негізгі тәсілдері Программаны іске қосу үшін, бас менюдің ішінен керек программа бар буманы таңдап алыңыз, содан кейін сол программаны тышқанмен шертіңіз. Бір мезгілде барлық терезелерді жыймалау үшін, тілсызықты Тапсырмалар панелі (Панели задач) бос жеріне әкеліп, тышқанның оң батырмасын басыңыз және контекстік менюден Бәрін жинау (Свернуть все) командасын таңдап алыңыз. Бірден бірнеше файл немесе бума таңдау үшін, объектерді ерекшелеу кезінде Ctrl батырмасын Остап тұру жеткілікті. Қоржындағы (Корзина) файл дар мен бумалар ол нақты тазаланғанша сақталады. Құжатты (Документ) ашу үшін, оның таңбасына тілсызықты қойып, тышқанмен екі рет шертсе жеткілікті. Копьютерді өшіруге Бас менюдегі Жұмыстың аяқталуы (Завершение работы из Главного меню) командасы мүмкіндік бередіжәне одан кейін Компьютерді өшіру (Выключить компьютер) жолын таңдап, Иә (Да) батырмасын басады. Компьютермен жұмыс істеген кезде мойыныңыз ауырмау үшін, қолдың астына лайықты төсеніш керек немесе қолды стола қоймау керек. Windows операциялық жүйесінің жұмысының аяқталуы Ескерту: Windows орталығындағы жұмысты, компьютерді кезкелген жерден өшіру арқылы аяқтауға болмайды. Ол үшін барлық терезелерді жауып, жұмыс столына шығу қажет. 1 «Іске қосу» (Пуск) батырмасын табыңыз. 2. Бас менюден «Жұмысты аяқтау» (Завершение работы) командасын таңдаңыз, (тышқанның сол жақ батырмасын шерту) экранда келесі хабар пайда болады: 82

82 Егер терезе жабыларда сақталмай қалған файл болса,онда экранда мынандай хабар пайда болады: Студенттердің өзіндік жұмысы 1 вариант 1. Менің компьютерім (Мой компьютер) программасын іске қосыңыз. «С:» дискін активтендіріңіз. Windows жүйелік папкасын ашыңыз. CALC қосымшасын іске қосыңыз (калькулятор таңбашасымен) калькулятор. Калькуляторды келесі амалдарды орындаңыздар а)125.26*63.65 б)456.36/( ) в) ( )*( ) Нәтижесін жазыңыз. Калькулятор терезесін жинау. SOL қосымшасын (карта колодасының таңбасымен) іске қосыңыз Косынка пасьянсы. 8. Меню арқылы (тілсызықпен? белгісін басыңыз) Анықтаманы шақырыңыз: а) Мазмұны (содержание) вкладкасында ойын жолын таңдау; б) ойын ережелерін оқу; в) көмек терезесін жабу; г) көрсетілген уақытта ереже бойынша ойнау; д) Пасьянсы Косынка терезесін жыймалау. 9.Windows терезесін жабу. 10. Калькулятор терезесін өрбітіп (ашып), , амалын орындау, жауабын жазу. Калькулятор терезесін жабу, ары қарай тізбек бойында «С:» диск терезесін және Мой компьютер (Менің компьютерім). 2 вариант Менің компьютерім (Мой компьютер) программасын іске қосу. Анықтама меню (Вызов справки) арқылы (тiлсызықпен? таңбасын басу және тыщқанмен анықтаманы шақыру): шақыру. a) орыс әрiптерiн теру режимiне өту (оқытушыдан сұра); 83

83 б) Предметный указатель өрісінде Алғашқы әрiптердi кiргiзiңiз (Введите первые буквы)... терiңiз Терезе(окно). в) Выберите термин или фразу (термин немесе фраза таңдаңыз) өрiсiнде тышқанмен Окна сообщений, изменение вида таңдаңыз; г) Шығару (Вывести) батырмасын басыңыз (терезенiң төменгi жағында); д) шығарылған мәтiндi оқып, терезенi жабу. 3. Менiң компьютерiм терезесiнде Басқару панелi (Панель управления) жолында тышқанмен екi рет шерту. 4. Басқару панелi (Панель управления) терезесi iшiнен экранды таңдау және тышқанмен екi рет шерту. 5. Қасиет (Свойства) диалог терезесiнде Хат тау Оформление (Оформление) вкладкасын Экраннан таңдау. 6. Терезенiң iшiнде батырмасын басып Түсі (цвет) сөзi арқылы түсiн өзгерту. 7. ОК батырмасын басыңыз. Менің компьютерім (Мой компьютер) терезелерiн жабу. 3 вариант 1. Жұмыс столында тышқанмен бос орынды көрсетiңiз және тышқанның оң батырмасын басыңыз. 2. Динамикалық (контекстi) меню пайда болады, Свойства (қасиет) жолын таңдаңыз. 3. Свойства (қасиет) диалог терезесiнiң iшiнен:экран Оформление (хаттау) вкладкасын таңдаңыз. 4. Оқытушы сiлтеген экранның түсiн, Түсі (цвет) сөзiнiң алдындағы батырмасын басу арқылы таңдаңыз. ОК батырмасын басыңыз. 4 вариант 1. Іске қосу (Пуск) батырмасын басу арқылы, Бағыттауыш (Проводник) программасын iске қосыңыз, ары қарай тышқанмен шертiп Программы Проводник-тi таңдаңыз. 2. Бағыттауыш (Проводник) терезесi пайда болады, терезенiң сол жақ бөлiгiнде Менің құжаттарым (Мои документы) бумасын тышқанмен шертiңiз, терезенiң оң жақ бөлiгiне және бума таңбашасына көңiл аударыңыз. 3. Терезенiң сол жақ бөлiгiндегi Windows бумасын тышқанмен шертiңiз, терезенiң оң жақ бөлiгiне көңiл аударыңыз. 4. Windows бумасының алдында, тышқанме + белгiсiн шертiңiз, не болғанын түсiндiрiңiз. 5. Windows бумасының алдында, тышқанме - белгiсiн шертiңiз, не болғанын түсiндiрiңiз. 6. Терезенiң оң жақ бөлiгiндегi Temp бумасының таңбасында тышқанмен екi рет шертiңiз және не болғанын түсiндiрiңiз. Бағыттауыш (Проводник) терезесiн жабыңыз. 84

84 Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [6] Бақылау сұрақтары: 1. Менің компьютерім (Мой компьютер) жүйелiк бумасы қандай роль атқарады? 2. Менің компьютерім (Мой компьютер) терезесiнiң Бағыттауыш (Проводник) терезесiнен айырмашылығы? 3. Файлдар мен бумалардың қабаттылық құрылысын қалай қарауға болады? 4. Жұмыс столының функциясын түсiндiрiңiз. 5. Динамикалық немесе контекстiк меню дегенiмiз не? 6. Терезенi жабу, жинау, өрбiту қайда орналасқан және олар не iстейдi? 2 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: Мәтіндік редактор Word. Құжатты құру және форматтау (пішімдеу). Жұмыстың мақсаты: - фрагменттерді, жолдарды, абзацтарды, мәтіндерді белгілеуді үйрену; - қаріпті (шрифт), абзацтарды пішімдеуді үйрену; - мәтінді туралау (выравнивать), шегіністерді (отступ) орнатуды үйрену; - тізімдермен жұмыс істеуді үйрену; - абзацты пішімдеу үшін сызғышпен жұмыс істеуді үйрену; - интервалдарды орнатуды және т.б. үйрену; Теориялық бөлім: Құжатты пішімдеу үшін керек фрагментті ерекшелеу (белгілеу) қажет. Ерекшеленбеген мәтінді пішімдеуге болмайды. Тышқанның көмегімен құжат фрагментін ерекшелеу (белгілеу) әдістері: Нені ерекшелейміз? Элементті немесе фрагментті Сөзді Құжат жолын Бірнеше жолды Сөйлемді Бірнеше абзацтарды Белгілеу тәсілдері Тышқанның сол жақ батырмасын жібермей баса отырып, тышқанның курсорын фрагменттің басынан соңына дейін жылжыту керек. Сөздің кез-келген символын тышқанмен көрсетіп, екі рет шертіңіз. Жолдың сол жақ бос бөлігіне тышқанды шерту Сол жақ батырманы жібермей басып тұрып, бірінші жолдың бас жағына шертіп, курсорды жолдың соңына дейін жылжытамыз және одан кейін керекті жолға дейін тартамыз. CTRL пернесін басып тұрып, тышқанның батырмасын сөйлемге шертіңіз. Тышқанның сол жақ батырмасын жібермей 85

85 Құжаттың тік бұрышты фрагментін (кесте емес) басқан түрде, сол жақ бөлік бойынша бірінші абзацтың соңына дейін жылжытасыз ALT пернесін және тышқанның сол жақ батырмасын басып, курсорды керекті фрагментпен жүргіземіз. Бөліп алу қажет болмаған жағдайда тышқанмен объектіге жай ғана шертіп немесе кез-келген алдыға жылжу пернелерінің біреуін басу керек. Раздел 1.01 Қаріпті (шрифт) пішімдеу Пішімдеу - таңбаға қажетті параметрлерді орнату. Қаріпті пішімдеу - арнайы эффектінің бояуын, түрін, өлшемін өзгерту. Қаріпті орнату үшін 2- суретте көрсетілгендей арнайы қаріп сұхбатты терезесі шақырылады. Қаріп сұхбатты терезесі Абзацты пішімдеу Беттегі абзацтың жағдайын келесі параметрлер анықтайды: Алаң (поля) негізгі мәтіндік облыстың жалпы енін, яғни мәтіннің арасындағы қашықтықты және беттің шеттерін анықтайды. Беттің Тапсырма алаңы бөлімін қарастыр. Шегініс (отступ) абзацтар арасындағы және сол немесе оң жақ алаңдар қашықтығын анықтайды. Облыстың шектелген алаңында абзацтар тобының немесе бір абзацтың шегінісін үлкейту немесе кішірейту үшін Пішімдеу саймандар тақтасындағы Шегіністі үлкейту және Шегіністі кішірейту батырмаларын пайдаланыңыз. Сол сияқты шегініс теріс болуы мүмкін (мұндай шегініс выступом деп аталады). Горизонталь бойынша белгілеу сыртқы түрді және абзацтың шеттерін анықтайды және сол жаққа қарай, оң жаққа қарай, ортаға немесе ені бойынша тегістеу арқылы орындалуы мүмкін. Мысалы, көп жағдайда абзац сол жаққа қарай тураланады, бұдан абзацтың сол жақ бөлігі сол жақ алаңға қарай 86

86 жиналады. Мәтінді көлденеңінен туралаудағы өзгерістері жөнінде мәліметтерді қара. Тігінен туралау жоғарғы және төменгі алаңға байланысты абзацтың жағдайын анықтайды. Мұндай туралау мәтінді жоғары қарай немесе беттің ортасына қарай немесе абзацты беттің ұзындығы бойынша тепе-тең орналастыру қажет болғанда, титулдық парақтарды құру үшін қолданылады. Мәтінді тігі бойынша туралаудағы өзгерістер жөніндегі мәліметтерді қара. Абзацта шегіністің көмегімен бір жолды басқаларға қатысты жылжытуға болады. Жеке жолдарды шегіндіру тапсырмасы үшін көлденең сызғышты, Шегіністер және интервалдар бүктемелеріндегі параметрлерді (Пішімдеу менюі, Абзац командасы), сол сияқты бос енгізуді қолданады. Бос енгізу туралы мәліметтерді қара. Сол сияқты мәтінде шегіністерді құру үшін мәтінде жеке жолды пішімдеуге ыңғайлы болып табылатын, әсіресе толтырулармен берілген табуляция қажет болғанда табуляция позициясы қолданылады. Табуляция позициясы күрделі элементтерді, мысалы колонкалар немесе кестелерді құру үшін қолдануды ұсынбайды. Жоларалық интервал абзацтағы мәтіннің тігінен жолдардың арасындағы қашықтықты анықтайды. Абзацтар арасындағы интервалдар параметрлері абзацтың алдындағы және соңындағы интервалдарды анықтайды. Егер беттегі бір абзацты басқа абзацтардан бөліктеу керек болса немесе бірнеше абзацтардың арасындағы интервалдарды өзгерту керек болса, онда абзацтың алдындағы, абзацтың соңындағы немесе бірден екі параметрлерді үлкейту керек. Абзацтар мен жолдардың арасына қойылған интервалдар абзацты пішімдеуге кіреді. Екі интервалмен абзацта мәтінді теруде Enter пернесін басу көмегімен, жаңа абзацты бастауға болады. Бұл жағдайда екі интервалмен пішімдеу келесі абзацқа ғана емес, сол сияқты абзацтар арасындағы интервалға да қолданылады. Жолдар немесе абзацтар арасындағы интервалдарды өзгерту жөніндегі мәліметтерді қара. Көлденең сызғыштың көмегімен пішімдеу Сызғыштың соңында шегіністерді белгілеу (маркер) деп аталатын үшбұрышты маркерлер орналасқан. Оларды жылжыту тышқанның көмегімен жүзеге асырылады. Сызғыштың өлшем бірлігі Сервис менюіндегі Параметрлер командасы көмегімен орнатылады. Жалпы бүктемесінде Өлшем бірлігі тізімін ашу керек және керекті бірлікті беру қажет. Интервалдар Интервалдар жоларалық және абзацтардың арасында болады. Интервалдарды абзацқа дейін және абзацтан кейін орнату үшін: - Абзац терезесіндегі Шегіністер бүктемесіне және интервалдарға кіру қажет; - Интервалдар пунктінде алаңдардың қажетті мәнін орнату қажет; 87

87 Сервис менюінен Параметрлер терезесіндегі Жалпы бүктемесінде өлшем бірлігін орнату. Тізілгендер тізімі Мәтіннің жолының маркерлерді қосу немесе мәтінді еңгізуде маркерленген тізімді құру мүмкіндігі бар. Егер жаңа абзацтың бас жағына (-) дефис немесе (*) жұлдызшаны еңгізіп, Бос орын немесе Tab пернелерін бассақ, содан кейін мәтінді терсек, мұндай абзац Enter пернесін басу арқылы аяқтаған кезде автоматты түрде маркерленген тізімнің элементіне түрленеді. Маркер түрінде кез келген графикалық объект немесе суретті қолдануға болады. Суреттелген маркерлер Web- құжаттарында жиі кездеседі. Суреттелген маркерлер ретінде картинкалар немесе клиптер жинағындағы суреттерді қолдануға болады, сол сияқты суреттер немесе сканерден өткен фотосуреттерді де пайдалануға болады. Суреттерді белгілеу кезінде суреттерді бөлу үшін, шекараны қосу және жарықты баптау үшін саймандардан құралған Баптау көрінісі саймандар тақтасы пайда болады. Раздел 1.02 Нөмерленген немесе маркерленген тізімнің пішімін өзгерту Нөмерлер немесе маркерлермен берілген абзацты өзгерту үшін белгілеңдер. Формат менюінде тізім командасын таңдаңыз, ал содан кейін тізімнің түріне сәйкес келетін бүктемені таңдаңыз. Элементтерді белгілеу үшін қолданатын тізім пішінін таңдаңыз. Өзгерту батырмасын басыңыз. Пішімдеудің қажетті параметрлерін таңдаңыз. Кез-келген параметрлер туралы мәлімет алу үшін сұрақ белгісі бар батырманы басыңыз. Содан кейін осы параметрге шертіңіз. Жасалынатын өзгерістер пішімдеу саймандар тақтасындағы маркерленген тізім немесе нөмерленген тізім батырмаларын басу арқылы күшіне енеді. Тапсырма 1. Бір тәсілмен Word мәтіндік редакторын іске қосу және Мәтін деген атпен Менің құжаттарым бумасында құжатты құру. Құрылған құжатта өз автобиографияңызды теріңіз. Мәтіннің тақырыбын беттің ортасына қою және 16 пт өлшемдегі әріптермен теріңіз. Мәтінде Enter пернесінің көмегімен бірнеше абзацтар жасаңыз. Көлденең сызғыштың маркерлерінің көмегімен сол және оң жақ шегіністерін орнатыңыз. Мәтіннің стилін әдеттегі Times New Roman түрінде алыңыз. Индикаторда RU орыс регистрін орнатыңыз. Мәтінде тышқанның курсорымен Ф.И.О белгілеу және әріпті жартылай қалың курсивке ауыстыр. Пернелердің көмегімен мәтіннің бір абзацын белгілей отырып, тышқанның курсорымен ұстап мәтіннің соңына қой. Мәтінде жоларалық интервалды Бір жарым және осы интервалды Дәл ретінде орнатыңыз. Қаріптің өзгеру бірлігін және интервалдарды ПИК (ПК)-қа ауыстыр. Барлық абзацтардың алдындағы интервалдарды 3 пк-ға орнат. 88

88 Барлық мәтінді үш рет шерту арқылы белгілеп, сұхбат терезесінде беттің параметрлерін орнат; солдан шегініс 1 см; оңнан шегініс 1,5 см. Мәтінде тізілген тізім бойынша барлық қалаларды, қайда тұрасыз немесе қайда болғаныңызды маркерленген тізіммен тізіп шығыңыз. Барлық мектептерді, оқу орындарын, қайда оқығаныңызды маркерленген тізіммен тізіп шығыңыз. Маркерлеуді Өзгерту терезесінен немесе символдар кестесінен таңдаңыз. Сервис менюіндегі Параметрлер командасының көмегімен көлденең және тік сызғыштардың өлшем бірлігін ауыстырыңыз. Курсордың көмегімен көлденең сызғыштың бір жолын белгілеп, 5 өлшем бірлігі болатындай жолдың сол жағынан және оң жағынан бірдей шегіністер орнатыңыз. Автобиографияңызды бітіріп, соңына қол қойыңыз, жолдың соңына датаны қойыңыз, осы жолдың алдындағы интервал 24 ПТ болсын. Саймандар тақтасы батырмасының көмегімен шегіністі үлкейтіңіз. Құжатты Қалай сақтау керек командасы арқылы сақтаңыз, Мәтін деген атқа кластың нөмерін немесе тобыңызды қосыңыз, Мәтін 9 б. Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [6]. Бақылау сұрақтары: 1. Қаріптерді пішімдеу не үшін қолданылады? 2. Мәтіннің стилін қалай өзгертуге болады? 3. Қаріптер мен әріптердің өлшемін қалай өзгертеміз? Курсордың көмегімен мәтінді қалай белгілейміз? 4. Мәтінді туралауды қалай орындаймыз? Туралаудың қандай түрлерін білесіз? 5. Нөмерленген тізімді қалай орындауға болады? Қандай тәсілмен мұны жасауға болады? 6. Маркерленген тізімді қалай орындаймыз? Жаңа маркерді қалай орнатуға болады? 7. Абзацты пішімдеу қалай орындалады? Абзацты, жолды, сөзді қалай белгілейміз? 8. Абзацтар арасындағы интервалдарды қалай орнатамыз? Жоларалық интервалдарды қалай орнатамыз? 9. Қаріптерді өзгерту бірліктерін және интервалдарды қандай тәсілмен ауыстыруға болады? 10. Сызғыштың және саймандардың көмегімен шегіністерді қалай үлкейтуге және кішірейтуге болады? 89

89 3 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: EXCEL Электрондық кестесі. Электрондық кестемен деректер қоры ретінде жұмыс жасау. Жұмыстың мақсаты: Электрондық кестені мәліметтер қоры ретінде қолдану тәсілдерімен танысу; Деректер қорында әр түрлі белгілеріне қарай мәліметтерді іздеу әрекеттерін меңгеру; Деректерді сұрыптауды үйрену. Деректер қорының негізгі түсініктері Кестенің А2:F12 аймағын деректер қоры ретінде қарастыруға болады (1 суретті қара). Деректер қорында осы кестенің A,B,C,D,E,F бағаналары өріс (поля), ал 3-12 жолдары жазбалар (запись) деп аталады. A2:F2 аймағында өрістің аттары жазылған. Деректер қорының құрылымына шектеулер қойылады: Деректер қорының бірінші қатарында қайталанбайтын өріс атаулары орналасса; Деректер қорының біріншіден басқа қатарлары ешқандай бос орын қалмайтындай болып, жазбалармен толтырылса; Өріс бойымен (бағана бойынша) орналасқан мәліметтер біртектес, яғни тек сандар немесе мәтіндер болса, кестені деректер қоры ретінде қарастыруға болады. Деректер қорымен атқарылатын негізгі жұмыс оның құрамынан айрықша белгілеріне қарай деректерді іздеу болып табылады. Жазбалар саны неғұрлым көп болған сайын деректерді іздеу қиындай береді. EXCEL бұл қиындықтарды шешуді деректерді сұрыптау арқылы орындау мүмкіндігін береді. Жазбаларды екшеп, теріп алу Деректер, Фильтр (Данные, Фильтр) командасын орындау арқылы қажетті жазбаларды басқалардан бөліп алуға, екшеп теріп алуға болады. Екшеп теріп алуды автоматты түрде Автофильтр командасының, ал жәй әрекеттер арқылы (қолмен) Кеңейтілген фильтр (Расширенный фильтр) командасының көмегімен орындауға болады. Автофильтрді пайдалану ерекшеліктері Автофильтрді пайдаланып, жазбаларды екшеп теру әрекеттерін орындау үшін, алдымен курсорды деректер базасы ретінде қарастырылатын кестенің ішіне орналастырамыз немесе жазбаларды белгілейміз. Одан кейін Деректер, Фильтр, Автофильтр (Данные, Фильтр, Автофильтр) командасын орындаймыз. Нәтижесінде өріс аттары маңында төмен қарай бағытталған тілсызық батырмалар пайда болады. Осы батырмаларды шерту арқылы әрбір өрістегі деректерді екшеп теріп алу критерийлерін таңдай аламыз. Пайда болған ішкі менюдегі Барлығы (Все) бөлімі ( - сурет) фильтрден өткізуді тоқтатады, ал Шарт (Условие) бөлімін таңдау нәтижесінде екшеп алу параметрлерін тағайындау мүмкіндігін беретін сұхбат терезе ашылады. Бір өрісте орналасқан 90

90 деректерді ЖӘНЕ не НЕМЕСЕ логикалық функцияларымен байланысқан екі шартты бір уақытта тексере отырып, екшеп теруге болады. 1-ші тапсырма. Кестені 1- сретке сәйкес келетіндей Күн жүйесіндегі планеталар туралы дерекпен толтырып, work6.xls деген атпн сақтаңыз Күн планетасының жүйесі. Планета Период Ара Диаметр Масса Спутник қашықтық Солнце Меркури 0, ,9 0,32 0 й Венера 0, ,1 4,86 0 Земля ,8 6 1 Марс 1, ,8 0,61 2 Юпитер 11, ,6 1906,98 16 Сатурн 29, ,2 570,9 17 Уран 84, ,24 14 Нептун 164, ,2 103,38 2 Плутон 247, ,8 0,1 1 1-сурет. Күн жүйесіндегі планеталар жөніндегі дерек жазылған кесте Кестеде қолданылатын өлшем бірліктері: - Орбита бойынша айналу периоды, жыл; - Планетаның Күннен қашықтығы, млн.км; - Экваторлық диаметрі, мың км.; - Массасы - көбейтілген кг. 2-ші тапсырма. Автофильтрді пайдалана отырып, С немесе Ю іпінен басталатын, массасы кг-нан кем планеталарды іздеңіз. Ол үшін: 2.1 Деректер, Фильтр, Автофильтр (Данные,Фильтр, Автофильтр) командасын орындаңыз. Осы мезетте деректер қорының әрбір өрісінде батырмалар пайда болуы керек. 2.2 Планета өрісіндегі батырманы шертіңіз де, Шарт... (Условие...) бөлімін таңдаңыз. 2.3 Пайдаланушы автофильтрі (пользовательский автофильтр) сұхбат терезесінде НЕМЕСЕ ауыстырғышын қосып, сол жақ өрістерде тең (равно) шартын таңдап, оң жақ өрістерде С *, Ю * әріптерін теріп жазыңыз да, ОК юатырмасын шертіңіз. Осы әрекеттер орындалғаннан кейін деректер қорында Күн, Юпитер және Сатурн планеталары ғана қалуы керек. 2.4 Масса өрісіндегі батырманы шертіңіз де, Шарт... (Условие...) бөлімін таңдаңыз. 91

91 2.5 Пайдаланушы автофильтрі (пользовательский автофильтр) сұхбат терезесінде Масса өрісінде батырмасын шертіп, аз (меньше) шартын таңдап, сол жағында пернелер тақтасынан 600 санын теріп жазыңыз. Нәтижесінде Күн мен Юпитердің салмағы600 кг-нан артық болғандықтан, деректер қорында тек Сатурн ғана қалады. 2.6 Деректер, Фильтр, Барлығын көрсету (Данные,Фильтр,Отобразить все) командасын орындаңыз. 3-ші тапсырма. Автофильтрді пайдаланып, өз бетіңізше орындаңыз: 1) экваторлық диаметрі 50 мың. км.- ден және массасы 4*10 24 кг. Кем емес планеталарды іздеңіз (Меркурий, Марс, Плутон); 2) Күннен ара қашықтығы 100 млн. Км.-ден аспайтын, массасы 3*10 24 кг *10 24 кг, аралығында болатын және 2-ден артық серігі бар планеталарды іздеңіз (Венера, Земля, Нептун). Кеңейтілген фильтр Кеңейтілген фильтрді (Расширенный фильтр) пайдаланбас бұрын мынадай үш аймақты анықтап (құрып) алу қажет. - тізім аралығы (интервал списка), яғни деректер қоры аймағы, біздің мысалымызда (A2:F12). - критерийлер аралығы (интервал критериев) екшеп теру әрекеті өткізілетін аймақ, (A14:F15); Шығарып алу аралығы (интервал извлечения) екшеп теру нәтижесі орналасқан аймақ (A17:F21). Кеңейтілген фильтр көмегімен мәліметтерді екшеп теріп алу үшін, Деректер, Фильтр, Кеңейтілген фильтр (Данные, Фильтр, Расширенный фильтр) командасын орындаймыз. Экранда пайда болған Кеңейтілген фильтр сұхбат терезесінде аралықтардың координаталарын көрсету керек. Егер екшеп теру нәтижесін басқа орынға көшіру қажет болса, онда Нәтижені басқа орынға көшіру (Скопировать результат в другое место) ауыстырғышын іске қосамыз. 4-ші тапсырма. Кеңейтілген фильтрді қолдана отырып, 2-ден кем емес серігі бар және айналу периоды 10 жылдан артық болатын планеталарды іздеңіз. Ол үшін: 4.1 Критерийлер және шығарып алу аралығын құрыңыз. 4.2 Іздеу критерийі мен критерий аралығын жазыңыз. 4.3 Курсорды деректер қоры, яғни A2:F12 аралығына орналастырыңыз. 4.4 Деректер, Фильтр, Кеңейтілген фильтр (Данные, Фильтр, Расширенный фильтр) командасын орындаңыз. 4.5 Кеңейтілген фильтр сұхбат терезесінде Нәтижені басқа орынға көшіру (Скопировать результат в другое место) ауыстырғышын іске қосыңыз. 4.6 Аралықтардың дұрыс көрсетілгеніне көз жеткізіңіз де, ОК батырмасын шертіңіз. Нәтижесінде планеталар ішінен көрсетілген критерийлерге сәйкес келетін Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун планеталары табылуы керек. 92

92 Планета Период Ара Диаметр Масса Спутник қашықтық Солнце Меркури 0, ,9 0,32 0 й Венера 0, ,1 4,86 0 Земля ,8 6 1 Марс 1, ,8 0,61 2 Юпитер 11, ,6 1906,98 16 Сатурн 29, ,2 570,9 17 Уран 84, ,24 14 Нептун 164, ,2 103,38 2 Плутон 247, ,8 0,1 1 Планета Период Расстояние Диаметр Масса Спутник >10 >=2 Юпитер 11, ,6 1906,98 16 Сатурн 29, ,2 570,9 17 Уран 84, ,24 14 Нептун 164, ,2 103, сурет. Кеңейтілген фильтр 5-ші тапсырма. Алынған нәтижені planets.xls дегкен атпен файлға сақтап қойыңыз. 6-шы тапсырма. А13 ұяшығына Іздеу критерийі, ал А16 үяшығына Іздеу нәтижесі деген тақырыптар жазған соң, жұмыстың нәтижесін қағазға басып шығарыңыз. 7-ші тапсырма. Кеңейтілген фильтрді қолдана отырып, айналу периоды 2 жылдан артық, экваторлық диаметрі 50 мың км. Ден кем емес планетаны іздеңіз (Уран, Плутон). Деректерді сұрыптау Excel программасында деректер қоры ретінде қарастырылатын кестені сұрыптау мүмкіндігі бар. Сұрыптау әрекетін орындау үшін, деректер қорын белгілеп немесе меңзерді сол аймаққа орналастырған соң, Деректер cұрыптау командасын орындаймыз. Осы мезетте Сұрыптау ауқымы (Сортировка диапозона) сұхбат терезесі ашылады. Бұл терезеде Жазбаларға (Ауқымның бірінші қатары) (Подписям, первая строка диапозона) ауыстырғышын қосып, сұрыптау жүргізілетін өріс атын таңдаймыз. Сонымен бірге, сұрыптау тәсілінің өсу ретімен немесе кему ретімен екі мүмкіндігінің бірін таңдап алғаннан кейін ОК батырмасын шертеміз. 93

93 Деректер қоры осы әрекеттер орындалған соң өзіміз тағайындаған параметрлерге сәйкес реттеледі. Символдық мәтіндерден тұратын өрістер алфавиттік ретпен сұрыпталады. 8-ші тапсырма. Кестедегі деректер қорын спутник серіктері санының кемуі бойынша реттеңіз. 9-шы тапсырма. Планеталарды әліппе реті бойына сұрыптаңыз. 10-шы тапсырма. Деректерді күннен ара қашықтығының өсу ретіне байланысты сұрыптау. 11-ші тапсырма. Оқытушыға Планета файлдарын және оның баспаға шыққанг түрін көрсетіңіз. Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [6]. Бақылау сұрақтары: 1.Кестенің кез келген аймағын деректер қоры ретінде қарастыруға бола ма? 2.Деректер қорындағы Өріс және Жазба ұғымдарына түсінік беріңіз. 3.Автофильтрдің көмегімен деректерді іздеу әрекеті қалай жүзеге асырылады? 4.Кеңейтілген фильтр мен Автофильтрдің қандай айырмашылықтары бар? 5.Кеңейтілген фильтрді қолдану үшін анықтауға қажетті аймақтарды атаңыз. 6.Деректер қорындағы мәліметтерді сұрыптау қалай орындалады? 7.Деректерді қандай тәсілдермен сұрыптауға болады? 8.Символдық мәтіндерден тұратын өрісті сұрыптауға бола ма? 4 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: EXCEL дің жұмыс кітабы. Жұмыс кітабындағы кестелердің өзара байланысы. Жұмыстың мақсаты: Жұмыс кітабындағы бірнеше парақтарды қолдану. Бір жұмыс кітабындағы бірнеше парақтар және файлдар арасында байланыс құру әрекеттерін меңгеру. Жұмыс кітабындағы парақтар Жұмыс кітабының бір парағымен жұмыс істегеннен гөрі, кейбір жағдайларда бірненше парақтарды қолдана білген ыңғайлы. Электрондық кестенің төменгі жақ бөлігінде парақтардың жарлықшалары көрініп тұрады. Егер қажетті парақтың жарлықшасында тышқанның сол жақ батырмасын 94

94 шертсек, сол парақтың мазмұны экранға шығады. Ал, жарлықшада тышқанның оң жақ батырмасын шерту арқылы, өшіру, атын өзгерту, жылжыту т.с.с. парақпен жұмыс жасау мүмкіндігін беретін контексті жанама меню ашылады. Жұмыс кітабы терезесінің сол жақ бұрышында бір жұмыс парағынан басқасына ауысу мүмкіндігін беретін жарлықшаларды жылжыту жолағы (кнопкиа прокрутки ярлыков) орналасқан. Осы жолақта тышқанның оң жақ батырмасын шертіп, қажетті жұмыс парағын таңдау мүмкіндігін беретін жанама менюді ашуға болады. Есеп Мысалы, электрондық кестенің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сынып журналын жасау қажет болсын. Бұл жұмысты жылдам орындау үшін журналды сыныптағы үш пәнге, ақпараттану, физика, алгебраға, арнап толтырайық. Әрбір пән үшін жұмыс кітабының жеке парағын толтырайық, онда сынып оқушыларының тізімі, 1 тоқсан бойғы және қорытынды бағалары жазылады. Басқа жеке параққа сәйкес пән бойынша жазылған бағаларға сілтеме қолдана отырып, әрбір пәннің бірінші тоқсандағы қорытынды бағалары ғана жазылған ведомость шығару қажет болсын. Жұмыс барысы 1-ші тапсырма. Excel электрондық кестесін іске қосып, жұмыс кітабының бірінші парағын 1-ші суретте көрсетілгендей етіп толтырыңыз. A B C D E F G Ақпараттану Фамилия, атыжөні 02 қыркүйек 09қаза 15қараш 23желтоқ.. I- тоқсан н а с 1 Асқар Әди Дулат Арнұр Мерген 4 4 Ұлықбек 4 4 Уаис Айдос Имангали 3 3 Тимур 3 1-ші сурет. Ақпараттану сабағының журналы. Ұяшықтарға жазылатын мерзім мәндерін Дата (коды Д.ММ) форматына жазайық. Ол үшін мерзім мәндері жазылатын ұяшықтарды белгілеп, Формат, Ұяшықтар (Формат ячейки) командасын орындаңыз. Осы мезетте ашылған сұхбат терезенің Сан (Число) ішкі бетінің Сандық форматтар (Числовые форматы) өрісінде Барлық форматтар (Все форматы) бөлімін одан кейін, Тип өрісіндегі тізімнен DD. MMM қатарын таңдап, M мен D әріптерінің біреуін өшіріп тастаңыз. 1-ші тоқсанның қорытынды бағасын, тоқсан бойғы бағасының 95

95 арифметикалық ортасын табу, яғни СРЗНАЧ функциясын қолдана отырып есептеңіз. 2-ші тапсырма. Осы кестені jurnal.xls. деген атпен сақтаңыз. 3-ші тапсырма. Дәл осындай кестені басқа сабақтар үшін де толтырыңыз. Ол үшін: 3.1 Түзету, Жылжыту/Көшіру... (Правка, Переместиь/Копировать...), командасын орындағанда ашылған сұхбат терезесінің көшірмесін құру (создавать копию) ауыстырғышын іске қосып, 2-ші беттің алдында (перед листом <Лист2>) қатарын белгілейміз. Осы командалар орындалған соң, <Лист 1[2]> парағында жоғарыда толтырылған кестенің көшірмесі шығады. 3.2 Дәл осы командаларды пайдаланып, кестені тағы да бір рет көшіріңіз. Команда орындалған соң, <Лист 1[3]> парағы пайда болады. 4-ші тапсырма. Парақ жарлықшаларының атауларын сәйкес пән аттарына, яғни <1-ші парақты (Лист 1)> <Ақпараттану>, < 1[2] Парақты > <Физика>, < 1[3] Парақты> <Алгебра> деп өзгертіңіз. Ол үшін, терезенің сол жақ төменгі шетінде орналасқан парақтың жарлығында тышқанды екі рет шертіп немесе жарлықтың жанама менюінен Атын өзгерту (Переименовать) командасын орындаған соң жаңа атауды енгізіңіз. 5-ші тапсырма. Жұмыс кітабының <Физика> және <Алгебра> беттеріндегі пән аттарын, күнделікті бағаларды, қойылған мерзімін өзгертіңіз. Жұмыс парақтарының өзара байланысы Excel программасы кестесімен жұмыс істеу кезінде кітаптың басқа парақтарында және басқа кестелерде жазылған мәліметтерді қолдану мүмкіндігін береді. Бір параққа басқа парақтағы ұяшыққа сілтеме жазылған формуланы енгізу арқылы осы екі жұмыс парағының арасында байланыс орнатуға болады. 6-шы тапсырма. < 2 Параққа > (2Лист2) 1-ші тоқсанның қорытынды ведомосы кестесін құрамыз. Ол үшін: 6.1 < 2 Парақ > жарлықшасының атауын <1-ші тоқсан> деп өзгертіңіз. 6.2 Кестені басқа парақтағы сәйкес ұяшықтарға сілтеме жазылған формула арқылы толтырамыз: А2 ұяшығына: =Ақпараттану! А2 формуласын жазамыз. 96

96 =Ақпараттану! А2 кітаптың басқа парағына сілтеме жазылған формула. Мұнда! леп белгісі міндетті түрде қойылуы қажет. А2 Ақпараттану парағындағы салыстырмалы адрестеуде қолданылған ұяшықтар адресі. А мен B бағаналдарына жазылған формуланы көшіреміз. Нәтижесінде А бағанасында нөмірі, ал B бағанасына оқушылардың аты-жөндері шығуы тиіс. С3 ұяшығына: =Ақпараттану! L3 формуласын жазамыз. Кестедегі С бағанасына осы формуланы көшіреміз. С бағанасына оқушылардың 1-ші тоқсандағы Ақпараттану пәнінен қорытынды бағалары шығады. Бұл <1-ші тоқсан> парағымен <Ақпараттану> парағының арасында байланыс құрылғандығын көрсетеді. Дәл жоғарыда айтылған тәсілді қолданып, келесі бағаналарға физика мен алгебра пәндерінің қорытынды бағаларын шығарыңыз. I-ші тоқсандағы қорытынды баға ведомосы Фамилия, аты-жөні Ақпараттану Физика Алгебра 1 Асқар Әди Дулат Арнұр Мерген Ұлықбек Уаис Айдос Имангали Тимур ші тапсырма. Жұмыс кітабында қолданылмайтын парақты өшіріңіз. Парақты жою үшін, парақ жарлықшасының жанама менюінен Өшіру (Удалить) командасын орындаймыз. Кітаптың бірнеше жұмыс парақтарын жою қажет болса, әрбір парақ жарлықшасын Ctrl пернесін басулы күйінде ұстап тұрып, белгілеп алғаннан кейін өшіру командасын береміз. Бірнеше терезелермен жұмыс істеу Жұмыс парағынлағы мәлімет экранға сиып тұрған мезгілде бір ғана тереземен жұмыс жасаған ыңғайлы. Ал кестеге жазылған мәліметті экранда толық көре алмайтындай жағдайда, бірнеше терезелер ашып, файлдың қажетті аймақтарын бір мезгілде бақылап отырып, жұмыс жасауға болады. Сондай-ақ. әр жұмыс парағын әр терезеге орналастырып та жұмыс істеу мүмкіндігі бар. 8-ші тапсырма. Кестенің дұрыс толтырылуын тексеріңіз. Кестені толық көру үшін, Терезе, Жаңа терезе (Окно, Новое окно) командасын орындау арқылы, жаңа терезе ашыңыз. Осы команда орындалған соң, Журнал:2 деген атпен жаңа терезе ашылады. Жаңа терезеде <Ақпараттану> жұмыс парағын таңдап алыңыз. Терезе, Орналастыру (Окно, Расположить) командасын орындаңыз. Осы мезетте ашылған сұхбат терезеде Терезенің орналасуы (Расположение окна) өрісінде жоғарыдан төмен қарай (сверху вниз ) қатарын таңдаңыз. 97

97 Жоғарыда айтылған команда орындалған соң, терезенің түрі 3-ші суреттегідей болады. Әр уақытта терезенің біреуі ғана екпінді болып, жұмыс істеп тұрады. 3-ші сурет. Кітап парақтарының жеке терезеде орналасуы. 9-шы тапсырма. Бір-бірімен байланысқан кестелер арқылы жұмыс қалай орындалатындығын тексеріңіз. 9.1 <Ақпараттану> парағындағы кестеде Дулат Арнұрдың 5-ін 2-ге түзеңіз. Дулат Арнұрдың <1-ші тоқсандағы > бағасы 4-ке өзгертілді. <Ақпараттану> парағындағы да бағасы автоматты түрде өзгереді. 9.2 Имангали Тимурдың Ақпараттану сабағындағы екі бағасын 5-ке түзетіп, болған өзгерісті байқаңыз. Бір кітаптың әртүрлі жұмыс парақтары арасында байланыс құру арқылы бір парақтағы өзгерістің әсерін басқа парақтардан байқауға болады. Файлдар арасындағы байланыс Екі файл арасындағы байланыс, бірінші файлға екінші файлдағы кесте ұяшықтарына сілтемесі бар формуланы енгізу арқылы жүзеге асады. Яғни бірінші файл қажетті мәліметтенр сақтау көзі де, екінші сол мәліметтерді қолдану, қабылдаушы файл болып табылады. Байланыс кезіндегі мәліметтерді қабылдап алатын файл Бекіту файлы (Файл назначения), мәлімет жазып сақталған файл түбіртек (источник) файлы деп аталады. Екі файл арасында байланыс құрылған мезетте, Excel программасы түбіртек файлда өзгерістер болса, оған тәуелді бекіту файлы ұяшығындағы шамалар автоматты түрде жаңарады. 10-шы тапсырма. jurnal.xls файлындағы мәліметтерді қолдана отырып, бағананы Ақпараттану пәнінің бағаларымен толтыру арқылы, әр түрлі жұмыс кітаптары парақтарының арасында байланыс құрыңыз ші тоқсан парағындағы Ақпараттану бағанасындағы мәліметтерді С3:С7 аймағын белгілеп алып, Түзету, Тазалау, Бәрін (Правка, Очистить, Все) командасын орындау арқылы өшіріңіз С3 ұяшығында jurnal.xls файлының сақталған орнын мынадай формула түрінде көрсетіңіз: = С:\Мои документы\[ jurnal.xls]ақпараттану!l3. 98

98 Мұндағы С:\Мои документы\[ jurnal.xls]ақпараттану! jurnal.xls файлының Ақпараттану парағына сілтеме. таңбасы міндетті түрде болуы қажет. Файлдың аты квадрат жақшаның ішіне жазылуы тиіс. Сілтемеде қажетті ұяшықорналасқан парақ, файл, каталог, диск жолы дұрыс көрсету керек. Егер қате болған жағдайда программа хабарлама береді Осы жазылған формуланы бағананың қалған ұяшықтарына көшіріңіз. Бағанаға Ақпараттану пәнінің 1-тоқсандағы бағалары қойылады. 11-шы тапсырма. Өз бетіңізше физика және алгебра пәндерінің бағаларын, файлдарды байланыстыру арқылы орындаңыз. 12-ші тапсырма. Терезе - Жаңа терезе (окно - Новое окно) командасын орындап, тағы да екі жаңа терезе ашыңыз. Осы терезелерге Физика және Алгебра парақтарын Терезе Қатарынан Орналастыру (Окно Расположить - Рядом) командаларын орындау арқылы қатар орналастырыңыз. 13-ші тапсырма. Ақпараттану терезесінен басқа терезелердің бәрін жабыңыз. Осы терезені бүкіл экран бетін алып тұратындай етіп үлкейтіңіз. 14-ші тапсырма. <Ақпараттану> парағында 1-ші тоқсанды 5,4,3 бағаларымен бітірген оқушылардың тізімін шығарыңыз. Ол үшін: 14.1 <Ақпараттану> парағының А10 ұяшығына 5-тік баға алғандар деген мәтінді теріп жазыңыз Осы мәтінді А17 және А24 ұяшыққа көшіріңіз А17 ұяшығындағы 5-ті 4-ке, А24 ұяшығындағы 5-ті 3-ке түзетіңіз Мәліметтер Фильтр Автосүзгі (Данные-Фильтр-Автофильтр) командасын орындап, 1-ші тоқсанда 5-тік бағаға қорытылған оқушының фамилиясын таңдап алыңыз (бұл үшін, тышқан көрсеткішін Ақпараттану кестесі ішіне орналастырған соң, Мәліметтер Фильтр Автосүзгі командасын орындап, 1-ші тоқсан жазбасының оң жағындағы үшбұрышты қара бағыттауышты шертіп, 5 деген шартты таңдау жеткілікті 4-ші сурет. Фамилия, аты-жөні I-четверть 1 Асқар Әди Дулат Арнұр Мерген Ұлықбек Уаис Айдос

99 5 Имангали Тимур Получили оценку 5: I-четверть Дулат Арнұр Получили оценку 4: Асқар Әди Мерген Ұлықбек Уаис Айдос Получили оценку 3: Имангали Тимур 4-ші сурет. Автосүзгіден өткізілгеннен кейінгі нәтиже ші тоқсанда 5-тік баға алған оқушылардың фамилияларын белгілеп, алмастыру буфері арқылы В бағанасының 11-ші қатарына көшіңіз (CTRL пернесін басып тұрып,тышқан арқылы тасымалдауға да болады) Көшірілген фамилиялардың айналасында жиектеме, фон бар болса, оларды алып тастаңыз Дәл жоғарыдағы әрекеттерді 4-тік және 3-тік бағаға шыққан оқушылар үшін де қайталаңыз Автосүзгі командасының орындалуын Мәліметтер Сүзгі Автосүзгі (Данные-Фильтр-Автофильтр) командасын орындау арқылы тоқтатыңыз. 15-ші тапсырма. Осы лабораториялық жұмыста орындалған тапсырманы MSI.xls деген атпен файл етіп сақтаңыз. 16-шы тапсырма. Ақпараттану және Физика парақтарын қағазға басып шығарыңыз. 17-ші тапсырма. Оқытушыға MSI.xls кітабын файлда және қағазда көрсетіңіз. Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [8]. Бақылау сұрақтары: 1.Кітаптағы бір жұмыс парағынан екіншісіне көшу әрекеті қалай орындалады.? 2.Кестедегі мәліметтерді кітаптың басқа парағына қалай көшіруге болады? 3.Парақтың атауларын өзгертуге бола ма? Қалай? 4.Кітаптың екі парағын бір-бірімен қалай байланыстыруға болады? 5.Жұмыс кітабында қолданылмайтын парақтарды жоюға болам ма? 6.Бірнеше терезелермен жұмыс қалай жасалады? 7.Кестелер арасындағы байланыс қалай жүзеге асады? 100

100 5 ЛАБОРОТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: Access реляциялық деректер қоры. Деректер ұйымдастыру принципі. Кесте құру және деректер енгізу Мақсаты - СУБД ң функционалды мүмкіндіктерімен танысу және деректерді өңдеу мен сақтауды ұйымдастыруға байланысты мамандандырылған жұмыста осы программа құралының жалпы қолдану әдісі. Теория бөлімі. Access-бұл деректер қорын басқаратын жүйе (ДҚБЖ- СУБД). Басқару жүйесі деген ұғым белгілі бір пішінде және пайдаланушыға ыңғайлы тьүрде беретін комплексті программа. Сонымен бірге Access жиі орындалатын операцияларды автоматтандыруға мүмкіндік береді.(мысалы, жалақыны есептеу, құнды бұйымдарды есепке алғанда және т.б.) Access-ң көмегімен енгізудің ыңғайлы түрі мен деректі көруді жасауды, ғана емес, сонымен бірге, күрделі есеп беруді құрастыруға болады. Яғни, оның көмегімен бір мезгілде деректер қоймасының бірнешекестесімен жұмыс істеуге болады. Реттегіш ДҚБЖ-ны қолдану деректер құрылымын сұрауға көмектеседі де, осылайша жұмыстың орындалуын жеңілдетеді. Access-тің кестесін басқа компьютерде немесе серверде сақталған деректермен байланыстыруға болады, сонымен бірге, (СУБД-да) ДҚБЖ-да Paradox немесе Dbase құрылған кестені пайдалануға болады. Access деректерін Exsel деректерімен құрамдастыру өте оңай. Барлық деректер қоймасын құратындарды, яғни, кесте, есеп беру, сұрату, түрлерін және объектіні Access 97-де бәрін біріктіріп бір дискілі файлда сақтайды. Деректер қоймасының негізгі құрылымдық компоненті кесте. Біздің енгізген мәліметтеріміз осы кестеде сақталады. Кестенің әрбір жазылымы деректер қоймасының жеке-жеке элементтері туралы қажетті ақпараттарынан тұрады. Мысалы, оқытушы туралы жазылым-фамилиясынан, атынан, әкесәнің атынан, туылған күнінен, атқаратын қызметінен тұрады және т.б. Кесте құрылымын жасау кезінде, алаңның өрісінің атынанықтау қажет яғни, оның түрін оның өлшемін анықтау қажет. Кестенің әр өрісі белгілі бір атқа ие болады және 64 символдан артық симайды. Атон қойғанда өрістің функциясы тауып алатындайғып қою қажет. Содан кейін деректің қандай түрі әрбір өрісте болатынын шешу керек. Осы деректің кез-келген бір түрі әрбір өріске беріледі. Төменде Access дерктерінің түрі және олардың сипаттамасы көрсетілген. Деректер түрін сипаттау. Мәтінді - мәтін немесе сан мәндерін қабылдайды Сандық деректері - есеп өткізу үшін қолданылатын әр түрлі пішінді санақ Күні- күні және уақытына арналған ақпараттарды сақтау уақыты 100 ден 9999 жылға дейін. 101

101 Ақшалы - Математикалық (расчет) есеспте қолданылатын сандық деректер және ақшалы мәні 15-ке дейін бүтін бөлігі, ал 4-ке дейін бөлшек бөлігі ораналасы. МЕМО алаңы - Түсінік талқылама сақтау үшін: символға дейін Санауыш- Access автоматты түрде қабылдайтын әр жазылымның реттік нөмірі, яғни арнайы сандық алаңы. Логикалық - Екі мүмкіншіліктің бір мәніне ие болады (ия/жоқ TrueFalse) OLE - Access кестесімен байланысты объекті (мысалы, екілік пішіндегі өрісі электронды кесте Excel, документ Word, сурет, дыбысты немесе әртүрлі деректер). Гиперсілтеме - Әріптен және саннан туратын және гиперсілтеме мекне жайы ең көп дегенде үш бөлімнен тұрады; мәтін, файлға жол (пішінде UNC жолы) немесе бетке (URL мекне жайы. Алаңда емесе басқарушы элементте гиперсілтеменің мекен жайын қою үшін мына команданы орындаңыз: Қою, Гиперсілтеме. Тіреуіш мастері - Алаң құру, алаңды сақтау әдісі. Мунда тізімнен немесе алаңнан мәнін тізіммен таңдау. Тапсырма 1 Деректер қорын құру. 1 Жаңа деректер қорын құрыңдар 2 Деректер қоры кестесін құрыңдар 3 Кесте өрісі 1 кестеге сәйкес анықтаңдар 4 Құрылған кестені сақтаңдар Кесте 1. Оқытушы дерегінің кестесі Алаң аты Деректер түрі Алаң өлшемі Оқытушы арт таңбасы Санаушы Фамилиясы Мәтінді 15 Аты Мәтінді 15 Әкесінің аты Мәтінді 15 Туған күні Күні/уақыты Қысқаша Қызыметі Мәтінді 9 Пән аты Мәтінді 11 Телефоны Мәтінді 9 Жалақысы Ақшалы Жұмыстың орындалу технологиясы: Жаңа дерек қорын құру үшін: Access-ке кіреміз, шыққан терезеден жаңа дерек қоры тармағын таңдаймыз. Жаңа дерек қоры файлына өзінің қорының атын сұра (тармақ файлының аты) және папканы таңдап алыңыз (тармақ папка) яғни, бұл өзіңнің дерек қорының тұратын орны. Access қордың атын dbl ұсынады, ал файлдың түрі - 102

102 Access деректер қоры. Атын оқытушыдан сұрайсың, ал файлдың түрін бұрынғысынша қалдырыңыздар яғни, басқа файлдардың түрлері арнайы жағдайда керек болады: < Құру > батырмасын басыңыз. Деректер қоры кестесін құру үшін: деректер қоры терезесінен Таблица таңдаймыз, сосын <Құру> батырмасын басамыз. жаңа кесте тересінен конструктор тармағын таңдаймыз. Істеген операциямыздың нәтижесінде конструктор тәртібінде кесте терезесі ашылады. Кесте алаңын анықтау үшін: баған жолына алаң атын енгіземіз, алаң атының 1-ші аты оқытушының шарттаңбасы. баған жолының деректер түрі де тізім батырмасын басыңыз және дерек түрінен санағышты таңдап алыңыз. Жалпы таңдалған алаңын сол күйінде қалдырыңыздар. Сурет 1. Конструктор режиміндегі кесте терезесі бұл режимде кесте алаңының аты және түрі енгізіледі. Кестені сақтау үшін: Файл, Сақтау тармағын таңдаймыз, Сақтау диалогты терезесіне кесте атын оқытушы деп. енгіземіз <OK> батырмасын басыңыз. Тапсырма 2 Раздел 1.03 Деректер қорын толтыру 1. Қызметі (полясына) алаңындағы деректердің шегін енгізіңіздер; Профессор, Доцент немесе Асистент деген сөздер ғана енгізілу керек. 2. Қызметі алаңында қате деректерді енгізілген жағдайда көрсететін қате туралы хабар лама мәтінін сұраңдар. 3. Қызметі алаңы үшін үнсіздік мәні бойынша Доцент деген сөз түрінде мән сұраңдар. 4. берілген Код алаңына шектеу енгізіңдер: ол қайталанбау керек. 103

103 5. Кесте 2-ге сәйкестеп кестені деректерге толтырыңдар және Қызметі алаңына қате деректердің берілуіне жүйе реякциясын тексеріңдер. 6. Кестенің әр алаңының енін дерек еніне сәйкестеп өзгертіңдер. 7. Кестедегі Миронова деген оқытушыға іздеу салыңдар. 8. Деректерді ауыстырып көріңдер. Сергеев деген ассистенттің жалақысы 450 теңге ені, он 470 теңгеге өзгертіңдер. 9. Туылған жылы алаңына үлкенінен кішісіне қарай сурыптау жасаңдар. 10. Қызметі және Оқитын пән аты алаңы бойынша деректерге сүзгі жасаңдар. 11. Құрылған кестенің баспаға шығатын түрінің ақ қағазда қалай көрінетінін көріңдер. Кесте 2 Код Фамилия сы Аты Әкесінің аты Туған жылы. 1 Истомин Ремир Евгеньевич Миронов Павел Юрьевич Гришин Евгений Сергеевич Сергеева Ольга Ивановна Емец Татьяна Ивановна Игнатьев а Татьяна Павловна Миронов Алексей Николаевич Қызметі Оқитын пәні Телефон Жал ақысы Доцент Информа тика р. Профессор Экономика р. Доцент Математи ка р. Ассистент Математи ка р. Доцент Экономика р. Доцент Информатика р. Доцент Физика р. Жұмыстың орындалу технологиясы Енгізілетін деректер мәні үшін қойылатын тапсырмалардың шарттары: 1. Жобалаушы кесте үшін Конструктор режиміне кіріңдер. Егер сіз деректер қоры терезесінде тұрсаңыз, онда Кесте таңдамасын таңдап алыңызда <конструктор> батырмасын басыңыз.ал егер сіз кесте режимінде тұрсаңыз, онда құрал-сайман тақтасының батырмасын басыңыз немесе Вид конструктор командасын орындаңыз; Конструктор; терезенің жоғарғы бөлігінен қызметі алаңы бойынша батырманы басыңыз; терезенің төменгі бөлігінен жол параметрінен мәннің шарты батырмасын басыңдар; теңдеу құру арқылы мәннің шартын табатын батырманы басыңыз; 104

104 шыққан терезеге Професор сөзін жазыңдар, сосын батырманы басыңдар, енді Доцент деген сөзді жазыңдарда тағы батырманы басыңдар, сосын Асистент деген сөзді жазып <OK> батырманы басыңдар. Осылайша Қызметі алаңы көрсетілген мәндерді ғана Тенгізе алатын шарт егізіңдер. 2. Қате туралы хабар лама жолына мынадай сөйлем енгізіңдер Мұндай қызмет жоқ, дефекті дұрыс енгізіңдер. 3. Үнсіздік мәні жолына Доцент сөзін енгізіңдер. 4. Код (шарттаңбалау) алаңындағы деректерге шек қоюды егізіңдер. Мунда шектеуді жай ғана Тенгізе салмайсыз, оқытушылардың шарттаңбаларын қайталанбауы керек және оларды өзгерту мүмкіншілігімен қамтамасыздандырылған болуы керек. Екінші шартты орындау үшін Шарттаңбалау алаңына Сандық деген түрін тапсыру керек, ал бір інші шарт орындалу үшін төмендегіні орындаңдар; Алаңды индекстеу параметрлері Индекстелген алаңы параметрі жолы бойынша батырманы басыңдар. тізімнен Иә пунктін таңдап алыңдар (ұқсастықтар өткізілмейді). Кесте режиміне ауыстырыңдар (құрал-сайман тақтасы арқылы) немесе Түрі, кесте режимі командасын орындау арқылы кестені Сақтау туралы сұраққа Иә деген жауап беріңіз кестеге сәйкес кестеге дерек енгізіңдер. Қызметі алаңына Лаборант деген сөз енгізіп көріңдер. Мұндай қызмет жоқ, дефекті дұрыс енгізіңдер. Дұрыс сөз енгізіңдер. 6. Кестенің әр алаңының деректер еніне сәйкес енін өзгерту үшін: Шарттаңба алаңының кез-келген жолына батырманы басыңдар; Формат, баған ені командаларын орындаңдар; шыққан терезеде Деректердің ені бойынша деген батырманы басыңдар. Алаңның ені өзгереді; Осы операцияны басқа алаңдар үшін де орындаңдар; 7. Миронова орындауыш үшін кестеге іздеу салыңыздар: курсорды Фамилиясы алаңның бір інші жолына ауыстырыңдар; Түзету, іздеу командаларын орындаңдар; Шыққан Үлгі параметрлері жолына Мироновты енгізіңдер. Көру параметрі жолында БАРЛЫҒЫ деген сөз болу керек (барлық жазылым бойынша іздейді). Ұқсастық параметрі жолындағы тізімнің ішіндегі алаңның кез-келген бөлігінен легенді таңдаймыз. Тек қана ағымдағы алаңда ту орнатыңдар (галочка тұру керек); < Іздеу > батырмасын басыңдар. Курсор екінші жазылымға ауысады және Миронов деген сөзді ерекшелеңдер. < Арықарай іздеу > батырмасын басыңдар. Курсорды 7-ші жазылымға ауысады және тағы да Миронов деген сөзді ерекшелейміз. < Жабу > бюатырмасын басамыз да <іздеу> режимінен шығамыз. 105

105 8. Асистент Сергеевтің жалақысы 450 теңгенің орнына 470 теңге деп. ауыстыру үші; курсорды 1-ші жолдың Жалақы алаңына әкелеміз. Түзету, Өзгерту командасын орындаймыз. Үлгі жолында пайда болван терезеге 450 теңге легенді енгіземіз. Мынаған ауыстыру деген жолға 470т енгіземіз. Осыған аударыңыздар, барлық, жазылымдары бар деген алаңынан іздеу салуыңыз керек. <ары қарай іздеу> батырмасын басыңдаржазылымдар, Сураптау, азайуы бойынша туған жылы алаңының мәні сұрапталады. Қызметі және оқитын пәні алаңында деректерді сүзгілеу үшін: Қызметі алаңдағы Доцентті басамыз; Жазылым, Сүзгі, Ерекшеленуі бойынша сүзгі командасын орындаймыз. Кестеде оқытушы-доценттер туралы ғана жазылым қалады. Қызметі алаңынан ақпараттану жазылымының батырмасын басыңыз: батырманы басыңыз немесе Жазылым, Сүзбе ерекшеленуі бойынша сүзбе команданы орындаңыз. Сонда кестеде тек қана ақпараттану кафедрасының доценттері туралы ғана жазылым қалады. Сүзгіні болдырмау үшін Жазылым, Сүзгі ні өшіру командасын орындаймыз немесе құрал-сайман тақтасы арқылы орындаймыз. Құрылған кестені көру үшін: батырманы басамыз немесе Файл, орындаймыз. Сонда кестенің қағазда қалай жазылғанын көресіңдер. Қарау терезесін жабамыз. Тапсырма 3 Форма арқылы деректерді енгізу және қарау. 1. Мастер форм көмегі арқылы Оқытушылар құрамы формасын құрыңыз (түрі-бір бағаналы форма). 2.Форма режимінде тұрып, доцент Гришеннің жазбасын табыңыз. 3.Ассистент Сергееваның жалақысын 470р.дан 490-ға өзгертіңіз. 4. Фамилия өрісінде деректерді кішіреюі бойынша сұрыптаңыз. 5. Должность өрісіндегі деректерді сүзіңіз. 6. Дисциплина өрісінің атын Преподаваемая дисциплина деп өзгертіңіз. 7.Құрылған Форма қағазда қалай көрінеді. Раздел 1.04 Жұмыстың орындалу технологиясы 1 Оқытушылар құрамы формасын құру үшін: - Деректер қоры терезесінде Форма режіміне кіріңіз; - Создать батырмасын басыңыз; - пайда болған терезеде тышқанмен Мастер форм пунктін таңдаңыз; - терезенің төменінде орналасқан тізім белгісін шертіңіз; - пайда болған тізімнен Преподаватели кестесін таңдаңыз. - <ОК> батырмасын басыңыз. 106

106 - терезеден Формада болатын өрісті таңдаңыз; Берілген мысалда барлық өрістер қатысады, сондықтан; - Далее батырмасын шертіңіз; - пайда болған терезеде түрі-бір бағаналы форма таңдалған, сондықтан; - Далее батырмасын шертіңіз; - терезеде безендіру стилін таңдаңыз. Ол үшін стильді анықтайтын сөзді шертіңіз немесе меңзерді жоғары не төмен қозғаңыз. Стильді таңдағаннан кейін Далее батырмасын шертіңіз; - пайда болған терезеде Состав преподавателей параметрін клавиатурада теріп, форманың атын беріңіз. Қалған параметрлерді өзгеріссіз қалдырыңыз. - Готово батырмасын басыңыз. Бір бағаналы форма пайда болады.сол жақ бағана-өрістер аты, оң жақ бағана алғашқы жазба деректері. Жазба бойымен жүру үшін, батырманы шерту керек. Батырма- бірінші жазбаға өту, Батырма- соңғы жазбаға өту. 2 Оқытушы Мироновты іздеу үшін: - меңзерді Фамилия өрісінің бірінші жолына апарыңыз; - пайда болған терезенің Образец жолына Миронов деген фамилияны енгізіңіз; - Просмотр параметр жолында ВСЕ деген сөз болу керек (барлық жазбалардан ізде дегенді білдіреді); - Совпадение параметр жолындағы тізімнен С любой частью поля параметрін таңдаңыз; - Только в текущем поле жолына жалауша қойыңыз; - Найти батырмасын шертіңіз. Меңзер екінші жазбаға өтіп, Миронов деген сөзді ерекшелейді. - Найти далее батырмасын шертіңіз. Меңзер жетінші жазбаға өтіп, тағы да Миронов деген сөзді ерекшелейді. - Іздеу режімінен шығу үшін Закрыть батырмасын шертіңіз. 3 Ассистент Сергееваның жалақысын 470 р.дан 490 р.-ға өзгерту үшін: - меңзерді Зарплата өрісінің бірінші жолына апрыңыз; - Правка, Заменить командаларын орындаңыз; - пайда болған терезенің Образец параметр жолына 470 р. енгізіңіз; - Заменить на параметр жолына 490 р. енгізіңіз. Басқа опцияларға да көңіл аударыңыз. Берілген өрістің барлық жазбалары бойынша іздеу керек. - Найти далее батырмасын шертіңіз. Меңзер төртінші жазбаға өтеді,бірақ бұл жерде - мәндерді өзгертудің қажеті жоқ, сондықтан Найти далее батырмасын шертіңіз. Меңзер тоғызыншы жазбаға өтеді, ол біздің іздегеніміз. - Заменить батырмасын шертіңіз. Мәндер өзгереді; - Закрыть батырмасын шертіңіз. - Год рождения өрісінде мәндерді кішіреюі бойынша сұрыптау: - Год рождения өрісінің кез келген жазбасын шертіңіз; - басқару панеліндегі батырманы шертіңізнемесе Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию командасын орындаңыз. Кестедегі барлық мәндер кішіреюіне сәйкес Год рождения өрісінде сұрыпталады. 107

107 - Должность өрісіндегі мәндерді сүзу үшін: - Должность өрісінің Доцент жазбасын батырмамен шертіңіз; - батырманы шертіңіз.немесе Записи, Фильтр, Фильтр по выделению командасын орындаңыз. Формада тек доценттер қалады. - басқару панеліндегі батырманы шертіңіз немесезаписи, Удалить Фильтр командасын орындаңыз. - Құрылған Форманы көру үшін: - батырманы шертіңіз.немесе Файл, Предварительных просмотр командасын орындаңыз. Сіз форманы қағаз бетіндегідей көресіз; - қарау терезесін жабыңыз. Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [9]. Бақылау сұрақтары: 1. Қандай деректер құрылымдық деп аталады? 2. Деректер қорының анықтамасын беріңіздер және оның белгілеуін сипатаңыз. 3. Деректер қорын басқару жүйесін анықтамасын беріңіздер және оның белгілеуін сипатаңыз. 4. Клиент-сервер және файл-сервер принципімен ұйымдастырылған деректер қорының архитектурасының айырмашылығы неде? Соны түсіндіріңіздер. 5. Деректер қорының элементтерінің құрылымын атаңыздар және олардың қатынасын тұсіндіріңіздер. 6. Кілт түсінігін беріңіздер. Кілттің қандай түрлерін білесіздер? 7. Деректер қорының құрлымын сипатағанда не көрсетіледі? 8. Деректер қорының өрісінде мәліметтердің қандай түрлері сақталады? 9. Деректердің қандай моделін білесіз? 10.реляциялық деректер орнының кілттік өрістерінің қызметі? 11.Пәндік аймақтың инфологиялық моделі дегеніміз не? 12.Сіздерге объектілер арасындағы байланыстың қандай түрлері белгілі? 13.Нормализация қатынасы принципінің негізі? 14.Бірінші, екінші және үшінші нормальдық формадағы қатынастар қандай болуы керек? 15.СУБД-ның негізгі функцияланды мүмкіншіліктері қандай? 6 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: ACCESS реляциялық деректер қоры. Сұрату және таңдама. Есеп беру арқылы деректерді өңдеу. Мақсаты - ДҚБЖ ң (СУБД) функцианалды мүмкіншіліктерімен танысу және деректерді өңдеу мен сақтауды ұйымдастыруға байланысты мамандандырылған жұмыста осы программа құралының жалпы қолдану әдісі. Теория бөлімі. 108

108 Таңдаманы сұратуды қалыптастыруы. Сурату Access кестесінде сақталатын деректреді өңдеу қуатты құралы болып табылады. Сұратудың көмегімен бірнеше кестелерден деректерді көруге, талдауға және өзгертуге болады. Сонымен бірге сұрату пішіндеу және есеп беру үшін деректер көзі бола алады. Сұрату қорытынды мәнді есептеуге және оларды электронды кестенің пішіне сәйкес компакты пішінде шығарады және топталған жазбада есептеуді орындайды. Конструктор режимінде сұратуды дербес құруға болады. Access - те сұратудың төмендегі түрін құруға болады: Таңдаманы сұрату; Параметрлермен сұрату; Қиылысқан сұрату; Өзгерту енгізуге сұрату. (өшіруге сұрату, кесте құрған кездегі өңдеу және жазба қосу); SQL сұрату (біріктіру сұрату, серверге сұрату, басқарушы сұрату, бағынышты сұрату); 1 тапсырма Таңдамаға сұратуды қалыптастыру. Оқытушы кестесінің негізінде жай таңдамаға сұратуды құрыңдар. Ол кестеде оқытушының фамилиясы, аты, әкесінің аты және атқаратын қызметі көрсетілуі керек. Сұратуда берілген деректерді қызметтеріне қарай бөліңдер. Сұратуды сақтаңдар. Сұратуды таңдау параметрлерімен құрыңыздар, онда оқытушының фамилиясы, аты, әкесінің аты және оқытушының сабақ беретін пәндері көрсетілуі керек, ал параметр ретінде оқытушының фамилиясын сұраңдар және бұл сұратуды оқытушы Гришин үшін орындаңыздар. Жұмыс технологиясы 1. Жай сұратуды құру: деректер қоры терезесінен Сұратуды ашыңдар; ашылған терезеде <Құру> батырмасын басыңыз шыққан Жаңа сұрату терезесіне Жай сұратуды таңдап алыңызда, <ОК> батырмасын басыңыз; шыққан терезеден кесте сұрату жолынан оқытушы кестесін таңдап алыңыз (егер басқа кестелер немесе сұратулар құрұлмаған болса, онда ол ашылған тізімде жалғыз өзі болады) Қатынау өрісі терезесінде Фамилия параметріне ерекшелеуді і ауыстырыңыз; батырманы басыңыз. Фамилия деген сөз Таңдап алынған өріс терезесіне ауысады. Таңдап алынған өріс терезесіне аты, әкесінің аты, қызметі өрісін ауыстырыңыз.(ретімен жазу керек осы рет бойынша дерек көрсетіледі); 109

109 Ары қарай батырмасын басыңыз; Сұрату атын енгіз деген жолға оқытушының қызметінің жаңа атын енгізіңіз. Дайын батырмасын басыңыз. Экранда сұрату нәтижесі бар кесте пайда болады. 2. Деректерді сұраптау үшін: Қызметі деген өрістің кез келген жолын басыңыз; азайуы бойынша деректерді сұраптаңыз. Ол үшін құрал-сайман тақтасындағы батырманы басыңыз немесе Жазба, Сұрыптау, Азайуы бойынша сұраптау (Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию ) командасын орындаңыз. 3. Сұратуды сақтау үшін: батырмасын басыңыз немесе Файл, Сақтау.(Файл, Сохранить) командасын орындаңыз; сұрату терезеін жабыңыз. 4. Таңдама параметрлері арқылы сұрату құру үшін; Оқытушы кестесінің келесі өрістері үшін таңдаманы сұратуды құрыңдар; Оқытушы Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Білім беретін пәні. Сұратуды п.1-де қалай жасағаныңыз бойынша құрыңыздар. Білім беретін пәні бойынша сұратудың атын қою; Дайын батырмасын басыңыз. Экранда сұрату нәтижесімен кесте шығады; батырманы басу арқылы немесе Вид, Конструктор арқылы конструктор режіміне ауысыңыз. Таңдап алу шарты жолында Фамилия өрісі үшін фраза енгізіңіз (жақшасында енгізу керек); (оқытушының фамилиясын енгізіңіздер). Құрал-сайман тақтасындағы батырмасын баса отырып Сұратуды орындау немесе Запрос, Запуск командасын орындау. шыққан терезеге Гришин деген фамилияны енгізіңіз және ОК батырмасын басыңыз. Экранда Гришин атты оқытушының - әкесінің аты және оқитын пәні көрсетілген кесте пайда болады; Сұратуды сақтаңдар; Сұрату терезесін жабыңыздар. 2 тапсырма Оқытушы кестесі негізінде атқаратын қызметтері бойынша топталған есеп беруді (Отчет) құрыңдар. Жұмыс істеу технологиясы Есеп беруді (Отчет) құру үшін: Есеп беру (Отчет) деген таңдайшаны ашып және Құру (Создать) батырмасын басыңыз; 110

110 ашылған терезеден Есеп беру мастері деген пункті таңдап алыңыздар терезенің төменгі бөлігінен тізім бойынша көрсетілген белгішені басыңыздар пайда болған тізімнің ішінен Оқытушы кестесін таңдап алыңыздар. <ОК> батымасын басыңыздар, шыққан терезеден пішінге қатысты болатын өрісті таңдап алыңыздар. Көрсетілген мысалда кестедегі барлық өріс қатысатын болады, сол үшін батырманы басыңыз. <Ары қарай> (Далее ) батырмасын басыңыз; пайда болған терезеде өрістің тізімі көрсетіледі. Белгіленгенді Атқаратын қызметі өрісіне (Должность) ауыстырыңыздар. батырманы басыңыздар. Осылайша сіз қызметі бойынша деректерді топтауды сұрайсыз; <Ары қарай> батырмасын басыңыз; шыққан терезенің параметрлерін өзгеріссіз қалдырамыз, сол үшін <Ары қарай> батырмасын басыңыздар; шыққан терезеден есепті дайындау стилін таңдаңыздар; <Ары қарай> батырмасын басыңыз; шыққан терезеге Оқытушы есебінің атын жазыңыз; <Дайын> батырманы басыңыз. Экранда қалыптасқан Есеп беру (Отчет) пайда болады. Негізгі әдебиеттер: : [1] б, [2] б. Қосымша әдебиеттер: [9]. Бақылау сұрақтары: 1. Деректер қорын тағайындауды сипаттаңдар және анықтаңдар. 2. Деректер қорын басқару жүйесін сипаттаңдар және анықтаңдар. 3. Деректер қорының архитектурасының және клиент-сервер және файлсервер принципі бойынша ұйымдастырудың әр түрлілігі немен аяқталады. 4. Деректер қоймасының құрылымдық элементтерінің өзара байланыстылығы неде? 5. Кілтке түсінік беріңіз. Оның түрлері. 6. Деректердің қорының құрылымын сипаттауда қандай мінездеме беріледі және осындай сипаттаманың тағайындалуы қандай? 7. Деректер қоймасы өрісінде деректердің қандай түрлері сақталады? 8. Деректердің қандай модельдерін білесіздер? 9. Реттегіш деректер қоры өрісінің кілті тағайындалуын түсіндіріңіз? 10.Пәндік аймақтың инфологиялық модельдер дегеніміз не? 11.Объектілер арасындағы байланыстың қандай түрлері сіздерге белшілі? 12.СУБД-ның негізгі функционалды мүмкіншілігі неде? 13.СУБД-ны қолдану арқылы ақпаратты өңдеудің технологиялық процессінің негізгі этапын атаңыздар және мінездеме беріңіздер? 7 ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: Интернет. Іздеу жүйелері. Интернеттегі іздеуді ұйымдастыру. 111

111 Жұмыстың мақсаты: Интернет желісіндегі іздеу жүйелерін тез пайдалануды үйрену. Теориялық бөлімі. Интернеттің негізгі түсініктері мен мүмкіндіктері. Интернеттің глобальды жүйесі 40-мыңнан аса әр түрлі локальды жүйелердің қосындысын құрайды. Әрбір локальды жүйе түйін немесе сайт деп, ал сайттың жұмысын қамтамасыз ететін заңды тұлға провайдер. Сайт әдетте бірнеше компьютер серверден тұрады. Олардың әрқайсысы ақпараттың анықталған түрін сақтауға арналған. Ақпаратты іздеу жүйесінің потенциалы (ИПС) (АІЖ) бүгінгі күнде жақсы дамыған. Қарапайым ортада кілттік сөз арқылы құжаттың арасынан ғана емес желілік адрес URL, серверлер атының арасынан, каталог және соңғы ақпараттық файлдар арасынан іздеуге мүмкіндік алуға болады. Сонымен қатар, URL өрісінде мұндағы латын әріптерін қолданатын, латын әріпімен сәйкес келмейтін тілдердің лексикасы жиі қолданылады. Бұл құбылыс россияның интернет секторы үшін толығымен сипатталған және масштабтың қатысуымен іздеу есептерін шешуде өте жоғарғы роль атқаратын арнайы желі атауларымен байланысқан. Ішкімәтіндік және URL-іздеуі. Белгілі болғандай, соңғы құжаттың (файлдың), URL-да орналасуы, оның URL- адрестік схемасымен бір мәнді беріледі. Егер құжат сервердердің түпкі каталогында орналаспаса, онда URL-де түйіннің аттары мен сол файлдың арасында тағы да сәйкес каталогтар аты пайда болады. серверінде, proza каталогында, Tolstoy ішкі каталогында орналасқан, rasskazy.html гипотетикалық Web парағы үшін пайда болады. URL келесі түрде болады: URL: Егер іздеу жүйесі жоғарыдағыдай көрсетілген құжатта тіркелсежәне адрестің элементі бойынша толық іздеуді жүргізуге болады, онда берілген параққа кез келген, яғни literature, proza, Tolstoy, rasskazy сөздері және олардың фрагменттері бойынша да шығуға болады. Нақты ақпаратты іздеу жүйесі (АІЖ) іздеуінен тәуелді URL шеңберінде әртүрлі тәсілдермен немесе арнайы меню көмегімен және іздеу шаблоны терезесімен, мысалы: Рамблере мен Northern Light (1-ші суретті қара). Немесе командалар жолының режімінде, AltaVista немесе Yahoo (u:literature),яндексе (url=" түрінде берілуі мүмкін. Кейбір іздеу машиналары, жеке жағдайда HotBot және Рамблер екеуі де альтернативті вариантты қолдайды. 112

112 1-ші сурет. URL бойынша (төменгі терезе) ізделінетін Northern Light АІЖ-на іздеу сұраныстарының шаблондарының кеңейтілген формасының элементтері 2-ші сурет. Сұраныстағы мәтін өрісінің терминдері мен құрастырылатын URL-дан (төменгі) терминдерін енгізу үшін арнайы терезе мен Рамблердің ( кеңейтілген шаблонының элементтері. Көптеген жүйелер құжаттың мәтініне (2-ші сурет) енетін, кілттік сөзі бар құрастырылған URL сұранысына мүмкіндік береді. Кеңейтілген AltaVista іздеуінде бұл мына түрде орындалуы мүмкін url:tolstoy AND "Еркіндік беруге талпыну " (сұраныстың екінші элементі әңгіменің аты болатын фразадан тұрады). FTP файлдың архивымен жұмыс жасайтынг ескі желідегі АІЖ үшін, файлдар мен каталогтардың атауына кіретін кілттік сөздер бойынша іздеу әрқашан негізгі функция болып қалады. Нақты түрде іздеу адрес 113